InfoHub Logo

Kınopovest

Qubash, qazir qaı jerde júrgenińdi bilmeımin. Saǵan arnaımyn bul eńbegimdi.

AVTOR.

Aspanda jentektelgen alabaýyr bult baıaý ǵana kóship barady. Aq qarda alatoqym kóleńke aqyryn syrǵanaıdy. Kúzgi qatqaq jolmen kibirtikteı ilbigen biren-saran adamnyń qarasy ár jerden bir qadaý-qadaý kórinedi.

Shaǵyn vokzal úıiniń temir torly terezesiniń káshegine áreń ilinip turǵan synyq áınegin uıtqyǵan júrdek jel jıi dirildetedi.

Jaǵalaryn kóterip, tumsyqtaryn tuqyrta tyǵyp alǵan jurt esik aldynda únsiz tyqyrshyp, teriskeı tustaǵy jym-jyrt melshıgen baǵdar shamnan nazaryn aıyrmaıdy.

Mańdaıshaǵa kerip tastaǵan qos qulash qyzyl shúberekte damyl joq. Ekilene soqqan jel ótine qarsy kezdeskende transparanttaǵy "Evakýasıaǵa kelgen balalarǵa tórimiz daıyn!" deıtin urannyń sózderi birin-biri bastyrmalata qýalap ketedi.

* * *

Oıdym-oıdym qar qos qaptalda ǵana. Jol ústi qatqaq. Sarnaǵan shananyń artynda saıraǵan iz de joq. Tórt tuıaq, eki aıaq qum jalaǵan qatqaqqa dúńk-dúńk tıedi. Attyń da, adamnyń da bastary tómen tuqyryp, shytynaǵan taban jolǵa kóz baılap qalypty.

Qońyr júzdi taspalaı aıǵyzdaǵan ashshy terdiń sońǵy tamshylary mańdaıdaǵy oıyńqy taıtuıaq tańbada irkilip kilkildep tur. Qubash basyn kótermeı:

— Shý, janýar! — dep kómeıden qylǵynady.

Anda-sanda dúmpýsiz samarqaý estiletin qarlyǵyńqy daýysqa shubar attyń eti ábden ólip ketken. Qulaǵyn jymıtyp selt etpesten qybyrlaı beredi. Keı-keıde rezeńke uzyn bıshik oq jylandaı ysqyra atylyp sart etip saýyryna tıgende, keýdesin sozyp, bóksesin súmpıtip, myqshyńdaı qalady.

Shubar qandaı shaban bolsa, atshy sondaı kónbis. Shubardyń oqta-tekte jelgenin, atshynyń záýide bir jelpingenin aýyldastan kórgen jan joq shyǵar. Biraq janyapda sharshaý bolmaıdy, aıdaýshysynda toqtaý bolmaıdy. Tańerteń kórseń de osy mımyrt sylbyr júris, túste de sol, keshke de osynaý bir saryndy daǵdyly ilbý. Shubar kisinemeıdi. Qubash sóılemeıdi. Shaǵyn qystaqtyń ana shetinen de, myna shetinen de syqyrlaǵan at-shanany kezdestirip qalasyń. Birde kómir túsirip júredi. Birde shóp tasyp júredi. Keshke at qoraǵa Qubash sharshap qaıtady, shubar boldyryp oralady. Alakóbeden at pen adam taǵy qybyrlaıdy.

— Aıt shý, janýar!

* * *

Syǵyraıǵan kózdi jutyp jibergen jalpaq bette yzǵar joq. Ádettegideı rezeńke bıshik te beımezgil sartyldamaıdy. Qısyq sabaýdan jasaǵan qysqa sabyn jastanyp, qarala jylandaı qybyrsyz ıreleńdep, qorap toly kómirdiń ústinde jatyr.

Kenet qulaq túbinen oqys shý shyqty.
Qubash selk etip basyn kóterip aldy.

Oń jaq qaptaldaǵy qabyrǵasyn jaýyn soıyp ketken toqal úıdiń irgesinde on shaqty bala alqa-qotan dóńgelene turyp alyp, áldekimdi ekilene moshqaı mazaqtap jatyr, áldekimdi jabyla túrtip, dúrildese túrtpektep jatyr.

Shy shyqqanda, shubar at qalt toqtady. Shubar toqtaǵan soń, qaıys delbesin qorap ústine shıyryp tastap, Qubash balalarǵa qorbańdaı basyp únsiz jaqyndady. Mańdaıdaǵy oıyq tyrtyǵy kúreńite dir etip, túsi buzylyp ketti.

Ortada qarshadaı bala qalshıyp tur. Jeti-segizder shamasynda. Sharasy jasqa tolǵan shólmek kózin bir tóńkerip, kirpik ushynan jasyl tamshyny silkip jiberdi. Artynsha qaıǵyny kóp shekken eresek qaraspen jalt qarady da, bala aýyr kúrsindi. Bir túrli oǵash, kekselik kúrsinis kórgendikten be, Qubash qabaǵyn dúmpıte túıip, jalma-jan janaryn taıdyryp áketti. Jazda kirpish quıý úshin balshyq aınaldyrǵan úı ornyndaı dóńgelek qyrmannyń ishi tobyqtan keletin jumsaq qarmen tolypty. Jalańash aıaqtar laı basqandaı kezek kóteriledi. Qar appaq, taban qyp-qyzyl. Appaq qarǵa qyzyl qan tamǵandaı. Biraq qyzarǵan qan emes taban!

Balada tyrs etken ún joq. Kózinde endi jas ta joq. Sholaq shalbardan sıdıǵan jip-jińishke sıraqtary búgilip-túzelip, táltirektep ketedi. Qany qashqan túsi bozaryp, kókshil kózin joǵary tiktep, qar sebelegen qarabaýyr bultqa qadap qalypty.

Balalardyń ishindegi eń eresekteýi apyl-ǵupyl eńkeıip jerden bir ýys qardy qos alaqanymen jentektep aldy da, kóıleksheń turǵan álgi balanyń ashyq moınynan súńgite salyp jiberdi.

Qubash óziniń moınyna sup-sýyq jylan oralǵandaı qatty titirkendi. Sol-aq eken, eshteńeniń baıybyna barmastan shýyldaǵan balalardyń olaıǵysyn olaı, bulaıǵysyn bulaı julqa ıterip, áldebireýiniń qaımyjyqtaı jaǵyna shapalaǵyn sart etkizdi.

Balalar aıaq astynan opyr-topyr bolyp, aranyń uıasyndaı aıqaılasa daýryǵyp ala jóneldi:

— Jyndy bolǵan ba, Aımańdaı neme?

— Óı, mylqaý, qaıtedi?

— Kimdi urasyń óziń! Apama aıtam!

— Saǵan da myqty tabylar!

— Nemiske bolysady-eı.

— Ózi de nemis!

— Nemis balasyn qorǵaıdy.

Qubash kilt toqtap, ortadaǵy bóten balaǵa jalt qarady. Syǵyraıǵan kishkene kózine áp-sátte jıirkenish uıalady. Bala bolsa meńireý qalpy til qatpaı, muń shaqpaı qyrman ishinde aspanǵa qadalǵan kúıi melshıip tur. Qubash oń qolyn qylyshsha bir siltep, únsiz burylyp júre berdi.

"Nemis!.. Qaıdan keldi eken? Joq edi ǵoı buryn..."

"Qaısaryn-aı! Moıymady-aý!"

Súısingeni me, shimirikkeni me, dobaldaı ernin jınaı almaı álsiz kúbirlep, qaıtalaı beredi.

Shubar at baıaý ilbıdi.

— Shy, janýar...

* * *

Birine-biri ıyq tirestire irkes-tirkes japsarlasa salynǵan uzyn baraqtyń shetki aýlasynda degbiri qashyp Nesipjan tur. Qara tory kelinshek. Bult arasynan anda-sanda bir syǵalap qalatyn shunaq kún kókjıekke eńkeıgen saıyn jolǵa súzile qarap, tyqyrshyp qoıady. Bir kez úıge kirip ketip edi, ile tostaǵan kóterip shyǵyp taýyq qoraǵa baryp, jem shashty.

— Ship-ship-ship! Osy qorazdyń basyn qaǵyp alar ma edi! Meshkeı! Aýmaǵan Sársen! Ship-ship-ship!

Dál sol sátte shanasynyń tabanyn quıań aýrýdyń oıbaıyndaı sarnatyp Qubash jaqyndady. Yrjıyp kúldi.

Nesipjan tostaǵandy tósine basyp alyp qarsy umtyldy:

— Aınalyp keteıin qaınym-aý! Seni tosa-tosa eki kózim tórt boldy ǵoı. Tús bolmaı ákelem degeniń qaıda? Mine, kesh te jetti. Úı bolsa azynap tur. Ásker semásyna jandaryń ashymaıdy-aý. Aıdasańshy atyńdy. Áı, ekeýińdi kelistirip qosqan qaı qudaı eken?

Qubash úndegen joq. Únsiz qımyldap kómirdi túsirdi. Únsiz júrip kómirdi otyn qoraǵa úıdi. Únsiz júrip jumysyn tyndyrdy. Sodan soń eltirisi tyqyrlanǵan qulaqshynyn sheship, alaqanymen bý shyqqan mańdaıyn, betin súrtti. Jem shoqyp túrtinektep jatqan eki mekıen men qyzyl qorazǵa eljireı qarady.

Nesipjan úıden kúlimsirep shyqty. Eki qolyn qos óńirine úıkep-úıkep jiberdi.

— Jel aıdaǵan qańbaqtaı qý soǵystyń saldarynan aramyzǵa kep qaldyń, qaınym. Kúndik jerge kóleńkesin túsirer báıterek boldyń ǵoı. Raqmet. Sen jalǵyz, men jalǵyz. Jatsynbaıyq bir-birimizdi.

Qubash ala kózderin bolar-bolmas jyltyratyp, dúrdik erinderdiń arasynan syzat ashyp, rızashylyǵyn únsiz ǵana bildirdi.

— Aımańdaı, úıge kir. Jýyn, shaı iship qaıt.

Kelinshek "Aımańdaı" degende, Qubash kómir kúıesi juqqan doǵal saýsaqtarymen mańdaıyndaǵy taıtuıaq tańbany eriksiz bir sıpap ótip, qorbańdap teris aınaldy.

— Óı, jazǵan-aı! Kóńilińe alyp qaldyń ba? Badyraıyp kórinip turǵan soń qalaı aıtpassyń. Já, júr endi. Jýynyp, jylynyp shyq. Dastarqandy jasap qoıdym, dep Nesipjan erkindep kelip Qubashty jeńinen tartyp, úıge qaraı jeteledi.

Aýyz úı, tór úı shap-shaǵyn. Tap-tuınaqtaı. Basy artyq dúnıe joq. Bar bolsa endigi bir put, jarym put astyqqa áldeqashan aıyrbastalyp ketken.

— Sheshin! Sý jylytyp qoıdym, jaqsylap jýynyp al.

Nesipjan Qubashtyń erkine qoımaı kúpáıkesin sheship, shegege ildi. Edendegi shúmegi sáńkıgen jez qumǵandy lyp kóterip, ottyqtyń aýzyndaǵy qańyltyr legenge aparyp, saýsaǵyna tamyzyp kórdi de:

— Kel, quıyp jibereıin, dedi.

Sý qap-qara boıaýdaı sorǵalap jatyr. Kúıe keter emes.

— Toqtaı turshy.

Kelinshek qumǵandy jerge qoıa salyp, juqa shyt kóılekten býyltyqtana shertken tolyq denesin oınaqshytyp baryp eski ábdiresin syńǵyrlata ashyp, oramalǵa túıip qoıǵan kók jupar sabynyn ákeldi. Qubash kirpikterin qaıshylap, basyn shaıqady. Únsiz jymıyp, qazandyqtyń jelkesinde turǵan saqardyń asyqtaı alqyndysyna qol sozdy.

Bet-aýyz kúıe men kirden tazarǵan soń kúreńite jarqyrap, ájeptáýir ajarlanyp shyǵa keldi. Ortasy dóńes bitken úlken muryn, etti erin erkekke tán qajyrlylyq aıǵaǵyndaı sezilip, kelinshek janaryn ózine tartyp barady. Qıyq kózderdiń qysyńqylyǵy, jalpaq bettiń shyǵyńqylyǵy sirá, sezilmeıtin tárizdi.

— «At erindi, er muryndy» degendeı óziń táýir jigit ekensiń, Aımańdaı! dep Nesipjan saqınasyna sıqyr qondyrǵandaı saýsaqtaryn jybyrlatyp ákelip qonaǵynyń qarynan burap shymshyp aldy da, áýendiligi ánge bergisiz sylq-sylq kúlkige basty. Qubash eki aıaǵyn kezek silkip pımasyn tastap, tórge ozdy.

Ekeýi dastarqannyń eki shetine jaıǵasty. Kelinshek kóz astynan Qubashqa jıi qaraıdy. Bir kezde Nesipjan ornynan atyp turdy:

— Áı, óziń shynymen-aq jigit bop qapsyń!

Sol-aq eken, tyqyrshyǵan qulyn dene barlyq qımylymen sóılep ketti. Kese ákele jatqanda tolyq myqyn bylq-sylq bıledi. Eńkeıe túsip shaı quıǵanda, tip-tik qos anar dirildedi. Qysqa jeń kóılekten oza shyǵyp, jalańashtana jarq etken jumyr bilek sóıledi. Kishkene appaq qulaqtardyń úzbeli syrǵasy sybyrlady. Eshteńeni ańǵarmaı, asjaýlyqtyń ústinde shashyrap jatqan kúreń qońyr baýyrsaqtardy eki urtyna kezek toǵytyp otyrǵan Qubashtyń búıirinen Nesipjan aıamaı shymshyp aldy.

Qubash jalt qarady. Suǵanaq qol toqtady, aýzyna apara bergen kesesi kidirdi. Kóz taıqyp ketti. Burylar emes. Burq etip mańdaıdan sýyq ter atyldy. Qosylyp aǵyp, álgi kesek tamshylar taıtuıaqqa kilkip turaqtady. Turyp-turyp tómen qaraı lap berdi. Kelinshek burala basyp baryp, syńǵyraýyq ábdiresin taǵy aqtardy. Bir qulash túkti oramaldy sýyryp alyp, eki shetinen salmaqtaı ustaı turyp, ulannyń mańdaıyn, betin súrtti. Eljirep, erkeletip súrtti.

Bir kez... Nesipjan keýdeden tolqyndap ytqyǵan yp-ystyq demimen sharpyp ótti. Qos burymnyń jas balanyń bilegindeı tolyq órimi aldyna sulap, bıik tósten aqyryn sýsyp kelip, Qubashtyń dýyldaǵan betine tıdi. Shash tıgende qytyǵy keldi. Jupar sabynnyń ıisi me, qolań shashtyń ózine ǵana tán jupary ma, tanaýdy áldebir ańsar qytyqtady. Eshteńeniń baıybyna barǵan joq. Qolyn dirildete sozyp, qos moıynnyń jumyr doǵasyn aıqara qushaqtady...

Etti kelgen dobal erin ıkemsiz jybyrlap oımaqtaı eringe jabysty. Eringe erin jabysqanda, Qubash shalqalap qulap bara jatty. Qulap bara jatyp tósine qos úshkilimen tompaıyp tıgen ystyq keýdeniń alaý qyzýyn sezindi. Sol ystyq keýde dúrs-dúrs soǵyp attandap jatqandaı. Jo-joq! Sol ystyq keýde dúrs-dúrs soǵyp qýanyp jatqandaı, qumarlanyp jatqandaı. Qubash sasqalaqtap tizesin búkkende, jalań aıaǵy jalańash baltyrǵa tıdi. Jalańash baltyrdy sezingende, ón boıynda lapyldap ot, órt júgirdi...

Kelinshektiń oń qoly dirildep jaılap tómen syrǵydy. Qol qozǵalǵanda, Qubash dir etip esin jıdy. Jybyrlap qana túrtinektegen dármensiz qoldy qaǵyp jiberip, jaýyrynyn kóterip kelinshekti ústinen aýdaryp tastady. Bir túrli tańyrqaǵandaı sostıa qarap qalyp, ornynan jalma-jan ushyp turdy. Beldiginiń temir aıylbasyn qos alaqanmen sheńgeldeı búrdi...

Nesipjan appaq moınyn aqqýdaı ıip teris aınaldy. Tizerlep otyrǵan kúıi búıiri qabysyp, ıyǵy selkildep uzaq únsiz jylady. Oń qolymen jer taıanyp, sol qolyn kózine kólegeılep basyp alypty.

Qubash kúpáıkesin kıdi. Shulǵaýyn qalaı bolsa solaı orap, aýyr pımasyna aıaǵyn suǵa saldy. Esik aldyna bara berip, álgi bir shetin jaıdyń oqys bolǵanyna qatty kinály jandaı bir qyzaryp, bir surlanyp qalt toqtady. Dir-dir etip solyqtap otyrǵan kelinshekke aıaı qarady. Aqyryn tamaǵyn qyrnaı jótkirindi.

Nesipjan basyn kóterip aldy. Jas tunǵan qyzaryńqy kózderden ashý atyldy.

— Áı, ketpeımisiń endi. Qury tez! Kórinbe kózime! Qudaıy qurǵyrǵa ne jazyp em! Ne? Jıyrmaǵa kelgende baıdan aıryldym, bir aı ǵana turmys qurdym. Endi ol kúnderdi kim qaıtaryp beredi? Kúıeýimdi kim tiriltip beredi?

Qubash kibirtiktep tórge qaraı birer attady.

Kelinshek ornynan sileýsindeı serpile atyp turdy. Eki judyryǵyn tas túıip alypty.

— Ket, jolama mańaıyma! Jola-ma! Júzinde yzaly jek kórý syzy bar edi. Qubash esikti sart etkizdi. Kelinshek kúrsinip qaldy. Kelinshek sylq túsip, eki búktetilip, solqyldap jylap qaldy.

* * *

At qora ishi ala kóleńke. Aqyrdaǵy kók shópti byrt-byrt shaınaǵan shubar at anda-sanda pysqyryp qoıady.

Jeńdi bilekteı aǵash dóńbektiń ústinde Qubash qunysyp otyr. Aýyzdan syzdyqtap shyqqan býy qarsy aldyndaǵy qısyq tireýge bir eli muz bolyp qatyp qalypty. Qolyndaǵy tal butaǵymen jer shuqıdy. Alystan parovozdyń talyqsyp jetken daýsy estildi. Qubash selk etip eńsesin tiktedi.

* * *

Syqyr etip kıiz qaptaǵan alasa esik ashyldy. Pımasynyń tabanynan qar ushqyndatyp tabaldyryqtan Qubash attady.

Jalǵyz bólmeniń jer edeninde sýmańdap "alakúshik" bý júgirdi.

Býdyń ortasynan qalbalaqtap qara kempir Rabıǵa ájeı kóterildi. Júzi qumyrsqanyń ıleýindeı ájim-ájim. Ózi shúıkedeı-aq. Denesine daýsy sáıkes emes. Sambyrlap sóıleıdi.

— Keldiń be, Qubashjan? Keshiktiń ǵoı. Aıaz býyp tur, á? Tońǵan joqsyń ba? Oı aınalaıyn, azamatym, dep Rabıǵa qarsy júrip Qubashtyń qulaqshynyn sheship, shegege ildi. Aınalyp kelip ıyǵyna basyn tósep jáne sóılep júr. Qubashjan-aý, bilesiń be, aıaq astynan men búgin qyzdy bop qaldym. Endi ulym da bar, qyzym da bar. Qalyńmal berip kelin túsirip, qyz berip, qudaǵı atanam áli.

Qubashqa eljireı qarap, meıirli júzin kúlimdetip quptaý kútti. Ala kóleńke bólmeniń ishine shydamsyzdana kóz júgirtken Qubash pesh túbinde súıep qoıǵan qapshyqtaı synalanyp búrisip otyrǵan áldekimdi áreń shyramytty. Túr-túsine onsha zer salmaı taı teriniń pushpaǵyna otyra qalyp pımasyn sheshti.

— Jýynasyń ba? Jer maı shaq kelmeıtin boldy. Jaıaý maı syqsıyp ne kórsetedi deısiń? Taǵy bireýin jaǵaıynshy, dep kempir tas kebisin tarpyldatyp bosaǵa jaqta ilýli turǵan eski kúpiniń áldebir jyrtyǵyna qolyn tereńdete suǵyp jiberip uıysqan maqta sýyryp aldy. Shıyrshyqtaı esip, maı jaǵyp, synyq keseniń tóńkerilgen túbine qoıdy da, sirińke tutatty. Úı ishiniń burysh-buryshyna tyǵylǵan qoıý kóleńkesi birshama seıildi.

— Al endi anyqtap qarashy qaryndasyńa. Qordyń qyzynan kem be?

Qubash kóńil jyqpas qımylmen moınyn burdy. Moınyn burdy da zamat tiksinip qaldy. Óńmeninen óterdeı kókshil kózder qadalyp qalypty... Qaıǵyny kóp kórgen eresek qarasty manaǵy shólmek kózder!...

"Bala emes pe?.. Baǵanaǵy bala ǵoı. Qyz deı me?!.."

Qubash júzindegi dúdámal kúdikti kórgende, kókshil shólmek kózderde sarǵylt ot tutandy. Synalap qoıǵan qapshyqqa jan bitip, jep-jeńil qozǵalyp, ornynan ushyp túregelgende, juqa kóılekten basqa lypasy joq taldyrmash deneniń aq baltyry jarq etti.

"Qyz ǵoı!.. Bala emes".

Jalańash baltyr jasyrynbaı kózge urady. Aldamaıtyn anyq belgi sıaqty. On altylar shamasyndaǵy qyz áli de úrke qarap, úrpıip túr.

