InfoHub Logo

Roman-trılogıa

3 — KİTAP

TUSAÝKESER

Qarataýdyń basynan kósh keledi,
Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi.
El-jurtynan aırylǵan jaman eken
Eki kózden móltildep jas keledi.
Elim-aı! Elim-aı!
Kúı kúńirenedi.
Án sher tógedi.

Kóne dombyranyń súıinishi men kúıinishin aıǵaqtaıtyn egiz eki ishegi birde kúıik jasynyń qapaly muńymen aqtarylsa, birde kókirekten shapshyp shyqqan saǵynyshymen ýildeıdi. Kóp muńlyqtyń sol saǵynysh sazy týǵan jerge degen egilip, eńirep aıtqan qosh-qoshy emes pe edi. Azaly sherden yzaly kúıik qaıyrǵan dombyra saryny keýdesinde oq, ózeginde kek ketken erlerdiń osynaý ańsaý-sherdi júrek bitkenge simirtken óshpes rýhy men muqalmas jigeri emes pe edi.

Án-amanat. Qan kómeılep, qum qapqan halqymnyń muń shaqpaı, kek atqan armany ol. Qara kózden aqqan k,yzyl qanymen qara jerdi sýaryp, Qarataýdan bosyp shubaǵan elimniń qulan erkindigin jyrlaǵan armany ol.

Kúı-shejire. Zer salyp tyńdasańyz, týǵan jerdiń ár súıemi úshin qasyq qany qalǵansha ata jaýymen aıqasyp ólgen ata-babalardyń ińkár saǵynyshy Atamekenge degen máńgilik mahabbatyna aınalǵanyn paıymdar edińiz. Solardyń mazasyz muńynan órbigen órshil namysynyń "Eldik!", "Erkindik!" dep bel sheshkizbes qaharly qaıratqa jeteler únin estir edińiz. Zer salyp tyńdasańyz, kókeıkesti jalǵyz sózden Alashtyń arǵydaǵy asqaq armanynyń búgingi qaısar tilegimizben qasıet bastaýyndaı bop aralasyp ketkenin túsiner edińiz. Sanaly sazdyń "Azattyq!" dep aınymaıtyn qaıyrmasyndaı tákappar ekpini ór keýdeńde qushtar tilektestik týǵyzyp, sońǵy demiń úzilgenshe bir mysqal azaımas táýelsiz rýhyńa aınalar.

Elim! Elim-aý! Elim-aı!

Judyryqtaı júregimdi dúrs-dúrs urǵyzatyn qasıetti halqymnyń arǵy-bergiden túıdek-túıdek jetken qudireti men ystyq sálemi ǵoı. El kókiregindegi tátti úmitti qasiretine boılatyp, ósıetimen ýaǵyzdaǵan sherli zamannyń sheshen tili ǵoı-"Elim-aı".

Halqymnyń kóńilin sergiter, qaıǵysynan serpilter, kekke bastar áni-"Elim-aıy " edi.

Bul án-urpaqtan urpaqqa aýysyp, ultymyzdyń jas býynyn áldılep ósirip, áldılep eseıter qasıetti "Elim-aıy " edi.

TOǴYSÝ

Arǵymaqqa mindim dep,
Artqy toptan adaspa.
Kúninde ózim boldym dep,
Keń peıilge talaspa.

Asan Qaıǵy

1

Ár qyrdyń astyna tyǵylyp, ár bulaqtyń basyn jaǵalaıtyn qazaq aýyldarynyń burq etken shań men tas jańǵyrtqan áldebir dúbirge qulaq túrip eleńdep otyratyn ádeti bıyl sál umytylǵandaı edi. Aıaq astynan dúrligisip qalyp, ózdi-ózin omyraýlap dýyldasa jóneletin shýyldaq qazaq mynaý jazda at basyn ádeıilep Qaz daýysty Qazybek bı aýylyna tiregen tárizdi. Óıtkeni toıshyl qazaqqa oǵan úlken sebep te bar edi. Qoıan jylǵy alasapyrannan keıin eseńgiregen halyq esti jınap, etek jaýyp úlgergen-di. Táýekeldi tulpar ǵyp mingen qazaqtyń alash jurty kók naızasyn ejelgi jaýy-oırat bóksesine Bulanty men Bólentide bir qadasa, Ańyraqaıda óńeshine óńmendete suqqan-dy. Sodan beri mine eki qys, eki kóktem shabýyl-shańdýylsyz ótýde. Ázirshe jat saýyryn túıremese de, at saýyrynan túspeıtin qazaq irgesinen yryldaǵysh dúbir azaıǵan soń, dalasynyń shańyn kókpar tartyp shubyrtyp, báıgege shaýyp quıyndatýǵa qumar-aq. Sulý at minip, sýyt jeletin bozbala jóni bir basqa. Shubar-ala minip, shubyra jóńkiletin kóptiń qyzyǵy bir basqa. Árıne suńqyldasqan bıleri, sańqyldasqan jarshylary dalanyń tóbesin tórge aınaldyryp, saǵymyn perde etip, qarsy aldyndaǵy keń jazyqqa ıgi jaqsylardan bastap ıin tiresken qarashylardy toǵyta qoıatyn ádettegi ult dıýany men ulys keńesiniń ańsatqany da ras. Úsh júzdiń jigin úsh baıraqpen belgilep, úsh arystyń qýat-qajyryn, qasıet-qadirin osynaý dúrmek jetetin tutastyǵymen aıbarlaıtyn qudiretti kúnder alystap ketkendeı me, qylquıryqtyń ústin meken etken ár qazaqtyń kókiregine uıyǵan áldebir ińkár saǵynysh anda-sanda bir dóńbekship tirilip qalatyn. Dýyldasqan jurttyń bı aýylyna at basyn jıirek buryp, molyraq quıylyp jatqandary da sodan bolar. Quba jonda qulan tirlik kún keship qyzylsyraǵan qazaqtyń ashshy irkitten ishegi keýip, "shirkin talshyǵy tiste qalar qajań-qujań-aı!" degizetin jaz kúninde toı habary qulaǵyna tıgen sátte-aq atqa toqymdy saldyrta bergen. Aldy-artyna qaratpaı erterek jolǵa túsirte bergen. Jolǵa tústi degenshe, toıly aýylǵa jetkenshe asyqtyryp, at búıirin tebinte bergen. Erini tobarsyǵan shirkinderdiń silekeıleri álden-aq shubyryp, jýsan ısi muryndaryn osqylaǵan keń qursaq, jaıyn aýyzdarǵa ıen dúnıege kózin satqyzyp-aq qoıǵan. Ondaıda qasarysqan kúnniń zymyraýyq shapshańdyǵyna kijinetin, ıteńdegen kóliginiń bes salsań bir baspas shabandyǵyna kúıinetin. "Toıǵa barsań toıyp bar" deý aýzynan máıegi tógilgen jýan kekirik baıdyń bylshyly ǵana. Toıǵa toıý úshin barmaǵanda, qońyltaq qarynynyń qurdym quryshy ordaı opyraıǵan qazaq ne úshin barady. Týyrylǵan jeńdi bilekteı qazy jemese de, semiz jylqynyń shylqyǵan etine tumsyq kómip, murtynan maı sorǵalatsa, dúnıeniń odan óter rahaty bolar ma.

Qaz daýysty Qazybek-búkil Orta júzdiń eki tizgin, bir shylbyryn myqtap ustaǵan, qara túgil tóńirimsingen tóreniń ózi onyń qolyna sý quıýǵa talasyp umtylatyn top jarǵan bı. Eline kúndik jerden kóleńkesin túsirgen bıik báıterek. Biraq Orta júzdiń noqtasyn ustadym dep kókirek kergen ol emes. Kókirek kermese, de alqaly jıynda aıqaılap aıtylar aty búkil alashynyń aýzynda júrgenine, ádemi ónege-úlgisi men ádil tóreligi barsha qazaǵynyń júreginde túnegenine elý jyl bopty. Onyń ústine yrys-berekesi ústemelep ósetin, aýyz birligi kún sanap kúsheıetin qalyń Qarakesektiń qara qurym qyl quıryǵyn qaıyryp aıdaıtyn, shuryldatyp baılaıtyn uzyn quryqtylary men qaq soıyldylary qanshama deseńshi.

Jıyn kórgende arqasy qozyp ketetin, daý-damaıdy shesherde qaz daýysy qańqyldap, kók júzine qalyqtap shyǵatyn, aýzyn ashsa, kómeıinen keńesi tógiletin, aınalasyna ataly sózi sebiletin Qazekeńe ısi qazaqta bas shulǵymaıtyn jan sırek kezdesedi. Árıne, qazaqtyń kúndestik, qyzǵanshaqtyq deıtin daýasyz keselin eskersek, árýaqty bıdiń de tóbedegi basyn tómenge súıreýge, tórdegi ornyn bosaǵaǵa syrǵytýǵa barynsha tyrashtanatyn kúnshilder de jetkilikti. Olar ásirese óz aǵaıynynyń arasynan, óz júziniń ortasynan qadaý-qadaý boı kórsetetin de bolyp júr. Shabynyp sóıleıtin, shapshyp móńkıtinder ár aýylda-aq kezdese beredi. Aýyldaǵy ájeptáýir at-ataǵym aımaǵyma túgel jetse deıtin esirik dáme ózine quraq ushyp, quldyq uratyndardyń sanyn qaıtsem kóbeıtem dep basyn taýǵa da, tasqa da soqqyzbaı ma. Túımedeıin túıedeı ǵyp tanytpasa, kóńili kónshimeıtin bókene sorlylar ózinen oq boıy ozyqtardy qaralap-aq álek. Qaz daýysty Qazybekke japyryla qulaıtyn halyq yqylasyn kórgende ózegin órt jaılap tyjyryna qa-latyndardyń ishinde burynǵy aıtýly batyr, búgingi úı kúshik paqyr da bar. Naızalyǵa tabynatyn qazaq has batyrynyń pás paqyrǵa aınalǵanyn qaıbir jaqtyra qoıýshy edi. Keshegi qaıratyn búgingi ózi qoldan jasap alǵan bıshikesh aıbatymen almastyram deıtin álginiń qaýkókirektigin únemi júıkesinde oınap, jalaqtap jelkesinde turǵan jońǵary bar da qaı qazaq qadirleı qoısyn. Buryn el qorǵaǵan erdiń endigi úı qoryǵan tirligin qansyraǵan qarashynyń qaısysy keshire qoısyn. Al ol bolsa ózine bilik pen bilek atadan daryp, árýaqtan keldi deıtin dalbasa syltaýymen el kózine túskish bop ár tóbeden bir bas qyltıtyp ábiger. Biraq qym-qýyt dúrbeleńniń túp-tórkinin qapysyz baǵatyn, ulys pen rý arasyndaǵy tartys pen talastyń tamyryn dál ustap, taratyp beretin Uly bıdiń etegin qaǵýǵa shamasy kelmeıtin sol baıǵustar óńmeniń ózi úzer baqtalastyqtyń qyjyly men kijinýin tastamaı-aq keledi. Qalyń qazaqtyń ortasynan jaryp shyqqan áýlıedeı bıge halyqtyń ózi qamshy ustatqanyn kóre tura kórmegensip, bile turyp bilmegensıtin sol bıshikesh baıǵustar ózderin ár aımaqtyń aıtýly bıi, ardaqty top jarǵyshy sanap, Qaz daýysty Qazybekpen keýde talastyrmaq bolǵan áreketiniń aspandaǵy kúndi alaqanmen jappaq bolǵan párýaısyzdyq ekenin uǵa bermeýi-aq jaman.

Tus-tustan aǵylyp jatqan jurt ázir saıabyrsıtyn emes. Kókjıekten bozaryp kóterilgen kilegeı munardy tilgilep túbitteı shań tutanady da, sálden soń shýdadaı shubatyla sozylyp qyrdan beri asyp túsip, ıinkiden tómen túıdektele quldılaıdy. Sol-aq eken toıǵa asyqqan ásershil qazaqtyń alaqandaı kózine uzyn aqqan ózenniń kógaly uıysa ósken qolatyna oqshaýlana tigilgen aq jumyrtqadaı aq otaý, aq úıler barynsha yrys belgisindeı bop shalynady. Qazir-aq anaý toıshyl aýyldyń bulańdaǵan boıjetkenderiniń kúmis kúlkisine balqyp, sylańdaǵan kelinshekterdiń qolynan shyqqan as-aýqatqa keńirdekteımiz deıtin tilemsek dámeler eriksiz jamyrap qoıa beredi.

Ulytaý tóńiregi bıyl asa qulpyryp ketip edi. Dalanyń tamyryna qan, emshegine nár júgirip ótkeni sondaı, tóńirek túgel qyrmyzy gúlge, jasyl jelekke bólengen. Saı-saıdan syldyrap aqqan erke bulaqtar ırelendep aqqan sansyz ózenderdiń sýyn molaıtyp, kúrkireýin kúsheıtip ketipti. Aqqan sýdyń syldyryna jaıshylyqta tamyljyta saıraǵan ánshi qustardyń ósem únderi ulasyp, sonaý tóbeden tómenge talasa jóńkigen arnalardy jaǵalaı qýalap, jamyrasa uzap jatatyn. Búgin sonyń bárin toıdyń topyry, topyrlaǵan jurttyń azan-qazan qıqýy kómip ketipti. Eńiste etek-jeńin jaıyp jiberip, uly dúbirli toı jabdyǵyna kirisken baı aýylǵa uzynnan uzaq sozylǵan Ulytaý alystan shalqaıa kóz tigedi. Kópten kórmegen qyzyǵyn tiriltken baýyryndaǵy eline emirene me, ádettegi bult sáldesin sypyryp jiberip, aqshýlan tartqan tóbesin bozǵyldata jalańashtap tastapty. Óńi óshken jez tabaqtaı kúreńitken ótkir kirpik kún ǵana kúndegi tirliginen aınymaı, ashyq-tesik tóbe túgil tas eriterdeı qyzýyn aıaýsyz tógip tur.

Jan-jaqtan aǵylyp-tógilip jatqan kópshilikti altyn orda-aq úıinde otyryp-aq sezgen bı Qazymbetke ıek kóterdi. Áke qabaǵyn baǵyp ósken sergek ul bas ızep elgezek quptaý tanytty.

— Kóbeıdi ǵoı el qarasy. Nıetiniń túzýliginen shyǵar. Tabaǵy tyqyrlanbaıtyn bolsyn.

Osy eskertýi jetip jatyr. Qazymbet dereý shyǵa jóneldi. Endigi toı jabdyǵy odan ári pysyqtala túserine kóńili toǵaıǵan Bı aǵa qus jastyqty qoltyǵyna qysyp, jantaıa ketti.

Kópten beri at izin salmaı únsiz jatqan el jaqsylarymyz deıtinderdiń ishteı ne oılap, ne baǵatyndaryn suńǵyla bı aıtqyzbaı-aq sezetin. Ásirese Ábilqaıyr hannyń qatyn patshanyń qolyn ustap, eteginen súımekshi nıetpen Peterborǵa jibergen elshisiniń habar-osharsyz bógelýi de kóp adamnyń kóńilin kúpti ǵyp barady. Árıne, shalqaq basyn kekireıte túsetin patsha ákimderin talaı kórgen bı olardyń túz elshilerine ózim dep ózegin asha qoımasyn jóne biledi.

"Biraq dalıǵan dalanyń asty-ústin timiskilegish sary orysyń sol dalıǵan dalandy aıdyń, kúnniń amanynda eleýsiz jatqan týlaqtaı etip qomaǵaı óńeshiniń kóz aldyna kóldeneń tosa qoısań, eki ezýinen silekeıi shubyra bas salmaǵanda qaıtsin. Qaı jaǵynan qazaq jerin shet-pushpaqtap qyrqyp, túptiń túbinde túgel asaýdyń oraıyn qalaı keltirem dep oıyn on saqqa júgirtip, rásýasy shyǵyp júrgen qyzyl kózder altyn tabaqqa salyp ustata salǵan mol sybaǵadan ólse aırylar ma? Tabaǵymen qosa juǵa salar-aý. Elshileri keshikti ǵoı. Keshikkeni ǵoı júrekti shoshytatyny. Dúmi kúshtiniń ses atqysh ádeti shappa-shap áreket pen qımylǵa árıne umtyltpaıdy. Kergimese, sozbasa, qınamasa nesine adýyn ol. Nesine azýly ol. Tabaǵyń eskileý, tamaǵyń sýyqtaý eken degish tákappar da pań syltaýdy ústi-ústine toǵytsa, kózin satqysh, qoınyn ashqysh bádik baıǵustar odan saıyn qýystanyp, qaı jerimnen kiná men kúnáǵa battym dep óz-ózinen yldılap, búrisip bitpeı me. Orystiki de sol. Shegine jetkize ábden búrseńdetip alady da, ákeniń tentek ulynyń tekirektigin eriksiz keshirgendeı keń qoltyq minezin tanytqan bolady.

Áı, keledi-aý!.. Kóp uzamaı qatyn patshańnyń adamdary úıilip-tógilip jetedi-aý! Álekeı-shúlekeıge qyzyqqysh qazaqty tıyn-tebenniń syldyrymen aldap, shulǵaýǵa da tolmas sáten-shytymen-aq arbaıdy-aý!.."

Bı kúrsinip qalyp, maılyq oramalymen jipsigen mandaıyn súrtti.

"Ábilqaıyr tereń. Tereńdigi tazaǵa, adalǵa móldirep tolyp tursa, túńilip neń bar. Áı, biraq sol ózi, tazalyq shirkini jetpeı jatyr ǵoı onda. Sultannyń ózgeden góri ózin kóp oılaıtyn qarabaıyr pendege aınalyp ketkeni kóńildi qulazytady da. Áıtpese, Ábilqaıyrǵa uıyǵan talaıdyń kóńilindegi ádemi úmit osylaı jyp-jyldam joǵalar ma edi. Kóp sultannan keýdesi ozyq, qaıraty asqan, qajyry mol, kisiligi kelisken, kókiregi ashyq azamatym-aq edi. Onyń da ishin keýlep kemirip bara jatqan baqqumarlyqtyń alabas qurty eken-aý! Ózegin qurt shalǵan baıǵus bir-aq sátte ózgerip qubylyp shyǵa kelmedi me. Úsh júzdiń kıeli noqtasyn ýysyma jumarlap ustaımyn degen qytymyr dámesi qolyna túspeıtinin sezgen zamatta-aq "shýý, qaraquıryq!" dep at basyn buryp alyp, shańyn bir-aq kórsetpep pe edi Ańyraqaıda. Sol áreketi satqyndyqtan da asyp túsken edi-aý. "Bıligińdi qolyma ustatpasań, qazaq, qolymnyń ushyn da bermespin!" dep kórineý kózge qıanat zorlyq jasaǵanyn, áı, kóbimiz eskere bermeımiz de. "Qaıtsin, er týlamaı ma, at móńkimeı me!" deıtin kónbistikpen bas shulǵımyz. Urymtalda urt qımyldap jońǵardy jonynan tartyp, jyǵasyn jyǵyp, aıdy aspanǵa bir-aq shyǵaratyn utpaly kezeń sol Ańyraqaı tusy edi. Amal ne, qoldy bólip, jol men jóndi buzǵandardyń ǵana kesirinen qasıetti jeńisten aıryldyq ta qaldyq. Qazaqtyń taǵdyr-talaıyna alaýyzdyq deıtin qasiret únemi jazyla berse, Ábilqaıyrdyń álgi qysasy da sonyń bir shylaýyna iligip ketken ósheıin kórbiltelik qana ma eken, álde?..

Áı, túpten túkpirlep oılaıdy-aý ol. Qazaqtyń qolynan bermegenin jolynan tartyp almaqshy endi. Qatyn patshanyń quzyryna qol qýsyryp, oń qabaǵyna ilinbek. Sóıtip qomaǵaı dámeniń yndynyn tún uıqysyn tórt bólip ańsaǵan handyq bılikpen toltyra alsa, dalıǵan dalany týlaqtaı tómpildetip sabalaǵysy keledi-aý. Sabalar-aq... Odan keıingisi belgili. Eńsemdi kóterdim dep edireńdeýi haq. Burynǵy aqyldymen sypaıy, aqymaqpen ámpeıi Ábilqaıyrdyń kóleńkesine de zar bolarsyń áli-aq. Ár qabaqtyń dúmpýin eskeretin qaıran Táýke bolý qaıda. Bılik bilegine kúsh qosqandaı qonyshyndaǵy qamshysyn qolynan túsirmeı, eki aıaqty bitkenniń kózine kók shybyn úımeletýge, áı, bul shirkin baryn salar-aý..."

Basqa sultandardyń da ózgeden ozyp ketkeni shamaly. Esepten utylmaı, epten tosylmaı ótýge jantalasqan shirkinder el qamyn bir oılamaı-aq qoıdy ǵoı. Jurtpen kerenaý sóılesetin sultandar bıdiń aldyna tómenshiktep kelýdi de kóbeıtti. Qulaqty anda da, mynda da tosyp ábden sileleri qatqan baıǵustar kópten beri dymyn shyǵarmaı tym-tyrys jatyp qalǵan bıdiń qaı qıyrdan shyǵaryn, qaı tóbeden shań bererin sezgileri kele me, bireýi kóne Ulytaýdy betke alyp, bı aýlyna jol bastap baryp edi, sol-aq eken qalǵandary da áldeneden qur qalatyndaı-aq selteńdep kún qurǵatpaı jetti de turdy.

Ne aıtsyn olar. Qulap jatyp súringenge kúletin qazaq batyl bop kózge túsýge qumar ǵoı. Óz keýdesin oba emes, tóbe ǵyp qalqaıtyp kórsetýge tyrysatyn bákene shirkinder Ábilqaıyrdy árıne jer túbine bir-bir aparyp tastaǵan.

"Keýdemsoq! Qatyn patshaıymnyń kómegimen handyq tizgindi jumyryǵyna jumarlap, qazaqty ıirip aıdamaq ol zálim!"

"Zymystan Ábilqaıyr esiktegi ornyn orystar arqyly tórge ozdyrmaq. Áı, onysy óte qoımas. Ozdyrmaspyn-aq!"

"Jaman Úsiktiń myna ozbyrlyǵyn qaıtersiń, ó! Jádiktiń árýaǵyna basarmyn-aq. Myqtap basarmyn!"

"Áı, ana shatanyń ıyǵy shyǵa bastapty. Sol shoshańdaǵan ıyǵynan shoshaıǵan basyn julyp túsirsem ǵoı, qıqań-sıqaǵynan birjola aırylar edi!.."

Qazybek eshqaısyna da emeýrin bildirgen joq. Búlkildegen Batyr sultan da, batylsynǵan Baraq ta, sekendegen Sámeke de, kishireıgen Ábilmámbet pen Kúshik te bı oıyna eshteńe qosa almap edi.

Toıdy ádeıi syltaýratyp, búgin oqshaý kep túsken Baraq Qazybekten jyrǵalap qanshama syr tartpaq bolsa da, bıdiń jym-jylas bop oı tasalaǵan kúıine shydaı almaı sultan bir kezde shyj ete qaldy.

— Oý, Qazeke! Oıpyraı, sizdiń ishińizdegini atan túıemen tartyp shyǵara almaıtyn boldyq qoı. Áý, osy el aman, jurt tynyshta óz tizginimizdi ózgeniń qolyna qystyra salýymyzdyń jóni qalaı bolmaq? Sanda bar da sanatta joq el me edik. Alpys eki baýly alashty quıysqanǵa qosaqtaı salar kún týdy ma álde. Álde ótkinshi baqty ózimizden ózgege yǵystyra qoıaıyq deıtin josyqsyz jomarttyq jasamaqpyz ba, Qazeke? Ne bop baramyz? Tabynǵan taǵymyz alasaryp ketse, baǵynǵan hanymyz usaqtap ketse, sol alasany bıiktetýdiń ornyna, sol usaqty úlkeıtýdiń ornyna basqany basymyzǵa shyǵartpaq bolýymyz qalaı? Ózińdi ózekke tepkizip, ózgeni ozdyrýymyz qalaı? Oý, Qazeke-aý, tórdegi basty esikke súıregende utarymyz ne? Tórge dobal aıýdy dóńkıtip otyrǵyzyp qoıyp, ózimiz bosaǵadan syǵalaǵanda tabarymyz ne? Árıne qashqannyń da, qýǵannyń da sıynary bir Alla. Qashqan da, sasqan da dál búgin alashyń bop tur ǵoı, Qazeke. Qashqannyń sıynary áljýaz bolsa qaıtemiz? Qudaı saldy biz kóndik dep tuıaq serpýge de jaramaǵanymyz ba?

Osy tusta shyn kúızelgen bolsa kerek, Baraqtyń daýsy jińishkere shıqyldap baryp úzilip ketti. Aldynda turǵan tostaǵan toly qymyzdy bas salyp, tik kótere aýzyna quıa saldy. Demin endi ǵana alyp, alaqanymen murtynyń qos shalǵysyn sıpap ótti. Janaryn qaıtadan bıge tiktedi. Únsiz tomsarǵan júzden emeýrin bildirgen yńǵaı tappady ma, taǵy da shapshyp ala jóneldi.

— Áý, Qazeke, qudaıshylyǵyn ózińiz aıtyńyzshy. Osy Ábilqaıyrdiki bylaıǵy jurt aıtatyn quıysqanǵa qystyrylý bolmaı, buıdaǵa qos qoldap tal asý emes pe. Oý, ol óz býyna ǵana mastanyp júrse jaqsy ǵoı. Qatyn patshanyń dambalyn ıiskerdeı satqaqtaǵan butyna shaqsha basyn saqyldata uryp júrip, aqyrynda tutas qazaqtyń myqty tizginin ýysyna birjolata túsirse qaıtemiz? Táńir baspaǵan keýdemizdi Bólekeı-Qoıannyń jaman-jáýtigine toıtańdatyp basqyzyp qoıamyz ba? Qol túgil shań tımegen asyl jaǵamyzdy tesetinsyǵalaıtyn Úsiktiń sháldiregine jyrtqyzyp qoıamyz ba?

Qazybek myrs etti. Baraq qalt toqtap bıge elendeı Qarady. Ashyq-tesigi bilinbes biteý pishin áli de salǵyrt tosyp otyr eken. Baraq tulan tutty.

— Oıpyraı, Qazeke-aı! Aǵaıynnyń aryndaǵan ashýyn emes ashyntqan aryzyn aıtqaly kep em, ar jaǵyńyz túgil ber jaǵyńyz da kórinbeı barady-aý. Ókshe kóterip, Ábilqaıyrmen tóbe salystyrǵaly otyrǵam joq. Salystyrsam, ol-tóbeshik te, men-asqar. Aıdalada mańyrap júretin jetim qozynyń endi kep serkemsip aldyma túsemin degenine qalaı kónermin. Saıaqtaǵan shirkindi tekti aıǵyrdaı osy bastan tistep, tarpyp, tepkilep bezdirmesek, aldymdaǵy úıirdi omyraýlap, anaý en jaıylǵan qosty dúrkiretip qýalap alyp keter. Osyny nege oılamaımyz. Oý, bárinen buryn erkimdi tuzaqtap, azat basymdy azap noqtasyna suǵýym qalaı? Iyǵyma ózgeni jalpıtyp qondyryp, qos ókpemnen tepkiletetin bolsam, oıbaı-aý, qolańsa sasyp, kómeıinen tútin býdaqtatqan mujyqty emes, anaý túri-túsi ózimdeı, turmys-saltymen týmamdaı oıratqa nege bas ımedim? Joq! Keń dalamda jal-quıryǵyn jelmen sýyldata erkin shapqylaǵan bula tirlik, buǵaýsyz ómirden aırylǵym kelmegendikten ol. Aıdyń, kúnniń amanynda qaıqy kókirekti shógerip, shalqaq basty eńkeıtip, kiriptar bola qalýymyz qalaı? Áý, Qazeke, ózińiz aıtyńyzshy. Kishi júzdiń ushyq-pushyǵyndaı úsh-tórt qana atanyń tipti býrasy da emes atanyndaı Ábilqaıyrdyń ataǵymdy shyǵaram, abyroıymdy asyram deıtin kerdeńdigin nege kórmeımiz? Oý, azýy alty qarys Arǵyn, Naımandy óz atymdy ozdyram deıtin áldebir sháýildektiń aram tilegi úshin obyr orystyń apandaı óńeshine tyǵa salmaqpyz ba? Onda... onda biz daǵaradaı bórik kıdik dep nesine býymyzǵa pisip júrgenbiz. Ábilqaıyrdy Allanyń aýzynan, paıǵambardyń belinen tústi deseńiz, solaı uıǵarsańyz, onda biz nesine arsyldaı bereıik. Quıryǵymyzdy butymyzǵa tyǵyp, qyńsylaıyq ta kóne qoıalyq. Osy ma ditterińiz?

Qazybek yńyrandy. Baraqqa úlken qara kózderin keń ashyp, qadala qarady. Biraq álgi qarastan sultandy quptaǵany da, dattaǵany da sezilgen joq.

— Eı, Baraq,-degende qabaǵyna keıis taby ilindi. — Attyń jaly, atannyń qomynda kún keshken qazaqpyz dediń. Qashanǵy tyraǵaılap kóshe berermiz, qashanǵy bezektep beze berermiz? At baılar qazyq, kindik baılar tirek nege izdemeımiz? Shalqyǵan teńizdeı, sýsyǵan saǵymdaı tynymsyz aýnaı bergenimizben ordamyzdyń ornyqty ornyn tıanaqty saılaı almaı júrgenimiz qalaı? Óristi keńeıtemiz dep, qonysty aýdara berýden yǵyr bop bitpep pek? Ábilqaıyrdiki sol oty bar jer dep ár saıǵa, ár bulaqqa otaý tigýden zapylanǵan berekeli tirlik bolsa ne dermiz? Ortadan oıyp turyp ornyqty qazyq qaqqyzam deıtin zar tilek bolsa, qaıtemiz? Qudiretti Qarataý men qasıetti Ulytaýǵa ǵana arqa tirep, taban basqan qazaǵyńnyń keregesi burynǵydaı Alataý men Altaıda, Atyraý men Jaıyqta jaıylmaı qalǵany qalaı? Sony paıymdadyń ba, Baraq? Jan-jaǵyńnan andyzdap tyqsyryp kele jatqan jaıyn aýyz jaýlaryń sol qabyrǵadaı Qarataýyń men ulys ordań-Ulytaýyńnan da bezdirse, qaı qýysqa tyǵylarsyń? Kórmeımisiń kezengen kerdi. Sezbeımisiń shyryldatar sherdi, Baraq sultan? Ormannan shyqqan orysyń tól dalanda andaǵaılap órip ketken joq pa búgin. Shalǵaıdaǵy shúrshitiń saýmal saǵymdy saharańa kózin sýarmaı ma búgin. Tústikten qydyńdap qyzylbasyń, batystan qaqshańdap qalmaǵyń, shyǵystan jalaqtap jońǵaryń irgeńdi taqyrlap, saýyryńdy súńgilep jatqan joq pa. Qaı óńeshke jutylyp, qaı kómeıge tutylyp keterimizdi ózimiz bilemiz be, Baraq sultan? El bolam deseń, esindi jımaımysyń. Esem dep bir-birinmen eseptespeı, ósem dep estiligińdi jasamaımysyń.

Bıdiń sál bógelgenin paıdalanyp, Baraq shyjbalaqtaı qaldy. Álgindegi salqyn júzden endi qyzý lep esti.

— Oý, Qazeke, sonda "azat basymdy noqtaǵa kórgizbeımin" degen meniki teris te, ózińiz aıtqan ormandaǵy aıýdaı qorbańdaǵan "orystyń oppaly oryna qazaǵymdy túsirem" degen Ábilqaıyrdiki durys pa? — dep tyz etti.

— Kijinesiń-aý, Baraq. Árıne ań qusap orǵa túsý, op qabý kimniń mańdaıynan jel estirte qoısyn. Biraq dám qaıda aıdaıdy, kún qaı tustan shyǵady, jel qaı jaqtan soǵady-beımezgil kezdiń beımálim tirligine tap keldik qoı. Qatyqtaı uıyǵan baıaǵy el qaıda? Talystaı jaıylǵan burynǵy jer qaıda? Samsaǵan sansyz pármendi bilek qaıda? Samsaǵan sansyz bilekti shyrmaǵan ádemi tilek qaıda? Qym-qýyt aralasqan dúrbeleń asqarmyn deıtin alashyńdy búginde betegeden bıik, jýsannan alasa etip qoımady ma. Táýkeniń kezinde ǵana táýbesinen táýekeli kóp qazaǵyńnyń jartysynan kóbin jer jastandyrǵan "Aqtaban shubyryndy" halqyńdy qaýqarynan ajyratyp ketkenin sezbeımisiń álde. Buryn taıtalas túsip, birde jyǵyp, birde jyǵylyp júretin jońǵaryńnyń jolyna kese kóldeneń kele almaıtyn dál qazirgi pushaıman halge dýshar bolǵanymyzdy túsinbeımisiń, sultan? Qarataýdyń teriskeıi men Ulytaýdyń arasyna synadaı syǵylysyp ázer kún kórip otyrǵan alashyńnyń jaǵdaıyn baıqadyń ba, sultan? Kekireıip keýde qaǵyp, omyraýlap ótetin keshegi kúnniń álsiz ekpini áli qalmap pa edi senen? Jaý betine, jel ótine shyǵara qoıatyn tutas qolyń qaldy ma, Baraq shyraq. Qansyraǵan ultyńdy qan kómeıden julyp alyp, "qazaqtyń tuqymyn óshirmeı, órkenin ósirem" degen bireý tabylsa, álginiń qolyna nege uzyn quryq bermeske. Múmkin Ábilqaıyr handiki de sondaı zar tileýden týǵan qamqorlyq bolsa, qaıtemiz. Eseńgiregen elin, qaljyraǵan halqyn bir myqtynyń qoltyǵyna tyǵyp, qolynan ustatyp, ilgergi úmitimen jeteletkizip, jetkize alsa, ondaı áreketin nege qubyjyq kórmekpiz. Alystyń joly alǵashqy qadammen qysqarmaı ma? Qıynnyń isi alǵashqy qımylmen jeńildene túspeı me? Jetkizbes arman kóp. Jolatpas tilek qanshama. Jetkizbes dep armannan kúder úzgende, tabarymyz ne? Jolatpas dep tilekten túńilgende, utarymyz qaısy? Áliptiń artyn baǵý da qıyn. Alyp-ushyp lepirý de táýir emes. Biraq urymtal tusty qapysyz tap basýǵa ne jetsin. Órtener ózek birjola joq bolǵansha, sol ózekti órter erteńińniń taýsylmaǵanyna ne jetsin. Ábilqaıyr múmkin sol Qazaq deıtin ózekti óshirmeı erteńge tartýǵa áýre bop júrgen shyǵar. "Bilegi kótere almas shoqpardy beline qystyrady" dep keıbireýlerdiń syryn almastan: syrtynan shýyldaı jónelsek, tirligimiz ben tireýimizdi bireý ózdiginen qolymyzǵa sybaǵa ǵyp ustata salar ma.

Baraq bıge sup-sur bop ajyraıa qarap qaldy. İshinen "myna káriń qaı shıyrdy sharlap ketti. Osylar aljı bastaǵan ba, álde meniń jarǵaǵym jańylys estip otyr ma? Áý, "noqtaly basqa bir ólim!", "aldymen sol basqa noqta salyp alaıyq ta" deıtini qınaıdy-aý. Al salsyn noqtany!"

Baraqtamaǵyn qyrnady. Bı qabaǵyn qıǵashtaı kóterdi. Qabaǵyn kótergende, mańdaı terisi jıyryla qaldy.

— Al, salsyn noqtany! Qazeke-aý, sodan soń sol noqtany moınynan sypyryp tastaı almaı, quldyq qamyty jelkesin qajaǵan urpaqtan týar urpaqtarymyz bizderge, myna sizge, myna maǵan qarǵys aıtyp jatsa qaıtermiz? Sonysyn oıladyńyz ba?

Qazybek yqylyq ata aýyr kúrsindi.

— Kúpsip sóılemeıik, sultan. Noqta basqa áli túse qoıǵan joq. Túsken kúnde de el tizgini qoldan sýsyp shyǵyp kete qoımas. Bárinen de buryn jer basyp júrgenge ne jetsin... Dúnıeden birjolata joq bop ótip ketpeı, taýarıhtan ultyńnyń atyn joǵaltyp óship ketpeı, dalıǵan dalańnyń eń bolmasa bir pushpaǵynda qalqaıyp kóleńke kólbetseń... jumylǵan judyryqtaı tas túıin qol, temirdeı tegeýrin zamannyń zamanynda qazaǵyńnan da tabylyp qalar. Sóngendi tutatý qıyn, ólgendi tiriltý aqyret. Eńkeıgenge shalqaıǵan da jaman. Shalqaıǵanǵa eńkeıgen de abyroı ápermes. Biraq dál qazir biz kertıtin kezeń be, sultan. Shalqaqtap júretin jansaıa kúnder joǵaldy ǵoı. Ańyraqaıda tumsyqtan soǵylǵan jońǵar jarasyn jalap jazyp, jaý-jaraǵyn saılanyp, kóktemde dúrildep qar kóshkinindeı jóńkilip jetpes dermisiń. Kók jelkeńnen kók súńgisin qadamaq bolsa, qolyn qaǵar dármeniń jetkilikti me. Jeke baryp, sol oırattyń omyrtqasyn úzip, etegin túre shaýyp ákele alarmysyń. Qasym men Esim handardyń tusyndaǵy asqaqtaǵan aıdyny, Jáńgir men Táýke handardyń kezindegi seskentetin aıbyny ozǵan qazaǵyńnyń qorǵasyndaı salmaǵy men seskendirgen sapasynan aırylyp, tozyp ketkenin áli sezbeımisiń. Árkimge bir jaltaqtaýdyń, árkimge bir jaqtaýdyń qasıetsiz kúni jetkenin eskergiń kelmeı me? Óz tizginime ózim ıe bolam deýden artyq qasıet joǵyn men bilmeı me ekem. Biraq sol tizgindi talasa julyp, julqylap jatqan ashqaraq kóz, qomaǵaı óńesh, kebeje qaryn kórshilerindi kórmeımisiń. Búginde bazBireýge buratana, baz bireýge bosqyn, baz bireýge búlikshil bop tanylǵan jurtyńnyń keshegisin qaıtara alarmysyń? Ońynan aıyn, solynan kúnin týǵyzyp, baıaǵydaı qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalatyp, beıbit tirlik, berekeli turmysyn bere alarmysyń?

Qazybek óz sózinen ózi aýyrlap, endi Baraq Sultandy da umytqandaı shyrmaýy kóp, ushyǵy joq shytyrmandy shıyrlap, qalyń oıdyń mı batpaǵyna kirdi de ketti.

"Al, táýekeldi minsin delik. Áıel patsha qazaqqa qol ushyn berip, qanatynyń astyna alsyn-aq. Aý, sonda sol qanat astyna túp-túgelimen óz erkimen kire qoıatyn tutas qazaǵy bar ma? Ábilqaıyr árıne úsh júzdiń eki tizgin bir shylbyry óz qolynda turǵandaı ekpindep hat jazyp, elpildep elshi jibergen bolar. Árıne orys jurtshylyǵy da aldy-artyn ekshemeı, aq-qarasyn anyqtamaı túgeldeı qolq etip túse salmaıdy. Teksergen de, anyqtaǵan da bolar-aý. Ábilqaıyrdyń sonda batpan-batpanmyn deıtin salmaǵynyń azaıyp, jeńildep ketkenin bilgen de shyǵar-aý. Úsh júz turmaq Kishi júziniń de úshten birine óreń ıek kótererin kórse, kóner me edi, keler me edi. Keledi. Onsyz da dalıǵan deıtin dalańnyń ár tusynan jer qazyp, ár tusyna qazyq qaǵyp, ár tusyna sheńgelin batyryp, qamal-qalasyn salyp jatqan túkti bet, júndi aýyz orysyń óziń kiriptar bop baryp, kishireıe ıilip qolyńdy usynsań, qolyńdy qoltyǵyńmen qosa julyp alardaı bas salmaı jyn uryp ketip pe. Bas salady. İzdegenge naǵyz suraǵan osy...

Al keldi deıik elshisi. "Basam desin qanatynyń astyna". Sonda daýsyn jer men kókke birdeı atyp, kók bórideı jotasyn tikireıtip, kókdoly ashýǵa álden-aq minip otyrǵan mynaý Baraq sultan ıile qoıar ma eken olarǵa? Ilige qoıar ma eken orystarǵa? Basqalary da shabyna aıyl batqandaı móńkip shyǵa kelse, ne bolmaq? Taǵy da qazaǵyńnyń túndigi jelpildep, taǵy da qazaǵyńnyń aýylyn shań basyp, taǵy da tynysh uıqy kórdim be degen qazaǵyń jańadan jaý tapqany ma? Oıpyraı, qaıtse jan qalar?"

Daýsy shyǵyp ketkenin ózi de baıqamady.

— Qaıtse jan qalar?-Ózine túksıe qadalǵan Baraqtyń da júzine áldebir úreı nyshany uıalaǵandaı bop kórindi.-Oý, sultan! Qıanatshyl dúnıeniń qaperine qıanat jasadym deıtin túısik kirip shyqpaıtynyn bilemisiń? Ózgeniki oǵan túgel zorlyq kórinse, óz zorlyǵy ózgege zorlyq bop tıerin uǵynar pende bar ma? Qaldy ma sol oı teńselter adamyń? "Anaý aramǵa mynaý zaýalym! Mynaý zaýalǵa anaý saýabym!" dep taqyldap otyratyn daıyn jaýap kókireginde tirelip turatyn bolsa, onda alys-jaqyn men aqyldasýdyń qajeti qansha? Kerek pe sol at shaptyryp ala ókpe bolý. Araz-qurazdy onsyz da órbitetin aǵaıynǵa sóz berip, syltaý tapqyzyp ótirikshi atanǵansha, úıde jatyp-aq nege anaǵan da, mynaǵan da jaq tartyp, jebe silteı bermeske. Báribir qıýy qashqan dúnıe ornyna endi túspesteı bop ketti ǵoı. Bále basy pende de emes, bı men batyr da emes, sultan men han da emes, tipti sonaý uzyn etek qatyn patshań da emes, qulaǵyńnan basyp tuqyrtqan, keýdeńnen basyp tunshyqtyrǵan, birińdi emes bárindi qurdymǵa qaryq qylýǵa jeń túrip bilek sybanǵan Qudaıyń bolsa she?! Haq Táńirdiń ózi! Jetkize alarmyz ba oǵan til hatty? Ótkize alarmyz ba ótinish-óksimdi? Uǵar ma? Uǵynar ma sol Ózi? Al obal-saýalyn jaratqan Qudirettiń ózi kóterer, biz nesine kúıip-pisemiz desek, noqtasyna da, júgenine de, quldyq qamytyna da únsiz moıynsunyp, kóz jumyp basty tosa beremiz be?..

Baraq kıligip ketti.

— Oý, Qazeke! Sizge ne bolǵan búgin? Oı shirkindi men saýmaıdy deımisiz? Sharlamaıdy deımisiz sansyz iz-túzsiz shıyrdy? Odan paıda ne? Ne jynnyń sybyryn, ne periniń jybyryn estirsiń oı túbin qýalaı berseń. Odan jalyǵyp ta, túńilip te bitkem ábden. Maǵan Ábilqaıyrdyń aq-qarasyn ǵana anyqtap berińiz. Ózińiz aıtqan quldyq qamytyn el basyna kıgizer bolsa, aldymen Ábilqaıyrdyń basyn alam. Sonsoń ormandaı orystyń qolyma túskeniniń qanyn sýdaı shasham. Meniki osy. Osymdy ne aqtap, ne dattap berińiz, Qazeke!

Qaz daýysty Qazybek jymıǵan boldy. Onysy biraq kúlkige onsha uqsamady.

— Qanshasyn taýysarsyń?..

— Oý, men bastasam, qostaıtyndar da tabylar.

— Taǵy bir ot tutatyp, ortamyzǵa órt tastatasyń ǵoı onda.

— Basqa amal qaldy ma?

— Iá, basqa amal qalmaıdy, Baraq. Biraq jaman oıdan aýlaq turaıyq ázirshe. Orys áli ókshelegen joq. Múmkin kelmes te, senbes te Ábilqaıyrǵa. Sen búlindi eken dep túzelip jatqan dúnıe taǵy joǵyn da esker. Shyǵystan suǵyn qadaǵan aıdahardan seskengende, mynaý irgemdegi naızasyn shoshańdatqan qalmaq pen estekterdiń de, qyzylbas pen oırattardyń da áreketi qoldary qyshyp, qarý ustap, jan-jaqtan túrtpektep, bir qorqytyp alaıyq deıtin tentek balalardyń berekesiz oıyndary tárizdenedi-aý. Anaý qaraqurttaı qaptaıtyn shúrshitti oılaǵanda, janym murnymnyń ushyna kelip, júregimniń tas tóbeme shyǵaryn senen ıesine jasyram. Ondaı kúnniń, ondaı zaýaldyń betin qudaı aýlaq qylsyn. Aýzynan jalyn atqylaǵan aıdaharyń meńireıgen meńireý dalańa tepsinip jetse, qalqalar tasa, panalar qýys tappaspyz. Álgini seskenter, kóldeneń turyp, jolyn bóger qudiret bar ma bizde? Joq qoı, sultan.

— Áý, Bıaǵa, sizdiki bitpes saryýaıym ǵana. Shúrshit qaıda, biz qaıda. Ortada kók naızasyn kókke bilegen jońǵar jatqanda aıdahar bolmaq túgil janalǵysh Ázireıil bolsa da olar bizge jolaı almaıdy. Áne aıdahardyń jolyn bógeıtin tosqaýyl, — dep qopaqtaǵan Baraq sultan bıdi qaǵyp túsirmek boldy.

— Jońǵar deısiń-aý. Ol da bizdiń egizdeı syńarymyz ǵoı. Búginde kóshpeli eldiń onsha óspegi joq, óshpegi kóp. Keleshek kentti eldiń keremettiginde. Ónerinde. Oqý-toqýynda. Kók naızańnyń kúni ótken. Qoı qumalaǵyndaı qorǵasynnyń qasynda ol shirkiniń týlaq sabaıtyn sabaý ǵana. Jalańdaǵan aıdahar oıratty jalmaı ma eken. Qan dámine tushynyp alǵan soń seniń dalańa qaraı samǵamas pa eken...

Bıdiń keýdesin jaılaǵan úreıdiń aýqym, salmaǵyn endi ǵana ekshedi me, sultannyń da unjyrǵasy túsip ketti. Óz oıynda jońǵardan óter myqty, oırattan ozar qudiret joqtaı kóretin shirkin ózi zańǵarǵa balaǵan sol asqarynyń aspan tiremek túgil bultqa ses kórsete almas jaıdaq tóbe ǵana ekenin osy qazir paıymdaı bastap edi. Álginde teńselip-shaıqalyp, yrǵalyp-lyqsyp otyrǵan qımyl-qozǵalysynan da sátte aırylyp, melpidi de qaldy.

— E-e, bostan bolý arman ǵoı. Bodan bolý-quldyq qoı. Arman qýsań-ólesiń. Basyndy ıseń-kónesiń. Ekiniń biri deıtin tar esik, tas bosaǵa tur aldynda qazaqtyń. Synasyń ba, ıilesiń be-sheshimiń de, kesigiń de óz qolynda. Taǵdyr-talaıyńnyń basqa qarmary joq. Tyǵyryqqa tirep qoıyp, tap basyp, tabjylmaı turyp, tabandap tańda deıdi ol. Al tańda! Maǵan sen ne der eń, Baraqjan? Qaı tusqa qol sózder ediń maǵan? Salmaǵyn sezdiń be? Jaýapkershiligin uqtyń ba?

— Oý, Qazeke-aý! Shynynda ekiniń biri deıtin tar qoltyqqa taqalsaq, onda men de ne deı qoıaıyn. Tańdaý degen nemeni ómiri unatpaýshy em. Aldyńa kelgendi qur jiberme-dám bolsa, asa! Mal bolsa, quryqta! Jelekti bolsa, jelik bas! Osydan artyq ne bilýshi em. Al siz aıtqan ker shynymen tónip kep qalsa... áı, qıyn-aý, qıyn. Shúrshitti bilem ǵoı, hontaıshyda... sál kidirdi. Endi nege bógelem degendeı qolyn sermep qaldy.-Hontaıshyda bolǵanymda, kórgem olardy. Áı, qylqıyp otyryp-aq kómeılep juta beretinderdiń naq ózi ǵoı. Sybyrlaı sóılep, syǵyrandaı kúlip, syqsıa qarap-qatynshylaǵanymen, áı aıaýshylyq bilmes qatal kebinen yzǵyryq eskendeı bolǵan. Kóp deıdi ǵoı ózderin. Tipti san jetpeıtin kórinedi. Qaptap ketse...Baraqaldyndaǵy eselep quıylǵan tostaǵanǵa taǵy da qol sozdy. Taǵy da jutqynshaq joǵary-tómen úsh-tórt shapshydy. Tostaǵannyń túbi kórindi. Sultan yqylyqtap dem alyp, aýzy-basyn kúrekteı alaqanymen úıkelep jiberdi. Múláıimsip bıge qarady. Endi manaǵy sýyq qaras, susty keıipten iz de joq edi.

— Kóp deımisiń?.. Jaı ǵana kóp emes, sumdyq kóp qoı olar. Jaıaýlap qana, jalańash qolmen-aq dalamyzǵa qurttaı qybyrlap, shegirtkedeı shubyryp jaıylyp ketse... kómetin de súıek, egetin de tal, baǵatyn da mal qalmas. "Tuqymsyz ketti degen sol-aý!" deıtin qubyjyq oıǵa batsam, jalyna qol apartpaı, qosaıaqtap aspanǵa shapshıtyn keı qıqarlarǵa mán-jaıdy qalaı túsindirem dep seńaqqan balyqtaı máńgirip qalatynym bar, — dep bı aýyr kúrsindi.

— Ol qıqarlaryńyz qashanǵy shapshı berer... — Baraq "kimdi meńzegenińizdi sezdim" degendeı nart qyzarǵan júzdi kóleńkeleıin dedi me, shoqsha saqalyn sıpaǵan boldy.-Jan berý ońaı ma? Al azat basty noqtaǵa kerý-tirideı ólý ǵoı. Aq ólimnen de asyp túser kápir ólim sol bolar. Báribir sony oılaǵanda, Qazeke, kirerge jer tappaımyn. Aza boıym qaza bop, ý ishseń rýyńmen ish degendi betke ustap, qasıetti dalanyń qulan tirligine baǵyp, quryq salǵyzbaı, qylǵynyp kún kórgenshe, qyrylyp ólgenim artyq-aq degim bar. Biraq... Ábilqaıyr shynymen-aq adasqan jurtqa jol tappaq pa?.. Jol tabam, halqymdy urpaqqa shyǵaram deıtin ińkárlik Ábilqaıyrdyń sonaý qara zyndandaı túpsiz tereń keýdesine rasymen-aq uıalady ma eken?.. Áı senbeımin-aý!.. Basqa basqa bolsyn, ǵumyr boıy Jádik tuqymymen jaǵalasyp, keýde kóterip, boı salystyrmaq bop júrgen nashar Úsiktiń sháltiregi el qamyn jeı qoıady-aý degenge ıtim ılansyn. Onyń tún uıqysyn tórt bólgen bar yntyǵyasqaqtaıtyn abyroıy men batpandaıtyn baǵy ǵoı. Joq! Senbeımin oǵan. Dini bóten, tili bólek orysqa bodan bolam deýinde, Qazeke, siz aıtqan sharasyzdyqtyń tańdaýy jatsa, onda onyń azamattyǵyna bas urar edim-aý. Joq qoı ondaı adaldyq. Ábil-qaıyrdiki áriden dámetse, búkil qazaqtyń bútin buıdasyn ustaý, berige qanaǵat qylsa, Kishi júzdiń tizginin jeke qarmaý. Sóıtip Qaıyp balasy Batyr sultanǵa tezek tergizip jiberý. Kishi júzge múlde sıǵyzbaý ony. Bir úıirge qos aıǵyr qajet emes. Kishi júzdiń talas tizgininen Batyr sultannyń qolyn qaǵyp tastap, keýdeden nuqyp jiberip, aıdap shyqsa, aq patshanyń qatynynyń dambalyn, erkeginiń shalbaryn basyna jastanyp óter ol.

— Jýasýyń da, shapshýyń da tez-ay, sultan! Ábilqaıyrdy tym súmireıtip jiberdiń. Búginde árkimniń qoly bir baılaýly ǵoı. Qasynda otyryp qanyndy urttaımyn deıtinderdiń keıde sol baılaýly qoly bolǵany da kerek tárizdi. Berekesiz áreketke bara almaıdy baılaýly qolmen. Áldebir aýyzdan shyqqan asaý sóz sol baılaýly qoldy sheship jiberip, saýsaqty qynǵa júgirtip, oıyńdy shynǵa aınaldyryp jiberip, sumdyqqa bastaýy da kádik-aý. Sondaǵysy birin-biri orǵa qulatý. Abyroıyn tógý. Qyjyldy kókirektiń býyna pisip, jaýymdy jáýkemdedim dep asyp-tasý. Qybyr-sybyry kóp qazaǵyńnyń sol qybyr-sybyryn dalasynyń júrdek jelimen, uıtqyǵan boranymen kúshiktetýi-qanyna sińgen qasıeti de. Odan arylý da qıyn. Arylmaý da qıamet. Seniki, Baraq, sol jel sýylynan, boran ýilinen jetken qybyr-sybyrdyń aıtaqtaýy bolmasyn. Ábilqaıyr ózektesim dep ózgeni oılady ma, ózegim dep ózin oılady ma myna hareketi keı-keıde erteńgi úlken zobalańnyń aldyn alar tosqaýyldaı nobaı kórsetedi-aý. Qashanǵy jel ótinde qalǵan qýys qýraıdaı qur syńsyp jylaı beremiz. Qashanǵy jel aıdaǵan qańbaqtaı jóńkip onda shubap, bezinip munda dúrkirep, alaókpe bolarmyz.

— Iá! Quryq salǵyzbadyq áli. Arqanmen shyrmalmadyq. En dal ada erkin shubyryp kelemiz. Erik tusalǵan joq, Qazeke. Bostandyqqa buǵalyq túsken joq, Bıaǵa. Qańbaq tirliktiń bir qasıeti-nar qasıeti de osy ǵoı.

Qazybek bas shaıqady. Jıyrylǵan mańdaı terisi kóldeneń sulaǵan tereń syzyqtardyń qataryn kóbeıtip ala qoıdy. Keń kózderge sýyq jylt oraldy.

— Quryq túspese, buryn túspegen. Buǵalyq qaz moıynǵa sart etpese, buryn aty maǵan. Al búgin... Eń dalam dediń... Erkin shubyrdyq dediń. Altaıyń, Arqań, Narynyń qaıda? Uzyn aqqan Ertisiń, kókshe teńiz Balqashyń, jasyl ólke Zaısanyń qaıda? Jeruıyǵyń Jetisýyńa jambasyń tıe me?

En dalań taryldy. Keń dúnıeń búristi. Dalańdy taryltqan kim edi? Keń dúnıeńdi búristirgen kim edi? Ormannan órgen orysyń! Odyrańdaǵan oıratyń. Qos qubylandy qamal-qalasyn salyp, orysyń shegendep salady. Qıa basyp kórshi, tirsegińdi qısyn. Buǵalyq túspegeni osy ma, Baraq? Quryq salmaǵany osy ma, Altyn alqań-Altaıdy, altyn irgeń Arqany, jumaq tóri-Jetisýyńdy jońǵar jumarlap basty. Burynǵydaı bir shetinen jaý tıse, ekinshi óńirine aýa dalańnyń tarylǵanyn eskerseńshi. Kóship kete almaıtyn, qashyp qutyla almaıtyn qapas halge dýshar boldyq qoı.

Osy kezde kúni boıy bıdiń oqshaý keńesine bıdiń shymyrtýymen qatysyp, arqar múıiz qos basty jaýmen qymyz sapyryp otyrǵan Túıe batyr tamaǵyn qyrnady.

Qazybek basyn sál buryp atalas inige "aıta ber!"Bir qabaq tanytty.

— Bıaǵa! Oıpyraı, kóp nársege mán bermeı dalaqtap shaba beredi ekenbiz. Manadan bergi estigenimdi múldem aýyr zilimen ezip ketti ǵoı. Arqany bıege salyp, Bákeń aıtqandaı en dalanyń tus-tusynan jaıylym, elge qonys tabarmyz dep qoń jıyp berýshi ek, sol tirshilikten de aırylyp qalǵan top shyqtyq qoı. Tipti, Bıaǵa-aý, ózińiz ortamyzda qudirettenip otyrǵanda eshteńeden túńilmeı, eshkimnen jasqanbaı, arqamyzdy taýǵa tiregendeı dalıyp júrýshi ek Sizdi sendeltken zaman bizdi múlde tentiretip jibermeı me. Men... men eseńgirep qaldym bilem. Áı, jut bolar jyldyń qytymyr qysyńdaı mynaý dúnıeniń arqany qysaryn seze bastaǵandaı boldym-aý. Endeshe izdep, pana tappaq qajet emes pe. Sol jel jaqtan yzǵyryq ótkizbes yqty da, jaýyn-shashynnan saqtar panany da taýyp, tandap berýshi, Bıaǵa, siz... á-á...sizder ǵoı. Áıtpese biz tórt qubyla túgel turǵandaı... eshteńeni eskermeı... mán bermeı júre berippiz. Sizder kúrsingende, men úreıleneıin dedim. Shoshyna bastaǵanym da ras. Etegińizden ustap, sońyńyzdanketkenimizge máz bop júrsek, osyndaı jantúrshiktirer sumdyǵy bar eken ǵoı... Bı aǵa, sizdi de dóńbekshitken,myna zamannyń túri shynymen-ak jaman eken-aý. Tapsańyzshy bir aılasyn... amalyn. İzdeseńizshi yq pen panany...

Qazybek keýdesin kóterip, Túıtege ajyraıa qarady.İniniń shyn tilektes peıilmen albyraǵan júzin kórgende, qaıtadan surǵylt túske aýysty.

— Yq izde, pana tap deısiń, Túıtem. Bar ma sol? Yǵyń-noqta, panań-buǵaý bop oralsa qaıtemiz? Senimdi sergek kimiń bar? Qaı qamqorshyń qushaq jaıyp, qoınyn usynǵandaı bizge? Kóp sharlap, kóp shuqshıǵanda kózime túse qoıardaı qaltqysyz qushaqty, dostyq peıildi kóre almaı pushaıman bolýdamyn ǵoı. Kirpigińniń qadalary-batysyń men shyǵysyndaǵy qos kórshiń ǵana. Qushaǵyńa qysyp qabyrǵańdy ýatyp, omyrtqańdy úzip jibere me dobaldaı aıý sıraq. Álde ot shashqan aıdahardyń ystyq qoıny jutyp qoıar ma dymyndy da shyǵartpaı. Odaq bolaıyq degen Táýkege de, Qaıypqa da emeksitken aq patsha bolǵan joq. Mensinbegen de bolar. Qońyltaqsyǵan kóńil jaltaqshyl... Al bir myqtyǵa arqa súıeý kerek-aq. Ábilqaıyrdy keı-keıde qoldaǵym da bar. Arqa súıer arqa taýyp berse eken... qazaǵynyń qaltyldaǵan tirligin jalǵastyryp, ǵumyryn uzarta tússe eken degen zar tilegimmen jaqsylyq qana ańsaımyn. İzgilik qana kútemin. Anaý bashqurt, anaý qalmaq, sonaý tatarlardy tuqyrtyp otyrsa da, panasyna alǵan... yǵyn bergen túrin kórgende... solarǵa... orystarǵa qaraı oıyssaq qaıter edi degenge quryq sozam... Quryq túspes qulan tirliktiń dáýreni qanshaǵa sozylar. Ańdyzdaǵan qyzylkóz, jyrtqysh azý kórshiler túptiń túbinde qyl buǵalyqty jalańash moınyńa egep-aq túsirer. Odan buryn óziń árekettengeniń qolaıly kórinedi de turady.

Qazybek taǵy kúrsindi. "Qaı shuqyrda kómýsiz qalary belgisiz halqyńnyń sharasyz kúni júıkeńdi osylaı júndeı túte berer me? Álde shynymen úmit shoǵy tutanar ma? Aq patshańda da qyltyń-syltyń mol. Ol ózi qyltyń-syltyńdy onsyz da órbitkish qatyn patsha bolsa, turlaýly sóz, túbirli sheshimdi kesip aıta qoıar ma. Baıaǵyda... on úsh jyl da baıaǵy bop barady-aý, Qaıyp han odaq bolaıyq degende aıaǵyna da otyrǵyzbaǵan patsha emes beridegi Tobyl ulyǵynyń ózi emes pe edi. Áli de Ábilqaıyrǵa eljireı qoımas. Aq ordanyń úsh arysynyń túgel bıligin qolynda jumarlaǵan uly hannyń ótinishi emes, áldebir kishi atanyń Kishi júziniń bir bóliginiń hansymaǵynyń buıymtaıyna bola bas ızep, ıek qaǵa qoımas. Táýke ketkeli qazaqtyń basynan baǵy, astynan taǵy ushqanyn kórmes kórsoqyr emes. Onyń ústine ulan dalasynyń ultaraqtaı jerine uılyqqan eldiń qazirgi múshkil halin jáne bes saýsaǵyndaı bilip otyr. Shóre-shóre sultandardyń jik-jik bop, óz aldyna úsh-tórt rýdy bólektep salyp ap, saýyrlap júrgenin timiskilegish maıyr-saıyrlary, tilmash-birkánshikteri jetkizbedi deımisiń jetkizetin jerine. Shirkin Táýke-aı! "Óldiń, Mamaı, qor boldyń!" osyndaıda aıtylady eken-aý. Keshegi dúrildegen kún, dúrkiretken qol, kúrkiregen aıbyn, ataq kózden bir-bir ushty ǵoı. Bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaratyn tutastyqtyń byt-shyty shyqty ǵoı. Qaıta qursaýlanar ma? Kim qursaýlar? Qursaýlaǵan kúnde de keshegi kók qaqyratyp, jer titirentken qudiret alashqa qaıta oralar ma? Qaıdan oralsyn. Beseýdiń úsheýin jalmaǵan qoıan jylǵy topalań qazaqtyń sanyn qaıta toltyrý úshin keminde júz jyl kerek qylar. Oǵan shyǵysyń men batysyńnan antalaǵan aqıkóz kórshileriń qaraı ma. Qaptap quıylar. Álsirep azaıǵanyńdy, qansyrap qaljyraǵanyńdy olar baqpaı ma?"