Rabıǵa qushaǵyn jaıyp qyzdy baýyryna qysty.

— Neden úriktiń, qaraǵym-aý! Otyr, otyra ber! Ol Qubash deıtin aǵań bolady endi. Ony da bala ǵyp asyrap alǵanyma jarty-aq jyl boldy, dep Rabıǵa qyzdy ıyǵynan basyp qaıta otyrǵyzdy. Ózi býyn-býyny syqyrlap qasyna jaıǵasty.

— Áı, ekeýiń tatý bolyńdar. Synaı-mineı qaraıtyn tilemsek kóz kóp. Soǵan sebep taýyp bermeńder. Oı-qyrym túgeldengendeı bolǵanda, meni renjitpeńder.

Rabıǵa bet-aýzynyń shúpirlep kóbeıip ketken ájimin onan saıyn qoıýlata, kózin syǵyraıta kúlimsiredi. Kúlimsirep otyryp ernin jybyrlatyp, qos alaqanymen betin sıpady.

Qubash qımyldamastan baǵjıyp qalypty. Kóz aldynda qos baltyr kezek-kezek almasady. Jylap qalǵan kelinshek elesteıdi. Qubash áldebir túısikti endi ǵana júrek qylymen sezingendeı boldy. Jylaǵan Nesipjan emes, jylatqan soǵys eken. Sonaý oınalmaı qalǵan, toılanbaı qalǵan jastyǵynyń ásem áýenine yqylastana umtylǵan kelinshekti eriksiz buǵaýlaǵan soǵys eken. Burq etken sáttik sezimin tyıǵyzbaǵan da sol eken. Sol eken!..

— Nemis!!!

Jalǵyz sóz titirkengen Qubash aýzynan jıirkenishke toly ýyt bop atyldy.

Rabıǵa qolymen kózin jasqap eleń etti. Qyz jińishke moınyn soza úrpıip qarady.

— Áı, nemis dediń be? Nemis bolsa qaıteıin? Nemis te bolsa jetim. Endi meniń balam. Meniń qyzym.

Qubash qalyń qabaǵyn túıildire qyzǵa shuqshıa buryldy. Qysyq kózderi kirpik qaqpastan tesip barady. Qarsy aldynan dármensiz qyzdy emes, qubyjyq kórip otyrǵandaı. Judyryǵyn tas qyp qushyrlana túıip alypty.

— Nemi-is!..

Sodan keıin qara jerdi toqpaqtap-toqpaqtap jiberdi de, etpetinen túsip solqyldap jylady. Betin alashaǵa basyp qystyǵa býlyǵyp jatyr. Eki ıyǵy selk-selk etedi.

Jylap jatyr, kijinip jatyr. Únsiz jannyń ýaıymy elenbeıtin: ishte týyp, ishte óletin. Qyjyldatqan kek qyjyly syzdaǵan júrekte aýnap qalyp, sol jaraly júrekte qaıta tunshyǵatyn.

Alty aıdan beri kóz aldynda alǵash ret aǵyl-tegil eńirep, shart-shurt ashynǵan Qubashty kórgende Rabıǵa da boı-boı bosady. Kári janardan domalaı ytqyǵan sary monshaqtar qamzolynyń omyraýyna úzilip-úzilip tústi.

— Qara túınekteı keýdeńde túıilip kelgen qusań netken kóp edi, paqyrym sol!? Kóńil qamyryǵy jylasań ǵana basylady. Jyla, Qubash, jyla!

— Nemis deıdi. Nege kirgizesiń? Nege jiberesiń? Birge turam ba? dep, Qubash basyn kóterip aldy da, qyzdy kórip, kijinip qaıta jatty. Iyǵy tynymsyz selkildegende, saq-saq etken azý tisteri "nemis, ne-mi-s" deıtindeı yzaly syqyryn kóbeıtti.

Rabıǵa búkeńdeı eńbektep kelip, Qubashtyń ıyǵynan tartty. Basynan emirene qushaqtady.

— Boldy endi, qulynym! Qoı, Qubashjan!

Qubash qushaqtan julqyna bosap, odan saıyn ekilene eńiredi.

Rabıǵa ornynan oń qolymen jer tireı kóterilip, irgede súıeýli turǵan aq sabaýyn aldy. Maı quıryqtan aıamaı osyp-osyp jiberdi.

— Já, jeter! Erkek basyńmen sonshama solqyldaǵanyń ne? Óı, kepıetińe!.. Áke-shesheń tap búgin ólgendeı... Jylaý-syqtaýdy osy úıge ǵana jazyp qoısa da toqtatatyn keziń jetti ǵoı! Qarap turyp eńirep birdeńe kórindi me?

Kempir aıaq astynan tulan tutyp burq etti. Rabıǵa ashýlanǵanda, Qubash sap tyıyldy. Jabyǵyp qalǵandaı basyn jasqanshaqtana kóterip, yzǵarly júzge mólıe qarady.

Qubashtyń oıy: "Kiriptar ekenmin. Apa dep syılaýshy em. Qas-qabaq eseppen ashylatyn tárizdi. Áne, aýmaly yqylas bir shúıkebasqa álden-aq tóńkerilip tústi. Shyn janashyr bolsa, búıter me edi".

Rabıǵa sóılep júrip senektegi dóńgelek ústeldi domalatyp ákeldi. Kúńkildep júrip dastarqan jaıyp, shaı jasady. Búrisip únsiz japaqtap otyrǵan qyzǵa til qatty.

— Shynylardy jý. Oıbúı, túsinbeıdi-aý endi bul!..

Qyz túsindi. Túsindi de, basyn ızep, óz tilinde biraz shúldirledi.

Osy daýys shúldirlep jetip, sestengen Qubashqa qatqyl estildi.

"Ótirik pe, shyn ba" dep áli de bolsa ishtegi kúdigine senbeı jatyr edi. Bóten til shıryǵyp turǵan júıkesin tok soqqandaı, tolqyn urǵandaı shym etkizdi. Apyr-topyr túregeldi. Jan-jaǵyna burylmaı apyl-ǵupyl kıindi.

— Qubash-aý, qulynym-aý!?..

Rabıǵa jaman sasty. Jaıshylyqta aýzyn ashsa kómeıinen quıylyp, aqtarylyp ketetin túıdek sózdiń biri joq. Ysyldaǵan ystyq lep kemsendegen ıek qımylymen úzik-úzik shyǵady. Býyn-býyny bosap, pesh qasyndaǵy ornynan tura almaı, saýsaqtary jybyrlaǵan eki qolyn dirildete sozyp, aýa qarmanyp jatyr.

Qońyr esik yńyrana sarnady da, lap etip bólmege eden jalaǵan sýyq aýa aqtaryldy.

* * *

Sylaǵy túsken, kirpishi jalańashtanǵan alasa toqal tamnyń aldy kisi boıy kúresin.

Rabıǵa kónetoz shapanynyń qos óńirin qaýsyrynyp esik aldynda bir ýys bop tur. Kóp boldy. Qımyldar emes. Shyńyltyr kúnniń bet jalaǵan zildi yzǵary bar. Tissiz ıek saqyldaýǵa shamasy kelmeı álsiz ǵana dir-dir etedi. Aýyr óksikpen tereńnen solqyldap jetken uzaq kúrsinis bir qushaq aýany aýyzdan burq-burq atty. Rabıǵa kózin syǵyraıtyp, ıyǵyn qýshıtyp at qora jaqqa qarady. Nursyz janar kórmeı tur-aý degen kúdik oraldy ma, ıilýden qalǵan saýsaqtaryn áreń qosyp, mańdaıyna kúrkelep tósep, ,kún salyp taǵy qadaldy. Quldyraǵan kózden yp-ystyq jas yrshydy. Suq saýsaq shylanǵan kirpikti sıpap ótip, kidirmesten óńirge súńgip ketti.

— Kelmeıin degeni-aý... Senen de aıyrylǵanym ba? Tas kebis tarp-tarp súıretilip, tabaldyryqtan attar-attamastan eki jaqqa ushty.

— Úı sýyp ketipti-aý...

Kempir kibirtiktep kelip ot aýzyna júrelep otyrdy. Peshtiń qaqpaǵyn ashyp, qyzarǵan qolamtaǵa sýyq sorǵan alaqandaryn tosty. Sálden keıin qara kóseýdi kóterip, ottyqtyń astyn túrtti. Dúr ete jónelgen ottyń jaryǵyna únsiz telmirip, uzaq otyryp qaldy.

— Ot! Qaıran ot...

* * *

Qabyrǵalaryna jyltyrap qyraý qatqan sup-sýyq bólmede jaq júnderi úrpıgen tórt bala eski-qusqyǵa oranyp, moıyndary ǵana qyltıyp otyr. Eń kishisi qarlyqqan daýyspen qyńqyldap nan suraıdy. Uzyn boıly qatpa qara shal jalǵyz terezeniń jaryǵyn kólegeılep jol júrýge jınalyp jatyr.

Julyǵy shurq-shurq tesik saptama etikke ot aýzynda bir qasyq toń maı jaǵyp kóne sirini jumsartpaq bolyp ábigerge túsken qazirgiden góri jastaý Rabıǵanyń júrdek qoly jyp-jyp etedi.

— Bıdaı tappaı oralmaımyn. Tabýǵa tyrysarmyn. Balalarǵa óziń bas-kóz bol!

Úndemes shaly osylaı kúńk etti. Úndemeı ketse de, ókpeleıtin Rabıǵa emes. Otaǵasynyń minezine jasynan qanyq.

Shal eki-aq attap kelip bir sát únsiz qalǵan tórt ulynyń kelte kekilinen kezek-kezek sıpap, eńkeıip turyp kezek-kezek mańdaılarynan súıdi. Júni julmalanǵan kúpisin kıip, qos qulash aqshyl shúberek belbeýin beline úsh qaıtara orady. Esikke jete berip, tutqaǵa sozǵan qolyn túsirmesten aınalyp artyna qarady. Qarap turyp tórt shyraǵyn jasaýraǵan kózimen túgendep ótti.

Dalaǵa shyqqan soń shal báıbishesin ymdap toqtatty. Basyn kóterip, saqalyn shoshaıtyp toqal úıdiń qysqa murjasynan tip-tik kókke órlegen suıyq tútinge qarady. Tútinge qadalyp turyp, alqymynyń astynan tymaǵynyń baýyn asyqpaı baılady. Kózin qıǵashtaı júgirtip úı irgesindegi bir arqa shópshek otyndy, qańyrap bos turǵan aǵash aqyrdy tez sholyp ótti. Sodan keıin tamaǵyn qyrnap, qylǵynyp ep-ersi jótkirindi. Sonysynan uıalyp, aýzyn alaqan syrtymen basa qoıyp, teris aınaldy. Aıyrbasqa jarar dep úıindegi barly-joqty jaramdysyn salǵan orta qap túıinshekti arqalap alǵan. Ózi eńkek shaldy álgi jotada jarbıǵan túıinshek jalǵyz órkeshtendirip, búkireıtip jiberedi eken... Rabıǵa otaǵasyna kórsetpeı kózin syǵyp aldy.

Shal úı irgesindegi qasqa jolǵa qaraı eki-úsh attady. Kibirtiktep toqtady. Qaıta oralyp kelip sostıyp turyp qalǵan Rabıǵanyń qolyn ustady. Mápeleı sıpady. Taǵy sıpady. Til qatqan joq. Burylyp adymdaı basyp jónele berdi.

Rabıǵa ashylǵan alaqanyna úńile qarap qaldy.

Kempir ot aýzynda áli otyr. Qara kóseýdi boılata suǵyp jiberip peshtiń astyn kósedi. Boıyna lyp-lyp jaıylyp sergek jylý júgirdi. Eleýsizdeý qyryndap alaqanyna úńildi.

— Alaqan...

Mápelegen saýsaq taby ashyq alaqanda badyraıyp tańbalanyp, esh belgi bilinbeıdi. Sol alaqany janasyp kelip oń alaqandy sıpalady. Sondaǵydaı keýdesine taǵy da ińkár meıirim oraldy. Shal qoly sińirli edi. Óziniki de taramystanyp qalypty.

— Alaqan...

* * *

Bosaǵaǵa jabysa súıenip qasqa jolǵa tesile qaraǵan jas Rabıǵa otaǵasyn ólermen sabyrmen kútedi. Biraq ol qaıtqan joq. Otaǵasy da, otaǵasy ákelem degen nan da oralmady.

Albarda tórtinshi tómpeshiktiń jas topyraǵy qoıanjondana úıildi. Kúregine súıenip, arsa-arsa sharshap, mańdaıdaǵy tórt qatar syzyǵyn tórt qabirdeı tereńdetip Rabıǵa únsiz jylap tur...

— Kelmegeni me? Qaıda barady? Qaıda túneıdi? Kimge dárker edi?

Esine endi ǵana tústi me, túzelip aldy da, manadan qybyrsyz otyrǵan qyzǵa qıystady.

— Jetimegim-aı, seni qaıda jiberem? Úıden shyqsa, talap jeıtin kóz kóp. Obalyńa qalamyn ba? Qubashym jolamaı ketse qaıtem? Tórt ulymnan aırylǵanda tandyr bop qalǵan tósim ıigendeı bolyp edi. Jasaǵannyń endi odan da aıyrǵany ma?

Saýalyna jaýap tappaı búrisip, bir ýys bolyp qaldy. Qý úmit kúder úzbeıdi. Syrttan tyqyr bilinbeıdi. Oń qulaq áli de esikke tosýly. Kenet!..

Opyr-topyr jantalasyp ornynan jyǵyla-súrine ushyp turdy.

— Apyr-aı! Kelgeni me? Shynymen-aq kelgeni me?!.

Tura berip qaıtadan etegine oralyp qulap tústi.

Qyz shurqyrap kelip ıyǵynan tartyp, súıep jatyr.

Esik jaılap, yńyranyp ashyldy. Aldymen bir qushaq aıaz endi. Bý seıilgende, bosaǵa jaqta sereıip, moıny salbyraǵan Qubash anyq kórindi.

— Qubashym! Qulynym!..

Basqa dármen joq. Basqa til de, tilek te joq. Tura almaı, qaltyldatyp etsiz qolyn ilgeri sozady. Qolyn sozady da, boı-boı egiledi.

Qubash únsiz taqalyp, tizesin búgip, eki búktetilip ıildi. Ájeniń taramys qolynan aqyryn ustap, alaqanymen aıalap sıpady. Alaqan meıirimi ana kóńilin aǵyl-tegil bosatty.

— Alaqan...

Kóz aldyna zymyrap jetip basqa alaqan elestedi. Otaǵasynyń sýyq alaqany... sińirli alaqany... Súıikti alaqany sıpap jatyr.

Myna alaqan da sýyq eken. Biraq sol sýyqtan tula boıyna lyp-lyp jaıylyp, jalyn enip barady.

Qubash pen qyz Rabıǵanyń, eki qoltyǵynan demep kóterip, pesh túbindegi quraq kórpesheniń ústine ákep otyrǵyzdy. Kúpisin ıyǵyna japty.

— Apa! dedi Qubash.

— Ap-pa! dedi qyz.

Biri kúrsinip, biri egilip aıtty. Ekeýi de eljirep aıtty.

Kempir áp-sátte kóńildendi. Jas irkilgen janarǵa kirpik ushyn ushqyndatyp qýanysh oraldy. Meıirlenip ekeýin kezek súıdi.

— Shaı jasa, Ylızashym!

Sodan keıin yqylastanyp Qubashqa buryldy. Aty Ylıza. Ákesi soǵysta eken. Bizdiń áskerde kórinedi. Sheshesi osylaı kele jatqanda jolshybaı qaıtys bopty. Bu da óziń sıaqty tuldyrsyz jetim. Men deseń, tilegim bolsyn, Ylızashty renjitpe, kúnim.

Qubash úndegen joq. Qyz jaqqa qaramastan, kıimsheń tór aldyna jantaıa ketti.

* * *

— Aıt shúý, janýar!

Tórt tuıaq, eki aıaq qatqaq jolǵa keli túıgendeı dúńk-dúńk tıedi. Shubar kisinemeıdi. Qubash úndemeıdi.

At-shananyń qasynan tory tóbelmen basyp keterdeı omyraýlatyp kórshisi Sársen jelip ótti.

— Áı, aıdasańshy! İshiń aýyryp kele me? Shyqpyrtpaımysyń bıshikpen.

Qubash asyqpaı basyn kóterip, Sársenniń sońynan alaryp uzaq qarady. Qaıtadan ınesin izdegen tiginshideı jerge úńildi.

Ultandatqan úlken pımasyn qolq-qolq súıretip, segiz-toǵyzdar shamasyndaǵy Qıasbek dúken jaqtan dalbaqtap entige júgirip keledi.

— Kóke! Kóke-e-e! Súırete ketshi.

Sársen estidi me, estimedi me, eki ókpesin qolyna alyp ushqan ulyna toqtaǵan da joq.

Qubash janynan óte bergen balaǵa buryldy. Úndemeı qolyn bulǵap qasyna shaqyrdy. Delbeni shirene tartyp, qybyrlaǵan shubardy kidirtti. Qıasbek óli de bolsa Qubashqa tańyrqaı qarap, "Ne aıtasyń?"degendeı jaqtyrmaı jaqyndady. Sharshasa kerek, kishirek qol shanasyn myqshyndap áreń súıretip keledi.

Qubash úndemesten balanyń qolyndaǵy jipti alyp qol shanany úlken shanaǵa tirkedi. Ymdap: "Otyr!" degen ısharat bildirdi.

Qıasbek kún uzyn osy belgini kútkendeı jaılasyp otyryp aldy. Eki ezýi eki qulaǵynda. Máz-meıram. Qubash masaıraǵan balaǵa qarap turyp dybyssyz yrjıyp kúldi. Kilt burylyp delbeni qaǵyp qaldy.

— Áıt shúý, janýar!

* * *

Rabıǵa pesh túbinde kúńkildep otyr. Shynashaǵyna sekıtip qondyryp alǵan shúıke jún kúbirlegen saıyn jan bitkendeı álsiz ǵana dir-dir etedi.

— Qarań qalǵyr-aı sol! Otbasy bolyp ájik-bújik sóılesetin de eshkim joq. Biri mylqaý, biri shúldirlek. Qaıtemin-aı bulardy. "Durys qoı, apa!" degendi qudaı aýyzdaryna salsa, birdeńeleri keter me? Birine-biri ıt pen mysyqtaı.

Rabıǵanyń daǵdyly kúńkilinde keıis joq. Osy kúıin qyzyqtaý kóp.

— Senderdi me, senderdi... Tap osy ekeýińdi, aıtpady demeńder, tup-týra óz qolymmen qosam. Sonda kórersińder bul kempirdiń qıqańyn. Oıpyr-aý, uly qyz demeıdi, qyzy ul demeıdi. Syılaý joq, syılasý joq! Qashan kórsem, eki jerde qyrsyǵyp otyrǵandary.

Tyńdap otyrǵan "ul" men "qyz" bolsa eken. Biri pıma tabandap, sabyn jaqqan kendir jipti qulashtaı tartsa, Ylıza — Elza qos ýys qoja bıdaı salynǵan ketik tostaǵandy qasyna qoıyp alyp, qol dıirmendi baıaý aınaldyrady.

— Áı, nege úndemeısińder? Til-aýyzdaryń baılanyp qalǵan ba? Qarań qalǵyr-aı! Kempir úzilip ketken jibin qaıtadan jalǵap, urshyqty oń jambasyna salyp, bir nuqyp aınaldyryp jiberdi. Ylıza-aý, osy seniki de durys bir esepten. Qaramasań qarama. Sol shirikten túk shyqpaıdy. Manadan "lám" dep jaq jazdy ma. Bul ne bul? Úndemes oınaǵannan saýsyńdar ma ózderiń? Bir aýyq shúıirkelesip maýqymdy basaıyn desem, tyrs etpeısińder...

Rabıǵa shúıke júnniń tasasynan syǵalap qarap, «Ókpeletip almadym ba» degendeı ekeýine kezek-kezek qadalyp ótti. Sodan keıin kónetoz barqyt qamzolynyń qaltasynan eki túıir malta alyp, laqtyryp-laqtyryp jiberdi.

— Eń, bolmasa aýyzdaryń jybyrlap otyrsyn. Qubashjan-aý, kóziń bar emes pe? Kórmeımisiń. Ylızajan perishteden bir kem be? Kóz deseń kózi qandaı! Túr deseń túri qandaı! Kórmeseń kórme. Sender kórimdikter ómir boıy aýzyndaǵysynan aırylyp júredi. Adyram qal! Endi saǵan jaq jazsam, ne dersiń. Sonshama buldanyp qaıdan shyqqan tóre ediń?..

"Tóreden" tórelik minezdiń salqyny da bilinbeıdi. Shyqshytty dóńgelek júz manadan beri áli bir qybyr etken joq. Qıyq kózderdiń jyltyndaǵy tóńkerýli keseniń túbindegi jaıaý shamnyń bulyń-bulyń oınaǵan sáýlesi tirlik belgisin tanytpasa, qybyrsyz jalpaq bet dál qazir súreńsiz maskadan eshbir aıyrǵysyz edi.

Rabıǵa sál kidirip, urshyǵyn tizesiniń ústine qoıdy da, suq saýsaǵyn kımesheginiń shajamaıyna suǵyp jiberip, qulaǵynyń túbin qasydy. Oń kózin qysyp turyp álgi qıyq kózderdegi ushqyn sáýlege qadalyp otyryp meıirlene kúlimsiredi.

— Tifá, tifá! Til-aýzym tasqa! Kúpirlik aıtsam, asylyq kórme, jasaǵan. Tóresi ózine. Qubashjanym tiri bolsa eshkimnen kem bolmaıdy. Azamat qoı. İligim, úmit-dánekerim ǵoı ekeýi. Táýba, jasaǵan. Buryn kimmen sóılesýshi em. Shúkirlik ettim, dep sóziniń aıaq jaǵyn estiler-estilmes kúbirli batamen jalǵastyryp, urshyǵyn bir túrtip qaldy.

— Ylıza qalqam, bıdaıdy tartyp bop qalypsyń ǵoı. Qazir ózim eleımin. Beri kel. Beıbaq-aı! Kóılegiń sholtıyp tizeńnen shyǵyp ketipti-aý. Uıat-taǵy! Qara kempir qyzyna kıim taýyp bere almaıdy dep aǵash atqa mingizedi-aý endi meni. Já, bir jóni bolar. Qubash, áı, kereńbisiń, saǵan aıtam. Kórgennen kóz aqy almaı, syǵalaı berme. Sonshama súzilip, aıaq kórmep pe eń. Oı, jetesiz sol. Bile bilseń Ylıza qaryndasyń. Nemis bolsa qaıteıin. Maǵan nemis emes. Men jetim, bul jetim, sen jetim. Oshaqtyń úsh butyndaı bop myna shańyraq astyna qudaı aıdap jınalyppyz. Bilseń, bir-birimizge esh bótendigimiz joq. Sen aqpa qulaq bolmasań, endigi osyny uǵyp alar ediń-aý. Qoı, burtıma. Oı, aınalaıyn sol! Jyrtyq-tesigimdi bútindeýge jaraǵan, qos qarashyǵym! Ájik-bújikke jaramaısyńdar dedim-aý. Budan artyq endi azan shaqyram ba? Ózderińmen sóılesip biraz muń-sherimnen aıyqtym. Táýba deıinshi taǵy da, dep urshyǵyna súıenip, bir tizerlep ornynan turdy. Oıbaı-aı, saldaýyrǵa júk artqandaı bop qappyn-aý. Syrqyraýyn-aı, syrqyraýyn!

Shoınańdaı basyp eki búktetilip dıirmenniń qasyna bardy. Qasynan óte berip, "Ylızasyn" ıyǵynan emirene qushaqtap qoıdy.

Qubash ornynan lyp túregelip, dıirmenniń erkek tasyn tik kóterip aldy da, unyn týlaqqa silkip-silkip túsirdi. Sonan keıin urǵashy tasyn da týlaqqa dúńk-dúńk túıip, tazalap, qabyrǵaǵa súıedi.

— Oı, aqyldym, qamqorym! Áı, osy sen bir mezgil tize búgip qısaısańshy. Kúndiz balasynda jumystasyń, úıge kelseń, árneni bir shuqylap, taǵy tynym tappaısyń. Táıt ári, meni óıtip ushpaqqa shyǵarmaı-aq qoı.

Rabıǵa mol tigilgen eki jeńin bilekten sybanyp alyp, apyl-ǵupyl ún eleı bastady. Eleýishpen birge búkil denesi qosa shaıqalyp otyr. Qos ýys un bir kósýden qalmady. Elek astyndaǵy tozańdap tógilgen az ǵana talshyqqa kózin bir súzdi de, kebekti oń qolymen aralastyryp-aralastyryp jiberip taǵy da unǵa qadaldy. Jarmanyń teń jartysy eleýishte qaldy.

— Qarań qalǵyrdyń eleýishi de sarań. Tesigi bitelip qalǵan ba, túk túser emes qoı. Kebek jesem ishegimdi jaryl ketpes. Oı adyram qalǵyr! dep bir kez elektegi kebekti unǵa tóge saldy. Aq baýyrsaq, sary maı jeıtin kún de keler. Soǵys ta biter. Kebegi ne, uny ne báribir tamaq.

Rabıǵa kempir dalbasalap ózin-ózi jubatqanymen kóńili ornyqpady ma, Elza men Qubashqa qabaq astynan bir-bir shanshylyp ótti. Elza súıkimdi kúlimdedi, Qubash únsiz jymıdy.

— Óı, kógen kózderim! Qaryndaryń ashty-aý ábden. Qazir taba kómem. Sál shydańdar. Ylıza, seniń kóılegińdi qaıtsem eken? Eńkeıip-shalqaıa almaıtyndaı shop-sholaq. Tań atsyn, bir amalyn jasarmyn. Ylıza, anaý meniń shapanymdy alyp jamylshy. Mysyńdy qurtqanda, bul baıǵus tilińdi túsinbeı qurtady endi. Shapan deımin. Munshama keńkeles bolarmysyń. Qudaıy qurymaǵyr, Qubashjan, sen ápere qoısań. Oı, kósegeń kógergir, ózine ber. Jabý japsa da jarasa ketetin aqsúırigim. Tifá-tifá, suqtana bermeıinshi.

* * *

...Túnniń bir kezinde "Nesipjannyń qyzyl qorazyn shaqyrtyp baryp" úsheýi dóńgelek ústeldiń qasyna jaıǵasty. Ystyq nannan da, synyq kese, shuńǵyl tabaqshadan da shýdalanyp bý shyǵady.

Qubash ystyq nandy eki urtyna úrgen qaryndaı tompaıtyp eki-aq qylǵıdy da, ystyq shaıdy óńeshine tóńkere salady. Artynsha-aq jıdip qalǵan tańdaıyn aýyrsynyp jáne báıek tappaıdy. Elza kúlkiden shydaı almaı, býlyǵyp teris aınaldy. Shymshyqtyń tamaq jegenindeı bir kesek nandy shuqylap áli taýysa almaı otyr.

— Ac adamnyń arqaýy. Toıyp al, Qubashjan. Ylıza, qyz bolmaı ketkir, yzdımaı asap-asap je. O nesi, tamaqqa uıattyq júrmeıdi. Aınalma óıtip. Murnyńdy myń jerden shúıirgenmen Qubashtan artyq tappaısyń. Qosam dedim be, qosam. Sóıtip kórem áýseleńdi. Oý, Ylıza-aý, seniki astamshylyq. Baqyr basty bolsa da, erkek aty bar emes pe? Solqyldaǵan naǵyz azamat qoı. İsh, Qubash, taǵy bir kese quıaıyn. Aqquman shyǵyp tur.

...Shaı jınaldy.

— Ylıza-aý, tósenish jaı. Qubashjannyń kózi kirtıip ketipti. Dem alsyn, dep Rabıǵa jez qumǵanyn ustap, kúpisin jamylyp syrtqa bettedi.

Elza ıyǵyndaǵy shapandy shegege ilip, ot basyndaǵy qaraǵan sypyrǵyshty alyp, dál tórde qalshıyp otyrǵan Qubashqa jetip tireldi. Lám dep aýzyn ashqan joq. Aq seleý shashy ıt kórgen mysyqtyń júnindeı úrpıip ketipti. Úndemeı qıtyǵyp tur.

Qubashtyń kúreńitken dóńgelek júzinde bolar-bolmas tolqyn tómennen joǵary qaraı júgirip ótti. Qıyq kózge ushqyndap kek tundy.

— Ne-mis-s!

Jalǵyz sóz túıtkildi keýdeden jaýyǵyp shyqty da, zamatta dáý judyryq tars túıilip, taldyrmash deneniń tompıyp bilinip qalǵan kús tósine bar salmaǵymen sart etti. Qyz táltirektep ushyp tústi. Shólmek kózden jas shyqpady. Oımaq aýyzdan ashynǵan yza atyldy.

— Das ıst aıne Gemaınhaıt! Fleıcher!1

Qubash órtenip týǵan kekshil qarasyn ózgertpeı shubalańdap ornynan turdy.

— Nemis! dedi taǵy da shege qaqqandaı nyǵarlaı tistenip.

Elza sypyrǵyshty qos qoldaı kóterdi. Ońtaılanyp tónip keldi. Ońtaılanyp keldi de, kilt burylyp ketip, burqyratyp jyrtyq alashanyń ústin alas-kúles sypyra bastady. Burqyraǵan shań tórge de, esikke de ushyp jatyr.

— Báribir ne-mis!

Qubash baıaý ǵana kúńk etti. Álgindegi yzaly ysyldyń zilsiz sýyly ǵana qalǵan. Úıge Rabıǵa kirdi.

— Kún raıy buzylyp ketipti. Aıaz býyp tur eken, dep qumǵandy plıta ústine qoıdy. Kebisin sheship, tósek ústinen jaınamazyn alyp qubylaǵa qarata jaıdy. Otyrdy. Namazyn bastaı berip, áldene oıyna túskendeı burylyp Elzaǵa kóz tastady.

— Áı, nege burtıyp júrsiń? Ne boldy? Taǵy da Qubash shyǵar. Qutyrar bul, qutyrar!

Namaz oqylmaı jaıyna qaldy. Túregelip Elzanyń jazyq mańdaıynan sıpady. Odan keıin bosaǵa jaqta súıeýli turǵan soıqan sabaýǵa qol sozdy. Salmaqtap ustap turyp Qubashqa tigildi. Túsi tym qaharly eken.

Sabaý kóz ilestirmeı shoshań etti. Elzanyń kózine úreı oraldy. Kirpigine jas úıirildi. Qubashtyń jonynyń shańy burq etti. Aq taspalanyp kónetoz beshpentte ashýly úkim izi qaldy.

— Oı, adyram qal sol! Qadir-qasıetti bilmeıtin maýbas! Bir emes, eki emes, qoımaısyń ba? Qarshadaı qyzǵa álimjettik qylǵanda ne óndirem deıdi eken. Má, endeshe! Ábden mysymdy qurttyń ǵoı!

Aq sabaý taǵy da ekilene kóterilip, tóbege tıerdeı jarq ete qalǵanda, Elza ushyp kep kempirdiń qolynan ustaı aldy. Shúldirlep asyǵys áldeneni túıdek-túıdek shubyrtyp jatyr. Anda-sanda qulaqqa maıdaı jaǵyp «apa» degen qazaq sózi anyq estiledi. Rabıǵa kilt meıirlenip, sabaýyn laqtyryp tastap ekeýin kezek qushaqtady.

— "Apa" degen tilińnen aınaldym, kúnim. Shúldirlegen únińnen aınaldym, kúnim! Kári saýlyqtyń jasyndaı jasym qalǵanda estimeı ketem be degen mıtyq sózim edi. Qudaı aýzyńa salǵan shyǵar, Ylızajan. Apamyn men! Ekeýińniń de anańmyn! Yrzamyn, táńir! Qazir alsań da, armanym joq!

* * *

Elza esik aldynda bel kúrekpen qar kúrep júr. Anda-sanda qolǵapsyz jaýraǵan qolyn aýzyna aparyp demimen jylytyp, eki aıaǵyn bir-birine jıi soǵyp qoıady.

Aqqalada syrǵanaq teýip oınap júrgen balalar júgirip qasyna keldi. Ortasynda Qıasbek. Bári Elzaǵa tańdana qarap, anandaı jerde toptalyp tur.

— Ózi orys sıaqty. Aýmaıdy, á.

— Kózi kókpeńbek. Metreıdiń kózi de sondaı.

— Salyp jibereıin be! Metreı bizdiń týys, nemis emes.

— Áı, múıizi qaıda?

— Sen nemene? Sıyr ǵoı dep pe ediń?

— Men sýretten kórgem. Páshisterde mynandaı... mine, mynandaı múıiz bolady.

— Múıizi onda sháliniń astynda shyǵar.

— Kóreıik!

Iá saǵan, kórsete qoıar.

Balalar birin biri ıtermeledi. Batyldary jetpeı kibirtiktep daýryǵysty.

— Sen aıt, kórsetsin.

— Batyr bolsań óziń aıt.

— Páli, Qordabaı qorqaq!

— Qorqaq, qorqaq, qoraǵa tyshqaq!

Qordabaı qasyndaǵy ózeýregen ketik tis qara balanyń murnynan shertip jiberdi de, tanaýyn qorsyldatyp bir tartyp qoıyp qolymen myqynyn taıandy. Qarǵanyń qanatyndaı jalpyldaǵan qulaqshynynyń eki qulaǵyn túrip, "Meni kórdiń be" degendeı keýdesin ozdyra shirenip turdy da, tamaǵyn qyrnady.

— Áı, nemisskıı debishke. Sen iskajı bizge, sende, tvoıa múıiz bar ma? Mý-ý-ý. Sıyrskıı múıiz... Nemisskıı, pasheskıı múıiz. Mynandaı... Eki qolyn jalma-jan shekesine tósep múıiz qyp kórsetti. Tvoıa iskajı, Biz kóredskıı.

Elza syqylyqtap kúldi. Shálisiniń baılaýyn aǵytyp, ıyǵyna túsirdi.

— Mýız joq. Naın.

— Áı, ras joq!

— Kúledi ózi. Kúlkisi ádemi eken.

— Ózi de áıbát.

Elza shálisin qaıta salyp, irkilmeı kelip Qıasbektiń qolynan ustady.

— Qıasbek, dý, sen Kývash zýhen... ızde. Appa, krank. Aýyrady.

— Apa... Ájem be?! Aýyryp qaldy ma?

— Ia, ıa. Krank. Aýyrady. Kývash joh.

— Men qazir. Balalar, júrińder, Aımańdaıdy tabaıyq. Balalar pyr etip ushqan bir top torǵaıdaı júgire jóneldi.

* * *

Rabıǵa peshtiń túbinde jatyr. Aýzy jabylmaı kúrk-kúrk jóteledi.

Elza aýrýdyń qasynan shyqpaıdy. Tósegin durystap, qaıta-qaıta kórpesin qymtaıdy. Mańdaıyna qar salǵan túıýli oramaldy tegistep qoıady.

— Mýtter... appa, sen jazylady... Kývash keledı. Kıasbek ızde.

Rabıǵa es-tússiz, denesi kúıip-janyp sandyraqtap jatyr. Anda-sanda úzik-úzik sózderi estiledi.

— Kókesi-aý, alaqanyńdy bershi, ustap jataıyn...

— Kelem dep kelmeı koıdyń ǵoı. Tórt qulynyń ózińdi tosa-tosa úzildi...

— Nege teris qaraısyń? Kókesi-aý, maǵan ókpeleme. Tútinińdi úzgem joq...

Odan ári sózden de tyıylyp sulyq qaldy. Qubash alǵash ret Elzaǵa týra qarady. Kózinde: "ne isteımiz" degen jalynyshty saýal bar. Qyz ún qatpastan talyqsyǵan kempirdiń aýzyna qasyqpen sý tamyzdy.

Bir kezde Rabıǵanyń "Sorpa-a-a..." degen daýysy anyq estildi.

Kempirdiń basynda júrelep otyrǵan Qubash atyp turyp, asyǵys kıindi.

Elza: "Qaıda barasyń?" degendeı esik kózinde turǵan ulanǵa únsiz tesildi. Sodan keıin terezeniń shúberegin ashyp, syrtqa qarady. Basyn shaıqady. Qubash toqtaǵan joq.

* * *

Tún tastaı qarańǵy. Jymyńdaǵan juldyz bilinbeıdi. Aıaq tyqyry alysqa ketedi.

Bıiktigi keýdeden-aq keletin alasa saraı jaqyndap qaldy. Esigine salǵan qos judyryqtaı úlken qara qulyp yzalandyra kóz qarıdy.

Qubash tórtburyshty kishirek qaqpanyń aldyna keldi. Batylsyzdaý qol sozdy da, kúrsinip qalyp qaıta buryldy. Aıaǵyn kezek kóterip, kóbik qardy laı basqandaı shylp-shylp taptap tur. Keıin qaıtty. Qansha júrgenin bilmeıdi, bir kez burylyp artyna qarady. Uzamapty. Qarańǵylyqqa sińbeı qora qaraýytty.

"Sorpa-a-a". Rabıǵanyń daýysy qulaǵyna anyq estilgendeı boldy.

Qubash ózin-ózi qaırap kúńk etti.

— Apam aýyryp jatyr. Urlyq emes.

Salbyrap qaıta oraldy. Qara qulyp mazaqtaǵandaı omaqtanyp únsiz telmiredi. Saýsaqtar álgige dirildep janasty. Sýyq temir sý alaqandy tyz etkizip qaryp tústi.

Qubash qulypty julqyp-julqyp qaldy. İlgekti ustap turǵan jalǵyz shege bórene jaqtaýdan ytqyp ketti.

Esik ashylǵanda, syrǵaýylda qonaqtap otyrǵan eki mekıen men qyzyl qorazǵa qanat qaqtyrmastan Qubash taýyqtyń birin shap berdi. Moınyn burap jiberip, syp etkizip qoınyna tyqty da, dereý syrtqa atyldy. Bir uryp shegeni ornyna kirgizip, úıine qaraı dedektep júgire jóneldi.

* * *

Aıadaı ǵana shaǵyn dúken kezekte turǵan adamdarǵa lyq toly. Paltosynyń syrtynan qara jeleńdi qabattap kıip alǵan dúkenshi aldyndaǵy adamǵa jarty bólke nandy berip, kartochkesin qıyp, oń jaqtaǵy tartpaǵa tastady. "Odan kóp berýge bolmaıdy" degendeı qasyn kerip, úndemeı eki qolyn jaıyp, basyn shaıqady. Ekinshi kezekte tomsyraıyp turǵan Qubashqa qarady.

— O-o! Keldiń be, Aımańdaıka. Sálem, jigit. Sen maǵan búgin taǵy biraz áńgime aıtyp, qulaq quryshymdy qandyrarsyń. Solaı ǵoı, á?

Kezektegilerge qýaqylana qarap, tańdaıyn taq etkizip qoıdy da:

— Meniń bir joldasym bolǵan. Fın maıdanynda. Oh, sózýar edi-aý! On kúnde bes sózdi áreń aıtatyn. Al ózi ǵajap mergen-aq edi! Bir urysta otyz bes jaýdy atyp túsirgenin óz kózimmen kórgem. Áne, jigit! Sózben emes, ispen dáleldeıdi. Vot! dep barmaǵyn shoshaıtty.

— Bar ǵoı myqty jigitter!

— Soǵysyp jatyr ǵoı.

— Áıteýir, jeńispen aman kelsin dep tileımiz.

Dúkenshi sóreden asylyp kelip Qubashty ıyqtan túrtip qaldy.

— Naǵyz jigitsiń! Aımańdaı, búgin de úndemeısiń á...

Qubash ádettegi minezin umytyp, aýyzy jabylmaı sóılep ketti. Sóılep ketti de, jurttyń bárin siltideı tyndyrdy.

— Dádá Mısha! Mısha aǵaı!.. Men... apam aýyryp... Qatty aýyryp... sorpa ishem deıdi. Ystyǵy bar. Kúıip jatyr... Eger... Eger... dádá Mısha, et berińiz. Shaı berińiz... Men... men, qolyn bir siltep alaqanyndaǵy kóbelektiń qanatyndaı jelbiregen kartochkasyn dúkenshige ustata saldy.

"Kóp sóılep qoıdym ba" degendeı jan-jaǵyna qaraýǵa yńǵaısyzdanyp qulaqshynyn sheship, mańdaıyna jipsip shyqqan terin alaqanynyń syrtymen súrtti. Dúkenshi Mısha aǵaı á degende ańtarylyp qalyp edi, ile eki saýsaǵyn sart-sart etkizip aqtarylyp ketti.

— Oý, molodes. Men beremin, bosatam. Joldastar, Aımańdaıǵa ruqsat etesizder ǵoı. Aýrý kisige sorpa kerek. Sen molodes, Aımańdaı. Apańdy eshqashan renjitpe! Mynany da apańa... Mynany da apańa... Mynany da apańa. Bárin apar.

Qubash ezýi jaıylyp, kózi kúlimdep barynsha máz. Qubash ózine ózi rıza.

— Apam jazylady. Sorpa ishedi. Mańdaıy terleıdi.

Ózi qýanyp, ózi marqaıyp, dál qazir aýrýdy oıymen tep-tez jazyp aldy. Dádá Mıshanyń jeke-jeke orap bergenderin qushaqtap, tabaldyryqtan asyǵa attap dalaǵa bettedi.

* * *

— Oıbaı-aı, oıbaı! Nemis baıymdy óltiredi. Jesir qalam. Nemis qyzy taýyǵymdy urlaıdy. Ash qalam. Qýraǵan qý qudaı sonshama zaýaldy senderden-aq jazyp qoısa da, osy kóreıinshi! Kózińdi, kógergen kókshil kózińdi shuqyp, shúıkedeı tulymyńdy ǵana bir taldap julyp qolyńa bereıin, qolyńa! Kim arashalar eken! Kim alar eken qolymnan, oıbaı!

Tuldanǵan Nesipjan eki jeńin sybana túrinip, ezýinen kóbiktengen túkirigi shashyrap búrip tastardaı taptap beredi. Túımesi aǵytylyp ketken syrmaly qońyr kúpáıkesiniń eki óńiri umtylǵan saıyn qabattasa qosylǵan qos tóbetteı jalp-jalp etedi.

Elza eshteńege túsinbeı jylamsyrap ózinshe áldene degen bolady. Ysyldaı zárlenip, tyqsyryp bara jatqan adýyn kelinshekten úreılenip eriksiz keıin sheginedi.

— Kórdiń be myna judyryqty, qasarǵan qanshyq? Kórseń, dál qazir bir qoıyp tóbeńdi oıamyn, qanshyq! Mıyńdy aýzyńa túsirem.

Nesipjan shyn qaharlanyp adymdaı attaı berip, qar astynda qalǵan jańǵyryqqa súrinip murttaı ushty.

— Á, sen meni jyqtyń ba? Nege ıteresiń? Nege shalasyń? Sen kimdi jyǵasyń?

— Naın! Joq! Men joq.

Nesipjan ushyp túregelip, jańǵyryqty bir teýip jiberip, taǵy da aqyrdy:

— Qolyńda óleıin! Al, óltir meni!