— Áý, Qazeke, ne amal qaldy? Bar ma syńaraıaq bolsa da bir soqpaq?

Óz oıynyń júıesinen adasyp qalǵan bı sultanǵa uzaq kóz toqtata qarady. Ananyń murtynyń qos shalǵysynyń qozǵalysynan ǵana áldene uqqandaı boldy.

— Soqpaqtyń tireleri-tas qabyrǵa, tereń shyńyraý ǵana. Qaıda bursań da, qaıda burylsań da mańdaıyńnyń tireleri solar. Ne ótkel bolar, ne saty qylar jaıdy tappaı otyrmyn. Kim bilsin, áıel patshań Ábilqaıyrdyń aryzyna múmkin pysqyrmas ta. Kerdeńdigin olar buryn da jasap, buryn da jasqap kelmep pe edi bizdi. Osy joly da jarylqaı salaryna senim az. Burynǵydaı teń turyp, teń tutyp sóılesýge dármen joq. Táýkeden keıingi táltirektegen kúıimiz endi kópke deıin ońalmas. Jerimiz sholtıyp, ózimiz seldirep qaldyq. On jyl burynǵy qazaǵyńnyń sanyn qaıta qalpyna keltirý úshin úsh-tórt urpaq jańarý qajet. "Kemelińe kel, tolqyndy toltyr, órkenińdi jaı!" dep kóńilimizge qarap, arqamyzdan qaǵyp, mańdaıymyzdan sıpaıtyn kórshilerińniń túri anaý. Jer betinen múldem quryp ketseń-qýanbasa keıimeıdi.

Áı, endi aýyz biriktirip, burynǵydaı bir kindikke baılana alar ma ekenbiz? El kindigi-qasıetti Túrkistandy jat qolynda qaldyrǵan soń, túńildiń ne, kúıindiń ne. Tutastyq ydyraǵan jerde týystyq umytylady, jymysqylyq órshidi. Endigi sanda bar sanatta joq tirlik árkimge bir jaltaqtaýmen ótkizer.

Baraq qopańdap ketti.

— Oıbaı-aý, dál ondaı kúnge jete qoıǵan joq shyǵarmyz, Qazeke. Siz tym súmireıtip jiberdińiz ǵoı. Sanda da, sanatta da barmyz. Nege bolmaıyq. Anaý Qaldan-Seren ózimizge... kádimgideı-aq quraq ushyp, qol qýsyryp turady. Basymyzdan baq taısa, qudiretti hontaıshy qazaqtyń kóp sultanynyń birine qoǵadaı japyrylar ma edi?

Qazybek murt astynan mysqyl kúlkisin búlk etkizdi. Aldyndaǵy tostaǵanǵa qolyn sozdy. Syzdyqtatyp qana simirdi. Tamsanyp otyryp, tostaǵandy ornyna qoıdy.

— Inshalla, ondaı qadir azaıyp, qasıet taýsylar sumdyq kúnge jetpeıik. Meniń de zar tilegim sol. Áı, biraq qıýy qashqan dúnıe endi qursaýlanbas.

Ýaı, Baraq! Seniń hontaıshyl ekenindi jasyrsań da, jasyrmasań da bilem. Onyń saǵan nege qoǵadaı japyrylaryn da sezem. Jońǵarshyl seniń bıigiń-hontaıshy bolsa, sultan, tóńiregińniń onsha uzaq emesinen qorqam biraq. Kóreriń men sholaryń az alasada turyp. Jaraqtymen jaǵalassań da, jańalǵyshpen opalasqanyndy jaqtyram deýim jalǵan bolar. Qaıtermiz. Árkimdi bir myqtyǵa telmeńdetip qoıǵan zaman qysasyna ne istermiz. Sen azynaǵan aıǵyr eń, úıirińnen adasyp qalyp, saıaq bop ketkenińdi bilmeı júrme...-bı yńyranyp qalyp, qoltyǵynyń astyndaǵy jastyqty jotasyna qaraı ysyryp, keýdesin kótere shalqaıdy.

— Oý, Bı aǵa-aý, aǵymnan jarylsam da, yǵyńyzdan bir shyqpadym ǵoı, — dep ókpelegen baladaı yrǵalǵan Baraq sultan kózi Túıte batyrǵa túsip ketkende óz-ózinen qýystanyp, qarasurlanyp Qaqshıyp ala qoıdy.-Teń teńimen... Árkimniń óz kúıigi, óz bıigi bar.

— Iá! Seniki belgili boldy. Ábilqaıyrdiki anaý. Sámeke, Batyr, Ábilmámbet, Kúshikterdikin de aıtarsyń maǵan onda.

— Solardyń el qamy dep emeshesi úzile qoıar. Birin-biri qyzǵanyp, birin-biri tirsektep, birin-biri tistep taq pen baqqa talasqannan basqa ne bilýshi edi.

— Durys aıttyń, sultan. Arqar urandy azamattardyń óz bastary qosylmaı júrip, óz alashyn ólse qosar ma. Az qazaqty dar-dar bólip, bólshektep áketken solardy kórip otyryp, saǵan oń qabaq kórsetýge tyryspaıtyndaı hontaıshyń esektiń mıyn jegen joq shyǵar. Al sol hontaıshyń qum sanaǵan Qaldan-Seren bolsa, talaı sumdyqty órmekshiniń toryndaı quryp, talaı páleni balalatyp órbitip jatyr ǵoı ol. Saǵan da shyrǵa salyp júrgeni sodan.

— E, mende nesi bar? — dep taǵy da bir qopań etken Baraq montanysı qarady.

— Seniń azǵa da bolsa, az da bolsa han bolǵyń bar, Baraq,. Ras pa?

Qazybektiń dál qazirgi tike qadalǵan susty janaryishindegisin oqyp otyrǵan adaldyq beınesindeı kórindi me, sultan bultalaqtaı almady.

— Árıne handyqtan kim bas tartýshy edi. Biraq Naımanymnyń arasyndaǵy meniń baǵam qaı hanyńnan kem edi, Qazeke.

— Já! Hontaıshyǵa keregi mynaý seldiregen qazaǵyńnyń odan ári kúıreýi! Tozýy! Ydyraýy!

Sońǵy úsh sózdi aıtqanda bıdiń kúni boıǵy báseń úni kúsheıip, alqaly jıynda arqasy qozǵanda qańqyldaıtyn daýsyna basyp ketip edi, Túıteniń eńse kóterip, Qamshysyna jarmasqanyn baıqap qap, qaıta saıabyrsydy.

— Naımanyńa qadiriń baryn bilem. Ol seniń qol bastar batyrlyǵyńnan da, elim deı alar tilegińnen de bolar. Biraq qyzǵanyshtan da qur alaqan emessiń. Sondaıda el qamy deıtin tilektiń keýdeńnen buldyrap joǵalyp ketetinin eskermeısiń.

— Ábden tuqyrttyńyz ǵoı, Qazeke, — dep Baraq Túıte jaqqa qabaq serpiltti. Onysy "Mynaý bóten kóz, bógde qulaq aldynda abroıymdy tókkenińiz qalaı?" deıtin ókpe syńaıyndaı sezildi. Ymdy uqpas bı me edi, eleýsiz qaldyrǵan joq.

— Seni, sultan, osy joly da Ábilqaıyr nege basymnan sekirip ketpek deıtin qorqynysh pen kúdik súırep keldi. Sol kúdigińe ózgeler qalaı qaraıtynyn sezgiń bar. Ańys andaý, kómeı túpteý-búgingi atqa mingen, taqqa umtylǵan bar tóreniń áreketi ekenin men bilmeıdi me ekem. Myna Túıte batyr sezbeıdi deımisiń. Sezdirmeımin dep ózińdi óziń aldaımysyń álde. Seniń anaý Qaldan-Serenge alakóbede attanyp, alakóbede urlanyp qaıtatynyńdy ózgeler baıqamaıtyn, ańdamaıtyn kórmedik pe edi shetinen. Sol alǵashqy alakóbede attanǵan sátinde-aq seniń hontaıshyǵa qol qýsyryp, aıaǵyna bas urǵanyńdy ádettegideı júıtkigen jel jetkizbeı, uıtqydan ósek taratpaı qoıar dep oılaımysyń...

Hontaıshyǵa keregi de sol. Qazaqtyń qońyna saýsaǵymdy qaı jerden sińirem, sheńgelimdi qaı tustan salam dep júrgeninde qolyńdy qoltyǵyńmen qosa ustata salsań Qaldan-Serenniń asyǵy alshysynan túspegende qaıtedi. Ásirese arqar urandynyń arqyraǵan Baraq sultany moldanyń shákirtine uqsap búkireıip aldynda tursa, "qazaqty múshelep, jiliktep parshalaýdyń men qyzyqqan basy osy!" dep murt astynan kúlmegende qaıtsin ol. Tutastyq dep jaıshylyqta zar ılesek, sol tutastyqty Ábilqaıyr altyn tabaqqa salyp aq patshaǵa sybaǵa ǵyp usynsa, Baraq kúmis tabaqqa salyp, hontaıshyǵa tóre tabaq qyp ustatsa, zar ılep tileıtin tutastyǵymyz ydyramaı, bólinbeı qalaı turar. Qupıanyń jarıalanary anyq. Búrkeýdiń ashylary aqıqat. Mysyqkómbe qylyq kóldeneń kózge tez shalynǵysh. Sondaı ózimshil hám aldamshy tirlikten aýlaq bolǵanǵa ne jetsin...-Qazybek endi óz oıymen bop ketti de, sál kidirip, ózine únsiz qadalǵan ekeýdi jańa kórgendeı dereý qataıyp aldy. Onysy qatqyl daýystyń shıraq ekpininen bilindi.-Ábilqaıyrdy dattaýǵa asyqpaıyq. Áliptiń artyn baǵatyn dál osy tus. Aq patshań ádildigine kóship, shyn nıetimen arqa súıeriń bolam dese, oǵan da kóneıik. Kónbeske lajymyz da joq. Óıtpesek, erteń-aqzeńbireginen dop atqylap, botadaı bozdatyp, laqtaı mańyratyp eki kórshińniń qaı pysyǵy basyp, janshyp alady. Onda arqa súıerdi emes, arqańdy jaýyr qyp minerińdi quldyq qamytyńmen qosa alasyń.

Osy kezde shúmegi aqqý moınyndaı ıilgen jez quman men jez legen kóterip kirgen jigit as daıyndyǵynan habar bildirgen edi. Qazybek qonaqjaılyq tanytty.

— Á...á. Beri bylaı, aldymen mynaý Baraq aǵańnan basta.

2

Qaz daýysty Qazybek bıdiń altyn úzik-aq ordasy ózge úılerden oqshaý tigilgen. Mańaıyna bóten-bógde adam tym jolaı qoımaıdy. Jolata qoımaıtyn atshabar jigitter kóp. Biraq Jarylǵap tárizdi bıdiń batasyn alyp, bıdiń kózi de, kóńili de túsken balalarǵa erkindigi mol. Jarylǵap sol erkindikti paıdalanyp bıdiń irgedegi tórt syryqpen kóleńkeletken saıasynda qısaıyp jatqan-dy.

Túıte úlken úıden shyqqanda balasy Jarylǵap irgede, kóleńkede otyrǵan jerinen kóterilip ilese berdi.

— Kóke, qalaı kóp sóılestińizder.

— Áı, sen... Kúni boıy osynda... osy arada boldyń ba?

— Iá. Bı aǵanyń áńgimesin tyńdadym. Uqqanym da biraz. Uqpaǵanym da kóp.

— Tamaq ishken joqsyń ǵoı áli.

— Qarnym asha qoıǵan joq.

— Júr. Ana jerden et salǵyzyp bergizeıin, — dep Túıte balasyn as úıler jaqqa erte jóneldi. Jarylǵaptyń basy tolǵan suraq. Solardy endi ákesine tezirek aıtyp, tezirek bilgisi kep keledi. Shuryldaǵan ishekti de, ashyqqan qaryndy da el er emes.

— Kóke, Ábilqaıyr kim? Aralbaı ákemniń aýlyna byltyr kelgen qonaǵy ma?

— Iá, sol! Kishi júzdiń biraz rýynyń hany ol.

— Kóke, sonda qalaı... biz orysqa baǵynamyz ba?

Túıte qalt toqtap balasynyń betine jalt qarady.

Balanyń qos tanaýy deldıe shyn qumarta bilgisi kep turǵanyn anyq baıqady.

— Ony men turmaq Bı aǵanyń ózi de bilmeıdi. Bul bir búkil eldi túgel qınaǵan jaǵdaı ǵoı. Bı aǵany bastan-aıaq tyńdasań, Jarylqap, shet jaǵasyn óziń de sezgen bolarsyń.

— Bı atam kóp kúrsindi ǵoı. Qınalǵanyn árıne sezdim, kóke. Jońǵar jaýyzdy bilem. Shúrshittiń de alakóz ekeninen habarym bar. Al orysty nege qubyjyq kóremiz. Áne anaý Mátibıorys qoı. Qazaqshaǵa sýdaı. Qubyjyq bolardaı túgi joq.

— Mátibı Bıaǵanyń pesiri. Ol durys orys. Kópten aramyzda júrgen soń onyń orystyǵynan qazaqtyǵy basym. Orystyń bári Mátibıdeı1 bolsa, onda qorqatyn da dáneńe joq. Áı, biraq soqtaly basqa noqta túskendi kim jaqtyrýshy edi. Asaý taıǵa júgen salǵanda qaıtip móńkıtinin talaı kórdiń. Mal ekesh mal da erkindigine buǵaý túskenin qalamaıdy. Al adamnyń jóni múlde bólek. Qazaq úshin keń dalańnan artyq dúnıe joq. At ústiniń júıriktiginen artyq bostandyq joq... Á...á, Jarylǵapjan, áne anaý Rymkesh apańnan tamaq salǵyzyp bereıin.

* * *

Jarylǵaptyń oıynan manaǵy estigen-uqqandary keter emes. "Bı atamnyń aıtýyna qaraǵanda osydan on-aq jyl buryn qazaq budan da kóp, budan da mol bolsa, qara jerge qalaı sıyp júrgen? Al sol kóp qazaqty qoıan jyly qyryp salǵan jońǵar qandaı jaýyz edi! Qoı emes, toqty-torym emes, ózindeı eki aıaqty adamdy qyra berýge dáti qalaı shydaıdy?"

Bala túısikke bári jumbaq. Aqqan qan, tókken jastyń suraýy bolady degen uǵymnan tysqary nárse bolar dep oılamaǵan ulan kóleńkede otyryp tyńdaǵan kóp jaıdy óz kóńilimen qaýzastyra almaı álek. "Nege talasady? Ábilqaıyr han emes pe? Endi odan artyq oǵan ne kerek? Túgel qazaqty basqaram degenine jańaǵy zirkildegen Baraq sultandar kóne qoıar ma eken. Bı atamnyń "Batyr, Sámeke, Kúshik, Ábilmámbet sultandar birin biri tirsektep, birin-biri tistelep, taq pen baqqa talasqannan basqany bilmeıdi" degenine qaraǵanda, barlyq pále osy tórelerden shyǵatyn tárizdi-aý. Batyry qalaı? Aty ma eken? Álde jaý shapqan batyr bolǵany ma? Jaý shaýyp, batyr atansa, onda nege búlik shyǵarady. Batyr adam jaqsy bolýshy edi ǵoı. Kúshik sultan deıdi. Shynymen sol ózi basqalardan góri kóp talanatyn shyǵar".

Jarylǵap kúlip jiberdi. Kóz aldyna birin-biri qýǵan, birin-biri tirsektegen, aryldasqan, yryldasqan ıtterdiń dodasy elestedi. Azý tister saqyldap, jelkeden búrip, tirsekten qaýyp, óler-tirilerine qaramaı, burq-burq shań ushyryp, quıyn oınatyp aýyldyń bir shetin alapat topalańǵa aınaldyryp jiberetin.

— Jarylǵa-ap!..

Áldebir daýys jer túbinen dúbirlep jetkendeı qulaq jarǵaǵyn qaǵyp jiberdi.

Jalt qarap anadaı jerde turǵan nemere aǵasy Itqarany kórdi. Itqara-Túıteniń aǵasy Balta batyrdan týǵan. Ózi de batyr tulǵaly. Kezinde Kársón Aralbaı batyr jasaqtap, búginde Aralbaıdyń nemere inisi Tańybaı basqaratyn Qarakesek qolynyń ataqty júzbasy. Sońǵy kezderi Jarylǵapty qasyna ertip, jaq tartý, saıysý, naıza qadaý tárizdi soǵys ónerine baýlyp júrgen edi. Asyqtyrýyna qaraǵanda, asyǵýyna qaraǵanda aǵasy muny áldebir iske asa qajet qyp jatqan syńaıly.

— Aǵa, jaı ma?

— Oý, bassańshy aıaǵyńdy! Kúni boıy izdep alaókpe bop júrsem, jaıbaraqat qana "jaı ma" deıdi ǵoı. Qaıdan jaı bolsyn. Beri kel. Beri!

Aǵasynyń kúıgelektengenin kórgen soń áldeneni búldirip almadym ba degendeı Jarylǵap qýystana jaqyndady.

— Nege izdedińiz?

— Oıbaı-aý, nege izdediń ne eı, seniń. Qaıda quryp kete beresiń. Barmaǵan jerim qalsaıshy. Týra eki et pisirim sharlaǵan shyǵarmyn osy aýyldy. Qaıda boldyń?

— Qaıda bolýshy em... Bı atamnyń úıinde.

Itqaranyń kózi baqyraıa alaryp, dymy óship, ıegi kekshıdi de qaldy. Ózge túgil óziniń de bı úıi turmaq sol jaqqa mańaılaı almaıtynyn biletin aǵasy sener-senbes. Sálden soń es jıǵandaı alarǵan kózdi qysyńqyrap, adamsha til qatty. Biraq áli de bolsa suraǵy odaǵaı estildi.

— Bıatań... Qazekem be?

— So kisi. Basqa Bı ata bar ma edi? — dep Jarylǵap qarsy suraq qoıyp, odan saıyn quıyndatty.

— Ne bitirdiń onda?

— Ne bitirýshi em... Sóz tyńdadym.

Itqara endi múlde tyǵyldy. "Sóz tyńdadym deıdi. Sonda Bıaǵa muny álden keńesine qatystyrmaq bolǵany ma? Dýaly aýyz bı óziniń yqylasy aýǵan jannyń úlken-kishisine, baı-kedeıine qaramaıdy deýshi edi. Keńesine alsa alǵan da shyǵar. Al biz... Áli kúnge sheıin Bıaǵanyń qolyn durystap bir alǵan da joqpyz".

— Ne deıdi keńesinde?-Endi nemere aǵasynyń júzinde álgindegi tańdaný men qyzǵanýdan bólek, qumartý nyshany belgi berdi.

— Ne desin, Ábilqaıyr sultannyń aq patsha... qatyn patshaǵa elshi jibergenin Baraq sultan ekeýi biraz ár saqqa bir júgirtti... — dep bastaı berip kilt toqtady. Dál osy tusta óziniń oıda joqta ózgeniń yqtıarynsyz tyńdaǵan áńgimesin jalǵanǵa jarıalap turǵanyn sezip qap edi. Ońashalanǵan bıdiń qupıa keńesin ashyp qoıdym-aý deıtin kúdigi keýdeden qyltıǵanda, tilin tisteı qoıǵany sodan edi.

Itqara enteleı tónip entigip tur.

— Sodan soń ne dedi? Ábilqaıyrdyń qatyn patshaǵa elshi jibergenin estigem. Sodan qandaı habar bar eken?

— Aǵa meni nege izdedińiz? — dep Jarylǵap áńgime betin burdy.

— Seni me?.. Á-á, júr. Qazir "Mátibı saıystan" jigitter óner kórsetpek. Sen soǵan qatysasyń.

— Aǵa-aý, oǵan saı atym joq qoı.

— Tabamyz. İzdeımiz.

— Bosqa áýre bop qaıtemiz.

Oý, óziń tipti tilazar bop ketipsiń ǵoı ábden. Júldesi tym kerim! Ózgeden ozǵan jigit tup-týra atan túıe alady. Dalada jatqan túıe bar dep pen. Qıqańdy qoı til, saıysqa tús! Anaý atannyń buıdasyn maǵan jetektet!

— Aǵa-aý, meniń ozatynymdy qaıdan bilesiz. Kóripkelińiz bar ma edi?

— Kóp sóz-boq sóz. Men seni jatpaı-turmaınemenege úıretip júrmin jurttyń sońynda shań jutyp qalatyn bolsań. Onyń ústine Túıte aǵamnan uıalmaısyń ba jeńisti qolyńnan berseń.

Bul ańǵarǵa Jarylǵaptyń aıtar daýy qalmady. Kókesin uıaltardaı nasharlyq pen jigersizdikke ólse jol berer me. Óıter bolsa, qara jerdiń tesigine synalap kirip ketkennen basqa amal joq qoı.

— Qaıdan tabamyz, aǵa?

— Neni? — Itqara ańtaryla qarady.

— Atty. Men minetin arǵymaqty!

Itqara kúlip jiberdi.

— Á-á, arǵymaq tabyla qoımas. Biraq arǵymaǵyńa bergisizin taqymyńa basqyzam.

"Mátibı saıys" deıtin saıystyń ózgeshe túrin bul Qarakesek rýynyń jigitteri byltyrdan beri úırenip júrgen-di. Ony taratýshy Qazybek bıdiń pesir hatshysy Mátibı-Matveı orys. Orys-kazaktardyń at ústi oıyn-óneriniń myqtysy-shybyq shabý qazaq jastarynyń da birazdan beri mashyqty ádetine aınalyp ketken. Atynyń bar shabysymen ekpindetip otyryp, úsh arqan boıy qashyqtyqqa, arasyna shylbyr tastam jer qaldyryp eki jaqqa qaıshy alystyra shanyshqan shybyqty bir de birin múlt jibermeı, ári óte tez ýaqytta shaýyp túsirý jigittiń jigitiniń-aq qolynan keletin óner. Ásirese kóz jitiligi men qol shapshandyǵyn asa qajet etetin bul saıystyń túrin Jarylǵap barynsha unatatyn. Sodan ba, on úshtegi jasyna qaramastan, joryqqa qatynasyp, shańdýyl shańyn burqyratyp, keýdesin soǵyp júrgen saqa sarbazdardyń eshqaısyna des bergen emes. Itqaranyń atan túıeni jetektep ketem deýinde de osyndaı bir gáp bar edi.

Jarylǵap zereıip ósip, álden-aq zińgitteı jigit bolarynan habar bergendeı soraıǵan aıaq-qoldaryn asyqpaı qozǵap, Itqara ekeýi qańtarýly attardy aralap júr. Jelilegen tórt kermeniń ana basyna bir shyqty, myna basyna bir shyqty. Balanyń kóńiline tolar at kezikpedi. Itqara ábden zapylandy.

— Áý, Jarylǵap! Saǵan endi Ázireti Áliniń Dúldúli bolmasa qandaı at kerek. Oıbaı-aý, álden at tańdaısyń, bara-bara ne bolmaqsyń. Túıteniń myń kóginen balasy minýge at tappapty degen ataqqa uryndyraıyn dep júrgennen saýmysyń. Áý, sen tipti búkil Kerneıden myna qalpyńmen at tappassyń.

— At emes qoı mynalar. Biriniń bóksesi súmpıgen. Biriniń aldy qýshıǵan. Shetinen jaby.

Itqara kúıip ketti.

— Jaby da bolsa osylar jaýǵa miner atymyz. Jaby-jaby deıdi ǵoı. Qaıran Kókalanyń tuqymynyń quryp ketkenine men kináli ǵoı deımisiń? Tigerge tuıaq qaldyrmaı qýyp ketken jońǵarǵa qyl qylatynyńdy. Jaby dep... Jabyny kórmeı júr ekensiń.

Osy kezde Jarylǵap keńkildep kúlip jiberdi. Eki alaqanyn bir-birine sart-surt soqty.

— Oı, taptym aǵa! Qandaı ásem! Qandaı turyq! Naǵyz tulpar-aý! Sereıgen aıaqtaryn-aı! Jer soǵarlyǵynyń bıigin qarańyzshy. Tuıaǵy tup-týra dóńgelengen kesedeı-aý!

— Oıbaı-aý! Ol jaqqa moınyńdy sozba! Sozba deımin, Jarylǵapjan. Olar qonaqtardyń kóligi. Seniń bir shabysyńa osy aradan-aq bir týlaq tabarmyz.

— Maǵan týlaq keregi joq!

— Ne dep barasyń, áı!

— Onda men saıysyńyzǵa qatyspaımyn. Týlaq minip elge kúlki bolar jaıym joq.

Itqara kúıip-pisti.

— Búıtip buldanatyn bolsań, senen eshteńe de shyqpaıdy. Batyr da bolmaısyń. Adam bop ta ońbaısyń. Qyńyrlyǵyń atan túıege júk bolǵandaı. Al, qatyspa! Er Túıteniń uly saıysta oza almaıtynyn bilip, ózi bas tartypty dep dýyldaǵan qazaq búkil dalaǵa taratyp jibersin. Sol ma saǵan keregi.

— Tarata bersin.

Jarylǵap ózi unatyp turǵan atqa qaraı adymdaı basa jóneldi. Itqara eriksiz ilesti. Múshesi basqa jylqyǵa uqsamaıtyn, úlkendigi týra nardaı alqam-salqam pishilgen uzyn turqymen kórgen kózdi arbap barady janýar. Jarylǵap qaragerdi aınalyp shyqty. Úndemeı biraz turdy. Tamsanyp tańdaıyn qaqty.

— Janýardyń kelistisi-aı! At dep mine osyny aıt!Naǵyz pyraq! Aıaqtaryn qarańyzshy, aǵataı! Butynyń arasynan el kóship ótkendeı.

Itqara da dalanyń at ústinde jelmen jarysyp ósken tól balasy. Onyń da keń ashylǵan kózderi qaragerge súlikteı qadalyp qalypty.

— Ernin-aı! Saptyaıaqtaı salbyraǵan astyńǵy ernin kóremisiń, Jarylǵapjan-aý! Kóziniń úlkenin shirkinniń! Adamǵa týra qasqyrsha qaraıdy eken! Ǵalamatyn-aı dúnıeniń! Kópten kórmep edim dál osyndaı arǵymaqty! Kózdiń jaýyn alady-aý qaıran janýar! Kórip qana súısinip kóńiliń óspeı me!

— Aǵataı! Men tap osy atpen saıysqa túsem!

— Qoı, oıbaı! Bálesinen aýlaq! O zamanda bu zaman qonaqtyń atyn qosshy bala minipti degen sumdyqty estigem joq. Bas Qatyrma bosqa! — dep Itqara bezek qaqty.

— Nemene sonshama, bir zyr etkizgenge bu shirkinniń birdemesi kete me? — dep Jarylǵap bolar emes.

— Bolmaıdy, shyraq. Qazaq úshin aty men qatynynan qadirli eshteńe ótpeıdi. Bóten bógdeniń bireýdiń atyna minýge, qatynyna qaraýǵa qaqysy joq. Óıtip el buzar, uıtqy qashyrar soıqandyqty adamnyń ıti, ańnyń bórisi ǵana jasaıdy.

— Onda, aǵataı, ıesinen ózińiz surap berińiz, — dep qıqar ulan taǵy bir qıaǵa jalt berdi.

— Oıbaı-aý, mynaý ala topyrdan kimdi tapqandaısyń! Kimdi tergeısiń? Joq! Óıtýge ýaqyt tyǵyz. Áne, saıysshylar toptala bastapty.

Jarylǵap aǵasynyń qolyn siltegen tusqa kóz saldy. Bókterdi etektegen alańqaı jazyqqa qaraı shoǵyrlana bólingen jalańdaǵan jigitter attaryn oınaqshytyp, qan júgirtip, álden-aq básekede basym bolýdyń daıyndyǵyna kirisip ketipti.

— Kórdińiz be, analardyń mingeni shetinen sáıgúlik!

— Jylqy janýar dabyr-dúbirge eleńdegish. Dúbir estildi degenshe, qulpyryp, ózgerip shyǵa keledi. Kókeńniń Kóktuıǵynyna minshi. Qalaı qutyrar eken!

— Kóktuıǵynnyń syltyp qalǵanyn bilmeısiz be?

— Áı, umytshaqtyq! Qap! Kóktuıǵyn da qylquıryqtyń úzdigi! Al mynaý qarager! Tifá-tifá! Suqtanbaıynshy janýarǵa! Til-kózim tasqa!

— Shirkin, osyny taqymǵa bassam... Onda bar ǵoı atan túıeni, aǵataı, siz jetelep aparyp, jeńgemniń qolyna buıdasynan ustatyp-aq jatar edińiz.

Atannyń aty estilgende malsaq Itqaranyń aýzy ashylyp ketti. Áıeliniń kúlimsirep kep qolynan buıdany alyp jatqany kóz aldyna elestedi me, raqat kúıge bókkendeı yrjıa kúldi. Shaqshasyn qonyshynan sýyryp alyp, surǵylt túıirshikterdi eki tanaýǵa kezek shekidi. Kózin juma, ernin búristire qushyrlana túshkirdi. Kózden ytqyǵan qos túıir jasty barmaǵymen egep-egep qap, qurǵatyp áketti.

— Áı, arty daýǵa ulasyp júrmese... Iesi jón biler, keńpeıil adam bolsa jaqsy, balanyń bir ábestigin keshire qoıardaı. Al birneshe aýyldy aýzyna qaratqan dúmi myqty bı men tóreniń biri bolsa... Oıbaı-aý, tóre demekshi-Baraq sultan kep edi-aý! Áı, mynaý qarager dáýde bolsa dál soniki! Oıbaı, ketelik, bala! Óle almaı júrgen joqpyz. Esiń barda el tap degen. Keýdesine nan pisken Baraq sultanǵa súıkenip soqtyǵardaı... ıtke tastar súıekteı bere almaı júrgen janym joq! — dep Itqara jalbaryna bastady.