Qabyrǵanyń tasasynan Qubash shyǵa keldi.

Qushaǵynda satyp alǵan túıinshekteri bar.

Qubashty kórgende Nesipjan júgirip aldynan shyǵyp, eteginen julqylaı tartyp odan saıyn ekilendi.

— Oıbaı-aý, Aımańdaı-aý, qaınym-aý, ábden óldim ǵoı myna nemis qyzynan! Nege urlaıdy taýyǵymdy? Kimdi basynady, qý tutaq! Taýyp bersin tap qazir.

Qubash kelinshektiń betine bir túrli jıirkene qarap qalypty. Áneýkúngi dirildegen dámdi erindi emes, dúrdıgen ashýly erindi, bılegen bilekti emes, jumylǵan judyryqty kórdi. Lám demeı, etegin bosatyp basyn shaıqady.

Elza áldeneni jylamsyrap aıtyp Qubash pen Nesipjanǵa túsindirmek bolady.

— Shúldirlegen tilińe s... Jaman qatty-aq ılandym. Qazir óltirip jiberseń de...

Judyryq saqpan tasyndaı kóz ilespeı oqys sart etti.

Elza jińishke saýsaqtaryn qaltyrata biriktirip aparyp betin basty.

Murnynan saýlap qyp-qyzyl qan aqty. Kózden jas shyqpady.

Qubash lezde qubylyp, óńi órt sóndirgeńdeı ózgerip ketti. Alǵash ret qyzdy týǵan qaryndasyndaı yp-ystyq baýyrmaldyqpen sezindi. Ún-túnsiz ǵana taǵy da judyryǵyn kótere bergen Nesipjandy julqyp qaldy.

— Á, sen osyndaı ma ediń? Bildim, bildim. Eki jetim...Qosylǵan eken kúnderiń. Senderdi qutyrtyp otyrǵan Rabıǵa qaqbas qoı. Qudaı zaýalyn berse, ózi de kópke uzamas. Itjemede óler. Mylqaý neme, taýyǵymnyń qunyn tap qazir tóle. Áıtpese qolyńda ólem, oıbaı!

Qubash qoltyǵyndaǵy túıinshekti kelinshekke ustata saldy. Nesipjan á degende túıinshekti yzalana laqtyryp jiberdi. Bir kesek maıly et, bir túıir sary maı, bir taqta shaı shashylyp túsip aryqqa qaraı syrǵanap barady. Nesipjan baýyryn jazbastan eńbektep jınap júr. Kúńkildep sóılep júr.

Qubash únsiz siresken Elzanyń qasyna keldi. Shegir kózdiń qaıqy kirpiginiń ushynda dirildegen túımedeı-túımedeı jasty kórdi. Basynan sıpady. Erkeletip sıpady.

Túımedeı-túımedeı jastar eki bettiń qyzarǵan tompaǵyna úzilip tústi de, ar jaǵynan qyzdyń alǵysqa toly rıza qarasy ap-anyq kórindi.

Qubash oń qabaǵyn kóterip jymyń etti. Mańdaıdaǵy taıtuıaq burynǵysynan da tereńdep aıqyndala tústi.

— Elza, úıge kir. Tońyp qaldyń.

— Sen, dý, meni Elza deıdi.

Qyz jaltań etip monshaǵyn jarqyratyp, lezde jadyrady. Eki betiniń ushyndaǵy kishkene shuńqyrynda nur oınady. Ezý tartqanda usaq appaq tisterdiń dymqyl tizbegi jyltyrap túgel kórindi.

* * *

Rabıǵa ishte keýdesin tiktep eleńdep otyr. Syrtqa sabyrsyzdana qulaq túredi. Esik ashylǵanda qabattasa kirgen Elza men Qubashty sóıleı qarsy aldy:

— Álgindegi dańǵyr-dúńgir ne? Shań-shuń urysyp júrgen Nesipjan ba? Sonyń daýsy shyqty ǵoı. Ol ne izdep júr? Aýzy jeńil edi pátshaǵardyń. Bireýińe tili tıgen joq pa? Oıbúı, Ylıza-aý, murnyń nege qyzarǵan? İsip ketipti ǵoı dobaldaı bop.

Umtylyp ábigerlenip ornynan turmaq boldy. Qaıda oǵan, dármen joq.

Elza júgirip kep qushaqtaı aldy. Jastyǵyn tósep arqasyn bıiktetti.

Qubash syrt kıimin shegege ilip jatyp jaltarta jaýap qatty.

— Apa, Elza qyzyńyz baıqaýsyz taıyp jyǵylyp... murnyn qanatyp aldy... Jer taıǵaq.

Elza Qubashqa jalt etip rıza bop qarap, seleý shashyn silkilep quptaı jóneldi.

— Shneı qar taıady. Ih jyǵyldy, apa... Kývash kóter meni. Ih... men raqmet oǵan beredi.

Rabıǵa jadyraı kúlimdedi. Oń qolyn bosatyp eńkeıgen Qubashtyń basyn sıpady. Sergek kóńilmen myna ekeýdiń bir-birine alǵash ret qamqor nıetpen qaraǵanyn sezdi.

— Men oǵan raqmet beredi... Raqmetińdi de, meıirimińdi de ber. Adam men adam baýyr. Urysyp kerildesetin, atysyp-shabysatyndar jaýyz. Jaýyz bolmańdar.

* * *

Tún býyp tur. Qubash áldeneden oıanyp ketti. Sol qoly aýrlap uıyp qalypty. Sóıtse, bilegi Elzanyń astynda jatyr. Tarta berip kilt toqtady. Demin ishinen aldy. Elza baıaý tynystaıdy.

Pesh aýzynan shilterlengen álsiz sáýle shashyraıdy. Úı ishi ala kóleńke. Bir kez Rabıǵa uıqysyrady. Ap-anyq: "Táýbe", dedi.

Qubash jaılap qana Elzaǵa betin burdy. Syzyq syzat túspegen appaq mańdaıdy kórdi. Kóz jumylypty. Uzyn kirpikter qos syzyq bop jymdasyp jatyr.

Juqa erin sál ashylypty. Sańylaýlanyp aq tisterdiń nobaıy bilinedi. Júzinde erkelik reń bar.

"Uıqtaı bersin. Uıqtasyn. Sharshaǵan shyǵar. Aýnaǵan kezde qolymdy bosatarmyn".

Elza da ózinshe uıqysyrady. Ekeýiniń ústine japqan jalǵyz shapandy serpip ashyp tastady. Tamsandy.

Qubash oń qolyn sozyp shapandy búre ustady. Kenet... Janary turaqtamaı taıqyp ketip... urlanyp qaıta buryldy. Aryq ıyqty kórdi. Buǵana súıegi shyǵyńqy, omyraýy ashyq qalypty. Ashyq omyraýdan qos tompaqtyń jarty sheńberi shalyndy. Jyp etken qol shapandy joǵary tartyp álgi tompaıǵan keýdege jaba saldy... Shalqalap tóbege qarady. Talmen japqan tóbeniń qara sylaǵyna qıǵash-qıǵash jaryq júgiripti. Sonarǵa túsken shym-shytyryq izdeı.

Qubash kirpikterin qalastyryp únsiz kúldi. Úndemeı qýandy. Nesipjannyń jalańash baltyry elestedi. Kelinshektiń judyryǵy elestedi. Sonan soń qan aqqan muryn elestedi.

Burylyp qasyndaǵy Elzanyń betine úńile qarady. Aq seleý shash tolqyndap ıegine qytyqtaı tıdi. Tanaýyna lek-lek jupar esti. Sol-aq eken, belgisiz qýanysh tula boıyn toǵytyp áketti.

Shapan taǵy syrǵydy. Shapan tómen syrǵyǵanda-aq Qubash lyp etip teris aınaldy. Bir lyqsyp jalma-jan irgege shegindi. Shegine berip, shapandy tez qarmap joǵary kóterdi. Asyqqan qol tompaq tóske abaısyz tıip ketti. Ot qaryǵandaı julyp alǵanda, alaqan syrty qabyrǵaǵa qatty soǵyldy. Tez-tez qımyldap, ústindegi shapannyń óńirin qyz ben eki araǵa jumarlap búktep kádimgideı shekara jasady.

* * *

— Áıt shý, janýar!

Kókeıden kúmbirlep shyǵatyn mazasyz aıqaı búgin tym kóbeıip ketti. Aıqaı kóbeıgen soń, ádetinen jańylǵan shubar baıyrǵy shaban aıańynan aırylyp qaldy. Kishkene aýyldyń qazir bir shetinen kóringen júrdek at-shana, endi birde ekinshi jaǵynda zymyrap bara jatady.Shubar jelgende, Qubash jedeldedi. Kúrek jypyldaǵanda, dúrdik eringe taýsylmas yńyl oraldy. Kúı yrǵaǵy ma, án sazy ma áıteýir, uzaq saryn kúni boıy úzilgen joq. Anda-sanda shyǵatyn "áıt shúý!" sol sheksiz yzyldyń aınymas qaıyrmasyndaı.

Búgin aýylda Qubashqa rıza bolmaǵan qam kóńil qatyn-qalashtan eshkim qalmady. Aıtty ákeldi. Ýáde berdi kóńildendirdi.

... Taýyq qoranyń aldynda eski shpaldy butarlap tamyzyq jaryp berip jatyr...

Oń kóziniń aldynda tyrnaq synyǵyndaı tyrtyǵy bar kári keıýana aǵashtardy búkeńdep jınap júrip, Qubashqa jaltaq-jaltaq qarap qoıyp alǵysyn jaýdyrady:

— Sıyrymyz jaqynda buzaýlap edi. Kishkene nemerelerimniń nápaqasy ǵoı. Aýzymyz aqqa jetip, bir jasadyq. Eń bolmasa, aıran aýyz tı, balam! Úıine búkeńdep júgirip kirip, búkeńdep júgirip shyqty.

Qubash til qatpaı basyn shaıqady. Usynǵan tostaǵandy qolymen jasqap, almaıdy.

Únsiz jymıady...

...Bir aýlada shóp qoranyń saban tolyp ketken aqyryn tazalap berip jatyr...

Mosqal áıel erini dirildep, kózi jasaýraı qos ýys qurt usynady:

— Qaraǵym, sýyqta malta qýat! Qaltańa salyp bereıinshi, soryp júresiń.

Qubash basyn shaıqaıdy. Únsiz jymıady...

...Bir úıdiń esiginiń aldynda borannan keıin taý bop úıilip qalǵan qardy úlken kúrekpen kertip-kertip alyp, kúresinge qulashtaı ytqytyp jatyr...

Artynda qısyq taıaǵyna súıenip búkireıip turǵan kempirdiń basy qalt-qalt etedi. Qolyndaǵy tórt búktegen kónetoz sharfty dirildete sozady.

— Shyraǵym, tamaǵyńnan sýyq ótedi. Aǵańnyń bókebaıy edi. Áskerge barmaı turǵanda ózim toqyp bergem. Orap alshy. Aýyryp qalarsyń.

Qubash basyn shaıqaıdy. Únsiz jymıady...

...Albardyń ishin bosatyp, ybyrsyǵan kákir-shúkirdi bir buryshqa jınap berip jatyr. Bir kez qulashqa jýyq kepken qaıyńnyń jýan kesindisin ustap turyp qaldy. Jep-jeńil, syńǵyrlap tur. Qasyndaǵy shelekpen kómir alyp jatqan áıelge qysyla qarap turyp, qolqa saldy:

— Osyny maǵan berseńiz... Men, men sizge basqa aǵash ákep... Qaıyń taba almaı júr edim...

Áıel shyn kóńilden qýandy. Shelegin tastaı salyp, eki qolyn erbeńdetip jatyr:

— Oıbúı, aǵashty da surap. Eńbegińdi, azamattyǵyńdy óteı almaı júrgende. Ala ber, shyraǵym. Qaıyrymyń menen qaıtpasa, Alladan qaıtar. Erteń aǵań kelgende járdemi tıer.

At qoraǵa shubar boldyryp qaıtty. Qubash úıge yńyldap ándetip oraldy.

* * *

Aǵash jańqasy edenge shıyrshyqtalyp ushyp túsip jatyr. Ótkir shapashot tyqyldaǵan saıyn aǵashty úńgip keýlep barady.

Aǵash jańqalaryn sypyrǵysh jınap, qýalaı ysyryp barady. Qaraǵan sypyrǵysh álginde ǵana jalap ótken jerge qaıtadan usaq jańqa shıyrshyqtalyp shashyrap túsedi.

Aǵash shaýyp otyrǵan Qubash qaraǵan sypyrǵyshty kórer emes.

Elza úıge shań jýytpaıdy... Bir sypyrdy, eki sypyrdy. Jańqa azaımady. Elza burynǵydaı renjigen joq. Syńǵyrlap kúldi de, ornyna baryp etegimen tizesin qymtaı otyrdy.

Rabıǵa shúkirana únmen mekirenip aldy da, eljireı sóıledi:

— Qubash-aý, asyńdy ish, qulynym. Sodan keıin-aq jańqalarsyń. Ylıza, jylytyp ber.

— Apa, men jylytty. Kývash ishpeıdi.

— Tilińnen aınalaıyn, tilińnen. Qolǵanatym sol, ekeýiń bolmasań, aýyryp-aýyryp ólip keter me edim.

Elza záre-quty qashyp kempirdi qushaqtaı aldy.

— Naın, joq! Sen óler joq, apa!

Rabıǵa meıirlene kúldi.

— Ólmeımin. Nege ólemin? Ylıza, ústime qalyńdatyp taǵy birdeme japshy. Bir sýyq ter azannan beri qysyp tur. Kórpe de joq osy úıde. Áı, ekeýiń túnde tońyp júrgen joqsyńdar ma? Jalǵyz shapan qaısyńa jetsin. Qubash-aý, sen bas-aıaǵyńa oranyp alyp, Ylızajandy ashyp tastama.

Qubash sátte qyzardy. Shapashotyn qasyna tastaı salyp qabaq astynan eleýsiz ǵana Elzaǵa qarady. Rabıǵanyń kók shyt uzyn kóılegin sál qysqartyp, belin búrip kıip alypty. Omyraýy jabyq, alqym biteý.

— Apa, men bólek jataıyn.

— Qoı, tońasyń.

— Ala, men bólek jataıyn...

— Qyńqyldama. Jamylatyn túk joq. Tósenish te az. Astyńnan syz ótedi.

— Apa, bólek jataıyn-n-n. Bir túrli demi jetpeı qylǵynyp aıtty. Rabıǵa shyntaǵyn tirep, basyn kóterdi. Kúreńitken júzge syǵyraıa tigildi. Qubash shydaı almaı tómen tuqyrdy. Kempir odan ári qystaǵan joq.

— E, jaraıdy, óziń bil. Tońatyn sen. Shapandy onda Ylıza jamylady.

* * *

Ák órteıtin shyńyraý shahta-peshtiń ústinen kúndiz-túni bir tynbaı kók tútin kólbeńdep ushady. Jumys basynda erkekshe kıingen áıelder qoldaryna kúrek ustap, temir vagonetkalardyń birine ák tasyn tıep, birine kómir toltyryp, shahta-peshtiń ústinen qatar-qatar júrgizgen relspen ıterip ákelip shyńyraýǵa tógip júr.

Sholaq tonynyń eltiri jaǵasyn dýlyǵadaı kóterip alǵan aqsaq desátnık qyraý basqan saqal-murtyn suq saýsaǵymen qaǵyp-qaǵyp qalyp, damylsyz aıqaılaıdy:

— Qadısha, tasty bir jerge úıme. Oıpyr-aý, úıme deımin saǵan. Shashyratyp tók! Vagonetkańdy ári ıter! Tegis jaıylsyn.

İİİoınańdap peshtiń ekinshi jaǵynan sap ete qalady:

— Áı, Natalá, kómirdi qaıda aparasyń? Aldymen áktasty túgel jaımalap salyp, sonyń ústine kómirdi bir tegis etip qabattap tıeý kerek. Sonda áktas birkelki jaqsy kúıedi. Brak azaıady, brak.

Aýyr balǵamen qulashtaı siltep tas ýatyp jatqan áıelder qosylyp óleń aıtty.

Qaıran da meniń aýylym,
Qyzar ma eken saýyǵyń?
Soǵystan aman oralyp,
Keler me eken baýyrym?

Qulaqshynynyń syrtynan qyzyl oramal tartqan jaınań kóz orys kelinshegi muńǵa toly jińishke daýyspen jeke ózi shyrqady:

... Lúbımyı edet na voıný...

Shubardy baıaý aıdap qystaq jaqtan kele jatqan Qubashtyń qarasy kórindi. Áıelder japa-tarmaǵaı tus-tustan andaǵaılap qarsy júgirdi.

— Aımańdaı, búgin bizdiń úıge kómir túsirdiń be? Otynymyz taýsylyp qalyp edi. Bir salar tamyzyq ta joq.

— Bizge qashan aparasyń?

— Kúnde erteńmen dińkemizdi qurttyń ǵoı, shyraǵym. Qashanǵy sozasyń?

— Ty, brates, zavozı k nam.

— Anaý desátnıkke aıtyńdar, — dep, Qubash qolyn siltep bar shýdy bir-aq tyıyp tastady da, qulaqshynyn sheship terin súrtti.

Qadısha tútikken kúıi, beline baılaǵan boz shúberegin qaıqaıta bir tartyp, desátnıkke bara jarmasty.

— Áı, men ózim munda, al baıym soǵysta júr. Shıetteı balalarym kózderinen sorasy aǵyp sýyq úıde búrisip otyr. "Kómir jazyp ber", dep qudaıdyń qutty kúni qansha jalyndym. Beresiń be, joq pa?

— Al, taǵy ne aıtasyń? Ekpiniń kúshti eken búgin. Bárin túgel aıtyp qal, dep desátnık myqynyn taıanyp syzdana yńyrandy.

— Narád jazyp ber.

— Kezegiń kelsin. Senen basqa da otynsyz qańsyp otyrǵan jurt kóp. Kılikpe. Sonshama úzdigetindeı sen kimniń shikirasy ediń.

— Balalarym úsip ólsin be?

— Kómir az. Kimge jetkizem?

— Jetkiz. Kóz jumbaıyńdy tasta!

— Bylshyldama!

Desátnık qaqyrynyp tastap buryla berdi. Qadısha qatty ashýlandy. Shap berip onyń tý syrtynan qapsyra ustady da, bir silkip oppa qarǵa alyp urdy.

— Senen-aq óldim ǵoı! Ábden mazaqtap bittiń ǵoı. Baıymdy qunyńa berip pe edim, ól de maǵan! Qazir sottatsań da, qolynda óleıin be osy, dep qunjyńdaǵan tizemen astyndaǵy adamdy nyǵarlap jatyr.

Áıelder qurbysyn jabylyp turǵyzyp áketti.

Qubash aıaǵynyń ushyna nazaryn jipsiz baılap dirildep, kógerip turǵan Qadıshanyń qasyna keldi. Qadıshanyń ashýy basylar emes.

— Ári tur, mylqaý! Aımańdaı neme, sen de mazaq qylasyń ba? Ket ári, súmetilmeı!

Qubash kúrsindi. Basyn kótermeı, qolyn ýqalap, eki aıaǵyna kezek teńseldi.

— Qazir tup-týra sizdiń úıge kómir aparam. Narádsyz-aq aparam, jeńeshe.

Qadısha úndeı almaı kózi baqyraıyp turdy da, sylq otyra ketip, eńirep jylap jiberdi.

* * *

Aǵash kesindisi úńireıgen kómeıin keńeıtip, tý syrty súıirlene jumyrlanyp, moıny jińishkere uzaryp, keýdeligi dombyraǵa uqsap qalypty.

Manadan kúpisiniń sańylaýynan syǵalap jatqan Rabıǵa basyn kóterdi.

— Qubash-aý, qulynym-aý, mynaýyń keremet boldy ǵoı. Óziń tarta bilesiń be?

Qubash ádettegisinshe únsiz kúlimdedi. Elza tizerlep qasyna otyrdy.

— Kývash, sen... dý nıht beze5 Sen jaqsy Mensh6.

— Jaqsy, Ylızajan. Ol jaqsy jigit. Ónerli azamat jaman bolmaıdy.

— Vas ıst da, Kývash? Loıerkasten? Sharmanka?

— Dombyra.

— Dombýra?!

— Iá, dombyrany tartady. Dombyra qýana biledi. Dombyra egile biledi, Elza.

— Kývash, dý... sen dombýra oına!

Qubash serpilip ornynan turdy. Bosaǵa jaqta ilýli turǵan kúpáıkesiniń qaltasyn aqtaryp oraýly ishek aldy. Aldymen dombyraǵa elilep ólshep perne taqty. Qulaǵyn ornatty.

Elza aq seleý shashy tolqyndap jaıylyp Qubashtyń qarsy aldynda júrelep otyr. Týǵaly kórmegen, bilmegen aspap, árıne, tańsyq.

— Kývash, sen mýzykant?

Qubash jymıyp qoıyp, saýsaqtaryn qımyldatty da, basyn shaıqady.

Rabıǵa daýys berdi:

— Tarta ǵoı, Qubashjan.

Dombyra kenet yzyń etti. Zyń etti, syńǵyrlap baryp-baryp únsiz qaldy.

Alǵash eki ishekke saýsaǵy oqys tıgende, Qubash dál solaı sıqyrly yzyńmen ún qatar dep senbep edi. Júıke-júıkesi tegis shymyrlap ketti.

Kóz aldyna alystan buldyrap oralyp umytylmas eles keldi.