Jarylǵapqa biraq Baraq onsha qaýipti kórinbedi. Mana úı irgesinde otyrǵanda sezgeni: mynaý Itqara aǵasy qorqatyndaı ári adýyn, ári azýly sultan emes, Bı atasynyń aldynda móltek qaqqan áljýaz, kinámshil, báseń kóptiń biri ǵana-tyn. Endeshe odan úrketin de, shoshıtyn da ret joq. Dál qazir osy atqa minedi. Osy atpen-súlikteı sozylǵan qaragermen saıysqa túsedi.

— Baraq bolsa qaıteıin. Ol ózine Baraq. Bıatama Baraq emes ol, — dep arqasyn kádimgideı-aq batagóı bıge súıeı bastaǵanyn ózi de sezer emes.

— Aıtpa, aıtpa óıdep! Oıbaı, menen basqa eshkim estimesin. Baraqty osal dep pen ... Oı, ol degeniń naǵyz basasaý! Kesirdi erttep mingenniń dál ózi ol. Onyń ústine mynaý Bıaǵanyń toıyn topalańǵa aınaldyrta almaımyn. Tamashamdy birge qyzyqtasyn dep tórt qubyladan túgel jınaǵan el-jurtynyń kóńiline aqaý túsirerdeı ilik bersek... Oıbaı, ondaıdyń betin aýlaq qylsyn... Áı,sultannyń tóleńgitteriniń biri joǵy qalaı, á?.. At-kóligin osylaı qaraýsyz qaldyrǵanyn kórgenim osy. Álde Bıaǵanyń aýly bolǵan soń-sendi me eken. Senbeı... áýlıe ǵoı bizdiń Bıaǵa! Basqalardy shýyldatyp jatatyn barymtashy-syrymtashy da, ury-qary da bul aýylǵa, bı mańyna ómiri jolap kórgen emes. Sony bilgen de nókerleri. Júrgen shyǵar toı qyzyǵyn qyzyqtap. Júr keteıik, Jarylǵapjan!

Aýzy aıtqanmen aıaǵy qozǵalar emes. Jazyqqa kózi túsip ketip edi, shoǵyrdyń aýqymy ósip, kóbeıgen eken, jany tyzaqtap qoıa berdi. Endi keshikse, Jarylǵap irikteýge ene almaı qalady. Ene almasa, saıysqa túspeıdi. Onda atan túıe de joq, júftisiniń kóziniń qıyǵymen aıalar ósem qylyǵy da joq.

— Áı, qylyshyń... Á, belinde júr eken ǵoı...

— Aǵataı, ne isteımiz endi. Anaý jigitter tizile bastaǵan ba, qımyldary kóbeıip ketipti.

— Noqtaly basqa bir ólim!.. Min onda!

— Min deımisiz?!.

— Iá! Min qaragerge! Ákel, áper júldemdi! Atandy!..

Jarylǵaptyń eki ezýi qulaǵyna jetti. Qaragerdiń

kermedegi shylbyryn sheship ap, beri shyǵaryp, erge bir-aq yrǵydy. Turyńqyrap qalǵan at bir orynda typyrshyq atty.

— Qandaı bıik! Qandaı jýan! Taqym tolatyn naǵyz Taıbýryldyń ózi! — dep Jarylǵap múlde masaırap alypty.

— Jolyń bolsyn! Árýaqtar qoldasyn! Eldiń aldy bol! Jol-júldeli bol! — dep Itqara shubyrta berip sholaq aıaqtap, betin sıpady. Jarylǵap ta búldirgesi bilegine ilingen qamshyny oń qolyn shoshań etkize betin jasqap ótti. Qaragerdiń tizginin qaqty. Shynashaqtyń yńǵaıyna urshyqtaı úıiriletin janýar ytyryla jóneldi. Sol-aq eken Jarylǵaptyń birde zoraıyp, birde shińkildep shyǵatyn jasań daýsy "Mashaılap" kók qýalaı aspandap ketti.

"Mashaılaǵan" daýysty estigende qaı Qarakesektiń Qany qyzbaýshy edi, eleńdesken jurt dúrkirep jazyqqa qaraı quıyldy. Dý-dý sóz jamyrady.

— Áı, anaý Túıteniń tuńǵyshy ǵoı!

— Ózi de zińgitteı bop ósip keledi eken!

— Aty Jarylǵap pa edi?

— Oı, sen de!.. Ol balanyń Bıaǵanyń batasymen dúnıege kelip, táńirdiń ózi jarylqap bere salǵan soń, Jarylǵap atalǵanyn bilmeýshi meń. Jarylǵabymyz sol!

— Astyndaǵy aty keremet eken!

— Qarager ǵoı! Túıteniki ylǵı kók bolatyn. Onyń qosynda qarager at múlde joq.

— Tapqan da bir jerden. Batyrǵa jaýdan at miný, qalmaqtan qyz ákelýden ońaı ne bar.

Dabyrlasa ilgeri ozǵan jurt azdan soń saıysqa túskenderdiń ónerin tamashalaýǵa kiristi.

Osy jolǵy "shybyq shabýdyń" ózgeshe qıyn túrin taǵy da Mátibı-Matveı oılap taýypty.

"Qoldyń jitiligi óz aldyna, ol-mashyq bolýdyń nátıjesi. Al qol jitiligine qosa shapshańdyq kórsete bilý-naǵyz saıyskerlik. Oǵan jigittiń jigiti shydaıdy. Ondaı jigittiń syrttany jaýynyń basyna jasyn oınatatyn naǵyz qas batyrdyń ózine aınalady. Sol úshin anaý súrleýdiń eki jaǵyna shanshylǵan jıyrma shybyqty kim ári túgel, ári shapshań qyrqyp ótse, júlde sonyki" degen Mátibı endi ýaqytty qalaı ólsheý qajettigin de kómekshilerine kórsetip, qadaǵalap jatyr.

— Oı, mynaý samaýryndy qaıtpeksiń, Mátibı! Ózine bir durystap qarap alaıynshy. Bizge tańsyq dúnıe ǵoı bul. Túregep dáret syndyryp, basyna qalqaıtyp qalpaq kıip, aýzy-murnynan burqyratyp tútin atqylaıtyn túkti aýyz sary mujyǵyńnan aýmaıdy eken, á!

— Áı, ras! Naǵyz solardyń ózi! Tipti qarashy, eki qolyn qaltasyna salyp ap qazdıa qalypty-aý! Áı, shirkinder-aı! Naǵyz ónerli el-aý! Qalaı oılap taba beredi deseńshi!

Matveı kóp shýyldaqtyń qarqyldasqan kúlkisine qosyla kúlse de, antalamaı sál keıin yǵysyp, jer keńeıtýdi ótindi. Kómekshilerin qasyna shaqyrdy.

— Beri jaqyndańdar! Alǵashqy saıysker birinshi shybyqty shapqanda myna shúmekti julyp ap sýdy tostaǵanǵa aǵyzamyz. Anaý sońǵy shybyqqa qylysh siltegende jaba qoıasyń. Ekinshi adam shyqqanda, ekinshi tostaǵandy tosasyń. Úshinshige úshinshini...

— Oý, jumysy kóbeıip ketti ǵoı. Sonyń bárine qalaı shydap otyrmaq. Jigittiń sany qansha eken?

— Otyzǵa baryp qaldy degen ólginde Tańybaı batyr. Anaý jigitterdi belgi berip kezekpen jiberip tur emes pe ol ózi.

— Á, Tańybaı ótkerse, daý-janjal týmaıdy.

— Áı, Ystybek! Sen basyńa bir kez shyt baılap al. Áıtpese áıelińdi aldyr!

— Ystybektiń shúmek ustap, shaı quıýǵa áıelinen góri ózi yńǵaıly. Saýsaǵynyń maıysýyn qarańdarshy! Naǵyz bıkesh saýsaq!

Matveı ashýlandy.

— Oý, aǵaıyn! Senderge ne bolǵan? Sýdy aqtarasyń, ári tur! Anaý kónektegi sýdy tóktiń. Oý, sende kóz bar ma? Topyrlamaı, ári jyljyńdar. Bul ara-tóreshilerdiń orny. Bóget jasamańdar.

— Oı, sumdyq-aı! Tóreshimiz-Ystybek pe?

— Aıtpap pa em bizdiń Ystybek,

Alashtan ozǵan kúshti dep!

— Oı qasqań, qalaı uıqastyrady eı!

— Toqtańdar daýryqpaı, óleńin aıaqtasyn. Qaıyrbek, bógelme! Jalǵap jiber ári qaraı.

— Shaı quıýǵa yńǵaıly-aq.

Bir emes bolsyn úsh shúmek!

Endigi óńesh jyrtar qarqyl tutasa shyqqanda ár tusta toptalǵandardy eriksiz jalt-jalt qaratty. Endi bolmasa eleńshil qazaq beri jóńkiletinin sezgen Matveı túsin sýytyp ala qoıyp, dalbasa tirlikke quryq sozdy.

— Senderge sóz ótkizýden góri jartasqa jalynǵan artyq. Qoımadyńdar ǵoı, onda shyryqbuzdy, jarysqa kedergi boldy dep osy qazir Tańybaıǵa aryz etem.

Jurttyń ilez dymy óshti. Qarqyl kúlki kómeılerge tyǵylyp, eriksiz yǵysyp, bul aradan anaý saıys óter tusqa jylystap ketti.

Matveı syrma taqıasy bar jigit aǵasynyń jeńinen tartty.

— Qoseke! Sizdiń adaldyǵyńyzdyń ańyzǵa aınalǵanyn búkil el biledi. Shúmektiń ashylyp-jabylýyn, tostaǵandardyń tógilip-shashylmaýyn menimen birge baqylaıtyn bolasyz. Tostaǵandaǵy sýdyń eń azyna qarap saıyskerdiń myqtysyn anyqtaımyz.

Sol eki ortada úlken qara saqaldy, sýyq tústi Tańybaı birinen soń biri shyǵýǵa daıyndalyp, attaryn typyrshytyp turǵan jigitterdi sál bógeı tústi de, árqaısysynyń qolynda bir qushaq shybyǵy bar jıyrma jigitke bas ızedi.

— Sender shabylǵan shybyqty ǵana aýystyratynbolyńdar. Shybyq shanyshqan boıda aýlaqtap ketińder. At úrketin, atty úrkitti deıtin shataq shyqpasyn. Shybyq saıylmaı qısaıyp keter bolsa, durystap túzetip qoıasyńdar. Al, baryńdar!

Endi saıyskerlerge buryldy.

— Jigitter! Árkim óz kezegimen shaýyp ótken boıda anaý jıekpen aınalyp bylaı shyǵady. Alda-jalda kimde-isim tártip buzyp, keıingilerge kedergi keltiretin bolsa, onda aıaý joq. Dúıim jurttyń aldynda on shybyq dúre salynady.

— Bilemiz!

— Búgin ǵana túsip júrgen joqpyz ǵoı.

— Bilseńder tártip buzbańdar. Al sen, Aldońǵar, ótkendegideı qaraýlyq jasap qarsy shabýdy toqtat.

— Oý, Táke! Siz únemi meni baıqaı beredi ekensiz. Jezde degen baldyzynyń keı qylyǵyna keshirimshil bolǵany jaqsy ǵoı, — dep tikkóz jigit Qaljyńǵa saımaq bolyp edi, Tańybaı batyr ılikken joq.

— Bultalaqtatpa óıtip. Bıaǵanyń toıynyń shyrqyn buzar bolsań, aıamaımyn.

Osy kezde shybyqshanshýshylardyń "daıynbyz!" degen belgisi berilip edi. Tańybaı batyr qamshysyn sermep qap, alǵashqy jigittiń saıysty bastaýyna ruqsat etti.

Astyndaǵy bórtesin quıǵyta jónelgen jigit qylyshyn jarq etkizgen kezde búkil dala dúrk jańǵyryp ala jóneldi.

— Oıbas! Oıbas!

— Qaraqypshaq Qobylandy babam, qolda óziń!

— Árýaq! Árýaq!

— Oı, jigit! Qap tústi!

— Taǵy da shaýyp túsirdi.

— Qap! Tımeı ketti!

"Qap!" degen daýyspen birge japan tuz birge ah urǵandaı bop, dýyldaı jamyraǵan basqa únniń bárin kómip jiberip, keń jazyqty solq etkizgendeı boldy. Tańybaı tańdaı qaqty. Qasyndaǵy Túıte batyr shymyrqandy.

— Qaıran namys! Qaıraısyń-aý keı-keıde.

Jer men kókti tirep alǵan aıǵaı-shýdan qulaq tunady.

— Tez ótti, á!

— Qap! Álgindegi bir qapysy bolmaǵanda bizdiń Qordabaı júldeni bermes edi. Qımylyn kórdińder ǵoı. Ońdy-soldy sermegende, tal turmaq talsha moıyndyqyldaı qıar edi!

Ekinshi qarasur jigit belgi kútip jaldas qupasyn ilgeri lyqsytty. Kózin sál syǵyraıta qaıtadan shanshylyp jatqan shybyqtarǵa qas jaýynyń tóbesin kórgendeı qadalyp qalypty. Bul sát shy tolastap, eleýregen kópshilik biraz toqyrasyp qalǵan-dy.

Tańybaıdyń segiz taspaly doıyry oqys shoshań etti. Syǵyraıǵan kózder kirpik astynan kóre me, jaldas qula atyryla jóneldi.

Taǵy da taý men dalany kóp kómeıden tutasa tógilgen ozan-uran kernep ketti.

— Amanjol! Amanjol!

— Shaqshaq! Qolda Shaqshaq babam!

— Shaqshaq deı me?! Oı, anaý Jánibek batyrdyń uly ǵoı! Dáýitbaı ǵoı!

— Shap! Solaı shap!

— Naǵyz jigit! Áli múlt ketken joq.

— Ekeýi ǵana qaldy.

— Ushyrdy birin!

— Sońǵysyn da qıyp tústi!

— O,árýaq! Jánibek batyrdyń naǵyz bel bal asy ekenin tanytty!

— Aqsarbas! Aqsarbas! Tóbemdi kókke tıgizdi-aý arysym, ardaǵym!

— Qaraǵym-aı, Dáýitbaıjan-aı! Bylaılaý burylshy. Ári! Árirek ket deımin.-Qarabujyr adam

Dáýitbaıǵa qaraı japyrylǵan jurtty jaqtyrmaı, ishteı: "Til-kózden saqta, táńirim!" dep qamshysyn nuqı siltep, at ústinde arsalańdap kele jatqan Dáýitbaıǵa "Aýlaq bara tur. Jaqyndama!" dep jan-ushyryp keledi.

Osy qarqynmen taǵy da on shaqty jigit óz kezeginde bireýlerdi máz qyla kúldirip, bireýlerdi sharyldata kúıdirip shaýyp ótti.

Taǵy da shybyqtar shanshylyp, taǵy da Tańybaıdyń qamshyly qoly shoshań etti. Taǵy da óz retimen kelesi saıysker aq topyraǵy shyqqan súrleýge zymyratyp at basyn bura berdi. Taǵy da dýyldaǵan daýys namysqa qyzyp, árýaq shaqyryp, dalany jańǵyrtty.

Jigittiń jiti qımyly, birinen soń biri qyrqylyp ushyp túsip jatqan shybyq bastary jurttyń kóńilinen shyǵyp, kóptiń qybyn taýyp tur edi. Sozyla quıylǵan kúreń at áldeneden úrikti me, álde óziniń qıańqylyǵy bar ma, oqys jalt bergeni ǵoı.

— Áı-ı! Qurtty-aý!

— Anaý Ospanbektiń óz menshigi emes! Álginde ushqyr ǵoı dep Áliquldan surap mingen.

— Baıǵus jigittiń baǵyn baılady-aý!

— Qaıtadan shyǵarsyn.

— Bolmaıdy óıtýge!

— Nege bolmaıdy?

Endi qıqyldasqan ekeý ózgelerdi umytyp daýlasty da ketti.

Jarylǵap kezektiń eń sońynda bolatyn. Aldyndaǵy jırenqasqa mingen ásem kıingen jigitke jıi japaqtaıdy. Ananyń jırenqasqanyń ústinde nyǵyz otyrysyna da, aınalasyna shekesinen qarap mańǵazdana kóz tastasyna da manadan qyzyǵa bastaǵan. "Qandaı syrbaz! Atyna da, ózine de senimdi. Eshkimdi mensinbeýine qaraǵanda, dál osy jigit alady-aý báıgeni! Meni tipti kózine de ilmeıdi. Shirkin, mensinbegenin kókesine kórsetip ozyp shyqsam! Áı, mynaý ózi qaragerime qadala beretini qalaı? Tanyp turǵannan saý ma? Bireýdiń atyn suraýsyz minip, saıystyń shartyn buzdy dep shataq shyǵarmaqshy ma? Joq!.. Burylyp ketti. Álde onyń da qaragerge qyzyqqany ma? E, qyzyqpaı...Bundaı arǵymaqty kúnde kórip júr me edik. Anaý jigit jırenqasqasyn qozǵady ǵoı. Á-á, kezek alǵan eken-aý!.. Taqym qysty. Qalaı atqıdy qasqasy! Aıaq tastasyn janýardyń! Qylyshyn qalaı shyrkóbelek aınaldyrady!" Jarylǵap shyn rıza kúıde súısinip turyp qaldy. Taǵy da dý-dý jańǵyryq tirildi.

— Aqjol! Aqjol!

— Qarqabat! Qarakesek!

— Dos! Dos! Qolda balandy.

— Álteke! Álteke!

— Siltesin sabazdyń! Bárinen dál osy jigit ozady!

— E-e, ozbaı! Árıne ozady. Bizdiń Jıdebaıdy bilmeıdi ekensiń ǵoı!

— Jıdebaı! Jıdebaı! Jıdebaı!

Jarylǵap eleń etti. Kókesiniń Áltekeden shyqqan jas Jıdebaıdy kóbirek aıtyp otyratyny, "sol jas túptiń túbinde aıtýly batyr bolady" deıtinin eske alyp, jigittiń Qımylyn qalt jibermeı baǵyp tur. Aıtsa aıtqandaı-aq eken. Jıdebaı áne-mine degenshe jırenqasqanyń júıtkigen shabysyn bir báseńdetpesten qadalǵan shybyq bitkendi túgel jaýsatyp óte shyqty.

Jarylǵap lepire tasqyndaǵan qoshemet sózderdi, qýanyshtan tasyǵan kóńilderdiń toǵan tilegin estigen joq. Endigi jol, endigi baq ashar ne sor basar jol ózine jetkende, tez shıryǵyp, tas-túıin berkinip ala qoıdy. Anaý kókesiniń qasynda turǵan Tańybaı týysynyń qolyndaǵy qamshy qashan kóterilerin tosyp, kirpik qaqpaıdy.

Túıte ulynyń astyndaǵy qaragerdi endi ǵana baıqady. Júregi zyrq ete qaldy. Keshe bı aýlyna keshte kelip túsken Baraq sultannyń shylbyryn ustap, atynan qoltyqtap ózi túsirgen bolatyn. Qaragerdi de kermege ózi qolymen baılaǵan edi. Toqtatqanmen paıda ne?

"Qap! Tentek kúshik búldirdi-aý! Toqtataıyn ba? Báribir sultannyń atyn suraýsyz mingenin kórgen kózder kóp. Qaıtyp jabarsyń olardy! Bıaǵany qınaıtyn boldyq-aý! Áı, balamysyń degen!.. Shalalyq jasady-aý! Azýy alty qarys Baraq ertoqymyn baýyryna alyp týlaıdy-aq endi. "Bala-shaǵasyna deıin basyndy. Basyma shyqty!" dep ot sabalap otyryp alady. Naımanǵa Arǵynnyń ádeıi kórsetken qyry dep qubylmasyna kim kepil. Qurttyń-aý, balam! Áı, Jarylǵapjan-aı!"

Bul kezde nópir jurttyń toǵandaı tolqyǵan úni etekten taý bókterlep, Ulytaýdyń qıasyna qaraı qalyqtap ketken edi.

— Aqjol! Aqjol!

— Qarqabat! Qarakesek! Qarakesek!

— Mashaı! Óziń jebep, óziń qolda Mashaı babam!

— Kerneı! Kerneı!-desken daýystar dúńk-dúńk estilip dúrkirep turyp, bir kezde "ýh!" dep bir leppen demin alǵandaı tynshyp qap, qaıtadan shalqyp soqqan daýyldaı qutyryna kúsheıdi.

— Árýaq! Árýaq!

— Ozdy! Jarylǵap jeńdi!

— Astyndaǵy aty qandaı ushqyr edi, tipti kózdi ashyp-jumǵandaı da bolmady-aý!

— Áı! Naǵyz tulpar eken!

— Oıbaı, anaý qarager-Baraq sultannyń qarageri!

Baraq Qazybektiń qasynda, bıikteý jerde kıiz ústine tóselgen kilemde otyrǵan. Atyn ol da tanyp qap edi, bıge jalt qarady.

— Qazeke! Bul qaı zorlyq! Bul qaı qorlyq? Eldikten ketip, jaýlyqqa jettik degen nyshan ba álde?

Qazybek yrǵalyp qalyp, kirpik qaqpaı úlken kózderin sultanǵa qadaı tústi de, aqyrynda:

— Aıttyń, sultan! Jetti jeter jerine! Syrttan kesip-pishpeıik. Bala atqa shapty dep jaý shapqandaı dúrlikpeıik!— dedi de tý syrtynda otyrǵan Aralbaı batyrǵa eńserile burylyp:-Tez jetkiz! — dep sholaq qaıyrdy.

Aralbaı bıdiń kimdi jetkiz degenin aıtqyzbaı bilse kerek, ornynan shıraq qozǵalyp turyp, tómen qaraı adymdap attaı jóneldi.

Bul kezde ózine qarsy kele jatqan kókesin kórip, Jarylǵap álgindegi top jarǵan alǵashqy básekesin maqtan etkendeı aqsıa kúlip, qaragerdi jeldirtip kele jatqan.

— Tús! — dedi Túıte túsi surlanyp.

Jarylǵap ún-túnsiz qarǵyp túsip, áke júzine jaltaqtaı qarady.

Qany betine shapshyǵan ákesi balasynyń qolyndaǵy shylbyrdy julyp aldy. Betin betine taqaı berip, zildene ysyldady.

— Ákeńdi aram Qatyrdyń! Bıaǵany qadirin qashyryp, tirideı óltirdiń. Qudaı urǵan-aı! Urǵyzdyń ǵoı qudaıǵa! Toqta bálem!

Osy zili ózine az kórindi me, qolyndaǵy qamshysyn shań etkize kóterip, Jarylǵaptyń tý syrtynan osyp jiberdi.

Sharasyz ákeniń erkeletken ulyna alǵash ret kótergen qoly osy edi. Ózine janyn úzip otyratyn ákeden ulynyń alǵash jegen soqqysy osy edi. Ekeýiniń de bir-birine qaraǵan kózderinde jatsyný men jatyrqaý lebi joq. Jalynysh pen tandaný, ańyrý men tosyrqaý taby mol edi.

Tamaǵyna tyǵylǵan áldebir túıindi qylǵyna jutynyp, qaragerdi jetektegen Túıte ıyǵyna zilbatpan salmaq artyp ap, búkireıip kete bardy.

Ákege salmaq, elge syn túsirgenin endi anyq bajaılaǵan Jarylǵap seń soqqan balyqtaı máńgirdi de qaldy. Áldenege óksip jylaǵysy da keldi. Biraq keýdesi óksigenmen, kózine jas oralmady. Ózek órtegen ókinishtiń sheńgeli búkil tula boıyn syǵymdap, barlyq júıe-júıkesin ezgilep, buryn-sońdy kezdespegen uǵymsyz kúshpen oı-boıyn tegis bılep aldy. Osy úlken ókinish arqyly úlken qatelik jiberil, jatqan jylannyń quıryǵyn basqandaı, ne jymdaǵy jol-barysty shaptan túrtkendeı ábestik jasaǵanyn da Qanala sezindi. Anaý sup-sur jartastaı sultan susynyń tek buǵan ǵana emes, mynaý aýylǵa, bı aýylyna, qala berdi muqym Qarakesekke tegis jaıylaryn da paıymdady. Soǵan ilese ishi qan jylaǵan ákeniń álgindegi kúırep túsken halyn, sol kúıregen janynyń qamshy siltetken sharasyzdyǵyn eske túsirgende, óziniń jan dúnıesi oıran bop, teńselip ketti. Qulazyǵan keýdeniń emi ne? Kim tabar? Taba alar ma?

Áldekim ıyǵynan búrip ustap, julqyp qaldy.

— Sańyraý bolǵanbysyń? Túk estimeısiń ǵoı!-degen Itqara aǵasy ashýdan qap-qara bop túnerip ketipti.-Kóndiń be aıtqanǵa! Ózeýrep qoımap ediń. Al, búlik saldyń elge. Anaý arada Baraq sultan jer sabalap otyr. Bıaǵanyń qur shyqpaǵan jany. Jaýabyn óziń beresiń. Meni aralastyrma, shyraq!

Jarylǵap aǵasyna qabaǵyn túıip, jalt etip jaqtyrmaı qarady.

— Iá! Ózim berem jaýabyn!

Endi Itqara da úndegen joq. Alǵa túsip erte jóneldi.

Manadan bıdiń qasynda sazaryp otyrǵan Baraq sultan ishteı qatty qatal sheshim qabyldap úlgergen edi. Anaý tómendegi azan-qazan shýyldan: "Jarylǵap balanyń mingen aty-Baraq sultannyń aıtýly qarageri!" dep jarıaǵa jar salǵan áldebir daýys sańqyldap estilip, "arqar urandy tóreni de tómendete alar qarashy bar eken-aý!" degendi maqtana aıtyp, anyq sezdirgendeı qulaq jarǵaǵyn osyp jibergen. "Sen shyqqan tegińmen, ákeden týysyńmen ǵana tóre bolsań, men bolmysymmen, bitim-biligimmen asqaqpyn, asqarmyn!" deıtin tákappar bı aýylynyń minez kórsetýi, asylyq tanytýy dep shala búlinip alǵan-dy. Á degennen zirkil qaqqan adýyn ashýmen bıge shapshýy da sol "ádeıi qysastyq jasady, belimnen basyp, basymnan asty" deıtin namys qoı yzanyń sharpýy bolatyn.

"Joq! Qarager endi meniń taqymyma buıyrmas. Ózgege de buıyrtpaspyn. Qyl saǵaqtan bir-aq osam! Qan!.. Qanmen jýam qysasyn! Arqar urannyń kıesi soǵady áıtpese. Sóıtem. Qandy qoldyń kesigi tulpardyń basyn ushyryp baryp, myna tas qudaıdaı bezerip otyrǵan bıdiń soraıǵan moınyna sart ete qalar sonda. Sart etedi! Bultalaqtap kórsin. Bulqynyp kórsin soń. Taqymǵa salyp qalaı shireı tartar ekem. Basynbaq qoı. Tóreni tipti tóbe qurly kórmegeni ǵoı".

Osy oıymen qyzynǵan Baraq sultan manadan beri anandaı jerde óz-ózinen qýystanyp, júgingen kúıi qunysyp otyrǵan bas nókerine ıek kóterdi. Tóleńgiti jaza kútken kesiktideı kóterilgen óksheleri dirildep, qozǵalaqtaı berdi.

— Qaragerdi dereý osynda ákel!

Tólengiti búgelek tıgen baıtaldaı basyn qoımastan shulǵyp, búkendeı jóneldi.

— Bar! Óziń bara ber! — dep qalt toqtaǵan Itqara, tusyna qatarlasa bergen Jarylǵapty, jurt kózi ǵyp, jelkeden ıterip qaldy.-Bosqa laqpaı jón sóıle! — dep jáne bir nyǵarlap, ózi etekte qala berdi.

Arqan boıy jerdiń de jetkizbes alystyǵyn bala Jarylǵap alǵash ret sezip edi, ózin ózi qaırap, qara jerde taıǵanaı bergen aıaqty shıraq basqyzyp, kilem ústinde otyrǵan ekeýge esik pen tórdeı jaqyndaı berip:

— Assalaýmaǵalaıkým, Bı ata! — dep daýsyn kótere sozyp sálem berdi.

Kúni boıy ne bir qımyl, ne bir dybys, sózimen syr bermeı shanshylyp otyrǵan Qaz daýysty Qazybek sergek únmen "Ýaǵalaıkýmassalamyn" qaıtardy.

Jarylǵap endi oń qolyn keýdesine tósep, tórege týra qasqıa qarap qap álgi ashyq daýsymen:-Armysyz, sultan! — dep ıile taǵzym etti.

Baraqtyń erni erkinen tys kúbir etti. Dál sonysyn bı baǵyp qalǵan edi, áldeneni ishine túıip ala qoıdy.

Burylyp Jarylǵapqa tesile qarap otyrdy da:

— Neshedesiń?— dedi.

— On úshke toldym, Bı ata.

Baraq sener-senbesteı sál ańyrdy da, on úshtegi balanyń tálkegine ushyraǵan tórelik basyn arashalap alýdyń qamyna bógelmesten kirisip ketti.

— Múshelge tolypsyń. Aqyl toqtaıtyn jasqa jetseń de, ataqty belinen basatyn balalyq shalalyqtyń shataǵyn jasaǵanyń qalaı? Ózińniń ǵana tabýyń ba, ózgeniń álde ıek qaǵýy da ma — dep minbelete jóneldi.

Jarylǵap manadan ne dese de kóneıin, úndemeı qutylaıyn dep kinásin moıyndap tómenshiktep kelgendi. Tóre dúrse qoıa bergenin kórgende, tulaboıy shoq tastap jibergendeı dýyldap, órtenip sala berdi. Ol anaý qybyrsyz toqyraǵan áýlıedeı Bı atasynyń dymy óshken sharasyzdyǵyna degen namys órti me, álde mynaý únsiz uılyqqan Aralbaı batyr bastaǵan on shaqty týysqan men sonaý ózen jaǵalaı tigilgen aq otaýly aýylda nópirgen jurttyń qazirgi tynshýy ma, júzine qyzartyp qan oınap shyǵa keldi. Qolyn taǵy da keýdesine basyp turyp, bıge sál ıile túsip sańq etti.

— Bı ata, ruqsat etińiz!

— Sóıle, Jarylǵap! Aıt kebindi.

— Ýaı, qadirmendi sultan! Sizdiń aıdaǵy ataǵyńyzǵa qaıdaǵy bir balanyń shataǵy árıne sáıkes kelmeıdi. Biraq Bı atamnyń aldynda aıtylǵan áńgimeńizden, ashylǵan syryńyzdan men syrǵaqsyǵan sultandy emes, elim dep eńiregen erdi kórgendeı bolyp em. Onyń ústine jekpe-jekke túser batyrǵa qazaq handary astyndaǵy atyn túsip mingizedi degendi talaı estigemdi. Sodan ba mynaý dodaǵa túser alǵashqy sátimdi sondaı uly synaqqa balap, atyńyzdy yrym ǵyp minip edim. Bar kinám-suraýsyz mingenim ǵana. El qamyn jegen eri eliniń bir ulynyń erkeligin de kóterer degen balalyq shalalyǵymdy aýyrsynsańyz, Báke, aıybyma anaý Qaragerińizben jeńip alǵan atanym men ákem Túıte batyrdyń qosy men qotany daıyn. Ony azsynsańyz ısi Qarakesektiń jaǵasy Qaz daýysty Qazybek, balasy myna men, aldyńyzda ıilip turmyz. Kesseńiz de, keshseńiz de-erik ózińizde! — dep aǵyndaǵan sózin ekpindetip bitirip edi.

Baraq batyr qozǵalaqtap ketti de, bı yrǵalyp qaldy. Ekeýine de bala sózi qatty áser etkeni júzderinen anyq baıqaldy.

— Aý, Jarylǵap, sen bizdi qashan tyńdap júr ediń?

— Bı ata, ózińizdiń bergen erkindigińizben úıirgesindegi ornyńyzda otyryp osy búgin tyńdaǵam. Biraq qulaq tesik bolǵanmen aýyz biteý.

Qazybek ántek bas ızep, endi sál ıek shoshaıta Baraq sultanǵa qıystady. Dál sol qımyly "Sóıle, sultan! Shynyńdy ǵana aıt. Búkpeı aıt! " dep buıyrǵandaı.

Baraq manaǵy talaýraǵan qalpynan múlde aıyqqan. Alqymyndaǵy ashý da tarap ketipti. Qatqyl dybysty daýsy da dirildep shyqty.

— Áý, Qazeke! Ne aıtýshy em men. Aıtty ǵoı, Jarylǵap!.. Shalalyǵynan danalyǵy ústem tússe, er-keliginen erligi assa, siz ben bizdiń artymyzdan ilesken jas órkennen odan artyq ne izdermiz. Jylt etken at erine bola aq ter, kók ter bolǵanymyz da jeter. Óteýi sol ǵana emes pe.

Endi Qaz daýysty Qazybektiń Qańqyldaǵan daýsy tóbeden tómenge shúıildi, tómennen tóbege qalyqtady:

— Ýaı, jamaǵat! Syrtyńnan aıtsa ǵaıbat, betińe aıtsa aıbat. Aıbat sóz ádil aıtylsa, ishindi túgel aqtarady, janyńdy jaıǵyzyp tastaıdy. Aqtarylǵan ishinde kir bolmasa, jaıylǵan janynda syz bolmasa, ókpeń baýyrǵa aınalmas pa. Nasharyń táýirge aınalmas pa. Bitpes daý, óshpes kek bolady. Bitpes daýdyń basy ne? Óshpes kektiń bastaýy ne degenge mán berip kórdińder me? Bitpes daý aǵaıynǵa qalǵan kóńilden. Óshpes kek qapıada jetken ólimnen. Bitpegen daý quıynyn lepirtip otyrady. Óshpegen kek jaýyńnyń daýylyn qutyrtyp otyrady.

Tutana bergen bir daýdyń tútini byqsı bere jalp etip óshti. Sóndirgen Jarylǵap óren. Bastala bergen bir kektiń sýmańdap jalaqtaǵan tili qyrqylyp tústi. Qyrqyp tastaǵan Baraq sultan.

Ýaı, halqym! Shabylsań da muqalmapsyń. Tarylsań da jańylmapsyń. Talystaı dalamnyń ultaraqtaı jerine uılyqsań da, keýdeńniń keńdigin joǵaltpapsyń óli. Birligińdi uıytqan eldikten ketpepsiń áli. Baq jambastaǵan taqta emes, taqymǵa basqan atta emes. Baq keýdedegi otta, kózdegi shoqta. Sónbegen otyń, óshpegen shoǵyń tóbemdi kókke jetkizdi dál qazir. Keýdemdi keler kúnniń jarqyn úmitine toltyrdy.irkeleıtin uly bar, erkeleter eri bar elden jaýy seskenedi, dushpany tiksinedi. Erkelegen uldy kórdim. erkeligin keshirgen erdi kórdim.

Jarylǵap! Kelshi beri. Jaıshy alaqanyńdy, balam! Men saǵan sonaý bir kúnde meıirimim túsip, bata berip em. Jańylmappyn dep qýanyp otyrmyn. Aldyma qarap shoshynyp, artyma qarap sýynýshy em. Jylyttyń boıymdy. Oıymdy óristettiń, qanat quıryǵym. El erlerimen qaryshtap, uldarymen jalasatynyn tanyttyń búgin. Ámse talabyń taýdan da zor bolsyn. Tabaryń talabyńnan da mol bolsyn. Zamanyń durys qarap, saparyń ylǵı da oń bolsyn. Osy betińnen jarylqasyn, Jarylǵabym! — dep betin sıpap ótkende, manadan tynshyp turǵan dúıim jurt dý ete qalyp, bıdiń batasyna rıza bop, Jarylǵaptyń ózine de, sózine de maquldyq tanytyp dúrkirep ketti.

— Aıtqanyńyz kelsin, Bıaǵa!

— Degenińiz kelsin! Budan artyq bata bola ma!

— Qaıran Qazekem-aı! Qolmen qoıǵandaı etedi-aý!

— Jasa, Jarylǵap bala!

— Bala emes ol, dana!

— Jasyń uzaq bolǵaı!

— Bataly ul, soqqaly erge aınal, shyraǵym!

— Apyrmaı, sóz tapqanyn aıtsańyzshy bárinen de buryn.

— E, báse! Bizdiń Jarylǵap tegin emes. Qaragerdi yrym ǵyp mingen boldy ǵoı!

— Túbinde osy qaradan shyǵady. Qol bastaı ma, jol bastaı ma, el bastaı ma-Jarylǵap janǵa ileserimiz haq.

Qazybek bıdiń ádettegi sóz bastardaǵy tamaqtan tógile sańq etetin dybysy myna tus-tustan jamyraǵan qym-qýyt lepirýdi sý sepkendeı jym-jyrt qyldy.

— Ýaı, aqkóńil, aqpeıil jurtym! Mereıim artqan kúnim seniń de mereıińdi tasytyp jatqanyn kórsetti. Eseńgiregen hal kóp bolǵan. Esendi urlaǵan kún kóp bolǵan. Eseńgiregen halden aıyǵypsyń, alashym. Esendi qýar kúniń de týar. Ol kúnniń alys emesin mynaý selkeýsiz birligiń, sergek iriligiń kórsetti.

Er mańdaıy el tilegimen jarqyraıdy. Mańdaıǵa múıiz shyǵaram dep tyrashtaný berekesizdiń áreketi. Múıiz qoshqarǵa bitedi, qoshqardyń ozǵanyn kórgem joq. Múıiz sıyrda da bar. Sıyr máliktiń tilek sozǵanyn da kórgem joq.

Jan-janýardyń padıshasy — adam. Adamnyń da adamy bolady. Aǵaıynymen jaǵa jyrtysary bar. Jaýymen jaǵalasary bar. Jeke tóbeniń baýyryna shuqshıyp, daý órbitip, jem izdeıtini de bar. Jalpaq dalasynyń túkpir-túkpirine kóz tigip, daýyl uıtqytyp jaý izdeıtini de bar. Aldyńǵysynyń kónegi shólde, sońǵysynyń tilegi elde. Eldiń úmiti erkekte. Biraq erkek kindiktiń bári er emes. Er egeste synalar, eregiste synar. Egeske salsań, qıyp túser. Eregiske kılikse, qıylyp túser.

"Yrys aldy-yntymaq" degen babalarymyz.

"İntymaǵy joq eldiń baǵy ashylmas, yntymaqty bezdirgen erdiń elge jany ashymas" der edim men. Óıtkeni yntymaq óshkende, óshpendilik órshıdi. Óshpendilik órbigende eldiń de, erdiń de órkeni óshedi.

Ýaı, aǵaıynym! Arysym! Men myna búgingi yntymaǵymyzdyń uıtqysyna aınalǵan Baraq sultandy alqalaǵym kep otyr. Erdi áıel qylyǵymen bıler, eldi ulyq biligimen bıler. Sol el bıler biligimen bıikten kóringen sultanǵa halqymnyń aýǵan yqylasyn, balanyń ıilgen basyn, atanyń selkildegen saqalyn usynyp otyrmyn. Qushaǵymdy ashqanym-júregime basqanym. Qolymdy usynǵanym-uıatymnan qysylǵanym. Qysylyp baryp ysylǵanym. Qolymdy qaqpady. Qushaǵyma qushaǵyn tosty.

Attyń terin aıamadym dediń, sultan. Atyń-qanatyń edi. Qaýyrsyny synbasyn dep bir toǵyz atadym. Tóbemdegi tórem ediń, tómendetti deıtin jurttyń ósegine qum quıatyn jáne bir toǵyzdy qosarladym. Seniń kóńiliń Jarylǵaptaı jasqa tolsa, meniń kóńilim ózińdeı marqasqaǵa toldy búgin.

El birligi, jurt tatýlyǵy, ulys tutastyǵy dep soǵatyn júrektiń yńǵaıyna qulaıtyn bata ǵoı dańǵyldyń kúrmeı baılaǵan sheshimi kóptiń kóńilinen shyqqany sondaı, taǵy da gýildegen ıý-qıý únder keń jazyqty kernep ketti.

— Qaıran qara qyldy qaq jarǵan danyshpanym!

— El úshin eńiregen erim-aı! Halqynyń júgin jotasyna artyp ap, qasqıa tartqan qara narym-aı!

— Estir qulaq bolsa, endirer keýde bolsa, munan artyq ne aıtylýshy edi.

— Búlingennen saqtan, birligińdi saqta deýden abzal ne bolsyn. Búldiretin de, kúıdiretin de ózimiz ǵoı.

— Shyǵasyta ıesi basshy dep, túrtpekten túrtkilep otyrmasaq, ishkenimiz boıǵa taramaıdy-aý.

— Qalaı qıystyrady, á! Er ólip, el úrkerdeı eshnárse joq sıaqty bop ketkenin qarashy! Ýshyqtyrmaı aldyn alyp, sıpap jazdy da jiberdi.

— Joq! Túnerip jetken bultty ysyryp, dolyryp jetken daýyldy ydyratyp jibermedi me. Baraq sultan myna kóp shýyldan kóp syr uqty ma, álde óz kóńilinde túıgeni syrtqa shyǵýǵa asyqty ma, bıdiń úlken qara kózderi ózine tóńkerilgenin kórdi de, beıil bere sóılep ketti.

— Qazeke, yqylas kórseń-qasıet, qaraýlyq kórseń-qasiret deıtin qazaqtyń birimiz. Yqylas kórdim toıdym. Tóbedegi oryn tóre atymen ǵana kelse, qadiri shamaly ekenin de uǵynǵandaı boldym. Balalyqtyń danalyǵy bolaryn, tóreliktiń shalalyǵy bolaryn da sezindim. "Ber!" degen sózden góri "Al!" degenniń qudirettileý shyǵaryn da paıymdadym. Ońaı bosap, ońaı ashyldy demeńiz. "Qydyrdyń bergenine til ótpeıdi"-Qasıetimdi qara basyma qımaıdy ekem. Qarashynyń tilegi bildirdi sony. Handardyń salty dep atymdy Jarylǵap shyraq yrym ǵyp minse, kim bilsin táńirdiń buıryǵy shyǵar. Men de yrym qyldym jas barshynnyń tilegin. Jalyndap jaýǵa shabatyn er bolam degen ulanǵa meniń de yqylasym túgel aýyp otyr. Batyryna atyn túsip beretin handardan Baraqtyń nesi kem. Berdim men de atymdy! Jarylǵap jan, qarager seniń taqymyńa laıyq at eken! Berdim saǵan!

Jarylǵap bıge jalt qarady. Qazybektiń eńkeıińkirep ketken betinen kóz aınasy kórinbedi. Jalǵyz-aq uqqany: bıdiń sultandy quptamaı otyrǵany.

— Aldıar! "Bir toıda eki jar joq" deıtin de bizdiń qazaq. Yrym ettim-mindim. Mindim de, jeńdim qaragermen. Endi ol qarager-maǵan arman shyńy bolsyn. Sondaı pyraqty izdep, ańsap, talpynyp óseıin. Op-ońaı ýysyma túse salǵan tizgin kejegemdi keıinge tartar. Kesirlendirip kedergi jasar. Siz berdim dedińiz. Men bir ret minip, mereıimdi ósirgenimdi aldym dep esepteıin. Rahmet, Báke!

Osy kezde qopańdaı bergen sultannan buryn Qazybek kıip ketti.

— Iapyraı, Jarylǵapjan-aı, jańa urpaqtyń basy bolardaı, jaı otynyń tasy bolardaı tolyqsyp ósip keledi ekensiń. Til-kózden saqtasyn táńirim!

Sultan, taqymǵa basqan básire qoınyna qysqan báıbisheden kem be edi qazaq úshin. Sen básireńnen aırylma, al Jarylǵap barshynym, sen ámanda ońaı oljaǵa qaırylma. Ekpinińnen daýyl úıiriletindeı eken. Kidirem degenshe daýylyń ushyq-ushyqqa aınalar. Al sultan, ádilińe keshseń, sybaǵań mol eken, qaljyǵańa at-ataq áli-aq baılanar, — dep toqtady.

Sonymen sol kúngi bir shataq el arasyn búlindirer úlken alańǵa ulasyp kete jazdap, sózýar qazaqtyń sóz tyńdar qasıetiniń arqasynda ádemi aıaqtalyp edi.

Baraq sultan bastaǵan belgili-belgili qonaqtary attanyp ketisimen Qazybek bı Túıte batyr men Jarylǵap ulandy ońasha shaqyrtty.

Tabaldyryqtan attaǵannan-aq Túıte myna shaqyrystyń tegin shaqyrys emes ekenin birden uqty. Bı úlken úıine keıbir asa syıly adam bolmasa dastarqan jaıǵyzbaıtyn. Meımandaryn arnaıy tigilgen qonaq úıde aýqattandyratyn. Al myna jaıýly dastarqan, qonaqjaı kóńil-Bıaǵanyń asa bir kóńildengen kezinde ǵana kóńili túsken azamatqa kórsetetin úlken qurmeti. Tórge jetkenshe batyrdyń kózinen birer tamshy jas yrshyp shyǵyp, suq saýsaqtyń súıkegen qyrynda ketkendi.

— Joǵary shyq, Túıtem! Á-á, Jarylǵapjan! Tórlet!-degen bıdiń daýysyńda da jylylyq meıirim tunyp turǵan edi.

— Bıaǵa... bizdi... Sonshama... Betińizge qaraýǵa mende bet qalmaı, — dep Túıte qylǵyna jutynyp, balasynyń isine kináli pishinmen montandaı berip edi, Qazybek jaqtyrmady.

— Já! Ótkenge salaýat. Men seni ursý úshin, aıyptaý úshin aldyrǵam joq. Qushaǵymdy ashyp, qurmetimdi qosý úshin shaqyrtqam ekeýińdi,— dedi de, esik jaqqa ıek qaqty.

Sálden soń Túıtege bas tabaq tartyldy.

— Tabaq Jarylǵaptiki. Basty biraq ákesi ustaıdy, — dep bı arnaıy soıylǵan maldyń kimge arnalǵanyn da atap ketti.

Asjaýlyq jınalǵan soń, bı jotasyn bıik aǵash tósekke tirep, keýdesin kóterip otyryp aldy.

— Jarylǵapjan! Seniń týýyńa, dúnıege jaralyp kelýińe áýeli bir qudaı, sodan soń bizderdiń batamyzdyń áseri tıgen bolar. Árıne, aldymen ol myna Túıte kókeńniń arqasy.

Kóńilim túsin, yqylasym túgel aýdy, balam, saǵan.

Órisiń keńeıeıin dep turǵan aldyndy tuman baspasyn, bult torlamasyn degennen basqa tilek joq. Keýdeń-darıa, tiliń bulaq bolsyndy keshe ishimnen on qaıtalaǵam. Káýsaryńa halqyń shóldep kep bas ursyn.

Oǵan kózim jetkendeı. Keýdeńde shoq jatyr eken. Sol shoq otqa aınalyp, jaýyńa órt salyp, dosyńa shýaq tógetin bolsyn. Osym da bir bata-tilegim, balam! — dep alaqanyn jaıyp betin sıpady.

Túıte basyn ızeı túsip, balasyna qarap edi, Jarylǵaptyń eki kózi shoq shashyp, bıdiń ár sózin altyndaı terip ap, keýdesine quıyp otyr eken. İshteı táýbasyna basty.

— Taǵy bir param... at jaıy. Batyrdyń aty-qanaty ǵana emes, qolǵanaty da. Dostyń dosylaı da qymbat ol keıde.

— Túıte! — daýsy sańq ete qaldy.-Oý, Túıte, shynymen myń kógińnen jaýǵa miner bir at shyqpady ma? Aý, tulpar ornyna týlaq baqsaq, tý jelbiretýdiń ornyna jaý-bóriden týlap qashsaq, ne bolǵanymyz? Osylardy oılaǵanda uıde otyryp jerge kirgennen basqa shara qalmaıdy.

Jarylǵap, qoldan kelgenshe jaqsylyǵyńdy aıama eshkimnen. Shyn kóńilmen jasalǵan jaqsylyqtan da qashpa. Qazymbetke tapsyrdym. Qostan óziń bar, myna kókeń bar jaýǵa miner pyraǵyńdy tandap minip ket, — dep qolqasyn aıtyp, Qazybek bı qonaqtaryna ruqsat berdi.

ELDESTİRÝ ELSHİDEN

Aıdasa-qoıdyń kósemi,
Sóılese, qyzyl tildiń shesheni.
Ustasa, qashaǵannyń uzyn quryǵy,
Qalaıylaǵan qasty ordanyń syryǵy

Qaztýǵan jyraý

Qazybek sońǵy kezderi oqshaý ońashalyqty kóbirek qalap, jalǵyz otyrýdy ádetke aınaldyryp alǵandy Mundaıda ermegi-dombyra. Aspapty onsha sabalamaı, qońyrqaı kóńil kúıine uqsas qońyr áýenderdi shertpelep ketedi. Ondaıda saýsaqtar júrdek. Egiz eki ishek — shejire. Alystan "Alshaǵyrdyń ashshy kúıi" kúıik aýlap bulqynady. "Qara boran qaǵyndynyń" úreıli sýyly ysyldap jetedi de, boı titiretken susymen keýdege yzaly kek quıady. Shamyrqantady. Odan ári búlkildegen tekirek kúı-"Saımaqtyń sary ózeniniń" burq-sarq tolqyn atqan ekpinimen dýyldap, dúrkireı jóneledi. Birde kúırek, birde qaıraq kúıler bıdiń ártúrli kóńil kúıiniń áýenimen ózgerip, alasurǵan júrekterdiń ańsaýymen, sharlaýymen, bulqynysqa toly umtylysymen birin-biri jalǵastyryp jatady.

Osy bıyl bı oıynyń sharq urýy da, sendelýi de kóbeıdi. Ker tolǵaý kúıler ótken kúnderdiń tastap ketken sherin aqtara ma, endi munyń da óz ishin qoparyp, óz óksigin keýdeden yqylyqtatyp ytqytýy bastaldy. Ógeısirep otyryp ótken zamannyń ashshy-tushshy tirliginiń elesterin kóz aldynan shubyrtady da jatady. Sýmańdap jele jortyp jónelgen oıy keı-keıde qıyrdan qıyr asyp ketse, biraýyq áldene qabattasa ma, áldekim kımelep kılige me, álgi oıynan adasyp qalady. Ondaıda salyńqy qabaqtyń salqyn qarasymen shanshylyp otyryp qalady.

"O, toba! Ótken kúnde belgi joq deımiz. Ótkenniń kóp qorlyǵynan, ne kóp zorlyǵynan zapylanǵan bireýdiń aıtqany shyǵar. Ótkenniń belgisi tolyp jatyr ǵoı. Qazaqtyń qazirgi kóp kópsinýi múmkin eń bolmasa aldyna sımaǵan eki qoldyń qımylyn qyzyl tildiń saıraýymen almastyraıyn deıtin dalbasasy da bolar-aý. Áıtpese táj ben taqqa talasqan Jádik urpaǵy túgel turyp, úsiktiń bir Ábilqaıyryna boı kórsete almaýlary qalaı? "Eldi biriktireıik" demeıdi-aý. "El aýzyn biriktirip alý qajet" dep alaókpe bolaryn qaıtersiń. Ár aýyzdan bir qusyq tógiletinin sezbeı me. Qatynyn boqtap, balasyna ursyp otyratyn qazaqtyń ilik izdegish minezin kórmeı júr me. El aýzyn biriktiretin tabaq-tabaq tamaq qana. Tóre tabaq, syı tabaqtardy qaıqaıa kóterip aparyp aldaryna sylq etkizip tarta qoıshy, birikpes aýyzdy kóreıin sonsoń.

Sámeke han da, Baraq, Ábilmámbet, Batyr, Kúshik sultandar da keshegi Áz Táýkeniń sıraǵynan kelmeıdi. Uly han degen Sámekeniń aty ǵana. Qaptalynda jaǵalasqan Ábilmámbet tizginniń bir ushyna saýsaǵyn ilindirip alypty. Ózine de, ózgege de buıyrtpaýdyń áreketi sol.

Qaıran dala! Ushy-qıyryna kóz túgil qıal jetpes jaıyn sahara. Jaý qolynda, jat tabanynda qalǵanyna da elý jyldan asty. Shyǵystan araılanyp tań atqanda, mol sýly, ný toǵaıly uly Sibir ushqan qus, júgirgen ańnyń madaqtaǵan únimen tup-týra jer betine jumaq kóship kelgendeı qulpyrýshy edi-aý. Sol jumaǵyna soraıǵan myltyqtan oq búrkip, úńireıgen zeńbireginen dop atqylap, kómeıdi keń ashyp, sheńgeldi tarbıta salyp áldeneden qur qalǵandaı aq patsha jetpedi me úńirendep. "Jaz jaılaýym-jumaǵym!" dep ár ózendi jaǵalap, ár toǵaıdy aralap jaıbaraqat jaılap jatqan jaıbasar qazaqtyń bozdaǵan túıesine aqqan qanymen qozdaǵan sheri qosylmady ma! Qaıran atameken! Álsizdiń shyryly ǵana joqtaýyńdy aıtyp, kózden jas, kókirekten zar tógip, óligin artyp, kóligin shubatyp, taǵydaı josyp, úırekteı úrkip ketpep pe edi sormańdaı qazaq. Ien jerge tumsyǵyn bir suǵyp alǵan soń adyrandaǵan orysyń aıansyn ba, qatarlap qamal ornatyp, qaraǵaı qıyp qala salyp, tup-týra ata-babasynan qalǵandaı qazaqtyń ata qonysyn jambastady da aldy. "Elim-arym, jerim-janym!" deıtin jaýjúrek qazaq jigitteriniń jasanǵan jaýǵa qarsy jalańash shapqan erlikteri búginde ańyzǵa aınaldy. Oq tesken sansyz keýdeni, zeńbirek doby ushyrǵan talaı basty bir jerge jınasa, sol sheıit ketkenderdiń mylja-mylja denelerinen oba jasasa, oba qaıda, tóbe turyp, taý ornar edi-aý! Amal ne, qazaqtyń qanyna sýarylmaǵan qanjar qaldy ma eken? Qazaqtyń qasıetti qanyn shashpaǵan qarý-jaraq emge de bolsa tabylar ma eken?

Uzyn aqqan Ertisti quldap, tobylǵyly Tobyldy boılap, Qulyndy dalasyn kókteı ótip, kóktem shyǵyp jaz týdy degenshe-aq Syrdaǵy qystaýlarynan qyrdaǵy jaılaýlaryna shubyratyn qazaqtyń saltanatty kóshteri-aı shirkin! Búkil dala malǵa tolyp, búkil óńir ónge bógip, qyrmyzy gúlge qushaǵy tolǵan qyzdarynyń kúlkisi kúmisteı syńǵyrlap, kósh boıy ártúrli oıyn-saıystyń, óner-saıystyń kórigin basqan jigitteriniń jigerli únderi aspandaı sharyqtap, eli men jeri tabysyp, erkin dalasy men erke balasy jarasyp qalýshy edi-aý! Bulaq saıyn aýyl qonyp, buta túbi malǵa tolyp, aýzynan máıegi arylmaǵan alashty búginde qandyaýyz myltyǵyn shoshańdatyp Sibirine orys jolatpasa, terlikten jórgek, erden jastyq buıyrǵan qara taqym jońǵar Arqa men Altaıdan alastap, Jetisýdan yǵystyrdy ǵoı.

Qaıran dáýren-aı!

Kók naızanyń ushy, aq bilektiń kúshi ses bolýdan qalar dep kim oılaǵan. Árıne kók naızań qoǵadaı kóp bop tıse jaqsy. Qaryspaı kóteriler aq bilegiń toǵaıdyń ný talyndaı top bolyp siresse jaqsy. Ár jerden bir seldireı shanshylatyn kók naızań aq bilegiń qansha qaýqarly bolǵanmen nópir tasqynǵa qarsy kele ;alar ma.Áne, ózińdeı bop kók naıza ǵana kótergen Batyr hontaıshy qazaqqa úsh-aq ret óltire soqqy bermedi me. Bergende qandaı! Quıyndaı úıirip, daýyldaı quıylyp kelip, talap, taptap óte shyqty bastary birikpeı ár jerden bir sereıgen qazaq jigitterin. Buryn qasarysqan Qasym han men Eńsegeı boıly Esim handardyń tusynda teketires kelip, teń túsip jatatyn qazaqtardyń eńsesin bir emes úsh basqan soń Batyr hontaıshy neden jasqansyn. Ordasyna oıyp turyp Qara Ertistiń jaǵasynan oryn áperdi. "Ertisim-ór kúshim!" dep dúrildeıtin qazaq kúmpildeýge de jaramaı qaldy.

Al Qaldan Bashyqtynyń qańtarda jaraǵan býradaı shabynyp kelip, sabyltyp ketkenin balanyń balasy umytpaı júr áli. Jannat Jetisýdan sol kezde yǵystyrǵan qazaqty tirsekteı qýyp otyryp, sol qazaqtyń Qarataýdaǵy qalalarynyń qaqpasyn da buzbap pa edi. Tóbeńnen qydıyp otyraıyn degendeı dál osy Qaldan hontaıshy handyǵynyń týyn İle ózenindegi Urǵaǵa myqtap tikpep pe edi. Myqtap, nyqtap tikken-di.

Qum sanaǵan Batyrdyń zymıan oıy tym-tym áride edi. Ejelden-aq ertegideı baı Shyǵys Túrkistan men qazaq ıeligindegi Máýrennahr ólkesi arqyly Batys pen Shyǵysty qosatyn altyn kópir-uly dúbirge toly Jibek joly ótetin. Sol kúretamyrdaı Jibek jolymen teń-teń júgi artylǵan, taı-taı taýary tıelgen saýda kerýeni úzdiksiz shubyratyn. Úzdiksiz shubyrǵan kerýenmen úzdiksiz ártúrli elshilik, mámleger, bitim-shilik, san alýan qarym-qatynastyq, qala berdi qalalar arasynyń sharýagerlik áreketteri tyǵyz baılanysta aralasa júrip jatatyn. Shyǵys Túrkistandy ýysyna myqtap qysqan Batyr hontaıshy egizdiń syńaryndaı Máýrennahrdy nege jetimsiretýge tıis. Árıne jetimsiretpeıdi.

Endeshe mańqa qazaqtardyń julynyn úzip, omyrt-qasyn opyryp, qos ózenniń qoltyǵyna qystyrylǵan óndiristi ólkeni jambasqa basyp ala qoımaı ma.

Hontaıshy qajet degenshe astynan aty, ústinen saýyty túspeıtin oırat sherigi "maıshelpegim-qazaǵym qaıdasyń?" dep lap qoımaı ma. Lap qoıǵan oırat qoly taýdan qulaǵan qar kóshkinindeı jolyndaǵysyn jaıratyp, Máýrennahrdyń malyn mańyratyp, janyn zarlatyp joryq ústine joryq jasamaı ma? Shyǵys Túrkistandy shynjyrlap, Máýrennahrdy mataǵan soń saýdanyń nıeti hontaıshynyń alaqanynda jatpaı ma. Árıne jatady. Altyn men kúmiske belshesinen batqan, jıhaz ben múlikti kerýendep tasyǵan, qolóner buıymdaryna qarq bop qalǵan Qaldan Bashyqty sol dúrildegen qalpynan jazbaı, aldymdaǵym aýzyma túse berer deıtin ári ashqaraq, ári órkókirek dámemen adýyndap baryp, tynysh jatqan Qytaıdyń qońynan Qaýyp kep qalmaı ma. Tilinen silekeı, ezýden qan aqqan hontaıshy árıne kóp asqanǵa bir tosqannyń bolaryn sezbeı qalyp edi. Azý tistiń qaǵylar, qysasqa qysas tabylar shaǵy bolaryn kóp shúrshit kózge túrtip kórsetip, kótke teýip Qańsylatyp tanytqan. Jıyrma alty jyl hontaıshylyq ǵumyryn býra bop burqyrap, aınalasyna ajal men ólim sepken Qaldan Bashyqty aqyry ý iship ólip, janyn jahannamnan bir-aq shyǵarǵan-dy.

O, toba! "Quryq kóterseń, qylyshtan ólersiń" deıtin qazaq aqyly Qaldannyń inisi Rabtannyń qanǵa jerik keýdesine sińbese amal ne. Jaýyzdyqty aǵasynan da asyryp túsirgen, jáhildiktiń maıyn eritip ishken ol qazaqtarǵa al kep salsyn soıqandy.

Táýkeniń qazaq taǵyna ó dep otyrǵany da sol edi, jas handy synaıyn dedi me, álde ejelgi jaýy-qazaqtyń keýdesindegi janyn sheńgelime búrip, syǵaıyn dedi me, sol Syban-Rabtannyń jalaqtaǵan jasaǵy Saıram qalasynyń túbinde joıqyn soǵys salyp edi-aý.