* * *

Ózen. Oıyl ózeni. Jaǵadaǵy jasyl quraqqa boılaı bes-alty úı qatar tigýli tur. Ortadaǵy bes qanat kıiz úıdiń irgesindegi tekemettiń ústinde aqsaqal adam úsh-tórtterdegi balany aldyna alyp dombyra tartyp otyr.

Oıyldan salqyn samal lyp-lyp esedi. Balanyń mańdaıyndaǵy taıtuıaq tańbany bir ashyp, bir jasyryp jabaǵynyń kelte kekilindeı maıda kekildi jıi jelbiretedi.

— Úıren! Úırenip al, balam! Dombyra bilgenniń zıany bolmaıdy, ulym!

Ákesi balanyń saýsaǵyn alaqanymen qysyp ustap ákelip pernege tıgizdi. Sodan keıin ózi ilestire qýalatyp, álgi názik saýsaqty saǵaqqa shanshyltty.

* * *

Dombyra bezildeı jóneldi. Áke sabaǵyn uly umytpapty. On saýsaq mashyǵynan jańylmapty. Úsh-tórt kúnnen beri áldebir qýanyshpen alyp ushqan keýdege ornap alǵan elgezek yńyl bas barmaqtan bıpyl ýil tógip, tórt saýsaqpen termelep ketti.

Elza silekeıin jutyna tamsana túsip, kózin keń ashyp qalypty. Keń ashylǵan janarda jańa qonysqa kelgeli buǵan deıin bilinbegen kókshil ushqyn, kógildir ushqyn jyltyrady. Badyraıǵan ár kóz bir-bir kishigirim tostaǵan, nemese betine kilegeılenip qabyrshaq muz tunǵan oıyq. Kúlimsiregen júzi oıaý otyryp tátti tús kórgendeı eltip alǵan.

Bas barmaq tátti ýil sozady. Tórt saýsaq júrek dúrsildetedi.

Rabıǵa kúpisin ysyryp, basyn kóterdi. Aldymen Qubashqa, sodan keıin orshyǵan saýsaqtarǵa úńildi. Qaltyldaǵan qolymen kımesheginen qulaǵyn shyǵardy. Álginde zyń etken tosyn ún qudyqqa qulaǵan kesek tastaı biteý keýdesin solq etkizip edi. Kúlgin kózde kúńgirt jalyn tutatyp ketken eken.

Bir janarda kókshil ushqyn jarqyraıdy.

Ekinshi kózde kúńgirt sáýle buldyraıdy.

Baıaý ýil tentek jeldirmemen almasty. Jyldam terme maıda ýilmen ajarlandy. Astyńǵy ishek ústińgi ishektiń jetekteýshisi. Ústińgi ishek astyńǵy ishektiń jebeýshisi.

Elza qybyr etpeıdi. Alystan, kókjıekten jańa ǵana shashyrap týyp kele jatqan kúnniń qyzyl shýaǵyn alǵash qarsy alǵandaı, tanaýy qýsyrylyp, eki qolyn keýdesine qysa tas qyp aıqastyryp alypty.

Rabıǵa syzdyqtata kúrsinip, kózin jumdy. Baıaý buldyraǵan kúńgirt jalyndy jybyrlaǵan sırek kirpikter jutyp jiberdi. Sırek kirpikterdiń astynan mólt etip qos marjan ytqyp shyǵa keldi de, órmekshiniń toryndaı ájimdi júzdi qaq tilip, tómen syrǵanady. Qıan qıyrdan adasyp kelip, qańǵyp kelip qulaǵyna tanys shýmaq quıyldy.

"Aq tilegim!

Ózińe baq tiledim.

Qaıteıin, buıyrmady aq tilegiń, qalqajan!.."

Baıaý ýil áldıledi. Áldıledi de jylatty.

Elza qybyrsyz otyryp uıyp barady, múlgip otyryp zymyrap barady.

Jetim syryn jetim júregi túsindi.

Ulandy qyz uqty.

Razy kóńil ińkárlik sezindi. Saǵynysh ta ińkárlik.

Elza kúrsinip qaldy...

Dombyra kilt toqtady.

Qubash ıegin shoshaıtyp Rabıǵaǵa qarady. Búk túsken kempirdiń beti kórinbeıdi. Qubash sekem aldy. Alaqanynyń syrtymen mańdaıyn bir súrtip tastap, dombyrasyn aldyna qaıta óńgerdi. Qabaǵynyń astynan qasyndaǵy qyzǵa jalt etti. Elza kúlimsirep otyr eken. Kókshil kózge tunǵan qýanysh nury Qubashqa da aýysty.

— Elza, "Keńes" kúıin tartaıyn ba?

Qyz sol mereıli raımen tez kelisip, basyn ızedi. Rabıǵa keýdesin tiktedi.

Asqaqtap shalqyp kúı ketti. Álgindegi ýil joq, muń joq. Jiger men ekpin bar.

Elza dombyraǵa qadaldy. Saýsaq jaǵalaı qydyrǵan janary arbalǵandaı joǵary órlep, jigit júzine toqtady.

Ne degen syrshyl júz! Júz emes kóz! İshke sáýle túsip, sol sáýle janarda qubylyp oınap tur. Shildede qaınary shymyrlaǵan aq bulaqqa aspannan móldireı nur quıylyp, sý betinde kempirqosaq, jaınatatyn. Dál sol! Onyń boıaýy qyzyl da emes, jasyl da emes bári emes. Janardyń boıaýy qýanysh, senim, ińkárlik, tazalyq, páktik. Sonan soń sál ǵana muń shalǵan saǵynysh.

Kúı bitti.

Elza lyp turyp baryp, tunǵysh ret erkin janasyp Qubashtyń mańdaıyn aıalaı súrtti. Taıtuıaq tańbaǵa aq saýsaq sál kidirdi. Ystyq dirili bilindi. Saýsaqtan jylylyq sezildi. Qubash qolyn kóterdi. Alaqandy alaqan sıpady. Názik saýsaqtar doǵal saýsaqtardyń arasynda qaldy.

Ekeýi birine-biri eljireı qarady.

Rabıǵa bergi jaqtan meıirlene til qatty:

— Raqmet, Qubashjan! Órkeniń óssin! Sóıt, qulynym! Qaryndasyńdy aıala solaı! Túsinisip ótken ǵumyrdyń qadiri artyq. Joǵaltyp almańdar...

Qubash saýsaqty qoıa berdi. Syrǵyp keıin shegindi de, dombyrany qabyrǵaǵa súıedi.

Elza tizerlep baryp kempirdi qushaqtaı aldy. Qýshyq ıyq tynymsyz selkildeıdi. Betin Rabıǵanyń keýdesine kómip alypty.

— Myna shirkin... Shirkin neme qaıtedi?! Jylaǵany nesi? Sen de, Ylıza-aý, osal ma ediń? Qoı, jasyq bolma... Bosama bosqa... Kúı ǵoı bosatqan... Aınaldym sol kóńilińnen... Sonshama názik bolarmysyń, kúnim...

Kári júrek qapysyz túsinedi. Túsinedi de tuspaldatpaı, túkpirlemeı aýyzǵa túsken alǵashqy sózderdi aıtady. Solaı jubatady.

— Qubashjan, álgindegi birinshi tartqanyń qaı kúı? Estimegen sarynym eken, dep Elzany áldılegendeı teńselip otyryp ulanǵa buryldy.

— Apa-aý, ózim de bilmeımin.

— Á, solaı ma...

Kúlgin kózde kúńgirt jalyn tutandy da, sóndi.

Rabıǵa basyn salbyratyp qushaǵyndaǵy qyzdyń aq seleý shashyn saýsaǵymen taramdady. Appaq moınyn sıpady.

— Qubash, sen álginde kúı shyǵardyń, qulynym. Kúıińniń atyn "Aq tilek" qoı. Iá, "Aq tilek" bolsyn. Aq tileýden ótken ardaqty amanat joq.

— Jaraıdy, apa.

Elza basyn kóterip ekeýine kezek qarady. Kózinde dymqyl qalmapty. Jaınańdap tur.

— "Aq tilekti" taǵy bir tartshy, — dedi Rabıǵa jastyqqa búıirleı qısaıyp.

Elza tez turyp baryp súıeýli dombyrany aldy. Qubashqa kúlip usyndy.

Kári keýde qybyr etpeı saǵynysh sazy ústińgi tıekti ǵana tyńdaıdy.

Jas júrek qýanysh, shattyq dúrmegi astyńǵy ıekti ǵana typyrshı ańdıdy.

Aq tilek dúrildep túr, dirildep túr.

* * *

Bult basqan keshki dalanyń qoıý irimtik kóleńkesi temir joldyń tós tabanynyń túbine uılyǵypty. Qatarlasa jarysqan qos relstiń bir tini úzilip qalyp, eki qospanyń arasy alshaqtanyp yrsıyp tur. Áldekim ádeıi buzyp ketken tárizdi.

Qaýqıta kók shóp tıegen eki at-shana temir joldan arqan boıy jerde toqtap qalypty. Rels pen shanalardyń arasynda dál ortada Sársen men Qubash aıtysyp jatyr. Shyryldaǵan Sársen dombyqqan betin órshelene ýqalap-ýqalap qoıady.

— Jo-joq, bir mınýt ta kidirmeımin. Men qaıtam. Bálesinen aýlaq. Ári-beriden soń anaý relsti buzǵan úshbıony ma, zıankesi me tasadan bizdi tyrs etkizýi múmkin. Ańdyp otyrǵan páleler eshkimdi de aıamaıdy.

Qubash jaýap qatqan joq.

— Áı, nege úndemeısiń? Apyraý mylqaý bolsań da, sańyraý emessiń ǵoı endi, ymdasań da birdeńe deseńshi. Úsidik qoı, Aımańdaı.

— Joldy jóndeý kerek.

— Atańnyń basyna jóndeı qoıarsyń. Ekeýden ekeý aıdalada ne bitiremiz? Kim buzsa, sol jóndesin, bizdiń jumysymyz qansha? Biz shóp tasysaq basqasyna pysqyrmaımyz. Árkimniń óz mindeti ózine. Qaıtasyń ba óziń? Áı, Aımańdaı! Úsip ólemiz! Qatyp qalamyz!

Sársen shap berip jaǵaǵa jarmasty. Silkip-silkip qaldy. Eki saýsaǵy joq muqyl qoldyń tegeýrini myqty, Qubashty selkildetip barady.

— Men qaıtam. Qaıtam, Aımańdaı! Qarap júrip bosqa óler jaıym joq.

Qubash jaǵasyndaǵy Sársenniń qolyn qaǵyp jiberip, únsiz buryldy da, adymdap shóp tıegen shanasyna bardy. Saýyt-saımanyn salatyn kishirek qobdıshadan jeńil balǵa, shapashot, burandaly kiltin aldy.

Sársen áli de bolsa sózin ótkizbek bop jantalasyp edireńdeı jaqyndady.

— Ne isteıin dep júrsiń? Ózińniń esiń durys pa? Osyndaı qyzyl shunaq aıazda jumys isteı me kisi? Onan da tez baryp, stansaǵa habarlaıyq.

Qubash jaýap qatpastan temir joldyń tós tabanyna órmeledi. Sársen artynan ilesti.

— Men qaıtamyn.

Qubash ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Áı, qudaı seni de adam ǵyp jaratqan soń ne joryq. Aqylyńdy almaıdy. Aıtqanyńa túsinbeıdi bul Aımańdaı. Apyr-aý, seniń osy araǵa qystyrylatyn neń bar? Tipti sen ekeýmiz kórmegen-aq bolaıyq osy quryp ketkir relsin. Bizden kim suraıdy?

Býdaq-býdaq bý shyqqan boıda sireý bop omyraýǵa qatyp jatyr. Býdaq-býdaq bý úskirik bop bet qarıdy.

Jaýap ala almaǵan soń tıtyǵy quryǵan Sársen qolyn siltep kete berdi. Aınalyp qaıta oraldy. Daýsynda ashý da bar, jalyný da bar:

— Ólseń óziń-aq ol, men qatyn-balamdy jetim-jesir qaldyrǵym kelmeıdi. Áı, Aımańdaı, júr! Kerek deseń, stansaǵa ózim-aq habarlaı salaıyn.

— Alys...

— Alys bolsa qaıtedi?

Qubash kúńk etti:

— Oǵan deıin bul aradan poezd ótse...

— Ótse óte bersin. Seniń neń qurıdy? Eki týyp bir qalǵanyń joq ol poezda.

Qubash serigine alara qarady da, basyn shaıqady. Sodan keıin otyra qalyp qolymen jerdi sıpady. Eńbektep mańaıdy tintip júr.

— Taptym!

Sársenge altyn tapqandaı usynyp boltty, gaıkalardy kórsetti.

— Aqymaq! Máz bolmasqa máz bolýyn. Bitirersiń jaman qatty. Maǵan deseń úsip ól! Aram qat! Men sen sıaqty aqymaq emespin. Kettim!

Sársen aıańdap atyna bardy. Arqannan tartyp shananyń ústine shyǵyp, delbeni qaǵyp qaldy. Temir taban shyńǵyrǵandaı syqyr etti de, taýsylmas uzaq ánimen sarnaı jóneldi. Ketip barady. Uzap barady.

Qubash áli de bolsa dámelenip sońynan qarap tur. Buldyrap alystady.

Sársen qaltasynan nanyn alyp, ashqaraqtana asady:

— Baǵana Aımańdaıdyń nanyn bólip jegenim mundaı jaqsy bolar ma, qalsyn endi ishegi shurqyrap.

Qubash qoınyna qol saldy. Oramaldyń arasynda qalǵan nan qıqymyn alaqanyna tógip aýzyna ytqytty. Silekeıimen tamaǵyn qurǵatty. Tamsandy. Sodan keıin oramaldy tumshalaı betine orap aldy.

Burylyp Sársenge qarady. Shana kóz ushynda jybyrlaıdy. Qolyn yzalana bir silikti.

Otyra qalyp shatqaıaqtanǵan eki relstiń shetin eki qolymen kúshene tartyp birine-birin taqamaq boldy.

Qatty aıazda sheńbirek atyp shertip turǵan temirge en istesin, bosqa dińkesi qurydy.

— Súımen bolar ma edi!

Qytymyr aıaz burynǵysynan da kúsheıip ketti. Qolǵabyn sheship tastap qyshyrlanyp murnyn úıkeledi. Ýysyna qar toltyryp betin ýqalady.

* * *

İİİanadan úsh tarmaq aıyrdy ákeldi. Relstiń astyna tirep ıtere bastap edi. Qaraǵaı saby qaq bólindi. Aıyrdyń basyn bir jaqqa, sabyn ekinshi jaqqa laqtyryp jiberdi. Yza bop ernin tistelep shpalǵa otyra ketti. Shalqalap jatyp relsti teýip-teýip qaldy.

Úskirik býyp tur. Qolǵabyn sheship betin, mańdaıyn, murnyn ýqalady. Burylyp shanaǵa qarady. Iesin shaqyrdy ma, shubar oqyrandy. Qubash jymyń etip tez turyp, júgire basyp atqa keldi. Delbeni ustady. Ter sińip ábden sińirlengen órme qaıys delbe shymyr eken.

Shubardy jalma-jan doǵardy. Jetektep ákelip qaıys delbeni relstiń tesiginen ótkizip, tas qyp baılady. Eki ushyn qamytqa taqty.

— Áıt shý, janýar-a-r!

Yshqynyp aıqaılady. Ashynyp aıqaılady.

Shubar tórt tabandap myqshyńdaı tartty.

— Jaradyń shubar!

Qos relstiń ushtary bir-birimen qıýlasty. Qubash etpetteı jata qalyp relstiń eki jaǵynan qysatyn eki qapsyrmany jantalasa ıterdi.

— Bir boltty ótkizip, gaıkasyn buraı alsam!

Entikken shubar táltirektep sheginip ketti. Rels keıin seripti.

— Qap!..

Aıaz tipti qataıdy. Qysqa kún tuńǵıyq túnge aýysty. Qarańǵylyq uıydy. Qubash uıqyly-oıaý bir halde qybyrsyz júrelep otyr.

— Sál damyldaıyn.

Denesi aýyrlap, súıek-súıekke sýyq ótti. Kóz jumyla bastady. Kirpikter aıqasyp barady. Áldeqaıdan tolqyndap jetip uıqy býdy.

Shubar oqys kisinedi. Daýys estilgende Qubash selk etip, omyraýǵa súńgip ketken basyn kóterdi. Qalshyldaǵan ıegi tisin-tisine tıgizbeıdi.

— Sársen habar beredi. Jol jóndeýshiler kelip qalar. — Stansıa jaqqa úmit syzy kilkigen júzben úńilip uzaq qarady. Biraq qansha súzilse de, qarańǵydan qarań etken belgi bilingen joq.

At taǵy pysqyrdy. Adamǵa qybyrlap jan kirdi. Qolymen jer taıanyp, bóksesin ozdyryp ornynan áreń turdy. Bıshikti sýyldata úıirdi.

— Aıt shúý, janýar!

Qaıys delbe qatty buraǵan dombyranyń ishegindeı syńǵyrlaǵanda, rels qaıta qıýlasty.

Jantalasqan jalańash saýsaqtar temir boltty tesikke áreń ótkizdi. Gaıka eki dóńgelep buraldy. Gaıkaǵa qyzyl qan juqty.

— Ýh!

Relsti keýdesimen qushyp, aýyr tynystady. Qolyn sozyp jiberip alaqanymen qardy kósip alyp, arandaı ashylǵan aýzyna tyǵyp jiberdi.

Kiltti qaıta ustady. Burandaly kilt ornyqpaı jıi taıqı beredi. Biraq bolt birte-birte tartylyp, nakladkalardy qıýlastyra japsyryp barady.

Tún ortasy boldy. Jumys sátimen bitti. Qubash búkil dóńgelek betimen jymıdy.

Shubardy relsten bosatyp, shanadan ákelip aldyna bir qushaq shóp saldy.

Osy kezde burylystan projektorlaryn jarqyratyp poezd kórindi. Mashınıst at pen adamnyń tusynan óte berip, býdkadan keýdesin lyqsyta shyǵaryp Qubashqa ózeýreı aıqaılady:

— Ne qyp tursyń? Esiń durys pa? Aqymaq-aý, tezirek úıińe jetseńshi, aıdalada úsip ólesiń ǵoı, dep qolyn sermep qoıyp, burqyratyp býdaq-býdaq býmen atqylap, arqyratyp gýdok berdi.

Jolaýshy vagonynyń terezelerinen áınekke tumsyqtaryn japsyra tirelgen áýesqoı júzder kórinedi. Saýsaqtaryn shoshaıtyp áldenege máz bolady.

Qubash shubardy shanaǵa jekti.

* * *

Toqal úıdiń buryshynan qyryndap aınala bergen Qubash Elzamen soqtyǵysyp qaldy.

— Elza?! Senbisiń? Bul jerde ne ǵyp tursyń? Áli uıyqtamaǵanbysyń?

— Sársen keldi. Sen joq. Men uıqy joq, Kývash. Dıh, sen oılaıdy. Forst! Aıaz! Frırt hoıte7.

— Sársen eshteme aıtpady ma?

— Naın... Joq! Men surady. Ol... ol ashýly. Beze!

— Jaraıdy. Sárseni bar bolsyn. Úıge kir! Oıbaı-aý, tońyp qapsyń ǵoı!

— Men tońbaıdy. Sen tońady. Kývash, sen nıht krank? Aýyrmaıdy, ıa?

— Onyń ne, Elza? Maǵan aýyrýǵa bolmaıdy. Sen apam ekeýiń aýyrmańdar. Júrshi óziń, dala sýyq.

— Kývash... sen jaqsy.

Elza syńǵyrlaı kúlip úıge kirip ketti.

* * *

Rýdnıktiń eski shpaldan turǵyzǵan shaǵyn sheberhanasy eki kisi qatar aınalýǵa kelmeıtin aıadaı-aq bólme. Biraq sonda da ishinen adam aıaǵy arylmaıdy. Qoly bosasa, jylynyp shyǵýǵa bas suqpaıtyn jan joq. Temekiniń kók ala tútini qoıý tumandaı jyrtylyp-aırylady.

Qubash ishke saby synǵan aıyryn ustaı kirdi.

Qubashty kórisimen terezeniń erneýinde qonaqtap otyrǵan Sársen ornynan turdy. Temeki tuqylyn esik jaqqa shıyryp jiberdi de, ustadan buryn ursa jóneldi:

— Taǵy da syndyrǵanbysyń? Noıys neme-aý, osy saǵan temir de shaq kelmes.

Qubash ıegin oń jaq ıyǵyna tósep alyp, kirpik qaqpastan Sársenge syǵyraıa qarady.

— Keshe nege habar bermediń?!

— Kózin qarańdarshy! Kózin! Qyp-qyzyl bop qantalap tur. Mynaý bar ǵoı, aǵaıyn, naǵyz zıankes! Ózderińe eskertip qoıǵanym osy. Áı, endi sen mylqaýmen birge shópke shyqsam ba? İlesip qatar júrmeıdi ǵoı. Áı, keshe qaı ýaqytta oraldyń? dep Sársen Qubashtyń túsi buzylyp ketkenin kórip qarsy shabýylǵa kóshti.

— Ótirikshi!

— Ne deısiń? Baıqa, bala! Sendeılerdiń talaıyn kórgenbiz. Seniki kózboıaýshylyq. Bir saǵattyq jerge bir kún júresiń. Men keshe qaı ýaqytta keldim? Sen qaı ýaqytta keldiń? Aǵataılar-aý, myna mylqaýdan nege keshiktiń dep nege suramaısyńdar. Surasańdarshy!

— Al, ıá Aımańdaı, nege keshiktiń?

— Ony Sársen aıtsyn.