On altyǵa tolyp em-aý sol kezde. Astyma at minip, belime qylysh baılap, qalmaqqa qarsy seldirep qara kórsetkenderdiń biri bolǵanymdy qaıteıin. Taýdy ıterip qulatyp, tasty judyryǵyńmen ýatyp kór. Qaıda ol! Ústińnen taý qulasa, tóbeńnen oq jaýsa, keýdendi jebe shabaqtasa, basyńdy qylysh ushyrsa, kók súńgi kókiregińe qadalsa, aqyrǵanyńnan baqyrǵanyndy kóbeıtpeı me, ah urǵanyndy arttyrmas pa. Kóp kóptigin jasap, ıttigin istegen sonda. Qalanyń qaqyratyp qaqpasyn buzyp ashyp, aınalasy alpys shaqyrymdyq dýalyn typ-tıpyl etken. Otqa kúımeı, órtte janbaı, oqqa ushpaı aman qalǵan saıramdyq jurtty-qazaǵy bar, ózbegi bar, sarty bar sartyldaǵan qamshynyń astyna alyp, segiz myń bóriktisine quldyq qamytyn kıgizip, on myń jelektisine kúńdik tańbasyn basyp, aıdaǵannan aıdap otyryp, İleden de ári asyryp Týrfanǵa aparyp toǵytqanyn sol joly Qarakesekten ketken qylqan qyryqqandaı júz jigittiń biri-Qulnazar aıtyp edi-aý. Jalyndaǵan jigit jalaqtaǵan kúzetshilerdi qalaı óltirip, qalaı qashyp qutylǵanyn jyrǵyp aıtqanda keıýanalardyń kózinen jas parlaıtyn. Keıingi inileriniń kózinen kek oty ushqyndaıtyn.

Qaıran jastyq-aı! Seldiregen az qoldy sonda sol Qulnazardyń aǵasy Beknazar batyr men Kerneı batyr ekeýi Saıramnyń túbindegi ajdahanyń aýzynan aman alyp shyǵyp edi-aý. Búginde ol da kómeskilene bastapty.

Ómir óz tirligin jalǵaıdy. Dúnıe óz kezegimen qybyrlaı beredi. Qyryq myń tútini, eki júz myń turǵyny bar túrkiniń keremetteı kenti bolǵan Saıramnyń sol shabylystan keıin kúni óshkenin, Qaıta ońalmaı, baıyrǵy baılyǵy men aıdynynyń eleske aınalǵanyn ókinishpen eske alar káriler bolmasa, keıingi jastar bile de bermeıdi.

Qaıran dáýren-aı!

Alasapyran tirliktiń arpalysyn qazaǵyńnyń basyna ǵana berip, taǵdyryna telip qoıǵanyn umytar ma. Umytqyzar ma. Alashtyń ór azamaty erkindik dep ereýildep, eldiń birligi men berekesi dep,týǵan jeriniń týlaqtaıyn jat tabanǵa basqyzbaý úshin jan aıamaı shaıqasyp kelgenin búgingi bala, erteńgi urpaq bilmeı ósse, ótkenimiz óship, keshegimiz joǵalyp, keýdemiz úńireıip, bulaǵymyz tartylyp, qulaǵymyz bitelip qalmas pa. Qazaqtyń azabyn azaıtý úshin, qazaqtyń rýhyn kóterý úshin Arǵynnyń uldarynyń aqqan qany, tókken teri kól men teńizdeı bolmasa da, ekinshi bir Syrdyń sýynan kem bolmas-aý.

Qaıran da qasıetti Syr boıy!

Qaıran da shirkin Jıdeli Baısyn!

Zamana aýqymymen Arqadan qoparyla aýǵan qaraǵaıly kóp ormandaı azýly Arǵynnyń qysqy qonysy ediń-aý! Qıssar, Baljýan ólkesinen Buqaraǵa shubyryp shákirti, shańdatyp qalashysy qara joldy bosatpaýshy edi-aý. Tańnyń atysy, kúnniń batysy erte turǵan, sharýasyn jasaǵan Qýandyq pen Súıindik, Begendik pen Shegendik balalary kúreńitken óńderimen, ańqyldaq kóńilderimen sol ólkege beıbit raı, eńbek shyraıyn engizbeýshi me edi. Sol Jıdeli Baısyndaǵy Jylandy taýlary men Qyzylsý ózeniniń boıynda Tórtýyldyń Buryndyq, Shal, Maıram, Shaqaı, Dáýit atalary ornalasyp, eginin egip, baý — baqshasyn baptap, malyn órgizip, berekeli tirliktiń Qazanyn burq-sarq qaınatýshy edi-aý!

Ǵaısa paıǵambarymyzdyń týǵanyna myń da alty júz sekseninshi jylyna deıin Syr boıyn qonystaǵan tutas Arǵynǵa qyzǵana da, qyzyǵa da qaraǵan qazaǵy men ózbegi de, tájigi men sarty da kóp edi-aý. Qyzyǵýy, árıne, oryndy da. Ekilenip kirisse, qaı isti bolsa da eńserip ketetin ujymdy atanyń balalary eńbekte ese jiberip kórmegen ǵoı.

Egin ekse, jaqsy darıanyń emirene ıýimen astyǵy ózen bop aǵyp, taý bop úıilgen. Baqsha salsa, jemis-jıdegi aýmaǵyn, atyrabyn túgel alyp ketken. Mal baqsa-tuıaqtan ushqan shań kókke jetken, mal tuıaǵynan qara jer kórinbeı ketken.

Qaıran da qasıetti Syr boıy!

Meıram sopynyń qalyń Qýandyǵy, sansyz Súıindigi, qaharly qaısar Qarakesegi, qazynaly Qozǵany, qut daryǵan Qaqsaly qatar otyryp, qanattasyp ketkendikten Syr boıynyń sol jaǵasyndaǵy uzyn aqqan tusy Meıram alqaby dep atalyp, sol rýlardyń qonystanǵan jerleri kádimgideı el aýzyna ilinip-Aqtóbe, Abyztóbe, Kelintóbe, Qara-tóbe, Qotantóbe, Aqqorǵan qalalary dep talaı aýyzdyń silekeıin aǵyzýshy edi-aý. Qaıran dáýren-aı, solar da umytylar ma eken?

Balyǵy shorshyp, baqasy shuryldaǵan Meıram aryǵyna qaıta shomylar kúndi qaı Arǵyn búginde kókiregi qars aıryla ańsamasyn. Syrdan sýyryp áketip soltústikke qaraı súıregen aryqtyń eni on eki qulash, irgesi men tereńdigi eki qulashtan bir kemimeı eń aldymen on shaqyrymdaı jerdegi Qotan qalasyna jetisimen ári qaraı úsh salaǵa bólinip, sol mańdaǵy egistikterge kósile aǵatynyn kózben kórmeseń, aıtyp jetkize almassyń-aý. Negizgi Meıram aryǵy sol Qotan qalasyn aýyz sýǵa da, egistigi men baý-baqshasyn da nárge jarytyp, jarylqap ótip, odan ári Qarshyǵaly qalasyna yrys bop enip, qaryq qyp tastaıtyn. Qarshyǵalynyń kóp Arǵyny kókónisin kónekteı ǵyp kórkeıtip, bıdaı, tarysyn býazytyp qulpyrtqan dıqanyn batyry men baǵylanynan kem qurmettemeýshi edi-aý. Dastarqanynda baýyrsaǵy, qarbyzy men qaýynshaǵy, júzimi men almasy, qazysy men qaljasy ıin tiresken eldiń berekesi tasyp, merekesi shalqyp jatqanyn qaı Táńir qysasy kópsindi eken!

Sol Qarshyǵalydan jarqyraı jóńkilgen baba aryǵy-árýaǵyńnan aınalaıyn qasıetti Meıram atam aryǵy Aqqorǵan qalasynan asyp baryp, taram-taram nár bop jerge sińip, sýaryp, sýsyndatyp jatýshy edi-aý!

Sol bir uzyndyǵy otyz bes shaqyrymnan astam aryq-ózendi qolmen qazyp ornatqan Meıram balalarynyń erligin eli qurmettegen, jaýy dittegen bolatyn. Qashanda el birliginen óter qudirettiń bolmaıtynyn, al birliginen ajyraǵan eldiń eshqashanda ońbaıtynyn basyńa saq etkizip taǵdyr taıaǵyn tıgizip baryp, júregińdi solq etkizip ómir ókinishin jetkizip baryp, óksigennen ne paıda.

Qaıran dáýren-aı!

Qabyrǵadaı Qarataýdyń teriskeı betkeıinde aıt pen toıdaı tirlik keshken sol qaıran dáýren ısi qazaqqa, ásirese Arǵyn ulyna jumaq tórindeı bop kórinetini beker emes-aý. Yntymaǵy mol, uıymshyldyǵy ǵalamat, aýyzbirligi ańyzǵa aınalǵan jeti Momyn, bes Meıram Arǵynǵa batyly jetip qarsy keler, beıbit tirliginiń berekesin qashyryp, shyrqyn buzar kórshi-qońsylardyń shyǵa qoımaýy da sondyqtan shyǵar. Osy birliktiń arqasy ǵoı keıbir jota júnin úrpıtip, kúdireıtip kelgenderdiń yntymaqty eldiń irge bermes sesinen yǵysyp, jylystap kete bergeni. Árıne, sonaý kók júzinde erkin qalyq-taıtyn Kúnniń, sol erkin qalyqtaıtyn kógi turǵanda ózinen týǵan uldaryn, onda da qumadan emes, naq-súıerinen týǵan uldaryn-kúnnen týǵan gúnderin kim basynar, kim tosar, kim tusar dep kúmpildep júrgen kezder de, kúmpildetip maqtan gýletken kezder de bolǵany ras. Kúmpildeıtin de, maqtanatyn da reti bar edi-aý. Bertis kókem Tashkent qalasyna han saılanyp, arǵysy Arǵyndy, bergisi Qarakesekti bir dúrildetse, Taıkeltir jákem qara qyldy qaqjarǵan qazy atanyp, Súıindiktiń árýaǵyn aspandatyp edi. Buhardaǵy on eki bap iliminen habar beretin Kókiltash mediresesin Arǵyn arasynan tuńǵysh aıaqtaǵan Ánet babam búkil Orta júzdiń aqylgóı danasy, doptaı úıirilgen Tobyqtynyń altyn jaǵasy edi-aý. Babamnyń aqyly bolmasa men de, anaý Aralbaı da sol Kókiltashta oqyr ma edik. Kómekeıi búlkildegen bulbul kómeı baýyrym-Buqar jyraýym sol medireseniń ilimin túgeser me edi.

Ánet babamnyń qasyna ádeıilep kóship baryp, bir jaz qonystas bolǵanym-ekinshi Kókiltashym bop edi-aý. Kúzde qaıtarymda: "Baba, dúnıedegi bardy, adamshylyq ardy ne buzady? Kúnáni ne túzedi?" degenimde, Babań biraz oılanyp otyryp: "Shyraǵym, Qazybekjan, "Ákim" degen sóz arabsha úsh qana áripti, eki ret aıtsa, alty áripti quraıdy. Sol altaýy: altyn men áıel, kek pen kejir, maqtan men mansapty súıreleýmen júredi-aý. Adam osy altaýyna qyzyqsa, dúnıedegi bardy da buzady, kúnáǵa batyp adamshylyq ardy da buzady" dep túıindep edi.

Sol túıini mende ǵana emes, elde qaldy. Ánet babam, qasıetti Babań tóbede qaldy. Aqyrǵy aqtyq demi ysqyryp tıgen jebede qaldy.

Qaıran dáýren-aı!

Saıramnyń túbinde tutas otyrǵan bes Meıramnyń osy mamyrajaı tirligine sol úsh jyl qatarynan Syban Rabtan bastaǵan jońǵar shabýyly qutyrynyp tıip, uıqy-tuıqy etip jiberip edi. Quıryq-jalyn shart túıgen at minip, saýyt kıip, bes qarýyn asynǵan Qýandyq pen Súıindiktiń, Qarakesek pen Begendiktiń kók súńgisi sol kezde talaı jaýynyń kók jelkesine qadalyp, talaı jaýynyń kók súńgisin óz kókirekterine qadaltyp ta alyp, qara jerdi qapsyra qulap edi-aý qaıran bozdaqtar!

Tán jarasy jazylar. Jan jarasyn jazar qudiret joq qoı. Kúrsingen kóńilińniń qursaýǵa kelmes qyryq bólegin eskerer de eshkim tabylmaıtyny qıyn.

Alǵashqy alasapyran dál sol Saıramdaǵy sátten bastalǵan edi-aý. İrgesinen súńgi qadalyp, tóbesinde qylysh oınaǵan Arǵynnyń birazy Táýke hannyń Túrkistandaǵy ordasynan da ári asyp, Buharaı Sharıfke jóńkile kóshkenin qalaı umytar. Elden eldiń aırylýynyń qıyn bolaryn, baýyr basqan aǵaıynnyń birin-biri qımaı, kózden jas, kókirekten zar tókkenin sonda alǵash kórmep pe edim.

Sol Saıram túbinde týlaqtaı silkilenip, tarydaı shashylǵan qazaqtyń burynǵydaı dalıǵan dalasy qalmasa, kún ekesh kúnniń ózi o shetimen bul shetine sharshap-shaldyǵyp jetetin salqar saharasy tus-tustan talaǵan jaý tabanynda qalyp, kózinen bir-bir ushsa, árkimge bir japaqtap, jan saqtar jer izdemegende qaıtedi. Buryn qazaqtyń tóbesi kórinse-aq tósegine kish etip qoıatyn tapyryq qylyqty, qońyz tirlikti kórshilerine kóz satqan jalynyshty qarastan jaman ne bar deısiń. Búrseńdep jetkeninde ózim dep ózegin sýyryp berer me? Álde erkeginiń qolyna ketpen ustatyp, ystyq kúnniń ótkir istigine taqyr tóbesin teskizip, kúnniń atysy, keshtiń batysy qybyrlatyp qoıyp, kóriktisine kúlmeńdeı qarap, óziniń áńgi esegindeı tanaýyn jelge tósep, taltaıa kisiner me. Soǵystan qashqan er men jerinen bosqan eldiń kúni qurysyn da. Er-árýaq, el-arýana. Biri qadirinen aıyrylsa, biri bozdap qalǵan botasyna da qaıyrylmaıdy. Qaıyrylmaıyn demeıdi-aý. Qaıyryltpaıtyn ozbyrlyqqa ne isteı alar. Yrǵyn qalanyń ornynda qyzyl tómpek qalsa, keshegi qutty qonys ornynda búgin úıilgen qorym qalsa, qara jurtyńdy qyzyl qyrǵyn jut jaılasa qaıtip qaıyrylarsyń.

Joq! Beker úreılengen eken. Erteden-aq qazaqtyń kóship-qonyp júretin Jıdeli Baısynyna aýyp jetken, ańsap jetken Arǵynnyń biraz rýyn, Tór-týylyn, Qarakesegin Buhara hany Subhankúl óziniń ózbek ýáziri Rabjabqa myqtap tapsyryp, Ámýdiń joǵary jaǵyndaǵy Kafrıgan men Sýhandarıa arasynan oıyp turyp, oryn bergizgen edi. Jaqsylyq umytylar ma. Asharshylyqta jegen quıqanyń dámi ketpes. Qıynshylyqta sozǵan qoldyń máni ketpes. Eseńgiregen el es jıǵan, esebin túgendeýge kirisken. Aqkóńil ańqyldaq qazaqtyń "ózbek óz aǵam, sart sadaǵam" deıtin jan syry sol kezde aıtylǵan. Aıtqyzǵan tirligi.

Sol jyldyń qyrkúıegine qaraı Áz Táýkeden habarshy jetken-di. Endi Qazybektiń kóz aldyna kóp dúnıe elestep kele berdi.

Ádettegideı qyrǵa shyǵyp ań aýlap, aýylyna sharshap jetip, aq iship, demalýǵa qısaıa ketkeni de sol mı, syrttan áldekimniń dúrildegen daýsy estildi.

— Qazybek! Áý! Úıdemisiń?

— Iá. Jaıshylyq pa?

— Tez shyq. Kókeń shaqyryp jatyr.

Úlken úıde biraz adam jınalyp qalǵan eken. İshke kirgen Qazybek úıdegilerge ashyq daýyspen sálem berdi. Kóbisin jaqsy tanıdy. Ákesi Keldibek aǵash tósekke arqasyn súıeı shalqaıyńqyrap, oń jaǵyna qatarlasa qalǵan úlkenderge yqylas bildire ózi de sheshile sóılep, ózgelerdi de beıip bere tyńdap otyrǵan edi, balasyna "tize búk!" degendeı yńǵaı bildirdi.

Qazybek aldyna kelgen qymyz toly tostaǵannan, aýyz tıdi de, aldyna qoıyp, úlkenderdiń sózine qulaq túrdi.

Álginde áńgimesi úzilip ketken be, ádettegi sózýar qalpyna qaıta oralǵan saqal-shashy aq shýlan, kesek muryndy, ótkir kózdi, batyr tulǵaly Aıdabol bı aǵyndaı jóneldi.

— Ári ıterip, beri tartyp yrǵap-jyrǵaıtyn eshteńesi joq, Keldibek. Áz Táýke erekshe jarlyq shyǵarsa, onyń da bir bilgeni bar shyǵar. Alysyp astyǵa túse bergennen, jarysyp alǵa ozǵannyń da bir shúkirligi bar. Sony sál eskersek jáne durys bolar. At-soıyldy qamdanbap pa edik. Qan bolyp qansyramap pa edik. Qan sıip qashqanymyz qashyp, qasha almaǵanymyz tutylmap pa edik. Eldestirmek elshiden, qaýlastyrmaq jaýshydan. It kórgen eshkideı eki kózdi ejireıte bergende ne tyndyrmaqpyz. Kónbeımiz, namysty tergeımiz dep qarysyp, qasarysyp júrip, aqyry ne boldyq? Arqa túgil ortadaǵy Saıram tóńireginen de aıyrylyp, jel qýǵan qanbaqtaı Ámýden bir-aq shyqtyq. Óz tórinde emes, ózgeniń bosaǵasynda otyryp kergý-arystannyń quıryǵynda otyryp basyna qarǵý bolmas pa. Sondyqtan hontaıshyǵa da qoljaýlyq bolmaı, kóz talastyra barý kerek, áıtpese barýdyń qajeti joq.

Keldibek bas ızeı tústi de, daýsyn qyrnady. Aıdabol bı oń qabaqty serpip qap, sóz toǵanyn biteıqoıdy.

— Aıeke, onyń bári belgili jaıt qoı. Siz han jarlyǵynyń salmaǵyn sezdińiz be, qunyn anyqtap, básin baǵaladyńyz ba. Elshilikke barý-qaıyndap barý emesin menen artyq bilesiz. Hontaıshyǵa esiń ketip, eseńgiregen kúımen esiginen syǵalap qana baratyndy eskerdińiz be. Syǵalatyp qaratyp qana, syıystyryp kirgizbeı qoısa qaıtemiz. Synalap kirer ebimiz, sypalap soǵar kebimiz bar ma edi? Piriń men ulyńdy tirsegin tilip, asyǵynan ilip qoıyp, aspanǵa qarap astamsyp turǵan aqshıǵan kózdi aıaǵynyń basynda kenedeı qybyrlaǵan kiriptar keýdeńe ıiltip, eńkeıtip ákep, qadalta alar qandaı qudiretimiz qalyp edi. Iinimiz túsken búginimizde ıyq teńestirer halimiz bar ma edi. Endeshe apandaı kómeıge áldeneni asatyp qana qomaǵaı óńeshtiń qybyn tabatyndy umytpaıyq. Ashqaraq kózdi altynmen arbap, kúmispen jaýlap kúlmeń qaqtyratyn epsektikti eskereıik. Aldyna mal tússe, qoınyna qyz tússe, kirgizbes esik, ashylmas qabaq, sheshilmes túıin qalmaıtynyn jańǵyrtaıyq.

Al soǵan... sol aptaıtyn altyndy, kúpteıtin kúmisti, shybjyndaǵan baıtaldy, sylańdaǵan aıashty tabatyn amaldy qarastyraıyq. Qańyraǵan dorbanyń túbin qaqqyshtaımyz ba, mańyraǵan, jamyraǵan tóldi tólem qylamyz ba, ańyraǵan ananyń ystyq qushaǵyn sýytyp tulymdysynan aıyramyz ba-hanyńnyń mynaý jarlyǵy osyndaı aýyrtpalyq ta, úlken salmaq ta bop túsip otyr.

Endi úıdegiler jym-jyrt kúıge kóshti.

Qazybek ishteı ǵana qarsylyq jasap otyr.

"Shabylyp bir qurdym qulqynǵa túsip, sabylyp baryp taǵy da sol qurdymǵa barly-joǵymyzdy tyqpalaı bersek, qylq-qylq jutyp, yrq-yrq kekiretin jońǵar jalmaýyzdyǵynan ólse tıylar ma? Úıirip bir asadym, qaıyryp eki asadym, qańǵyrtyp ákep, taǵy mol qarpydym dep qutyrynyp shyǵa kelerin sezbegeni me? Igi jaqsy degenderimizdiń aýmaly-tókpeli zamannyń áýenimen aýdarylyp-tóńkerilip jatatyndary qalaı? Keshegi órlikten iz qaldyrmaı, bulardy únemi yldılata beretin qandaı qudiret? Bet-júzge qaramaı, bosaǵańnyń beriktigin qaıta nyǵaıt! Shaıqalǵan shańyraǵyńdy qaıtadan sharyqtat,

keregendi qaıtadan kerip jaı deıtin berekeli aýyz osy qıynnan shynymen tabylmaı ma? Tabylmas bolsa, sonaý alystan aıbat atqan jońǵar jaqtan jel tursa qabyqtan syǵalap, daýyl tursa tasaǵa tyǵyla qalatyn jermesheldik kúımen qashanǵy qol jalaǵan kúshikteı súmeńdep júre beremiz?"

Óz oıynan ózi ashynǵan Qazybek silkinin qap, es jıǵandaı eńsesin tiktedi. Bul kezde aqsur óndi, at qaqty, qap-qara shoqsha saqaldy Babanazar sóılep otyrǵan.

Qaıda barsań-Qorqyttyń kóri. Ózen bitkenińdi ózine basyp alyp, orysyń sýdan qaqsa, shyǵysynda jalaqtaǵan jońǵar ottan aıyrdy. Teriskeıinde quba qalmaq pen estek-bashqurt nýyńdy jaılasa,kúnegeıinde Hıýa men Buharyń qumǵa aıdap, tynysyńdy jaıǵady. Dúnıeniń tórt buryshynyń dál búıtip jarylǵanyn kim kórgen. Ana tustan shań burq etse, myna tustan daýyl burqyraıdy. Oıdan qashsań, qyrdan tosatyn únemi bir taýsylmaıtyn qıamettiń qylkópiri. Qoıdyń órisi, jylqynyń tebininen de buryn tiriniń zary men óliniń kebini qınap tur ǵoı. Jalynǵanyńdy tyńdar jońǵar, jyǵylǵanyńdy túsiner hontaıshy bar ma. Qaldannyń kókiregine dál Qazir nan pisip tur-aý. Bir jasaǵan joryǵynda arbalap altyn, qoralap qoı, qos-qostap jylqy, myńdaǵan tutqyn áketse, onyń aıdarynan jel espeı me eken, murnynan daýyl soqpaı ma eken...

Áı, shashbaýdan qyrqyp, bilekten bosatyp, omyraýdan aǵytyp álgi aıtqan altyn-kúmisti ildál dalap tabýyn tabarmyz-aý. Sonyńdy sol kekirik atqan Qaldannyń kirpigine iler me eken?

Keldibek aýyr yńyrandy. Eki betiniń ushyna qantaby bilindi. Ashýǵa basarda, ne kókeıdegisin asharda bolatyn bul nyshandy syr minez uly Qazybek murynnan biletin. Enteleı qulaq túrdi.

— Aǵaıyn, qazaq desek bárimiz kúıemiz. Shapsa da kóndik, atsa da kóndik. Alsa da berdik, almasa da berdik. Jer jaýda qaldy. Jan tánde qaldy dep tatýsyz táýbaǵa uıyıyq pa sonda. Biriń jońǵarǵa nege baramyz deısiń. Ekinshiń hontaıshyǵa nege beremiz deısiń. Aý, sen barmady eken dep quldyqtaǵy erindi bosatyp jibere salaıyn dep otyrǵan jońǵardy kórsetshi maǵan. Sen bermedi eken dep, kúńdikte júrgen qyzyńdy qaıtaryp salaıyn dep júrgen oıratty kórsetshi maǵan. Han Táýke elshi jiberse, eldigimizdi tanysyn, erkindigimizdi eregiste eshkimge bermes jan-keshtiligimizdi bilsin dep jibergeli otyr. Men bereıik desem, aıazdaı kógergen dushpanyńnyń júzi jylyr ma, beti burylar ma degen dalbasam ǵana. Ári yrǵalyp, beri yrǵalyp, quıryqty bosqa jaýyr qyla bermeıik. Sózdi osymen doǵaryp, daıyndyqqa kiriselik.

Aldymen myqtap tapsyrarym: ár aýyl baratyn adamyn saılasyn. Adamyna laıyqtap tańdaýly attaryn jabdyqtap, qarý-jaraǵyn saı qylsyn. Azamat atymen kórikti, qarý-jaraǵymen aıbyndy. Jońǵarǵa qonaq bop barmaıdy, elshi bop barady. Eldi erine qarap tanıdy. Syı-sıapatty tez jınaýǵa kirisińder, — dep osy otyrǵan kóp rýdyń ıgi jaqsylaryna ár aýyldan jınalatyn mal-múliktiń mólsherin belgilep, as ishkennen keıin atqa qondyrdy.

Ákesiniń keńesti tyńdaýǵa shaqyrǵanyn álde basqa da tapsyratyn jumysy baryn bilmeı otyrǵan Qazybekti Keldibek ońasha alyp qaldy.

— Mán-jaıdy sezdiń ǵoı.

— Iá, kóke!

— Ne túıgeniń bar?

Keldibek ózge balalarynan góri osy Qazybegin tórt-bes jyldan beri kóbirek synap, kóbirek qasyna alyp, úlkenderge úıirsektetip júrgen. Qazir de aqsur dóńgelek júzdiń dóńqabaqtyń astynan túıile qaraıtyn úlken kózderin kirpik qaqpaı shanshyltyp otyr.

— Ne túıeıin. Hontaıshy qudaı emes shyǵar. Quldyq uryp mańdaımen jer súze beretinimiz qalaı? Qudiret handa emes, halyqta ǵoı, kóke. Keýdemizdi bastyra bergenshe, ıyq pen ıyǵymyzdy nege teńestirmeımiz?

— Qalaı? Qaıtip? Iyǵyńnan basyp, keýdeńdi ezip ketpep pe edi? Eńkeımeseń, basyńdy shabam dep shabalanyp ketpep pe edi?

— Eńse kótermesek, eńkeıte bereri haq. Keýdeni ezse, jara jazylmas pa? Quldyq qamyty moıynǵa túsip pe edi? Esem dep egesse, muń men sher arylmas pa? Basymyzdan baq-dáýlet álde múlde ushyp pa edi? Joq, kóke! Onyń tabynǵany qýyrshaq qudaı bolsa, bizdiń táńirimiz jaratýshy bir Alla! Talpyshǵanymyzdy óńir kórmes deımisiz. Týyrlyqty qazaqtan túndikti oırattyń qaı jeri artyq. Tútini tútinimdeı bop ushady. Túr-túsi, túr-túsimnen aýmaıdy. Tútin sany da alashyńyzdan artyq emes. Sonda ol nesimen almaq. Nesimen qazaqqa qara jaýyp, basyna qıamet kún salmaq? Kóptigimen be? Joq! Myqtylyǵymen be? Joq! Ónerimen, ot qarýymen be? O da ozǵan emes. Mendegi bar onda bar. Ondaǵy bar mende de bar. Qapyda qan qaptyrǵan Qaraqshylyǵy bolmasa, qaıraty basym emes. Bizdi ońdyrmaı júrgen osaldyǵymyz, kóke, basymyzdyń birde birigip, birde bólektenýi ǵana. Bólingendi bóri jeıtinin ańǵardyq bilem. Táýke han tutas qazaǵyn doptaı ǵyp úıirip, bas jibin bir tizginge baılasa-oıratqa oırandy biz salar edik. Jońǵardy jáýkemdeıtin biz bolar edik. Osy túıgenim.

Keldibek biraz únsiz sazarǵan kúıi, ne bas shaıqap quptamaǵanyn, ne ıek qaǵyp keliskenin bildirmesten, ulyna eńserile burylyp, uzaq qarap otyrdy da, yrǵalyp qaldy.

— Daıyndala ber, Qazybek. Sen de attanasyń.

— Jaraıdy, kóke.

— Kókirek kere berse-kerik bolady, únsiz ishke túıe berse-kórik bolady. Osymdy esker, balam. At-kóligińdi qamdaı ber. Ornyń kútýshi, qyzmetshilerdiń tóńireginde bolar.

— Maqul, kóke.

Sodan keıin bul aýylda da, handyqtyń qolastyndaǵy búkil qazaq aýyldarynda da elshilikke daıyndyq qaýyrt bastalyp ketken edi.

Elshilikke adam irikteýdiń bar qıyndyǵyn Táýke han Keldibekke tapsyrǵan. Oǵan da úlken sebep bar. Saıramdaǵy oıranda qolǵa túsip tutqynda ketken qazaqtyń deni-Arǵyn, onyń ishinde bes Meıram bolǵandyqtan, "kıiz kimdiki bolsa, bilek sonyki" degenge saıdy ma, ózgeni onsha aralastyrtpady.

Osydan keıin-aq aqsaqal-qarasaqaldyń aýyl ústin aq taqyr qyp, kópir kep moshap-aq alǵany.

— Áý, Keldeke! Týǵan baýyrym ketti ǵoı shyryldap!

Quraqtaǵy daýsy óli kúnge qulaǵymda tur ǵoı, — dep biri daý aıtady.

— Elirmelerdi erkinsite bermeńiz, Keldeke. Erimbetten ótken er bar ma edi. Búkil ot basy, bala-shaǵasymen shubyrtyp aıdap áketti ǵoı sol qaıran sabazdy! Artynan ózim izdep barmasam, ózgeniń oǵan qaıdan qımasy qyshı qoıar, — dep óńmendegen taǵy biri álden-aq bitpes daýdyń shetin qyltıtady.

Áke qasyńda kóbirek bolatyn Qazybek ishteı ári kúledi, ári kúıinedi.