— Aıtsam, aıtam. Men eshteńeni jasyrmaımyn. Keshke deıin ań aýladyń. Anaý nemis qyzyna qoıan ustap aparyp bereıik dep meni de qoımaı azǵyrǵansyń. Jumys bitirýdiń ornyna aq ter, kók ter etip úkimet malymen óz paıdańdy kózdeısiń. Shubardyń obaly saǵan.

Qubash oń qolyn bosatyp, rels qaryǵan alaqanyndaǵy jarany kórsetti.

— Onyń nesin kórsetesiń. Mende de jara bar.

— Ótirikshi! Qubash basyn shaıqap, basqa sózge kelmeı esikke bettedi.

— Ótirikshiden estip turmyn. Qarańdarshy, aıypty bolǵan soń zytyp barady.

Sársen shińkildek daýyspen shıq-shıq kúldi. Qubash kilt toqtap, jalt qarady. Bir-aq attap keldi de, qatýly judyryǵyn álgi kúlmeńdegen betke sart etkizdi. Tumsyq buzyldy. Qan saýlady.

— Oıbaı, óltirdi-aý! Qańǵyryp kelgen jetesiz qutyrdy-aý! Jiberińdershi, qolynda óleıin, dep qylǵyna aıqaılaǵan Sársen qan juqqan alaqanyn óńirińe súrtip-súrtip tastap, tap-tap umtyldy. Biraq qol silteýge júregi daýalamaı, arasha túsken adamdy tasalandy.

Qubash esikke buryldy.

— Aǵaıyndar-aý, kegim ketti ǵoı, kegim!

— Kegiń de, óziń de qury! Bar pále ózińnen. Seniń tumsyǵyńdy ǵana buzbaı qolqańdy julyp alsa da az emes. Aımańdaı teginnen-tegin móńkimeıdi. Ony yzalandyrǵan seniń ıttigiń. Aramsyń! dep usta bosaǵada jatqan synǵan aıyrdyń sabyn qolyna aldy. Sodan soń shańq etti, Sársen, dalaǵa baryp daýryq. Jumys istet!

* * *

— Eı-eı, Aımańdaı! Kóziń bar ma? Ashsańshy syǵyraıtpaı! Qaıda bara jatyrsyń? Toqta!

Atjaldanyp sozyla úıilip jatqan, ústin qar basqan kómirdiń qasyńda desátnık tóshtıip tur. Daýys estilgende, shananyń ústinde eki búktetilip qunysyp otyrǵan Qubash basyn kóterip alyp, kómir tusynan ótip bara jatqanyn baıqady. Shanadan sekirip túsip, shubardy dál belden tartyp shegindirip ákep kómir tıeı bastady. Aıazda tas bop qatyp qalǵan kómirge kúrek batar emes. Shaq-shaq tıgende jarq-jurq ot qana ushady. Bos kúrek bos kóterilip qorapqa asylady.

Desátnık aýzy ashylyp, silekeıi shubyryp, tanaýy pysyldap tańdanyp tur.

— Aımańdaı! Ýaý, Aımańdaı! Kózińe qara! Ózińe ne bolǵan búgin?

Desátnık qaltasyn aqtaryp narádtardy aldy. Saýsaǵyn jalap jiberip sanap shyqty.

— Búgin úsh úıge kómir túsiresiń. Qalampyr kempirge, Zaharovtyń úıine... sonsoń bizdikine. Aıtpaqshy, Álıman kasırdiń qadaǵalap tapsyrǵan buıymtaıy bar eken-aý. Jalǵyz basty kelinshek. Onyń ótinishin oryndaý qajet. Bolmas. Aımańdaı, sen bylaı et. Aldymen bizdikine apar. Sonsoń Zaharovtikine. Sodan keıin Álımannyń úıine. Solaı!

Qubash úndegen joq. Burylyp qaraǵan da joq. Súımendi qulashtaı kóterip, kirsh-kirsh uryp, kómirdi kesek-kesek opyryp jatyr.

Desátnık shydaı almaı qaqyryndy. Tamaǵyn qyrnady. Daýsyn báseńdetti.

— Qara kempir ázirshe shydaı turar. Qalampyrdy aıtam. Qaınysy fermada qoıshy. Qı ákelip úıip bermedi deımisiń... Álımandikine túsir.

* * *

Aıdaý jol aıdyn muzdaı. Taǵasy muqalǵan shubar qaıta-qaıta taıǵanaqtaıdy. Turyp qalady. Taıǵanaqtap júrip Qubash shanany artynan kúshene ıteredi. Iterip turyp sheshýsiz oıǵa shomady.

"Adam nege azady? Adam adam emes pe? Ony azǵyratyn ne? Shaıtan ba? Sársen nege aldady? Nege aldady? Nege? Nege? Nege?"

Inesi buzylǵan eski patefondaı osy sózge turyp qalyp, ishteı qaıtalaı beredi. Jaýap tapsa, keýdeni kernep alyp syzdatyp bara jatqan jazyqsyz japasy tarqap keterdeı sezedi.

Jol taıǵaq. Oı odan ótken taıǵaq. Shubar shatqaıaqtasa, Qubash kibirtikteıdi. Shirenip shanany ıteredi. Sart etkizip delbeni qaǵyp qalady...

— Aınalyp keteıin, Qubashjan! Quldyǵyń bolaıyn. Qubashjan! Kósegeńdi qudaı kógertsin! Úbirli-shúbirli bol! Baqytyń jansyn, balam!

Qubash kirpik arasynan syǵalap Qalampyr kempirdi tanydy. Esi shyqqan baıǵus keıýana Qubashty bir qushaqtaıdy, aınalyp baryp shubardy bir sıpaıdy.

— Apa, saraıyńyz, otyn qorańyz qaıda?

— Mine, munda. Qaqpasyn álginde ashyp qoıǵam. O-oı táńir jarylqaǵyr! Álgi desátnik qaınym-aý seni jumsaǵan. Ekeýińe de raqmet!

Qubash únsiz qorabyn kóterip qap kómirin túsirdi. Otyn saraıǵa kirdi. Saraı qańyrap bos tur, qı túgil tyshqan qoryǵy da joq. Jymıyp kúldi. Tezdetip bir túıirin qaldyrmaı kómirdi saraıǵa úıip berdi.

Qalampyrdyń aýzynda manadan tynym joq, alǵys-batasyn úıip-tógip jatyr.

— Úıge kir, boıyńdy jylyt, Qubashjan!

— Bıdaı qýyryp qoıdym, Qubashjan!..

Sómkesin salaqtatyp pochtashy qyz keldi. Qubashqa anadaıdan tilin kórsetti.

— Apa! Sizge hat bar!

— Oıbaı-aý, súıinshi suramaımysyń. Raqmet, qalqataıym. Óziń de mendeı baqytty bol!

Qalampyr qolyna ustatqan hatty olaı aınaldyrdy, bylaı aınaldyrdy. Syǵyraıyp úsh burysh qaǵazǵa qadaldy. Júzine meıirim úıirildi.

— Alda ǵana qulynym-aı! Tiri eken ǵoı, shybynym! Aınalyp keteıin qolyńnan! Qolyńnan, jaryǵym! Belgisi tur eken-aý. Mynaý qus saǵynyshy ǵoı. Apasyna degen sálemi ǵoı! Sálemi, dep tumsyǵyna úshkil hat tistegen qoldan salǵan qarlyǵashtyń sýretine telmirdi. Qoly qaltyrap Qubash pen qyzǵa kórsetedi. Kórdińder me, balamnyń salǵany! Maǵan degen belgisi! Saǵynyp ushqan júregi!

Qubash qorapty ornyna salyp, jaılap shubardy aıdady. Dalbalaqtap júgirip kelgen Qalampyr Qubashtyń etegine jarmasty. Entigip sybyrlady.

— Allaı! Esim shyǵyp seni umytyp baram-aý, Qubashjan! Aqtúıeniń qarny jaryldy. Úsh aıdan beri habarsyz júrgen Oralymnan mine, hat keldi. Aman eken! Bar eken! Tiri eken qulynym! Úıge kir qazan asam!

— Raqmet, apa! Jumys kóp.

— Qap endi, qap! Jumysyń kóp ekeni ras. Jolyńnan bógemeıin kóp jasa, balam! Alǵysqa bólene ber! dep taǵy da qaýqyldap turdy da, pochtashy qyzǵa jabysty. Qyzym-aý, seni jibermeımin. Biriń bir, ekiń eki... Bolmaıdy. Oıbaı-aý, myna hatty óziń oqyp bermeımisiń...

* * *

Tús aýa jumys basyna shoınańdap jetken desátnık Qubashqa túnerip keldi.

— Bizdiń úıge nege kómir túsirmediń? Aıtqan tildi qashan alasyń, Aımańdaı?

— Qazir aparam.

— Men saǵan birinshi shanańdy apar dep em ǵoı.

— Ony Qalampyr shesheıge túsirip berdim.

— Nemene? Ne? Men apar dedim be? Túsir dedim be? Ne degen aqpa qulaqsyń.

Qubash úndegen joq kesek-kesek opyrylǵan kómirdi qorapqa tıeı berdi.

— Qýam! Shyǵaram! Soǵysqa aıdaımyn!

Qubash myrs etti.

— Sen aıdamaı-aq keter em, átteń, jasym tolmaı júr.

Desátnık muryn men tamaqtan kezek ytqyǵan tarǵyl daýyspen sózdikke jazylmaǵan sózderdi shubyrtyp jatyr. Ersili-qarsyly shoınańdap basyp adymdap júr.

Kúrek qattyraq shaqyldaı bastady. Kúrek erekshe ekilene bastady. Kúrek tik kóterilgende shyqshyt júgirdi, tis egeldi. Qubash ilgeri attady.

Desátnık kilt bógeldi.

— Jaraıdy. Jaqsy. Kelistik.

Artyna jaltaqtap qaraılap qoıyp, desátnık aıaǵy teńelip zytyp barady.

* * *

Aıdaý jol aıdyn muzdaı. Jol taıǵaq. Shubar shaban. Júris mandymaıdy.

Qubash kúńk etti.

— Durys istedim. Desátnek ashýlana bersin, Qalampyr shesheı qýandy.

Shıryqqan kóńil demde jadyrady. Yńyldap "Aq tilekti" ernimen tartty. Júregimen tartty.

Delbeni sart etkizdi. Shubar oqys qımyldady. Muz qatqan túıetaıly jar qabaqqa taıanyp qalǵan eken, tórt tuıaq tıanaq tappaı syrǵanap barady... Shana aýytqyp, ústindegi qorap syrǵydy. Jan dármen jarmasqan Qubash shana men qoraptyń astynda qaldy.

* * *

Tórde shapan astynda Qubash búk túsip jatyr. Elza men Rabıǵa pesh túbinde aldaryna shúberek tósep alyp, qobyratyp jún tútip otyr.

— Apa, Kývash jazylady, Ia, apa?

— Jazylady, kúnim! Jazylady! Eshteńe etpes. Jany aman qaldy ǵoı. Áli-aq turyp ketedi.

— Apa, men shaı qaınatady.

— Bar ǵoı, qaınap tur ǵoı.

— Apa, Kývash oıanady. Ih... ıh.., men...

— Jylama, Ylıza. Jaman yrym jasama, qyzym. Beınetsiz zeınet bolmaıdy.

— Naın! Naın! Jylamaıdy.

Qubash qozǵaldy. Áldene dep yńyrandy. Elza ornynan ushyp turdy.

— Apa! Kývash zıh bevegt8... Qalaı aıtady? Kývash qozǵady. Jazylady! dep Elza qýanyp aıqaılap jiberdi. Umtylyp kep shapandy qymtady. Zıh rúrt!9

Kempir báıek bop jatyr:

— Aıtpadym ba? Mertik-shortyqtan aman bolsa, qulan-taza júgirip ketedi ǵoı qulynym.

* * *

Erteńgilik mezgildiń qyzyl sáýlesi qabyrǵada dirildeıdi. Úı-ishi toly kempir-shal. Rabıǵa ájeı dastarqanǵa baryn salǵan.

Shyny-aıaqty ózi umsyna áperip, shyny-aıaqty ózi umtyla alyp qonaqtaryna qurmet jasap otyr.

Shaı taýsylyp, sary samaýyryn sońǵy tamshysyn aqtara sarqyp, dastarqan jınaldy.

Aqsaqaldar aıaq astynan qýystana qıpaqtasty. Aınala qarasyp, shaqshalaryn sýyryp nasybaı atysty. Qubashtyń densaýlyǵyn surady.

Rabıǵa sóıledi.

— Kóńil bildirgenderińe raqmet. El ishi-altyn besik. Qaıǵyrsań terbetedi de jubatady. "Jigittiń atategin surama" degen naqyl bar. Balalarymnyń ornyna balam ǵyp baǵyp, baıǵustyń qas-qabaǵyna qarap ýanysh taýyp otyr em. Táńir haq sony da kópsinip, myna kezdeısoq keselge dýshar etti. El aǵasy, jón biletin keshegi erimniń tustastary dep ózderińdi ádeıi shaqyryp otyrmyn. Bir ǵana qolqam bar. Qaıtarmaıdy, qaıtady dep aıtam. Erteń ólsem, janazama baılar bir toqtylaryńdy aıamaısyńdar. Sol toqtyny búgin berińder. Qubashty ystyq terige oraımyn. Qolqam osy.

Qabaqtar ilgeri ıtinip, kirpikter aıqysh-uıqysh jabyldy. Qımyl toqtap, ıinder sulq tústi. Tynyshtyq ornady. Eshkim yńǵaı bildirmedi.

Rabıǵa jez qańyltyrmen tórt jerden shandyǵan qara ábdiresin aqtardy. Uzaq aqtardy. Qarjy joq, buıym joq. İshi tolǵan usaq-túıek.

Ábdire aýzy-murnynan shyǵyp uzaq aqtaryldy. Taramys qol bir zatqa kibirtiktep tireledi de kidiredi. Kidiredi de qaltyldap sheginedi.

Uıqyly-oıaý Qubash aýyrsyna yńyrandy. Kózder uıasynan jalt etti de, zamatta qaıta jasyryndy. Taramys qol álgi zatty sýyryp alyp shyqty. Qymbat bylǵary kise eken.

— Barym da, baılyǵym da osy edi. Otaǵasymnyń kózi edi. Saqtaýdaı-aq saqtap em. Qaıteıin, óli arýaǵy rıza shyǵar, tiriniń tirligine arashashy bolǵym keledi. Osyny alyńyzdar, — dep dirildegen qolmen kiseni ortaǵa tastady da, dáti shydamaı syrt aınaldy.

Dúnıe shirkin kóz qurty. Jasyrýly janarlar jylt-jylt júgirip, túnergen qabaqtar tez-tez ashyldy. Kisege baılanyp qalypty.

Qaqyrynyp tastap, bórkin bir shekesine edireıte qondyrǵan Ábilda aqsaqal sóıledi.

— Taýsylyp aıttyń. Taryqqanyńnan bolar. Analyq tilek osyndaı-aq aıtylar. Basymyzdy qosyp, qolqa salypsyń. Ýaqyttyń tarlyǵy ǵoı. Áıtpese bir qoıǵa turar qolqa bar ma, táıiri. Kóp bolyp kóterermiz. Toqtyńdy qazir al. Kiseni ornyna salyp qoı. Amanatty saýdalaýǵa bolmaıdy. Bir tiregińdi bekitem dep, ekinshisin syndyrma. Qubashyń jazylar. Aq tilegiń ishindemin, Rabıǵa. Muńsyz bol.

Biri dýyldaı qostap, ekinshisi rıza kóńilmen shulǵı bas ızep, shaldar túgel maquldaý bildirdi. Kempirler jaǵy erinderin shylp-shylp etkizdi.

* * *

Úı ishi ala kóleńke. Qubash tóbege qarap oıaý jatyr. Dıirmen tartyp otyryp Elza kenet án shyrqady. Móldir jińishke daýys syńǵyrlaı jóneldi.

Aq bultqa joǵarydan qarqaradaı quıylyp aq sáýle ornap, tómenge map-maıda nur sebeleıtin. Bıikte, zańǵarda bastalatyn sol móldiregen aq shýaq boıǵa jeńildik berip, qalǵyǵan oıdy túrtip qozǵaıtyn. Mynaý án ulanǵa dál solaı áser etti.

Qubash keýdesin kóterip shyntaqtap tyńdap qapty. Bir kez ústinen syrǵyp ketken shapandy qaıta jamylam degende, qoly baıqaýsyz tıip, irgedegi dombyra dańǵyrap qulap tústi. Elza ánin kilt toqtatty.

— Sen nege jamylmaıdy chapan? Tońasyń. Júzinde qamqor peıil bar.

— Elza, jazyldym ǵoı men. Ániń netken jaqsy edi! Taǵy aıtshy, úzbeshi!

Qyz dereý kúreńitti. Maıda shashyn tolqyndata dirildetip basyn shaıqady.

— Naın! Sen uıqta kerek, Kývash.

— Jaraıdy. Uıqtasam uıqtaıyn. Tek, sen Elza án sal. Álgi ándi sal.

Aq shýaq nur sebelep, ádemi án áýeleı órledi. Qoı kóz kirpik tasasynan Elzany baǵyp qalypty. Kókshil kóz aǵyl-tegil meıirim tógip Qubashty aımalady.

"Elza bolmasa jazylmas edim", dedi qoı kóz.

"Kývash bolmasa qaıter edim?" dedi kókshil kóz.

* * *

Sársen aýlada jalǵyz ózi mal jaıǵap júr. Eki qoı, qyzyl sıyryn qoraǵa baılady. Aqyrdy tazalap, bir talyn qaldyrmaı sabandy jınap aldy. Sodan keıin belin qıqańdata qozǵap, aıyryna súıendi.

Kúnbatys kókjıek qyp-qyzyl. Aspandaǵy qara bult taram-taram. Etek jaǵy josaǵa tyǵyp alǵandaı qan kúreń. Japyr-jupyr ornalasqan alasa úılerdi kóleńke basqan. Býdaq-býdaq tútinder esilip taraıdy. Oń qaptalda jalǵyz tóbe bar. Kóleńkesi aıaq astyna jaqyndap qapty.

Sársen álgi súıreleńdep jyljyǵan qap-qara kóleńkege súısine qarap tur. Kún batty. Sársen qaqyrynyp túkirip tastady da, aıyryn shópke súıep, sharbaqtyń esigin qıýlastyryp japty. Syqyr-syqyr basyp úıge kirdi.

* * *

Tabaldyryqtan attaı berip, esikti de jappastan Sársen aıqaı saldy.

— Qaty-y-en! Sham jaq!

— Jer maıyń tolyp tur ma edi? Erkek bop taýyp ákelseń men aıaı ma ekem? On jerden shyraq jaqqandaı jarqyratyp qoıaıyn. O nesi, esikten kirmeı aıqaılap, dep áıeli dúrse qoıa berdi.

— Apyr-aı, qatyn-aı! Aýyz ashsań attandap ketetin ádetiń-aý! Ákelmeıin dep júrmin be? Joq qoı sol jer maıy qurǵyryń. Káresini qurǵyryń qasqaldaqtyń quny bop tur-aý qazir. Endi pilte jasasań da, birdemeni ildeldalaı qoısańshy, dep pesh túbine jantaıa ketti.

— Jat. Jatqanǵa berse, saǵan berer.

— Tilińdi, tilińdi ǵana keser me edi!..

— Jetisersiń jaman qatty. Sen shirikti adam ǵyp júrgen men shyǵarmyn.

Sársen shyntaǵyn qos qoldaı tirep, jaýyrynyn búlkildetip basyn kóterdi. Tórde ilýli turǵan tobylǵy sapty qamshysyna qadaldy.

— Órim-órimińdi shyǵaraıyn ba osy! Kópten kózińe kók shybyn úıelemegenge ábden qutyryp barasyń.

— Adyram qal! Sen erkek bolsań Rabıǵanyń úıindegi kúmis kisege ıe bolar ediń-aý. Aral atań urpaǵy ekeniń ras bolsa, qarashańyraqtyń belgisi shúıkedeı kempirde qala berer me. Erteń anaý qaqpas "jaman aıtpaı, jaqsy joq" olaı-bulaı bop ketse kise Aımańdaıǵa qalady. Basqaǵa ketedi. Arýaq arty jyn boldy degen sol.

Sársen kilt ózgerdi. Quıryǵymen jyljyp baryp kereýet astyndaǵy qaǵaz-qapshyq salatyn kónetoz qol sandyqty sýyryp alyp aqtara bastady.

— Sıa qaıda edi? Joq pa? Bıdaı qýyr! Azyraq kúıdire qýyr. Sıa jasaımyn.

Sársen túnniń birtalaı ýaǵyna deıin tapjylmaı shoqıyp otyrdy. Kóp jazdy. Kóp syzdy. Qaıta toltyryp, qaǵazdy qaıta jyrtty. Aqyry bir paraq qaǵazdy kóshirip, ýh dep demin aldy. Úsh buryshtap búktep, adresin jazdy. Áldekimge qyjyrlanyp judyryǵyn túıdi.

Endi kórsin, bilsin Sársenniń qalaı kek qaıtarǵanyn. Tumsyq buzǵysh neme ǵoı!

* * *

Rabıǵa kımesheginiń syrtynan appaq kúndigin qoqyraıtyp kúbirlep otyr.

— Nemere súıem. Shildehana, besikke salar jasaımyn!.. Ýaı, toı kóp-aý! Tusaý keser, toqym qaǵar, súndetke otyrǵyzý, degende taramys saýsaqtar jybyr-jybyr sanaıdy. Túgel búgilip, qaıta ashylady.

Sanaǵan saıyn ájimi azaıyp, mereıli júzge qýanysh qýanysh úıiriledi.

— Ylıza, senderde toı kóp bola ma?

— Toı? A-a, Faıner, Fest! Ia, toı kóp.