"Áı, qazaǵym-aı! Bereke dese buldanyp, áreke dese tuldanyp, qashanǵy buıda úze berersiń. Jybyr-jybyr qımyldar, dabyr-dúbir aıqaılar, abyr-sabyr júgirister tek bizde bar-aý. Qanǵa sińgen ádet pe, qol baılap alqymnan alar ábigerlik pe-tıylar kúni bar ma eken? "Arqar" urandy tóremizdiń de, "Alash" urandy qaramyzdyń da kóksegeni kóp tilegi emes, et tilegi. Jaı kezde shetinen keremet. Aıtqany kelip, atqany tıip turǵandaı qulashtap-qulashtap kókirekterin soqqanda, tup-týra kún kúrkiretedi-aý. Der kezde sol keýde soǵyp, tos qaqqyshtardyń kórpeniń astyna kómilip, qatynynyń tasasynda tyǵylyp qalatyndaryn qaıtersiń. Jelaýyzdardyń qudaıy bergen zaman bop barady-aý. Qarashy, birinen soń biri sýyrylǵanda, tospasyn buzyp jarǵan toǵan sýyndaı lekildeıdi-aý. Baýyry úzilip, júregi eljirep, kúıikten kúıip bara jatqany qaısysy. Anaý eltiri tymaqtyń sol sor arqalap ketken baýyryna qudaıdyń qutty kúni baqan ala umtylyp, basynan qus ushyrmaýshy edi, aıaq astynan izdeı qalǵanyna tańym bar. İnisin taǵy da kún qurǵatpaı quryqtap otyrý úshin qutqaryp alýǵa barmaqshy ma? Ol qaıda. Mynaý ólermendik-"Ózgelerden meniń nem kem? Bórkin daǵaradaı etip hontaıshy aldynda dalıyp otyratyn pálenbaıdan nege qalýym kerek. Ol nemeńnen meniń abyroıym kem be, sońyma ertkenim az ba? Joq, odan meniń shańym qoıý. Al anaý túgenbaıdy dúrildetetindeı-aq ol shirkiniń báıbisheden týyp pen. Joq, rýy-urqy belgisiz naǵyz shata sol. Báıbisheden týǵan-myna men! Aǵaıyn-jurt aldynda menen óter bedeldini osy óńirdi bes aınalyp taýyp kórshi, taýyp berseń, tilimdi tistep, quldyǵynda ǵana óteıin. Qaıdan tabarsyń. Endeshe kerildesip keris-teriske baspaı, jyǵylar jónińe baǵyp, jolymdy ber de, jolyma tezdetip sal"-deý ǵana. Ólermendikten ne paıda. Jelpinip barýyn barsyn. Aý, hontaıshynyń aldynda jerine jetkize aıtyp, jelkelep túsindire alsa, quba — qup. Ásheıindegi áldekimnen estigen bosteki áńgimesin ásirelep ósirip, qubylta hıkaıalaıtyn lepirmesiniń hontaıshyǵa qajeti qansha. Jońǵarda ketken eseni eselep qaıtarar qara nardaı kesektik pen irge aldyrmas iriliktiń qasıetin sezbeıtinderi qalaı. Jalyný emes jarǵasý, yldılaý emes yrǵasý kerektigin eskermese, elshi bop qatarǵa ilinip, qara kóbeıtýdiń qadiri qasharyn túsinbeı me".

Sarsha tamyzda elshiliktiń Urǵaǵa attanatyn kezi de jetti. Ár aýyldan, ár rýdan ilespek qyryq adamdy bastaý-Qarakesek Bertiske júkteldi. Bertis Keldibektiń aǵasy. Bes Meıramnyń ózgelerden keýdesi joǵary, ıyǵy bıiktigin dabyraıta beretin ádetimen qalyń Qarakesek Bertisti Tashkendi bılegende ózderinshe aq kıizge kóterip, han saılap, áz-áýlıe tutyp alǵan. Bertistiń aýyzdyǵymen qus tistegen júıriktigi bolmasa da, eldi aýzyna qaratatyn sheshendigi bolmasa da, qaraýyndaǵylarǵa syrttan eshkimdi tıgizbeıtin, ishten eshteńeni shetinetpeıtin qaraýyldyǵy jetip artylatyn. Onyń ústine tyńdaýshysyn úıirip áketetin dombyrashylyǵy, kúıshiligi ǵajap bolatyn.

"Jurttan shyqqan jurymdaı qylmaı, jutynyp turǵan elshilik daıynda" degen Táýke hannyń tapsyrmasyn janyn salyp jaıǵastyrǵan Keldibek qyzyl parlarǵa qaly kilem jabylǵan uzyn tizbek kerýenge kóńili tola qarap uzatyp saldy.

2

Sol júrgennen júrip otyryp birneshe kún degende aldarynan jarq ete qalǵan İleni kórgende, jol soqty bolǵan jigitterdiń keýdelerine jan bitip, kózderine shoq júgirip edi.

Ásirese Qazybek anaý aınadaı jarqyrap jatqan ózenniń ıininde otyrǵan han aýylynyń tóbesi kóringende áldeneni yrym etkendeı júreginiń qabyna túsip, jıi urǵyshtap ketkenin sezindi.

"Áı, tegin emes! Ne jaýdy alarmyn, ne daýda alarmyn" deıtin batyr da, bı de emespin. Meniń alaǵyzǵanym ne sonshama. Álde anaý Bertis ákemniń sonshama kúnnen beri sol qabaǵyna ilinip, tezek terip, ot jaǵyp, sý tasyǵan kúıimnen zapylanam ba? Oǵan nesine renjımin. Qolǵanat bolsyn dep qolbala ǵyp jumsaǵan óz ákem ǵoı. Han jaqtyrmasa, balalyǵymdy baıqaǵan shyǵar. Han qyjyrtsa, shalalyǵymdy eskertkeni bolar. Aqyry mine kelip jettik qoı. Etikshiniń shegesindeı aıtarymyzdy ish qadap aıtyp, durystap qaıta alsaq, týǵan-týystardy qaıtara alsaq, abyroımen elge oralar edik-aý. Áı, bular bizdi nege qarsy almaıdy? Hontaıshysy shyqpasa da taıshy, noıandary quryp qalyp pa? Eldiń elge, hannyń hanǵa sálemin ákelgen bórki daǵaradaı, aty dyrdaı elshilikpiz ǵoı. Qazaqtyń qaharyna minse tasty eriterin, taýdy buzaryn bilýdeı-aq biletin, jony men jotasyna sol qazaqtyń kók aıyl qaıys qamshysy men kókala saýyr súńgisi tıgen qyrshańqy jońǵar emes pe? Tabysqaly kelsek, shabysqaly keldi deı me, buǵyp qalǵany qalaı? Álde menmensigen qý kókirektiń tekirek qaǵýy ma? Onysynan ne túsedi. Aýylǵa kelgen beısaýat qonaqty da kútip alý ejelgi tuz ádeti. Ádetinen jańylsa, hontaıshynyń qadiri qashady da. Qashsyn, mysymmen basarmyn onda.

O-o! Áne, shań burq etti. Silekeılene ıtshubyrdy! Beri saldy. Kóbeıdi. Qoıýlandy. E, báse! Osylaı bolýy kerek qoı. Atadan týǵan uldyń bárin kúl kóre bermes. Kórsetpespiz-aq!" Qazybek anaý tómennen beri quıyndata jaqyndap qalǵan attylar tobyna úlken kózderin keń asha qadalyp qapty.

"Qarasy biraz. Árıne, Qaldan Bashyqtyń da cay sıyrdyń japasy emes. Shamadan aspaıdy da, kemimeıdi de ol. Montanysynǵandaı keshe ǵana ózi shaýyp ketken qazaq hanynyń elshisiniń aldyna myńdy shyǵarmaıdy ol. Mensinbegendeı Táýkeniń oń qoly, oraq aýyzdysy bop kele jatqan elshiniń aldynan seldiretip on shaqty-aq adamdy qarsy alýǵa jóne jibermes. Áı, Bertis kókemniń keıde orynsyz kekireıe qalatyny da, keıde keleńsiz yldılaı qalatyny da bar — aý. Halyqtyń atynan sóıleıtin bolǵan soń, hannyń ózi bop kelgen soń arqańdy artyńdaǵy alashyńa tirep, aldyńdy alasartpaı asqaqtata alaqshyńa berip, eńseńdi túsirmeı, qaıystyrsa qaıyspaı, ıse synbaı, ılese kónbeı qaısar ta-bandylyqqa basý kerek — aý. Soǵan kókemniń tabanynyń búdiri shydasa..."

Túıdektele quıǵytqan qarsy alýshy top bularǵa oq boıy qalǵanda at basyn tejep, ekilenip aýyzdyq tistegen kúlikterin búlkil jeliske salyp aldy. Eń aldynda oqshaýlanyp omyraýlaǵan aqbozyn qyryndata bılete basqyzyp kele jatqan adamnyń sán-saltanaty ózgeshe.

Elshiler kerýeniniń aldy ıirile toqtap qap edi, kóz ushynda shubatylǵan sońy birtindep súliktiń jıyrylǵan denesindeı jınaqtala bastady. Bertis hannyń tý syrtyna toptasqan ıgi jaqsylardyń aldyna súzile, kún sala qaraýy kóbeıip ketken edi, ile erinderine kúbir júgirdi.

— Áı, anaý adam kelisken saltanatyna qaraǵanda Qaldannyń hanzadasy bolar.

— Oý, sonyń ulynyń aty kim edi?

— Ony qaıtesiz? Qyzyńyzdy bergińiz bar ma?

— Táıt! Táıtiktenbe.

— Endi ózińiz ǵoı hontaıshynyń qaıdaǵy bir qara sheke ulyn túgendeı bastaǵan.

— Eı, anaý Syban-Rabtan!

— Iá-ıá! Dál sol!

— Senge hontaıshynyń qan ýystap týyp, qazaqtyń qanyn keselep urttaıtyn Sybany ma?

— Sol! Men ony tanımyn ǵoı.

Bertis artyna eńserile burylyp shuǵyl buıyrdy:

— Já! Jamyramańdar!

Arqan boıy jer qalǵanda jońǵarlar attarynyń basyn tejeı aıandatyp kelip, esik pen tórdeı jerde kólikterinen tústi. Art jaqtan jetken nókerleri eń aldyndaǵy Syban-Rabtannyń, odan keıingi on shaqty adamnyń attaryn jetektep alyp ketti.

Bertis han maýyty shalbardyń qıyǵynan saýyr etikti jarq etkizip ilgeri attady. "Qap!— dedi ishteı

Qazybek.-Sel tosqanda ǵoı. Já! Quldyrańdaı berýimizdiń basy osy ma eken?"

Bertis han jaqyndaǵan kezde ǵana basyn shalqaq ustaǵan Syban-Rabtan bir attap qana iltıpat tanytyp, usynǵan qolǵa alaqanyn áreń tosty.

"Kerdeńin! Kerdeń bolmaı qaıtsin. Shapqan ol, shabylǵan biz!"

Bertistiń ádettegi sampyldap shyǵatyn daýsy da, nege ekenin kim bilsin, á dep bastaǵanda, qumyǵyp estildi.

— Búkil munǵul hám jońǵar dalasynyń ulyq hany, zor mártebeli hontaıshysy qasıetti Qaldan Bashyqtyǵa, sondaı-aq qasıetti Qaldannyń quzyryndaǵy kúlli oırat jurty, muqym munǵul tanaby, tutas oıǵyr áýleti, kók aspandy kók súńgisimen tirep alǵan sherikteri men hanzada Syban — Rabtandaı ataqty taıshylary, qadirmendi noıan, jaısańdaryna zor saý-salamattyq tilep, búkil kúngeı dalanyń sansyz qazaǵy men qyrǵyz, ózbeginiń ulyq ámirshisi qudiretti Táýke hannyń jońǵardyń uly hontaıshysy Qaldan Bashyqtyǵa, muqym oırat ulysyna degen ǵızzatý sálemin qabyl alyńyzdar!

Bertistiń Syban-Rabtanǵa baǵyshtalǵan júzi sóz sońynda hanzada taıshynyń tý syrtynda turǵan tektiler men myqtylarǵa qaraı burylyp, shúńirek kózder álgilerdi bir — bir janamalaı sıpap ótti.

— Shúkirshilik! Qoǵadaı kóp shúrshittiń kók táńirisin qaltyrat Qan, ormandaı mol orystyń ordasyn úreımen ashtyrǵan qaharly hám qasıetti hanymyz Qaldan Bashyqty da, qaharly hontaıshymyzdyń qabaǵynan kún, aıdarynan aı kórgen sary telpekti kúlli oırat-munǵul ulystary da qos dúnıemizdiń áýlıesi Dzon-Kabanyń arqasynda saýshylyqta aman-esen júrip jatyr. Bahadúr Jáńgir hannyń ulany qazaqtyń jas hany Táýkeniń, keshegi at tuıaǵynyń dúbirimen jarty dúnıeniń qulaǵyn tundyryp jiberetin qazaq halqynyń, búgingi sol dúbirdi umyta bastaǵan aıankesh alashtyń qurmetti elshisi, Shanshar uly Bertis myrza, tórt túmen oırattyń eline kelgen qadamyńyz qutty bolsyn! — dep Syban-Rabtan qazaqshanyń maıyn tamyza sóılep qarsy alýdyń, qurmet tanytýdyń kádimgideı rásimin tanytty.

— Aıtqanyńyz kelsin,-ıile bergen basyn, áldene oıyna túsip ketti me, Bertis han kóterip ala qoıdy. Sony qazaqtar da, oırattar de seze qapty. Bir-birine qabaq astynan oqtalǵan júırik qarastar shanshyla sharpysyp qap, aıqasqan kirpikterdiń, burylǵan júzderdiń tasasyna kómildi.

— Kún ystyq, jol alys, kóńil kúpti. Jolsoqty bolǵan shyǵarsyzdar?

— Iá! Árıne ǵoı, hanzada! Alys jol ilgeri asyqtyryp sergite me, kúdigimen shoshytyp sharshata ma, báriniń tóreshisi-ýaqyt kórsetedi ǵoı.

Bertistiń oń jaǵynda sól keıindeý turǵan tompaq kóz, keń mańdaı, búrkit qabaq qazaqtyń iles jaýabyn estigende, hanzada qadala qarady. Kirjiń ete qalǵan qabaǵy biraq tez ashyldy.

— Álbette ýaqyttyń utatyny da, utqyzatyny da bolady...-álgi Taıkeltir bıdi tanymasa kerek, qalaı, kim dep ataryn bilmedi me, sál kidirdi.-Solaı, qurmettim. Men qasıetti hanymyzdyń sizderge arnap tikkizgen aýylyna ózim bastap aparam. Kerýendegi qyzmetshi, nókerlerińiz asyqpaı kele jatar. Anaý bizdiń jigitterge myqtap tapsyrǵam. Solar sizder qashan ketkenderińizshe basy-qastaryńyzda júrip, óri kútýshilerińiz, ári el ishiniń teli-tentekterinen qorǵaýshylaryńyz da bolady, — dep kóldeneń tóbege shyǵyp qatarlasa qalǵan nókerlerin qol bulǵap kórsetti.

Álgi saýyt-saımandary kún kózinde jarqyrap, sáýle shaǵylystyrǵan susty nóker týra bir júzdik. Sony lez sholyp ótken Qazybek: "Iapyraı, mynalar kútýshileriń dep jendetterimizdi qosyp bergennen saý ma? Osydan bylaı aıaq basqanymyzdy ańdıdy da otyrady-aý. Bizdiń bir adamǵa eki nókerden bólgenine qaraǵanda, hontaıshy ne qurmetimizdi asyrmaq, ne kúzetimizdi kúsheıtpek. Qalaı deseń de bulardiki mysymyzdy basa berýdiń jarǵysy ǵoı. "Kúshtiniń kóti dıirmen tartadyny" álden-aq uǵyndyryp, álden-aq yqtyryp ala qoıaıyn dep oılasa, hontaıshynyń da sholaq qaıyryp, sholtań ete qalatyn óresiniń qysqalyǵy bolǵany ma. Qoı, ondaı óreskeldikke bara bermes. Atam zamannan bergi ádetpen elshige ejireıe qarasa da, entigin basa almaıtyn handar men patshalar úrdisinen bular da jańyla qoımas".

Syban hanzada bastaǵan alǵashqy ulyq topqa atyna minip ap, ilese bergen Qazybekti Bertis qamshymen jasqap, qalt toqtatty. Álgindegi Syban — Rabtanǵa sóılegendegi qumyqqan ún emes ádettegi sampyldaq daýsy da qatqyl shyqty.

— Ornyńdy bil, bala! Ákireńdeı berme!-Sál bógelip baryp,-Mal-múlikke baıqas bol!— dedi. Onysy "uryssam da ózimsinip urysam. Biraq ózgeden ózińdi erekshelep turmyn. Saǵan ǵana senetinimdi túsin!" degenin jáne bildirgeni tárizdendi. Qazybek at ústinen basyn ızep, kelisken túr baıqatty da ún-túnsiz qala berdi.

Mol sýly İleniń sonadaıdan oraǵytyp baryp keń qoltyq jasaǵan úlken ıinine bir aýyl ǵyp birneshe aq shańqan úıdi tigip tastapty. Bir ǵajaby-álgi arshylǵan jumyrtqadaı aq úzikti, altyn týyrlyqty aq úıler shetinen dóńgelek qypshaq ıindi, shańyraǵy shombal qazaqy úıler edi. úı-úıdiń arasynda, kóleńke, saıalarda qybyrlaǵan adam. Anaý árqaısysy bir-bir baıbatshadaı sylana kıingen, er-turmandaryna sheıin altynmen aptap, kúmispen kúptep, at ábzelin tegis qarala kavkazdatqan qazaq elshilerine ári tańyrqaı, ári qyzyǵa qadala qarap qalypty. Ortadaǵy segiz qanat aq ordaǵa Bertis handy eki-úsh adamymen Sybannyń ózi bastap kirgizip, tórge ozdyrdy. Aıaq astynda da uıysqan kógaldaı qyzyldy, jasyldy kilem. Qalyń bóstek, qus jastyq. Sol qazaqy úı. Qazaqy buıym. Áne, bosaǵadan sál solǵa taman ıindegen qara saba. Qara sabany kórgende qazaqtardyń tamaǵy qańsyp, yndyndary keýip sala berdi. Sony kórdi me, sezdi me, sergek taıshy nókeriniń birine ıek qaǵyp edi. Anaý lypyl qaǵyp shyǵa jóneldi de, qanshyrdaı qatqan qara jigitti ertip kirdi. Qara jigit qara sabany pispektedi-aı kep! Úıdiń ishin tańdaı qaqtyryp tamsandyryp, qaıran qymyzdyń muryn jarar qyshqyl ıisi jaılady-aı kep!

Taǵy da qazaqy tory ala tostaǵandar Bertistiń, Bertistiń oń jaǵyndaǵy Súıindik Qul boldy bıi — manaǵy tompaq kóz búrkit qabaq Taıkeltirdiń, hannyń ol jaǵyndaǵy Kerneı bıi Daýdyń qoldaryna tıe (kirdi. Dámin tatyp úlgergenshe, tobylǵymen ystaǵandaı qymyzdyń kómeılerinen qalaı syrǵanap ketkenin de bilmeı qaldy.

— Taǵy ishińizder! Taǵy alyńyzdar!

— Rahmet!

— Alla rıza bolsyn!

— Onda as piskenshe demala turyńyzdar. Kútimińizdi mynaý Jyrǵal noıan bastaǵan jigitter atqarady. Bári qazaqshaǵa aǵyp tur. Qysylmaı-qymtyrylmaı jaıǵasa berińizder — dep Syban-Rabtan shyǵyp ketti.

* * *

Qazybek hontaıshyǵa tartý-taralǵyǵa dep arnap aıdap ákelgen jylqylardy álginde taǵy bir túgendep shyǵyp, jylqyshy jigitterine myqtap tapsyryp qatqanda qastaryna qosylǵan jońǵar sherikteriniń biri Qarqyldap kúlgen. Sodan soń eki jaqqa kezek júgirip, bir orynda baıyz taýyp turmaıtyn kózderin óreń toqtatyp, buǵan qadalǵan.

— Qazaqtyń úıi sulý, aty sulý, qyzy sulý. Oǵan talaspaımyz. Jaqsy úı kerek bolsa, qazaqqa baramyz da alamyz. Ári ushqyr ári júırik at qajet bolsa, taǵy baramyz da taqymǵa basamyz. Al hatýn... á, qatynnyń jóni bólek qoı shirkin!.. Qara kóz, ımek qas... sonsoń Qalaı edi, ne deýshi ender... Á-á, aq butaǵy búlkildegen aq tamaq, solqyldaq bel, qolań shash qazaqta týady, oıratqa buıyrady, — dep taǵy da qarq-qarq kúldi.-Áý, jigitim, tyńdashy! Basymda qazaqy úı, taqymda qazaqy er, astymda qazaq kelinshegim, tipti balalarymnyń tili de ó degende qazaqsha shyǵady. Oý, sonda men de qazaqqa aınalyp ketpedim be. Sen biz turǵanda mynaý qylquıryǵyńnyń bir qyly joǵalar dep qam jeme. Tek, tulparlaryńdy munan da góri kóbirek aıdap kelgenderinde tipti qatyp keter edi!

Úndemeı kete berýge namysy keldi me, álde kómeıine tyǵylǵan áldebir sózder kómeıin búlkildete bastady ma, atynyń basyn shirene tejegen Qazybek sharaly kózderin shoq túskendeı jandyryp, álgi ezýin jımaı turǵan oıratqa óńmendete qadaldy.

— Áý, jezdeke! Alysqa onsha barmaısyńdar-aý, kepke onsha uzamaısyńdar-aý dep kóńilimniń azdap buzylyp turǵanyn kórmeımisiń. Er jigitke bir emes qatarynan úsh qaýip birden tónse, sytyla almaı qan qusar, qutyla almaı kór qushar. Qazaqy shańyraq qulamas pa, qulasa janyńdy jarǵa tyqpas pa. Astyńdaǵy ker atyń bir kúni orǵa jyqpas pa, qoınyńdaǵy qatynyń keýdeńe qanjar suqpas pa.

Ezýdegi esalań kúlkisin jıyp ala qoıyp, tilin tisterin de, qylyshyna jarmasaryn da bilmegen sherik qypylyqtap qalǵanda, erin astynan kekesin kúlkisin aqyryn ǵana búlk etkizdi de, Qazybek atyn tebinip qap júrip ketti.

"Áı, aıttym bilem. Qaıran sheshendik! Kereksiń-aý sen maǵan. Shirkin, sheshen bolsam ǵoı! "Til tas jarar, tas jarmasa, bas jarar" degen babalar qandaı aqyldy. Kepirip sóılep, kókiregimdi basam dep edi, kómeıine qum quıǵandaı boldym-aý. Áı, quıa aldym ba shynymen? Úndeı almaı qaldy ǵoı. Qoly qynǵa júgire berip toqtamady ma... Shirkin anaý Taıkeltir aǵadaı topqa túsip, top jaryp óterdeı bolsam ǵoı. Túıdek-túıdek tógetin, júıtkip-júıtkip alatyn, jez kómeı, men, qyzyl til, senderden ótkir, senderden myqty, senderden asyl ne bar?!

Anaý hontaıshynyń aldynda arqandy elge, tabandy mynaý qoldy bolǵan alashtyń ejelgi atajurty-qasıetti qara jerge tirep qoıyp, qazaqtyń qudiretin tanytyp, qadirin asyryp, hontaıshynyń qutyn qashyryp lekildetip bir ketsem... Áı, sonda ne der edim? Ne aıtar edim? Qalaı shúıilip túsip, qaıtip úıirip, ıirip áketer edim?.."

Osyndaı oımen kele jatyp soıys qoıyn baǵyp júrgen jigitterinen ótip kete bergenin baıqamaı qalypty. Oqys daýys oıyn da, boıyn da dir etkizdi.

— Qazybek? Áı, toqta!

Qazybek tizginin tartty. Álgini endi tanydy. Qýandyqtyń Alsaı Barqy batyry.

— Ay, Báke! Siz ekensiz ǵoı! Jaıshylyq pa?

— Qaıdaǵy!.. Mynaý sabaýlaryn shoshańdatqan sherikmerikterdiń yzasyn kórdiń be. "Qoıdy olaı jaıma, bylaı qaıyr. Ózenge bettetpe, ózekke jap!" dep ábden zyǵyrymdy qaınatqany! — dep batyr kúıip-pisip tur.

— Bóke, qoıshylardyń arasynda siz neǵyp júrsiz? Úlkendermen nege ketpedińiz? — dep Qazybek tańdanyp qaldy.

— Shyraǵym-aý, tórt aıaqty malǵa senim bar ma. Onyń ústine anaý Syban neme mynaý naızalary shoshańdaǵan jandaıshaptaryn qosyp jibergen soń... shoshynbaı qaıtersiń. Myna qoılardyń bizdiń Alsaıdan jınalǵanyn bilesiń ǵoı. Bilseń, qoqańdaǵan nemeler kózimiz tasa bolysymen qasqyrsha talap júrmesin degen belgili saqtyq qoı meniki.

— Oı, Báke-aı! Naızasyn shoshańdatqandar maldyma, jandy ala ma, bir qudaıǵa aıan. Endi bizge bu jaqta aıqaı-shýdan góri arbasý ǵana kóbirek qajet. Áriden yrǵap, beriden qozǵap, túpten qoparmasaq, qoıyńyzben qosa ózimiz birge qosaqtalyp ketermiz.

"Áı ne deısińdi" ańyrǵan júzben, keń ashylǵan kózben aıtqan Barqy batyr atyn ilgeri lyqsytqan Qazybekke únsiz ilesti.

"Osy jas jigittiń ózgelerden góri oıy sergek. Sózi ótimdi. Ákesiniń tálim-tárbıesi sińbes pe. Ónegesi juqpas pa. Onyń ústine shetinen sóz qýǵan, mysqyldy erttep mingen Shanshardyń ónerpaz tuqymy bolsa qaıdan osal bolsyn. Qudaýánde, bizdiń hannyń osy inisine sonsha nege shúıile beretinine túsinbeı-aq qoıdym. Qolbala emes, týra qul baladaı jumsaıdy. Osy saparǵa shyqqannan beri Qazybek ulannyń qaı kezde uıyqtap, qaı kezde tynyǵatynyn bir kórmeppin. Soǵan qaramastan qabaǵyna keıis-kirbiń jýytpaıdy-aý sabazyń. Áı, bolaıyn dep tur — aý. Bol! Bolǵanyń kerek, órenim! Biz sıaqty aýyl arasynan aspaıtyn mojantompaılyq saǵan jetpesin. Kózińde ot bar. Keýdeńde jalyn bar.

Jasaǵan, jas tileýin jat kórme. Jatyrqamaı, jaýap qyl!"

— Áý, Qazybek! Sen álginde qoımen birge qosaqtalyp ketýimiz múmkin degendi qalaı aıttyń? — dep Barqy batyr ulanmen tize qaǵysa janasty.

— Á,á, Báke! Ol bir tolqyǵan oıdyń kóleńkesi ǵoı. Qoryqpańyz. Elshiniń mańdaıyna jel, qońyna qol tımeıtinin bilmeýshi me edińiz, — dep jymıǵan Qazybektiń júzine barlaı qaraǵan Barqy bas shaıqady.

— Áı, bala! Tereńsiń-aý! Tifá-tifá, tilim tasqa. Degenmen de kót qopańdamaıtyndaı bekemdikti aıta alsań, sendire alsań aǵańdy, ashsańshy onda ishińdi!

— Tabysqan dosyń emes, shabysqan ejelgi qasyń ǵoı bular. Elshi bop keldik degen emeskimiz bolmasa, kómeskimiz kóp qoı áli. Hontaıshynyń da, kóp oıratyńnyń da murty maılanyp, kekirigi azyp, meımanasy tasyp otyrǵan kezeńde kelgenimiz ǵana qınaıdy-aý. Jer men kóktiń arasyn shańǵa bólep, kúnniń kózin aptalap jaýyp aldyna sap aıdap áketken qazaqtyń maly qanshama-kóziniń etin ósirmes deımisiz. Qul ǵyp qorlatyp, kúń ǵyp zarlatyp baılap áketken qazaqtyń jany qanshama-keýdesine nan pisirtpeıdi deımisiz. Opyryp alyp, jerimizdi jambastasa, qalamyzdy qoparyp alyp, baılyǵymyzdy tasysa-kókiregine jelik, keýdesine búlik kirmedi deımisiz. Keshegi terezesi teń, keregesi keń eldiń adýyn elshisi dep qarar ma, álde shabylǵan eldiń shańyna kómilip tentirep jetken áýpirim ólmeshisi dep qarar ma-kóńildi kúpti qylar jaıt osy, Baraq aǵa, — dep Qazybek demin yqylyqtata shyǵaryp, keýdeniń kúrsinisin jutqyzyp jiberdi.

Barqy myna elshilik saparynyń bel syndyrar taýdaı salmaǵy baryn endi-endi seze bastaǵanda, kóńildegi kúdigi odan saıyn qoıýlandy.

— Ne amal bar?

— Amal deımisiz?.. Sol amal kóp te, joq ta ǵoı. Bertis kókeme oıyssam, amal tappaspyz dep qınalýym kúsheıedi. Taıkeltir jákem qıalap baǵar-aq, qısynyn keltire qoıaryna kúmándimin-aý! — dep kishkene tóbeshikke shyǵa berdi de, qazaq elshilerine arnap tigilgen aqshańqan úılerdiń ústinen túskenin baıqady. Burylyp serigine qarady. Batyrdyń betinen qany qashyp, túsi surlanyp ketipti. Kóz janary da birtúrli kúlgin tarta qalypty.

— Oý, batyr aǵa-aý! Jumbaqsyz tań atyp, shyrǵalańsyz kún batqanyn kórip pe edińiz dalańyzdan! Ol kórmeı júrgen quqaıymyz ba edi.

Jumbaqty sheshpesek, óstip qalqaıyp júrer me edik. Shyrǵalandy jeńbesek, qaharly hontaıshynyń zárin syndyryp, kárin qaıtarǵaly osynda keler me edik. oý, qasymda sizdeı jaýbasar turǵanda keýdem kórik top gúrildemes pe, aýzymnan jalyn atylmas pa,-saq-saq kúlip, tómenge qaraı kóligin jeldirte jóneldi.

Tebinip qap Qazybekke qosyla bergen Barqynyń ishine qan júgirdi. Keýdesine úmit endi.

"E, báse! Nesine úreılenemiz. Mynaý jas, áı, tegin emes. Aıtpap pa em. Ózge ózgendi bilmeımin, dál osy qoly siltep túser semser, qıyp túser qylysh, kesip túser qanjar osy Qazybek bolar. Bolar-aý! Túıilýi qatty. Shúıilip túsip, ilip-aq áketer. Ákete alar! Anaýertis hannyń osy órendi ıyqtaı beretini-aq jaman bette. Aǵaıynnyń alasynan óter jaýlyq joq. İshine qatqan qyrnasy qalaı jibitiler. Jibimese-Qazybekti múlde jolatpaıdy. Onda, Barqy, jolatýdyń jolyntap. Jaýbasarym dedi ǵoı seni álginde anaý barshyn jas. Seniminen shyq myqtap".

Ekeýiniń aldynan eki oırat jigiti shyǵyp, atarynyń shylbyrynan ustap, ekeýin de qoltyqtap túsirdi.

Qoshemet kórsetip, úıge kirýlerin ótindi.

Barqyǵa oırattardyń qurmetteýi unap qaldy.