— Shildehanany bilemisiń? Oıbaı-aý, ol degeniń toıdyń naǵyz kókesi ǵoı.

— Naın! Joq!

— Súndetke otyrǵyzý toıyn she?

— Joq!

— Saspa, Ylıza, asyqpasań, qudaı qalasa, ózińe áli bárin kórsetem.

Rabıǵa ájeı álden-aq sol yntyq kúnderdi keshe bastaǵandaı sylq-sylq kúledi.

Esik shalqasynan ashyldy. Qoltyǵynda sary qaǵazǵa oraýly qomaqty zaty bar, aıaǵyna úlken pıma suqqan Qıasbek tarp-tarp basyp kirdi.

— Áje! Áje-aý, úıdemisiń? Mine, men senderge bar ǵoı, et ákeldim, et...

— Qıasbekpisiń! Oıbúı, jaryǵym, daýsyńnyń zeketi bolaıyn. Kele ǵoı, kúnim! Etiń ne aıtyp turǵan? Tyshqaq laǵynyń áldeqalaı aıaǵy synsa, ákesi ólgendeı qaraý qabaqtanyp kókeń bala-shaǵaǵa kún kórsetpeı-aq qoıýshy edi. Ol shirkin ádetinen qalaı jańylyp qaldy eken, á?

Ornynan bir tizesin qos qolmen basyp túregelgen Rabıǵa erkelep kelip qaspaq tanaýdy bir tartyp, aldyna tura qalǵan balany qushaqtap mańdaıynan súıdi.

— Óstip anda-sanda kelip tursaıshy, Qıasbek. Ájeń baıǵus seni saǵynbaıdy deımisiń. Kúnine on baryp, on ıiskep ketkim keledi. Bizdeı kárilerdi jaqtyra ma osy kúnginiń kerbaıtal qatyndary. Jaraıdy. Jaraıdy, burtıma. Saǵan sheshe bolǵanmen maǵan kelin ol.

— Áje, men bıyl oqýdy qoıdym ǵoı. Barǵam joq. Byltyrǵy etigim jyrtylyp qalǵan. Kókem pımasyn kıgizbeıdi. Sý qylasyń deıdi. Jalańaıaq dalaǵa qalaı shyǵarsyń. Anada, apam úıde joqta oınaǵym kep esiktiń aldyna shyǵyp em... oı! Tabanym tyzyldady-aı kep, tyzyldady-aı kep!

— Etti kim berdi? Kókeń berip jiberdi me? Bireý qasap qylyp pa eken?

— Oıbaı, áje! Bilmeıdi ekensiz ǵoı. Shubar at mertigipti. Mal bolmaıdy dep úrednik náshandigi ózi soıǵyzypty. Etin jumyskerlerge bólip beripti. Sizge dep kókem ákelipti. Mynany qaıda qoıaıyn?

— Qoıa sal anaý ábdireniń ústine! Qubash qaraǵym shubarynan aırylǵan eken. Janýar da mertigipti-aý. Qaıteıin, obaly sum soǵysqa bolsyn.

Rabıǵa sylq otyra ketti. Birazdan soń eńsesin tiktep báseń til qatty.

— Ylıza, qazandy otqa qoı. Tamaq isteıik. Kómiriń az emes pe eken, kúnim?

Qıasbek ornynan turyp bara jatqan Elzaǵa qarady. Qaltasynan eki boıaý qaryndashyn aldy da, áldene oıyna túskendeı qaıtadan jasyrdy.

— Apa, et pisiredi sen, ıa?..

— Pisiremiz, Ylıza. Kómir ákep salshy. Elza shapandy ıyǵyna jaba sap shelekti ala sala syrtqa bettedi.

— Apa, sen nege nemis qyzyn asyraısyń?

— Ylıza meniń qyzym.

— Nemis qoı, shashy appaq.

— Meniki de appaq. Mine, kórshi óziń.

— Iá degen. Nanbaımyn. Ol nemis.

— Buryn nemis bolsa, endi qazaq boldy. Qazaqsha sóıleıdi. Seniń ápkeń.

— Menimen oınaı ma?

— Oınaıdy, Qıasbek. Oınaıdy.

Elza entigip kirdi. Shymshýyrmen plıtanyń qańyltyryn ashyp, kómir saldy. Sý quıyp temir shógendi tesikke qoıdy. Pesh aýzyndaǵy qumǵanmen kúıe juqqan qolyn asyqpaı jýdy. Sodan soń uıqtap jatqan Qubashtyń ústindegi eski kórpeni qymtap ótip, Rabıǵanyń qasyna tizerlep otyrdy. Erkelep kempirdiń mańdaıyna mańdaıyn tıgizdi.

— Oı, qyz bolmaı ket, qyz bolmaı ketkir. Aımalamasań otyra almaımysyń. İshiń pysyp bara jatsa áne, anaý Qıasbekpen oına. "Han talapaı" oınańdar. Men et salaıyn, dep urshyǵyna súıenip ornynan turdy.

Elza endi eki urtyn tompaıtyp baǵjıǵan Qıasbekke kúlimdep qarady.

— Sen maǵan aıtady ertek. Ia?

— Qazaqshany qaıdan bilesiń?

— Apa úırettı. Kývash úırettı.

— Aımańdaı ma?

— Naın! Naın! Nıht Aımańdaı10. Aımańdaı joq, Kývash aıt. Ol Kývash.

— Jaraıdy, Qubash deıin. Endeshe nege byldyrlaısyń. Úırettı-súırettı emes.

Elza sátte burtıdy. Kózine býaldyrlanyp keıisti kóleńke júgirdi.

Qıasbek aıap ketti.

— Men de úıretem. Jaraı ma?

— Ia-a! Ia! Men úırenedı. Jaqsy sóıleıdı. Qıasbek oń aıaǵyn sozyp jiberip qaltasynan qaryndashtaryn shyǵardy.

— Kórdiń be, Ylıza!

— O-o, jaqsy. Sen maǵan beredı?

— Kókem ursady ǵoı. Áıtpese berer edim. Ylıza, sen ókpeleme. Ruqsat et dep kókeme aıtaıyn. Eshkimge ustatpa degen. Men kúzde taǵy da mektepke baram ǵoı. Aımańdaı... Qubash aǵataıym áneýkúni eski pımany tabandap berem degen. Men ekinshi klasqa kóshtim ǵoı.

— Sen oqy. Jaqsy oqy.

Qıasbek buryshtaǵy dombyrany kórdi. Eki kózimen tesip, qyzyǵyp qarap qalypty. Jalbyraǵan kekilin bir sıpap qalyp, ernin kúbir etkizdi.

— Dombyra ma?

— Iá. Dombýra. Kývashtıki dombýra.

Qubash qybyrlap oıandy. Elza tez turyp baryp kórpemen aýrýdyń keýdesin qymtady. Saýsaǵyn bezedi.

— Nıht bevegt. Qozǵalma, Kývash.

Qubash ózine qadalyp otyrǵan balany kórdi. Kúlimsirep ezý tartty.

— Qıasbek?! Sen qashan keldiń?

— Aǵataı! Mine, boıaý qaryndashymdy kórshi. Men endi oqımyn. Sýret salamyn, dep Qıasbek eńbektep Qubashtyń qasyna bardy. Dombyra seniki me?

— Iá, ózim jasadym.

— Qubash, yntyqtyrmaı oınap bershi inińe, dedi Rabıǵa myna jaqtan.

Sol-aq eken Qıasbek ytqyp baryp dombyrany ákelip berdi.

Qubash "Aqtileýdi" oınady. "Keńes" kúıin tartty.

— Má, endi sen tart, Qıasbek.

Qıasbek ıkemsiz saýsaqtaryn áreń búgip, dombyrany tynq-tynq shertip kórdi. Bojyraǵan únnen uıalyp Elzaǵa qabaq astynan kóz tastady.

— Aǵataı, úıretesiń be?

— Úıretem. Sen bilesiń be, Qıasbek, Elza keremet ánshi! Elza, sen án salshy...

— Aıta ǵoı, kúnim!

Elza sál jymıdy. Keıin sheginip júrelep, moınyn soza otyrdy. Mańdaıyna túsken kekilin silkip qap, shyrqap jiberdi. Muńly án diril kóbeıtip, kishkene bólmeni ózgeshe yrǵaqpen toltyryp barady.

Qıasbek qybyr etpeı múlgip qapty. Áldekimdi qatty saǵynatyndaı, áldekimdi ańsap izdeıtindeı. Án bitkende kópke deıin únsiz otyrdy.

— Áje, men qaıtaıyn. Taǵy kelem ǵoı. Kókem pımasyn izdep jatqan shyǵar.

— Tamaq iship ket. Et pisip qaldy.

— Et?! Apa, etti qaıdan aldyńyz? dep Qubash kóterilip, jaýyrynyn qabyrǵaǵa súıedi.

— Oý, aǵataı-aý, bilmeımisiń. Shubar atty soıyp.. jumyskerlerge bólip berip, etti men ákeldim, dep Qıasbek maqtana sóıledi.

— Shubar at pa?

Rabıǵa kúrsindi. Tómen eńkeıdi. Etegin ýystaı búrip sıpaqtap otyr.

— Mertigip qalǵan soń janýardy bosqa aryqtatpaıyn dep náshandik soıǵyzypty.

Qubash búk túsip jata ketti. Kórpeni basyna tas qyp búrkenip aldy.

* * *

— Qubash, tur! Basyńdy kóter. Qolyńdy shaı, qaraǵym. Tamaq sýyp barady.

Elza men Rabıǵa býy burqyraǵan bir tabaq etti aldyna qoıyp, qybyrsyz jatqan ulandy tosyp kóp otyrdy. Qubash qozǵalmady.

* * *

Shýyldasqan bir top bala, ortalarynda shólmek kóz nemis balasy Gans bar, aýyl syrtyndaǵy kishkene tóbede syrǵanaq teýip júr.

Qordabaı qoldan jasaǵan shanasyna endi otyra bergen edi. Bir bala joǵarydan Gansty tý syrtynan ıterip jibergenin shalyp qaldy. Qordabaı aıqaı saldy.

— Tıme! Nege ıteresiń?

— Mássaǵan, mynaý da nemiske bolysady.

Qordabaı jyǵylyp qalǵan Gansty qoltyǵynan kóterip turǵyzdy.

— Sender buǵan tıispeńder, Ganstyń ákesi geroı. Orden alypty, otyz páshesti óltirgen.

— Áı, ras pa?

— Naǵyz batyr eken!

— Nemisti nemis óltirgen be?

— Joq! Onyń ákesi bizdiń nemis. Múıizi joq. Anaý Ylıza sıaqty, mynaý Gans sıaqty jaqsy nemis.

Balalar Gansty qorshap aldy.

— Gans, má meniń shanammen syrǵana.

— Seniki jaman!

— Qaıta aıtshy!

— Jaman! Jaman!

Daýlasqan ekeýi aıaq astynan shartta-shurt tóbelesip qaldy.

Qordabaı eshkimge bıletpeı jalǵyz ıemdenip Ganske óz shanasyn berdi.

Balalar qaıta tynyshtandy.

— Osy Qıasbek qaıda? Nege kelmeıdi? dedi bir kezde Qordabaı.

— Qıasbek aýyryp qalǵan. Tura almaıdy. Aıaǵynan sýyq ótipti.

— Júr, Qıasbektikine baraıyq.

— Davaı! Kettik.

Balalardyń bireýi kilt toqtap, tómenge qolyn nusqap aıqaı saldy.

— Áı, anaý ekeýi kim?

— Páli, soldattar!

— Soldat emes, kámándir.

Rýdnıktiń keńsesine qaraı eki áskerı kıimdi adam ketip barady eken.

Balalar tura júgirgende, Gans ornynda turyp qaldy. Qordabaı qaıtyp keldi.

— Sen nege barmaısyń, Gans?

Gans basyn shaıqady.

— Anaý, anaý, aldyndaǵysy nashar adam. Bizdi ákele jatqanda mamama urysqan.

— Júr, Gans, endi saǵan eshkim uryspaıdy. Senin ákeń geroı. Ursyp kórsin!

— Joq! Ol báribir jaman adam!

* * *

— Kývash, sen oıanady?

Elza aıaǵynyń ushymen tyqyrsyz basyp kelip uıqtap jatqan Qubashtyń ıyǵynan jaılap tartty. Alaqanyn mańdaıyna tósedi. Ystyǵy qaıtqanyna qýanyp ózinshe máz-meıram.

Qubash kirpigin jybyrlatyp kózin ashty. Kún nury tógilgen jalǵyz terezege qarsy turǵan qyzdyń shashy altynǵa malyp alǵandaı sap-sary.

— Senbisiń, Elza? Qubash daýystap qaldy.

— Iá! Men!

Qubash shap berip aıalaı ustap qyzdyń jumsaq alaqanyn betine basty.

* * *

— Sen, Kývash, glúhend... ystyq chaı ish.

— Raqmet, Elza!

— Apa, men qant tistemeıdi. Kývash ber.

— Oý, kishkentaı qamqorym! Aınaldym nıetińnen sol, nıetińnen. Uzaǵynan súıindirsin.

Rabıǵa bir túıir shaqpaq qantty lóket pyshaqtyń qyrymen uryp eki bólip, ekeýiniń aldyna qoıdy. Elza óz enshisin keıin syrǵytty.

— Kývash, men seni kórdi. Traým... túsimde. Sen groz batyr bolǵan.

— Elza, sen qandaı ádemisiń!

— Naın... naın! Joq. Men... ıh bın glúklıh... Men baqytty bolady.

— Bolasyń, qyzym. Baqyttysyń. Aıtpadym ba, ekeýińniń qyzyǵyńdy kórem dep. Qudaı berdi ǵoı bir tileýimdi. Soǵys ta biter. "Qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalar zaman" da keler. Oı, sol kezde aıdaı álemge dúrildetip toı jasap jiberem. Áı, óı Qubash, sen óıtip syrt aınalma. Aınalma deımin saǵan. O nesi! Uıalǵyshyn bul shirkinniń. Al, qatynsyz ót onda. Meniń nem keter eken. Rabıǵa ókpeleımin dep otyryp ystyq shaıdy asyǵys urttap qaldy. Dereý ot basyna túgel denesimen aýdaryla burylyp aýzyndaǵyny búrkip jiberdi. Elza syqylyqtap kúlgende, Qubash únsiz selk-selk etti. — Kúl, kúlińder! Ekeýiń jabylyp meni mazaqtańdar. Tilim jıdip qaldy. Sender kúlińder...

Elza kempirdiń moınynan qushaqtady. Kesedegi ystyq shaıǵa kijinip kishkene judyryǵyn túıdi.

Rabıǵa sabasyna tústi.

— Túý-túý, sappas! Áı aqyldym, aldanyshym! Kishkentaı ǵana jan saıam! Saǵan kisi ókpeler me. Ne dep kinálarmyn. Qyzyǵym, qýanyshym! Qubash, Qubash-aý, syrt aınalmaq túgil tesken taý ótip ketseń de, kúni erteń toılaryńdy jasaımyn. Eregiskende sóıtemin...

Albardaǵy ydys bitkendi tegis saldyrlatyp, qarbalas úıge bireý kirdi.

— Assalaýmaǵalaıko-o-ým!

— Álik bolsyn. Kim de bolsań, joǵary shyq. Oı, desátnik qaınym ekensiń ǵoı. Tarsyldatyp júrgen kim desem. Kele bermeýshi ediń. Jaı júrmisiń?

— Osy kúni jaı júriske qol tıe me, shesheı. Tyǵyz jumyspen keldim.

— Otyrsańshy, eń bolmasa, tizeńdi búk, Dastarqanǵa jaqynda, shaı aýyz tı.

— Raqmet! Aımańdaı, kıin. Bolsańshy bajyraımaı. Kontorǵa shaqyryp jatyr.

— Qaraǵym-aý, ne bop qaldy? Jaıshylyq pa ózi? Qubashjan áli saýyǵa qoıǵan joq. Náshándik balam túsinýshi edi ǵoı. Asyqtyrmasyn de.

— Bolmaıdy. Tyǵyz shaqyrtyp jatyr. Qaladan kisiler kelipti. Eı, Aımańdaı, bol tez!

* * *

Dastarqan jıýsyz qaldy. Rabıǵa esikke qadalyp melshıip otyr. Elzada da ún joq. Mólt-mólt kóz jasy dastarqanǵa tyrs-tyrs tamady..

* * *

Aspanda aq túbitteı qalyqtaǵan jup-jumsaq ala baýyr bult teriskeıge mańyp barady.

Shaǵyn stansıa úıiniń aldyndaǵy perronda úsheý túr. Ortadaǵy Qubashtyń eki jaǵynda qybyrsyz siresken áskerı kıimdi adamdar kirpik qaqpaıdy, Stansıa úıiniń mańdaıshasyndaǵy qos qulash qyzyl shúberektiń túsi ońǵan. Jazýy kórinbeı shaıylyp ketken.

Shatyr keneresindegi súımendeı súńgi muzdyń dál ushynan anda-sanda bir tamshy úzilip túsip temir qońyraýdy álsiz ǵana zyń etkizedi.

Alystan qop-qoıý qara tútini býdaqtaǵan parovozdyń arqyraǵan gýdogi estildi.

Rabıǵa bir kez shapandy ústinen jaıqaı serpip tastap, basyn kóterdi. Uıpalanyp, kımesheginen shyǵyp turǵan aq shashyn suq saýsaǵymen shajamaıyna tyqqyshtady. Esik pen terezege súzilip ótip bir sát aınalasyna alara qarady. Kúńgirt janardyń kishkene qarashyǵy tóńkerilip ketip edi, kóz ornyndaǵy sarǵysh tartqan ala aıran qos núkte eshnársege turaqtamady. Syzyq-syzaty kóp ájimdi júz tómennen joǵary qaraı dir etti. Áldebir sıqyr qol júgirip ótip, kári bettiń bar boıaýyn sypyryp áketkendeı boldy da, qup-qý óńdi adam tanymastaı ózgertip jiberdi.

Áıelder kúbirlesti.

— Túsi buzylyp ketti!

— Jatqyzaıyq, tynyshtalsyn.

— Tastaǵan soıyl sorlyǵa tıer degen ras eken. Balasyndaı baýyr basyp qap edi. Qaýsaǵan kóńildiń tiregi syndy-aý. Qıyn ǵoı.

— Áı, sol Aımańdaıdy ne úshin ustap áketipti?

— Dabyrlamashy sen. Mazasyn almaıyq. Myna bıshara kózin ilindirsin.

— Al, ıá, bilesińder me? Ne úshin álgi Aımańdaı baıǵusty alyp ketipti?

— Árkim ár túrli qaýeset taratyp júr ǵoı. Úshbıon deı me, jaý deı me, aıtpańyz, beti jaman! dep tańdaıy taqyldaǵan Sársenniń áıeli súıreńdegen ernin sylp etkizip, jaǵalaı kóz júgirtip ótti.

— Qoı ári! Jamanatqa aýzyń qalaı barady? Ne dep qaralamaqsyń? Úshbıony nesi? Sonda bizdiń Qubashjan úshbıon be eken. Qubash úshbıon bolsa, onda seniń baıyń, anaý Sársen alaıaq besbıon al, dep jany tyzyldaǵan Qalampyr ájeı áıelge shap ete qaldy.

— Adamǵa qarap otyryp siz de kúıe jaqpańyz. Ol Aımańdaı neme úshbıon bolmasa, temirjoldy nege buzbaqshy bolǵan, á? Teksergende kisiler kóripti. Álgi relstiń bentteriniń buraýy bosap qalypty deıdi. Bireý ústinen kep qalyp, tolyq búldire almapty. Áıtpese poıyz qulap, sumdyq apat bolady eken. Ony az deseń, orednektiń shubar atyn ádeıi mertiktirip zıankestik jasaǵanyn umytpańyz, — dep áıel aýzynan túkirigi shashyrap tizerlep tónip barady.

— Tutaq! Jaman qatty ılandym. Qubashjan temirjol buzady deıdi. Zıankestik jasady deıdi. Ótirigińe bolaıyn. Soq, soq! Shubar atty mertiktirdi deıdi. Oý, attan da buryn ózi ólip qala jazdamady ma? Tipti áli saýyǵa da qoıǵan joq edi baıǵus. Qaıda áketipti? Bildińder me? Jaı shaqyrtqan shyǵar. Qaıtyp keler.

— Úıbaı-aý, nashandik qaınymnan estigem. Eshqandaı da úshbıon deıtin sóz joq, jaqynda ǵana jasy tolyp, soldatqa alypty ǵoı ol Aımańdaıdy. Kelse, keıin jeńispen keler. Kelmese, eline barar. Oǵan eshteńe bola qoımas. Qınalǵanda myna baıǵus kempirge qıyn ǵoı.

— Iá, ıá! Baıaǵy otaǵasy tiri, balalary kóz aldyndaǵy kezdeı adam bolyp qýtyńdap qalyp edi, dál osy soqqy aýyr tıdi. Úmiti úzilgendeı boldy ǵoı. Qaıtemiz, bir qudaı ózi jar bolsyn!

— Áı, Aımańdaıy ketse, myna shúldirlek qyzy bar emes pe? Ylıza ma edi aty?

— Ylıza ǵoı. Kóp-kórim qyz ózi. Inabaty jaqsy. Apalap Rabıǵanyń qasynan shyqpaıdy. Nemis te bolsa kórgendi, aqyldy bala.

Rabıǵa taǵy oıandy. Kózin badyraıtyp otyrǵandardy tegis bir-birlep sholyp ótti. Ystyqtaǵandaı shapandy ysyryp tastady. Búrisip búkil denesimen selk-selk etti. Ymdap Elzany shaqyrdy.

— Ylızajan, Qubash keldi ǵoı. Úıge kirsin deshi. Tońyp qalyp júrer.

Elza úndemeı kelip, jalynyshty kózderge qaraýǵa shydamaı qan-sólsiz júzin syrtqa berip, shapandy qymtaı japty. Rabıǵa qyzdyń alaqanyn sıpalady.

— Alaqan...

Kóz aldyna eki alaqan qatar elestedi. Ekeýi de sýyq bolatyn. Biraq ekeýi de jylytatyn. Ekeýi de joq. Ekeýi de egilte saǵyntady.

— Dombyra... Ápershi.

Elza kishkene dombyrany ustatty. Rabıǵa sábıdi emirene qushaqtaǵandaı aspapty baýyryna qysty. Taramys saýsaq jińishke shekke tıdi. Dombyra zyń etti. Zyń etti, býlyǵyp baryp únsiz qaldy. Ájimdi bet tolqyp ketti. Iekten joǵary órmelep mańdaıǵa qaraı tolqyndy kóleńke júgirdi. Kúńgirt janardan jap-jasyl zapyrandaı bop qos monshaq úzilip tústi. Rabıǵa talyp qaldy.

* * *

Sársenniń aýyz úıi. Syqyrlaýyq kereýettiń ústinde dóńbekship Qıasbek jatyr. Nazary terezede. Áınek shynysy kókshil kózdiń jas tunǵan sharasyndaı dymqyl tartqan. Arǵy jaǵynan Elza syǵalap turǵandaı.

Kenet... Áldeqaıdan shyryldaı kóterilip tup-tunyq muńly án jetti.

— Apa-a-a! Degbiri qashqan Qıasbektiń yshqynǵan jan daýsy shyqty.

Kereýettiń basynan ap-aryq qoldarymen jarmasa ustap ornynan kóterildi. Táltirektep júrip kıingen boldy. Ákesiniń aýyr pımasyn aıaǵyna suǵa salyp esikti shalqasynan túsirip tysqa bettedi.

Dala jap-jaryq. Kún sáýlesi qystaı kóleńke sorǵan balanyń kirpikterin ashtyrmaıdy. Kózin jumyp az-kem turyp qaldy da, qaıta qozǵaldy.

Buryshtan qybyrlap aınalǵanda, Álıman kasırdiń úıiniń syrtqy qabyrǵasyn laı balshyqpen sylap jatqan Elzany kórdi. Elza jalańash qolmen sýyq laıdy ot qaryǵandaı ilip alady da, yrsıyp aıǵyzdalǵan qabyrǵany qaıta-qaıta úıkeleıdi. Bes-alty bala qasynda tur. Súıretilip Qıasbek jaqyndaǵanda, Elza ánin toqtatty.

— Qıasbek?! Sen nıht krank? Sen aýyrmaıdy? dep Elza qarsy júrip kelip balshyq juqqan eki qolyn tıgizbeı, qarymen balany qushaqtady.

Qıasbek jyly qushaqta turyp áldenege máz bolyp, áldenege mereılene kóńildendi. Jaryǵy kóp jaırań kóktemge jańa týǵan jas tóldeı aman-esen jetkenine qýana ma, oıyn, kúlkisi taýsylmaıtyn dostarymen qaıta qaýyshqanyna ishteı marqaıa ma, álde júrekte jatqan yntyzar ánniń yrǵaǵyn shala estip masaırady ma, ózinshe kúlgen bolady.

— Ylıza, sen nege bireýdiń úıin sylaısyń? Kerek bolsa Álımannyń ózi sylasyn. Sen onyń malaıy emessiń. Sýyq tıip aýyrasyń ǵoı.

— Naın, joq. Aýyrmaıdy. Apa tamaq kerek. Men sýt alady. Apa sýt ishedı.

Qıasbek tyńdaǵan joq. Laı juqqan názik saýsaqtardy eki qoldap ustaı aldy. Mup-muzdaı eken. Demimen úrlep jylytpaq boldy.

— Báribir sýyq. Álımannyń súti kerek joq... Ylıza, men saǵan boıaý qaryndashymnyń bireýin berem. Ózim ákelip berem. Iá ma?

— Gýt, Qıasbek! Danke... Raqmet...

— Án. Án salshy-y-y...

Elza únsiz kelisti, shashyn silkip qap, mańdaıyn jarqyratty.

Án baıaý kóterilip sharyqtap barady.

Qıasbek kókshil kózderge qumarta qadaldy. Bir kez... Álgi kózderdiń kirpikterine lyp etip qos marjan jyltyrap qonaqtaı qaldy.

Qıasbek teris burylyp moıny salbyrap kibirtikteı basyp uzap barady.

* * *

— Qubashjan-aý, qulynym-aý, oıpyr-aı, sonshama nege júdep ketkensiń! Qur súıegiń qalypty ǵoı, balam-aý. Baıaǵydan beri bir kelmeı osynsha nege keshiktiń? Ylızajan ekeýmiz ózińdi kúte-kúte jalyǵyp edik. Sen bar ǵoı, sen tasbaýyrsyń, Qubash. Áldeqashan keler ediń ǵoı áıtpese. Ylıza, samaýyrǵa ot salyp tez shaı qoı. Qazan kóter.

Rabıǵa sambyrlaı sóılep oıandy. Qamzolynyń qaltasyn sıpalap oraýly túıinshekti qasyna qoıdy. Esikke qarap tyń tyńdady. Tús kórdi me, qýanyp otyr.

— Áı, álgi Qubash qalqam taǵy shyǵyp ketken be? Otyrmaıdy-aý, ol, otyrmaıdy. Shubar atqa shóp salyp júr deısiń be? Oıbaı-aý, kúpáıkesi kórinbeıdi ǵoı. Myna boranda qaıda barady, eı. Taǵy da shóp tasymaq pa? Úsip óletin boldy-aý baıǵus bala. Elgezek bolǵan soń jumsaı beredi de. Jyly kıinsinshi. Moınyna bókebaıyn salsyn. Umyttyrmashy, Ylıza...

Rabıǵa bir kezde ornynan kóterilip tysqa tura umtyldy. Elza ustaı aldy.

— Apa, sen jat. Dem al.

— Jiber, Ylıza. Úsip óledi álgi Qubash. Úıge shaqyraıyn, ózim shaqyram...

— Apa, Kývash joq. Ol keledi. Erteń.

— Kelgen qulynym. Kelgen. Osynda. Álginde ǵana dalaǵa shyǵyp ketken.

Elza súrine-jyǵyla júrip arpalysqan Rabıǵany pesh túbindegi ornyna súıep ákep otyrǵyzdy. Ájeı tynyshtalǵan soń dóńgelek ústelge dastarqan jaıdy. Aldyna tamaq qoıdy.

— Apa, sen shaı ish. Ystyq. Sonsoń sen basyńdy jýady men. Taraıdy. Kamm... Tarah bar.

Rabıǵa qaıtadan júdeý tartty. Birer kese ystyq shaı ishti de, keıin syrǵydy. Súzilip qyzǵa qarady: Áı, Ylıza, soǵys biter. Qubashym da keler. Keledi kulynym. Ekeýmiz toı jasaımyz. Jasaımyz toıdy. Kúnim, alaqanyńdy bershi. Túý, jarylyp-tilinip ketipti ǵoı. Allaı, sý tıse ashytady ǵoı mynaý. Kilegeı jaǵar ma edi.

— Naın. Aýyrmaıdy. Apa, Kývash keledi. Sen aıtty. Biz toı jasaıdy.

Elzanyń júzine nur júgirdi.

— Ylızajan-aý, kóktem shyqty ǵoı. Meni kúnshýaqqa aparshy. Kelshi, ıyǵyńa súıeneıin.

Elza kempirdi áreń dep kóterip ornynan turǵyzdy. Rabıǵa qyzdyń júdeý túrine qarap basyn shaıqady. Qolyn bosaǵa jaqqa sozdy.

— Jo-joq! Taıaǵymdy áper. Soǵan taıanaıyn. Sen qolymnan usta, qolymnan. Sýyq qoı býyn-býynymdy jibermeı ustap turǵan. Kún ysysymen qulantaza jazylam. Ekeýmiz Qubashjandy áli-aq qarsy alamyz.

Shýaqtap esik aldynda kóp otyrdy. Tóńirekke syǵalap kóz tastaıdy. Sabaýymen topyraqty túrtpektep shımaı-shımaı syzyq túsiredi.

Elza keldi.

— Apa, júr. Sý ysydy. Saǵan bas jýady.

— Keıin, Ylıza. Keıin.

Elza turyp-turyp ájesiniń shapanynyń etegin qymtap úıge kirip ketti.

Tula boıyna qyzý júgirip shýaqta maýjyrap otyr. Ketkisi, turǵysy joq. Bir kez aıqaı saldy:

— Ylıza! Ýaý, Ylıza, analar nege júgirisip ketti? Nege aıqaılasyp ketti?

Jarysyp balalar keledi. Eń aldynda Qordabaı. Qıasbekti jetektep alypty.

— Áje! Súıinshi! Jeńis! Biz jeńdik!

— Ýra-a-a! Jeńis!

— Kóp jasa, Qıasbek! Súıinshińdi alasyń. Bar, basqalardy da qýantyńdar!

Eki betine qan júgirip esi shyǵa qýanǵan Elza ájesin qushaqtaı aldy.

— Sııg... Jenıs! Apa, endi Kývash keledi!

— Keledi kúnim, keledi.

— Apa, sen jylaǵan ne? Jylama.

Aq sabaý anandaı jerge ushyp túsip, kempir shalqalap qulap bara jatty. Kúlgin júzdi ystyq jas jýyp, tyrjyń-tyrjyń etken qan-sólsiz bettiń tor-tor ájimderine mólt-mólt irkilip qaldy.

* * *

Jaz kúni meıirlenip, barynsha jaınaǵan. Aspanda shókim bult joq. Tek tústiktegi "Úsh qyzyldyń" baýraıynda sýsyǵan kókshil munar ǵana tynym tappaıdy.

Kóz ushyndaǵy shaǵyn vokzaldyń mańaıy qaptaǵan qara-qurym halyq.

Bul araǵa ústine bar jańa bir kıerin ilgen úlken-kishi, bala-shaǵa tegis jınalǵan. Júzderinen qýanysh nury, kúlki shýaǵy tógiledi.

— Áı, sýly kóz qaınym, saǵatyńa bir qarap jibershi. Ýaqyt jaqyndap qalǵan joq pa eken? dep qyzyl bórtpe sháliniń shashaqtarymen oınaǵan jas áıel qasyndaǵy jigittiń shaýjaıyna jarmasty.

— Aqysyna ne beresiń? dep tańqy muryndy áýelete shúıirgen jigit qyńar emes.

— Aǵańnyń ákelgen eń qymbat múlkin syılaıyn.

Bul arada Gans pen Qordabaı da júr.

— Sen Qıasbekti kórgen joqsyń ba, Gans?

— Joq. Men shaqyrǵam ony.

— Taǵy da Ylızalarǵa ketken ǵoı.

— Kelem dep edi.

— Sen, Gans, ákeńniń ordenin maǵan kórsetesiń ǵoı. Qolyma ustatasyń ǵoı.

— Iá.

Bul arada árkimge bir jaqyndap, árkimge bir japaqtap Sársen de júr. Sársendi eshkim jaqtyrmaıdy. Sársen báribir moıymaıdy.

— Aq túıeniń qarnyn jaryp tastaısyń ǵoı, á, kelinshek. Aq sý, kók sýyńdy da aıama.

— Kótek! Saǵan neniń kúıigi túsip tur.

— Sársendiki "Kúrish arqasynda kúrmek sý isherdiń" kebi ǵoı. Ábden jaman úırengen.

— Aımańdaı baıǵusty shydatpap edi.

Sársen odan ári tyńdaǵan joq. Tarp-turp attap uzap bardy da, kilt buryldy:

— Shashtaryńdy uraıyn! Jetisken ekensińder!

* * *

"Júndiniń" tumsyǵyn aldymen qap-qara qoıý tútin kómip ketti. Kómip ketti de, ile tip-tik kókke órlep, býdaqtap uzardy. Artynsha-aq álgi tumsyqtan sýyryla ozyp, qara parovoz kórindi. Aryndaǵan parovoz bir, eki, úsh... jasyl jolaýshy vagondaryn aınalmadan birtindep shyǵaryp jatyr.

Aıqaı-shý vokzal mańyn kernep ketti:

— Alaqaı! Kórindi!

— Poezd kele jatyr!

— Aǵataı-y-ym keledi!

— Kó-e-ke-em! Meniń kókem!

Vokzal úıine jaqyndaǵanda jınalǵan jurttan taısaqtaǵandaı qara parovoz oqys yshqyna daýys sozdy da, eki búıirinen ysqyrta býdaq-býdaq aqshyl býdy ytqytty.

— Bylaı joldy bosatyńdar!

— Ólemisiń, shegin! Keıin shegin!

— Áı, sál shydasańdar netedi. Tórt jyl jandaryń qalaı shydap júrgen.

Qara parovoz biraz ótip baryp toqtady.

Jasyl vagondardyń esikteri ashylar emes.

Qatyp qalǵan kútýshi halyqta ún joq, qybyr joq.

Kenet... Orta tustan bir esik jaılap ishke qaraı ashyldy. Eki-úsh tepkishekti baıaý sanap basyp áldekim jerge tústi.

Jalǵyz soldat!..

Turǵandar qaıta daýryǵysyp álgige lap qoıdy.

Shyryldaǵan bala daýsy...

Qarlyqqan shal daýsy...

Entikken ana óksigi...

Bári qabat órbip, qabat tutasyp, jalǵyz soldatty tus-tustan qamap aldy.

Sálden keıin soldatty tórt-bes adam bólip áketti. Turǵandar júzinde aıyqpaǵan renish pen saǵynysh syzy tunyp qalypty. Eki-aq mınýt aıaldap óte shyqqan poezdyń sońynan kóz almaıdy.

* * *

Gans pen Qordabaı ilbip keledi.

— Kókeń keledi. Sen jylama.

— Jylaǵam joq. Ganstyń kókshil kózderi monshaq jastardan buldyrap kórinbeı tur.

— Keledi. Jańaǵy Oral da aman-esen keldi. Al, seniń kókeń — geróı. Geróılar ólmeıdi.

Gans burylyp alyp, shyrqyrap jylap aıdalaǵa beze qashyp barady.

— Gans! Ga-a-ans! Men saǵan arqar quljamdy bere-em!.. Men seni jaqsy kór-e-em! Ga-a-ans!

Qordabaıdyń aptyqqan daýsy shyrqaý kókke sińip úzildi.

* * *

Birine-biri ıin tirese jalǵasqan toqal tamdardyń qasyndaǵy jurttyń qarasy da qomaqty. Bular da vokzal jaqqa kún sala qarap qalypty.

Eki shette ekeý ǵana únsiz shoqıyp otyr. Olar Nesipjan men Qalampyr ájeı. Ájeı júzinde úmit tilegi ájimdi júzdi tilgilegen jas tamshylarymen tirilse, kelinshek qanyn ishine tartyp surlanyp alypty. Tireginen aırylyp, úmitin úzgen jan dál solaı melshıedi.

* * *

Esikti sart etkizip ashyp, Elza úıge júgirip kirdi. Pesh túbinde búrisip otyrǵan Rabıǵa ájeıge qýana qarap, entige sambyrlady:

— Apa! Zoldat, Krıger keledı!

— Kim?! Kim deısiń Ylıza-aý?!

— Zoldat! Krıger. Asker.

— Oıbaı-aý, Qubash emes pe?

— Ia, ıa! Kývash Zoldat! Sol!

Rabıǵa tyrbanyp qol sozady. Tura almaı jan ushyrady.

— Apa! Júr! Biz Kývashty kóredı... Kývash qýanady.

Táltirektetip ájeıdi esik aldyna alyp shyqty.

— Qaıda? Káne? Ylıza-aý, nege kórinbeıdi?

— Anaý... anda qara. Banhof... vokzal jaqqa...

— Qudaıym-aý, shynymen ıigeniń be? Kórgeniń be kóz jasymdy. Anaý, meniń qulynym ǵoı, Qubashym ǵoı!.. Rabıǵa ájeniń búkil tula boıy dirildep ketti.

* * *

Qarasýdyń ótkelinen beri shyqqanda, jalǵyz soldat ózimen ilesip kele jatqandardan bólinip, ilgeri umtylady. Eki qolyn jaıyp aıqaı saldy:

— Apa! Apa-ta-aı!

Balasynyń daýsy estilgende Qalampyr shesheı yrshyp tústi. Qolymen jer tireı kóterilip, daýsyn ańyratty:

— Qulynym! Oralym!

Buldyraǵan kózder túk kórsetpese de, ulynyń ısin seze me, baǵyty durys. Analyq meıirdi jan-jaqqa túgel aqtaryp, Oralyn qushaǵyna aldy.

— Nege bógeldi? Nege kidirdi?

Rabıǵa ájeı Ylızaǵa suraqtaryn qardaı jaýdyrdy.

Elza ıegi kemsendep jaq jaza alar emes. Aqseleý shashtaryn silkilep ájesiniń ıyǵyna betin tósep jylap jiberdi.

— Áı, ne boldy? Aıtsańshy.

Birine-biri súıengen ekeýge kishkene Qıasbek kómekke keldi. Ájesiniń qoltyǵynyń astynan kirip taldyrmash denesin tireý ǵyp tosady.

— Áje, Oral ǵoı kelgen. Soldattar orala bastady! Keshikpeı Qubash aǵataıym da qaıtar.

— Qaıtady... Oralady qulynym.

* * *

Sársen túski asyna kúndegi ýaqytynan biraz keshigińkirep keldi.

— Shaı sýyp ketti, qaıda júrsiń? Álde bir jerden toıyp kelgen shyǵarsyń.

— Qaıda júrýshi em, desátnek jumsady. Ebakýasıamen kelgender túgel óz mekenderine qaıtatyn bop, bárin aıaq astynan stansaǵa jınadyq. Qazirgi ekidegi túski poıyzben júrgizedi.

— Ylıza she? O da kete me? dep dastarqan shetinen Qıasbek ushyp turdy.

— E-e, ketpeı, ol sondaı-aq kimge dárker edi. Anaý aýysh kempirden kóresimdi kórdim ǵoı. Ylızany jibermeımin dep baıbalam salyp, dińkemdi qurtqany. Qyzdy úıden kúshpen súırep shyǵardyq.

Qıasbek eshteńege burylmaı apyl-ǵupyl dalaǵa umtyldy. Asyǵyp júrip ketik tostaǵandaǵy sútti aıaǵynyń ushymen qaǵyp ketti.

— Qaǵynǵyr-aı, aqtaryp tastadyń ǵoı!

— Qaıda barasyń?

Áke-sheshege burylyp qarap jaýap berýge shamasy joq, tabaldyryqtan attar-attamastan, Qıasbek bir shaqyrymdaı jerdegi stansıaǵa dalaqtap júgirip keledi.

Qasynda qatarlasa entikken Qordabaı bastyrmalata úzip-úzip sóıleıdi.

— Tez! Bolsańshy! Nege bógelesiń?

Qordabaıdyń sıraǵy uzyn, onyń ústine qystaı aýyryp turǵan joq. Ozyp barady da tosyp alady.

— Bolsańshy, súıretilmeı!

Tumsyqtan suǵyna aınalǵan jolaýshy poezy kórindi. Taqalyp qaldy. Qıasbek tipti jan ushyrdy. Qordabaı dedektetip qolynan jetektep aldy.

— Poıyz eki-aq mınýt toqtaıdy. Kókem aıtqan. Bol endi. Tez jeteıik.

Poezd kóp kidirmeı óte shyqty. Stansıa tusynda parovozdyń murjasynan ytqyǵan qoıý qara tútini ǵana qalyqtap turyp qaldy.

— Ylıza! Men saǵan boıaý qaryndashymdy berem! Men saǵan Qubash aǵataıymnyń dombyrasyn tartam. Ketpeshi, Ylıza! Ketpeshi, ápke!..

Qıasbek qaryndashty qulashtap laqtyryp jiberip, etpetinen qulap tústi.

Qordabaı qasynda júrelep otyryp yzyń-yzyń sóılep jatyr. Parovozdyń ashshy arqyraýy men óziniń dirildi óksigi arasynan bir kezde qulaǵyna emis-emis án jetkendeı boldy. Elzanyń muńdy áýeni.

— Ylıza, umytpa!..

* * *

Qıasbek tabaldyryqtan attady.

— Áje, men saǵan keldim.

— Qıasbekpisiń? Jalǵyz qaldym ǵoı, qarashyǵym! Qubashym qaıda? Ylızam qaıda? Aıtshy, nege áketti? Qos qulynymdy menen nege aıyrdy?

Qıasbek kempirdiń alaqanyna mańdaıyn tıgizdi.

— Áje, men saǵan keldim...

Qubashtyń irgede súıeýli turǵan dombyrasyn aldy. Maldasyn qurdy. Suq saýsaq shekke tıdi. Dombyra zyń etti. Zyń etti, únsiz qaldy.

— Tart, qulynym! Tart.

Tyńq-tyńq kibirtik shertis bastaldy. Múmkin ol bir kezde Qubash Aımańdaıdyń "Aq tilegin" jorǵalatar. Elza Ylızanyń ásem ánin shyrqar. Ázirshe táı-táı basqan sábıdeı kibirtiktep jyljyǵan názik saýsaqtar jubanysh kúıin túrtinektep emip jatyr. Osy "Jubanysh" atty kúı bolashaqqa dán tastaǵan qudiret ekenin dál qazir anyq uǵynbasa da, anaý kúńgirt janarǵa úmit sáýlesin túsirdi.

— Áje, men saǵan keldim!..

1980 jyl

---