— Raqmet! Kiremiz ǵoı, kiremiz. Ózderińiz de saý-salamatta bola berińizder.

3

Eki kún ótip úshinshi kúnniń de tańy atty. İleniń aqqan sýynyń syldyry, toǵaıynyń tańǵy samalmen esken sybdyry, aıdynǵa qonǵan úırek-qazdyń qanatynyń sýyn qazaq bitkenniń týǵan jerge degen saǵynyshyn oıatyp, qyzǵanyshyn kúsheıtip jibergen.

Ásirese Alban Syrymbet batyr mynaý ata-babasynyń qut qonys, jaz jaılaýyna kózi jasaýraı, kókiregi qarsy aıryla qadalyp qalady. Sol sáti: "ata-babamnan bastap ul-urpaǵymnyń kindik qany tamǵan Qasıetti atajurt! Qadiriń qanymda qalar, qasıetiń janymda júrer. Topyraǵyńnan jaralǵanym ras bolsa, tas bulaǵyńnan nár alǵanym haq bolsa, eńirep ketken ulyń omyraýlap jeter áli. Sonaý bir alatopalanda atadan ul, anadan qyz aıyrylǵanda, pyshyraǵan el týǵan jerin eriksiz jetimsiretip ketpep pe edi. Er kıesinen de jer kıesiniń keremettigin jan júregim qan jylap uǵynyp turǵanymdy sezemisiń,atameken qara orman! Jat qolynan, jaý qońynan azat etpesem, ýaı qasıetińnen aınalaıyn, týǵan jer-kindik qanymnyń anasy, tuqym-teberimmen, áýlet-záýzatymmen jer betine endi kelmesteı múlde quryp keteıin! Arym-elimde qalyp, qanym ózińe tamsyn!" deıtindeı qybyr etkizbeı tóńirekke telmirtip qoıypty.

Al tóńirek bolsa jasylyn áli de joǵaltpaı, jasanǵan qyzdaı jaınap, alqyzyl qyzǵaldaǵy kómkergen kógaldy kógin kóbeıtip, aspan men jerdiń jigin bildirmeı tutastyryp jibergen. Taqyr tóbe joq, úkili tóbe kóp. Sol tóbelerden bastalyp taý etektegen tal terekter, ózen boılaǵan shilik taldar buryn bolmaǵan bir jaıdarylyqtyń aıǵaǵyndaı tabıǵattyń jastyq dáýreniniń aıshyǵynda qulpyryp-aq tur. Tóbeden ósip, taý qoınaýyna lyqsyǵan kógildir saǵymy da ótken kúnderdiń kóńilden óshpes tańsyq sýretterin qaıta tiriltkendeı tynymsyz dirildeıdi.

Qazybek Syrymbet batyrdyń dál sol halin, ant pen sert bergendeı kúıin andap qaldy ma, tamaǵyn qyrnady.

— Naǵyz jer jannaty-aý, aǵa! Taýyn qarańyzshy tym tákappar emes pe. Tóbesine qarasańyz, taqıańyz tóbeńizden eriksiz domalaıdy. Ózenin qarańyzshy tas aǵyzar, nar qulatar ekpini bar. Baltyr sıpar sypaıy bıazylyǵy da bar. Órligi de mol, keńdigi de mol. Doldansa-jaýyna kater. Saǵynsa, joǵalǵan ulyna qatal. Ana deýge de, pana deýge de sıady — aý. Dalasyn qarańyzshy! Sonaý kókjıekten quıǵyta shaýyp kep, ózenine bas qoıyp shólin basyp, taýyna arqasyn súıep, kósile sulaı ketken. Elge qonys, malǵa órispin deıtin myrzalyǵynda búgin yrzalyq az-aý. Azamatyn izdeı me, alashyn ańsaı ma, jer túbinen áldebir yńyrsyǵan ún kelerdeı-aý. Dala tynysynan júrek solqyldatar, qan qyzdyrar ystyq lep, ystyq dem jeterdeı-aý, — dep Qazybek sál bógeldi de, serigine jalyndaı buryldy.

— Dalamyzdyń jelimen jarysyp tuıaq dúbirleter, ózenimizdiń balyǵymen oınap móldirine shomylar, taýymyzdyń taǵysyn quryqtap, shyńyna shyǵar kúnder de jeter! Jetedi, Sáke! Kindik jurt, ata qonysyńyzǵa eldeı kóship oralarsyz áli-aq, batyr aǵa!

Syrymbet ornynan atyp turyp, Qazybekke qushaǵyn keń jaıyp, alyp keýdesine qysyp kep aldy.

— Baýyrym-aı! Lebizińniń táýirin-aı! Tilegińniń Ádemisi-aı! Men aıta almaı otyrǵandy, sen aıttyń-aý! Jaqsy aıttyń-aý, Qazybek inim! Saǵynǵanymdy qaıtip jasyraıyn. "Er týǵan jergeni" osyndaı Qasıetti saǵynyshy, júrek bulqyntar qudireti, ǵalamaty bolmasa, nege aıtsyn. Raqmet, baýyrym! Aǵańdy bir serpilttiń. Bir sergittiń!

— Bu shirkinniń aıtqyshyn! Neni aıtýshy edi ol. Buttaǵan jattaǵanyn taqyldatyp turǵanǵa shetińnen mázsiń. Áı, Syrymbet! Bar! Tez baryp anaý jylqylardy hontaıshynyń adamyna tabystańdar.

— Qalaı? Nege?

— Negesi joq. Tartýǵa ákelgen maldy qaıtyp áketken kimdi kórip eń. Alatyn hontaıshy, beretin biz! — dep Bertis han taǵy kirjiń ete qaldy.

— Aý, hontaıshy sonda bizge tóbesin de kórsetpesten, beretinińdi ber de, jónińe qaıqaı demek pe? — dep Qazybek qyzyp ketti.

— Al sen shyraq! Ár qýysqa bir qystyrylmaı, ornyńdy bilip, aýzyńdy jaýyp usta. Tiliń tym súıreńdegish bop barady keıingi kezde. Qysqarta salýym ońaı, — dep burylyp kete berdi de, Bertis qaıta beri aınaldy.-Syrymbet, seniń de shyrt etpen bar. Onyńnan tıyl! Bul-eskertkenim! Qylkópirdiń ústinde otyrǵanymyzdy uq. Taırańdaımyn dep, tońqalań asý ońaı.

"Han qatal bolmasa qaraýyndaǵylar basyna sekirmeı me? Seniki sol kekirttik-aý, kókesi" dep týysqanynyń úırenshikti taǵy bir jekýin estise de, Qazybek moıyǵan joq. Qınaǵany tartý taralǵy, syı — sıapatty qomaqty kúıde, bólektep-bólshektemeı, jurt aldynda, hontaıshy bastaǵan ıgi jaqsylary tegis jınalǵan keleli keńes basynda qolma-qol nege bermeıdi" deıtin ókpe me, ókinish pe, óıteýir ish tyrnar bir qyjyl ǵana.

— Apyraı, han ózgege aqyl qospaı ózi ǵana sheshken be? — dep Syrymbet batyr óli de ári-sári kúıde tur. "Eń bolmasa óziń birdeme aıtsańshy!" deıtindeı Qazybekke kóz tóńkerdi.

— Hanyń ǵoı. Ári basshyń. Bir bilgeni bar shyǵar. Kónbeske laj joq. Ózgeniń ortasynda otyryp ózdi — ózimiz eregiskende ne tyndyramyz. Kelisse kelisken shyǵar. Áıteýir hontaıshyǵa sybaǵaǵa dep aıdap kelgen soń, búgin ber, erteń ber, atap ber, jasyryp ber-báribir beresiń ǵoı. Jemsaýy tolsa, jeligi basylar múmkin. Aıtqanyn oryndaı berińiz, batyr.

— Sonda da aqaı joq, toqaı joq zirkildep buıyra bergende ne óndirer. Apyraý, árqaısymyzdy ár rý betke ustary ǵyp, dabyraıtyp atqa mingizbep pe edi. Elshilikke baryp, el namysyn jyrtar degen kóptiń úmitin de eskermegeni ǵoı, — dep Syrymbet kádimgideı renish bildirip, anadaı jerde turǵan atqosshy jigitine qamshy bulǵady. Anaý dereý jetip keldi.

— Attardy ákel.

— Qazir, Syreke!

— Hontaıshynyń adamy qaıda eken?-Syrymbet aıtyp aýzyn japqansha úlken úı jaqtaǵy bir top shoǵyrdan bir oırat jáne kók saýyty jarqyraǵan bir sherik beri qaraı bet aldy.

— Men bilsem, anaý qara hontaıshy adamy!— dedi Qazybek.

Solaı bop shyqty da. Atqosshy jigit jetektep kelgen atyna mingen Syrymbetke álgi ekeýi qosylyp, tórt atty adam tebine jóneldi.

Ońasha qalǵan Qazybekti ózi túsken úıdiń kóleńkesinde otyrǵan Kerneıuly Daý qol bulǵap shaqyrdy. Osyndaǵy ózine únemi jyly qarap, jotasynan qaǵyp otyratyn aǵany Qazybek te unatatyn.

Asyqpaı jaqyndady.

— Otyr, Qazybek!.. Bertis kókende búgin qarbalas tirlik kóbeıdi-aý, — dep syr tarta bastady.

— Men kóbine kóp mal jaqta júrmin. Kókemniń kóńilinen de, qarbalas tirliginen de múlde habarsyzbyn, — dep Qazybek shynyn aıtty da, endigi jip ushyn ózi sýyrtpaqtamaq boldy.-Nege qarbalasyp júr?

— Ne deriń bar ma? Kishi sáskede taǵy da bir top bop Syban-Rabtandar kelip ketken. Anaý Taıkeltir ekeýmiz hanmen bir úıdemiz ǵoı... Nege ekenin qaıdam, Bertis kókeńniń maǵan bul áńgimege sen búgin qatyspaı, shaý Babanazardyń qasynda bola tur degeninen sekem aldym-aý. Kishkentaı da bolsa han aty bar, ári elshi basy, bas ızep taıyp turdym. Sodan, álgi hanzada bastaǵan taıshylar birazdan soń qaıtyp ketti. Ne aıtty? Nege kelisti? Hontaıshy aldyn kóremiz be? Álde osy toıǵanymyzben ketemiz be? Birin bilsemshi. Hannyń mysyq kómbesi ne tirlik? Qazaqtyń aýzy birikpes áreketin myna jońǵar ordasyna elshi bop kelip tipti ýshyqtyrsaq, elge ne betimizdi aıtyp bararmyz? — dep qınala toqtady. Ar jaǵynda, kómeıinde búgýli qalǵan: "Bertis kóksaýdyń birimizden soń birimizdi shettetip kemsite bastaýy, óziniń ǵana aty men zatyn ozdyrtpaqshy bop jasaǵan sasyq qýlyǵy ekenin jurt túsinbes dep oılaı ma eken" deıtin renishin syrtqa shyǵarǵan joq. Onysy onsyz da hannan qaǵajý kórip júrgen ulandy aıaǵany bolsa, bir jaǵynan azýy alty qarys arystannyń aýzynda otyryp bir-birimen bet jyrtysýdyń bekerligin sezingendikten edi.

— Kókemniń belgili ádeti ǵoı. Úı ishinen úı tikpeı otyra almaýshy edi, endi qaı qıyrdy sharlap júr eken? Dáke, arqalap jetkenimiz aýyldyń emes, tipti aımaqtyń emes, búkil alashtyń amanaty edi ǵoı. Sony aıaq asty etkizip alyp, elge ne betimizben baramyz. Birimiz emes, bárimizdiń tilegimiz bir arnaǵa quıatynyn, bir toǵandy toltyratynyn ózek jarǵyzyp shyǵaryp, omyraýlap otyryp nege jetkizbeımiz kekireıgen hontaıshysyna da, jońǵardyń kúlli jamaǵatyna da. Aldyna túsip búlkildeı bersek, bultalaqtatpaı butalyǵyn tastap, buıdalap tuqyrtyp, erttep minip alar áli. Óz tizginimiz ózimizde ekenin, óz erkimiz óz basymyzdy qudirettendirip turǵanyn hany umytsa, qarashy nege esine salmaıdy hontaıshynyń.

— Qalaı, qaıtip Qazybekjan? Ol kóne me, qolyndaǵy shyjymyn ólse basqaǵa bere me?

— Shyjymyna da, shylbyryna da talaspańyzdar. Kimniń kim ekenin bizdiń han bilgenmen, bul eldiń hontaıshysy da, jaı taıshysy da bilmeıdi. Bilgizsin deńizder kóksaý kókeme. Shalqaısa, eriksiz eńkeıtinder. Shamyrqansa, shirene tartyńdar.

— Áı, Qaıyn-aý! Syńar ezý ǵoı ol. Bir qısaısa qyryq esekke júk.

— Sizder osal ma edińizder. Árqaısyńyzdyń arqańyzda bir-bir rý bar. Solardyń jaqsylary men jaısańdarynan asyp kete almas. Ádeıi istep otyrǵan astamshylyǵy ǵana. Túgel qosylyp, óre turyńyzdarshy, kóksaý kókirektiń solyǵy qalaı basylmas eken. Biz joq jerde bólektenip ońasha kelis sóz júrgizýińizge ruqsatymyz joq deýge tilderińiz ıkemge keler.

— Keler-aý. Sol shirkindi tyńdaı qoıar han tabylsa, — dep Daý bı Bertisten shaılyqqan kóńildiń kóńil-taqsyǵanyn taǵy tanytty.

— Halyq toqpaq, han-qazyq. Sizder bylq — sylq etkendi azaıtyp, juptaryńyzdy jazbańyzdarshy, qaıtip móńkir eken. Túgel tútikken júzdi tipti anaý Syban-Rabtanǵa tireseńizder-sonyń ózi-aq taıaq jegen kúshikteı quıryǵyn butyna tyǵa qoıady. Tátti sóz, jyly qabaqtyń orny emes bul ara. Qaıyndap ne qudalyqqa kelgen joqpyz. Birdiń emes, myńdardyń tilegimen kelip otyrmyz. Máımóńkelese, Bertis han máımóńkeleı bersin. Asaımyn dep asyǵyp júrse, kómeıine qum quıyńyzdar. Endi kúmiljip tómen qarap, turyp iship, jatyp iship keshige berýdiń qajeti joq. Hanzadadan hontaıshynyń qabyldaýyn talap etińizder. El bolam dese, esebimizdi aıyrsyn. Jaý bolam dese, jaýabyn qaıyrsyn! — dep qyzynyp ketken jas Qazybektiń daýsy kúsheıip sala bergen. Sol kúsheıgen daýys kómeıden lyqsyp tógilip, qaz qańqylyna uqsap ketedi eken keı-keıde. Sol daýysqa manadan qulaq túrip otyrǵan Taıkeltir men Babanazar bastaǵan rýbasylar jınalyp qaldy.

— Áı, ras aıtady!

— Jón-aq qoı!

— Kúmiljigenimiz de, búgejektegenimiz de ótirik pe. Aq boz úıdi tikti, aq maıdy aýyzdan aǵyzdy dep qara qalmaqtyń qabaǵyna qarap, mólıip otyrǵannan basqa bilerimiz joq,— dedi Taıkeltir.

— Durys aıtasyz, Táke. Qubylaǵa qarap kún ótkizgenge ábden daǵdylanyp ketkenbiz. Bul jerde de kún ózi úshin atar, ózi úshin batar deıtin jaıbaraqatty shaǵymyz qalmady. Asatý tilegen jaltaq kózdiń qolǵa qaraǵan tilemsek ádeti jaýdyń yǵyna jyǵa bermeı qaıtýshy edi. Aýzymyz bir, amalymyz ortaq bolsyndy myna Qazybekjan aıtty. Óremizdiń alynbaı, órisimizdiń tarylǵanyn ózimiz bilmeıdi ekenbiz. Áli taýy shaǵylmaǵan jalyndaǵan jas emes pe, sony tanyp qap, tabandap aıtty, — dep qyr murnynyń ústi jipsip, tarydaı bop bórtip turǵan ter monshaǵyn bir sıpap tastap, Babanazar Taıkeltirdiń sózin tiriltip áketti.

— Al onda bosqa shýyldamaıyq. Áne, anaý jońǵar nemeler biz jaqqa qarap elendeı bastapty. Árneniń ańysyn andyp, aqylmen is qylǵanymyz jón endi. Bákendi, handy ózim aınaldyryp kóreıin. Kónbese, kóbimizdiń talqymyzǵa salarmyz, — dep Taıkeltir túıindemek bolyp edi, Daý bı tikesinen tartty.

— Táke, ashylǵanyńyz shyn bolsa, túgel ashylyńyz. Álginde Bertis han sizdi menen bólektep alyp qap edi ǵoı. Neni qupıalap júrsizder?

Taıkeltir jaıymen basyn shaıqady. Qabaǵy túıilip ketti.

— E-e, maǵan nege manadan túıile qarap tur desem, osyndaı búkpeń bar eken-aý. Seniń izińshe-aq hannyń meni de syrǵytyp jibergenin kórmepsiń ǵoı.

— Shal qutyrǵan shyǵar. Ońasha ne sóılesip, ne kesip, ne pishil júr sonda?

Qazybek kúlip jiberdi. Shetinen hannan qaraýlyq kórip, tyrsıyp qalǵan bılerdiń qazirgi jıyrylǵan túrine kúldi me, álde osy jıyrylǵan, tarylǵan keýdelerdi jadyratqysy keldi me, ile sóılep ketti.

— Aý, aǵalar! Keskendi jalǵar, pishkendi septer ózderińiz turǵanda, Bertis kókemniń kúbir-kúbiri, jybyr-jybyry jelushyq bop ketpeı me. Sizderdiń arǵy pıǵyldaryńyzdyń ortaq nıet-el qamy ekenine kózim jetip, kóńilim ósip tur. Endigi áreket-bas ızep, kóz satyp, kóńil aýlaý emes, artynda erkin eli, qudiretti hany bar ulys úni bop júrek jaýlaý ǵana.

— Áı, shyraq! Ákeńniń belinde, atańnyń tórinde jatqandaı jutynyp sóıleı bermeı, aldy-artyńdy da bir baıqasańshy. Shylbyry túgil shiderine qol tıgizbeı shirenip turǵan shirkinder seniń bopsańa buıdasyn ustatyp, borsańdap aldyńa túse qalar-aq op-ońaı. Kúshenip sóılep kúsh tanytaıyq deısiń. Al, tanyt! Tas tóbeńnen aýyr túrzisimen bir urǵan sherik tálkekke ushyraǵan taǵdyryńnyń jetken jerin, taýsylar shegin aıqyndap bersin, — dep manadan ulanǵa qıastana qarap turǵan uzyn boıly, ashań júzdi aqsary adam qyjyrta qaldy. Ol-jeti momyn Arǵynnyń atynan qosylǵan tobyqty Ánet babanyń uly Sámbet edi.

Barqy batyrdyń qabaǵy qatýlanyp, eki qastyń arasy tik shapshı dóńkıip, qosylyp ketti.

— Sámbet, sen ne shatyp tursyń! Nege shabalańdaısyń! Eli úshin ólmegen erdi kórmeppeń álde. Tóbeden jońǵar urǵannan da qudaıdyń urǵany jaman ekenin bilmeımisiń! Halqyń úshin qanyndy qasyqqa quıyp, janyńdy shúberekke túıip kelgenińdi umytyp qalǵansyń ba. Qaıyspaı qasarysaıyq dese, qareketke basta degeni ǵoı. Kúmiljip kúltildetpeı, qasqaıyp basa aıtaıyq dese, elińniń erteńin oılaǵany da. Oǵan nege qıtyǵasyń. Jalbarynǵan elshini, jaltaqtaǵan jaýshyny qaıdan kórip eń? Jarqynym, kólden shól bop, nýdan qý bop týyp peń álde? Ánetteı ákeden sendeı bala týǵanyna qarnym asha bastady, — dep shyrt túkirgen Barqy batyr, Qazybektiń ıyǵyna qolyn saldy.-Jóniń de, jobań da durys, Qazybekjan. Keıde ilgeriniń keıindi mensinbeı shańyna kóme beretini bolady. Kishiniń keýdelep kep qalǵanyn jaqtyrmaı, úlkenniń ishtarlyq jasaıtyny da bolady. Oǵan moıyma!

Osy kezde Bertistiń jigiti jetip keldi.

— Táke, sizdi han shaqyryp jatyr. Tez jetsin deıdi.

— E, ne bop qapty? — dep Taıkeltir jaqtyrmaı qaldy.

— Men ne bilem. Shaqyr dedi. Tez taýyp ákel dedi. Basqasynda sharýam joq.

Taǵy da tikesinen týra ketetin batyr emes pe, Barqy shapshańdyq tanytty.

— Han shaqyrsa, osy dál qazir bárimiz túgel baralyq. Solaı da solaı dep máseleniń basyn ashyp alalyq. Qashanǵy biteý jara ǵyp, syzdata beremiz. Úndemeı qalsaq, álgindegi kúpildegenimizdiń arty qoı boldyǵa aınalady.

— Han Tákendi ǵana shaqyr. Basqalardy ertpe degen, dep jigit sóz yńǵaıyn baqqanyn bildirdi.-Táke,tez júrińiz.

— Táke, baryńyz. Tamyryn basam dedińiz ǵoı álgińde. Sol jaǵyn myqtańyz. Mynaý dikildek aqylsyzben aqylsyz, kórgensizben kórgensiz bolmaıyq. Hannyń qara taıaǵy eken, shaq etip tasqa tıe me, saq etip basqa tıe me, qadir qashyrmaıyq! — dep Daý ýáj aıtyp, qalǵandaryn kóndirdi.

— Sóz kóbeımesin endi. İske kósheıik,-desken bı, batyrlar ózdi-óz úılerine bettegende, Qazybek Daýǵa ilesti. Kóbinese osy bıdiń kóńilden shyǵar sózderi kóbeıgenge me, álde kózindegi adamdy ózine úıirip turatyn jyly meıirimnen be, qasynan qalǵysy kelmeıtin. Qazir de sol daǵdysymen bıdiń sońynda keledi.

Dál esikke taıana bergenderi sol edi, aıaǵyn áltek-táltek basyp júrgen jas shamasyndaǵy qalmaq balasy bul ekeýin jatyrqady ma, baj ete qalyp, júgire berip, jerde jatqan baqanǵa súrinip, murttaı ushty. Murttaı ushqan balany Daý jerge tıgizbeı qaǵyp aldy. Tik kóteril, odan saıyn baqyrǵan balanyń mańdaıynan emirene súıdi. Jeroshaq jaqta qazan astyna jalpyldaq otyn jaǵyp júrgen jas áıel dalaqtap tura umtyla bergen. "Jaý" qazaqtyń qaraqojalaq balasyn jerden ilip ap, mańdaıynan súıgenin kórgende, sostıyp turyp qalǵan. Sostıyp turyp qalǵan kelinshektiń júzin jylytyp, kóńilin bosatyp kúlki taby júgirgen. Sodan keıin ǵana esin jıǵandaı, elpildep kelip, meıirban qazaqtyń qolynan qara-domalaǵyn alǵan. Iilip sálem etken.

— Alla razy bolsyn, shyraǵym!

Áıel túsindi me, túsinbedi me, túsi ıgi qazaqtyń jamandyq oılamaıtynyn sezdi me, qaıta-qaıta basyn ızeı berdi.

— Dáke, kishkentaıyńyzdy... Túıteńizdi saǵynǵansyz-aý.

— Ras, ras, Qazybekjan! Sol kishkene kúshiktiń ińgásine toıa almaı tez attanyp ketpedik pe, — dep Daý kúrsinip qaldy. Daýdyń kúrsingenin Qazybek ilip ketti.

— Kúrsinisińiz kóbeıgenine qaraǵanda, Dáýke, kishkene Túıteden de góri babyńyzdy tapqysh tyǵyrshyqtaı Babyldyq jeńgemizdi kóbirek ańsaısyz ba dep qaldym-aý, — dep qatty kúldi.

— Áı, sen endi aǵańmen oınaıyn dediń be, — dep sál daǵdaryp turdy da,-Iá, keıde jeńgendi oılaıtynym da, tezirek kórgim keletini de ras. Janyńa jaqyn tartyp turatyn jandy nege jek kórersiń. Kózinen shýaq tógilip, qımyl-qozǵalysynan ózińe degen yqylas-peıili aıqyn sezilip turatyn jaryńnan jarqyn kim óter. Al Túıte... ıiskep maýqymdy basa almaı, qushaǵyma alyp kóńilimdi kónshite almaı yndynymdy qurtyp qoımady ma shirkin neme. Endigi qyrqynan da shyǵaryp qoıǵan shyǵar! — dep tátti qıalǵa bókken týysyn odan ári qınamaı, Qazybek ishke kirgen boıda basyna jastyq jastap, qısaıa ketti. Ótkendegi úsh birdeı náresteniń biriniń artynan biriniń kindigi kesilgeni jaýaby jumbaq, joly aýyr, talaby úlken, úmiti men kúdigi astasqan elshilik sapardyń ıgilikpen oraltar nyshanyndaı sezilip edi-aý.

Erte kóktemdegi alasapyranda Saıram tóńireginen aýa kóshken Bes Meıram aýyldarynyń kóshbastaýshylarynyń biri Tórtýyldyń Qarjasynyń batyry Qalqaman bolatyn.

Álekedeı jalanǵan jigitterin shashyrata shapqylatyp aýyl-aýylǵa jóneltken.

— Júkterin býyp, teńderin artyp, at-soıylyn qamdap, qoıyn aıdap, batysqa qaraı mandaıyn túzep shyǵa bersin. Baǵyt-Jıdeli-Baısyn. Art jaqtaryna bekem bolsyn. Tirsektep qýatyn qalmaq bolsa, qapyda qalmasyn.

— Bala-shaǵany sýyqqa uryndyryp almas pa ekenbiz. Mıtyndaǵan qoı shirkindi jer túbine jetkizý de qıyn-aý, — dep kóshi-qondy qıynsynǵan keıbireýlerge qatty ketken.

— Sen erindi dep, jaý erinbeıdi. Qutyrynyp kelip, qotanyńnan qoıyńdy, órisińnen jylqyńdy aıdap áketse ne demeksiń. Qoınyńnan qatynyńdy, qolyńnan balańdy julyp áketse ne dep kergirsiń. Bos sózdi toqtat! Jıyn-terin bol da, jolǵa tús! Mal ysqyrsa keldiki, aıdasa jaýdiki deseń, qaramdy kórmeı, aýlaq tur! Sender qusap bala belde, qatyn jolda dep jaıbasar jaıym joq!-degen.

Qalqamannyń Buhar hany Subhanqulmen burynnan tanystyǵy bar edi. Aǵaıynnan aıyryla kóship, alystan jetken tanysqa jonyn kórsetpeı, qushaǵyn ashqan han Ámýdiń bas jaǵyndaǵy Surhandarıaǵa kerege jaıǵyzǵan.

Qaı jerge kerege jaısa, sol jerge qara úıden qala ornatyp, keneńdi kentke aınaldyryp jiberetin qazaq aınaldyrǵan eki-úsh aıda kósh qıynshylyǵyn umytyp, kól-kósir tirlik keshkendeı máre-sáre bop qalǵan edi. Sol eki arada Táýke hannyń jońǵarǵa elshilik daıyn-daý qajettigi týraly jarlyǵy habarlanyp, sol qarbalasqa da Qalqamannyń on shaqty aýyly shuǵyl aralasyp ketken edi. Aralary buryńǵydaı onsha alys bolmasa da, aýyl-aýyldy aralap, kún balasynda at ústinen túspeıtin batyrǵa birde báıbishesi: "Otaǵasy, osy búgin úıde bolsańyz eken" dep sypaıy ǵana ótinishti tilek bildirgen. Sonda ǵana báıbishesiniń betine ajyraıa qarap, aıy-kúni jetip otyrǵan qosaǵynyń nege qolqa salǵanyn uǵa qoıyp edi. Basyn ızep keliskendi batyr. Qudaıy ıip, sol kúni qurǵa asylǵan báıbishesi torsyq sheke uldy tolyqsytyp dúnıege ákelip edi.

Sol sol-aq eken jańa qonysta týǵan tól basynyń qýanyshyn qyzyqtap, ıisi Qarjastyń aǵasyna aınala bastaǵan Qalqaman batyrdyń aýylyna kelýshiler kóbeıip ketken-di. Aldymen qutty bolsyn aıtyp abysyn, jeńge, kelinder deıtin urǵashy qaýymy shubyrǵan. Balany besikke salarda jańa qonystyń alǵashqy kishigirim toıyn jasaǵan Qalqaman aýylyna ózge rýdyń ıgi jaqsylary bastaǵan adamdary da sybaǵa toly dorba-qaptarymen, saba toly qymyzdarymen aǵylyp-quıylyp jetken edi.

Ásirese osy qýanyshtyń kórkin keltirip, qadirin arttyryp, batyrdyń mereıin tasytyp Táýke han bir top nókerimen arnaıy kelip edi.

Hannyń ózi bastap shańyraǵyndaǵy qyzyǵyna kelýin Qalqaman jaqsy yrym sanasa, keıinnen Áz Táýke, el qurmetine bólengen qasıetti Táýke atanatyn jasy qyryqty alqymdaǵan sol jas han qazaqtyń elshilikke attanar saparynyń dál qarsańynda shyr etip jaryq dúnıeniń esigin ashqan sábıdi jaqsylyqtyń nyshanyna balap, elshiliktiń joly boladyǵa saıyp, yrym etken edi.

— Áý, Qalqaman batyr! Mynaý torsyq sheke ulyń bir seni emes, bárimizdi qýantyp, úmitimizdi jandyra enipti jaryq dúnıege. Inshalla, jaqsylyǵymen súıinte bersin. Qınalyp, qysylyp jetken qazaqqa oń qabaq kórsetip, qushaǵyn jaıǵan Buhar kenti, Buhar jurtshylyǵy ǵoı. Sol qushaǵyn jaıǵan jurttyń jaqsylyǵyn umytpastaı eskere júrý úshin bul ulyńnyń atyn Buqar dep qoısam, qarsy bolmassyń. Ǵulamalar qalasynyń shapaǵaty tıip bul ulan oıyn qýmaı, oı qýyp óser. Buqarasynyń qamyn jer aıtýly azamat bolsyn dep, tilek tilep, bata bereıik, — dep shyn nıetimen qýanyp, jórgektegi náresteniń mańdaıynan ıiskep edi.

Buqar náresteniń besikke salar toıynan eki-úsh kún ótkende Babanazardyń inisi Beknazardyń tuńǵyshy dúnıege kelip edi. "Toı toıǵa ulasty" degen osy desken Qarakesek al dúrildesin. Bes Meıram, jeti Momyn túgel aqtarylyp, qara jerdi titirentip-aq jiberdi. Kóktemde bosyp kóshken eldiń kóterem kóńili jazda jazylmaı ma. Jazylǵan kóńil "áı, bir arqa-jarqa qyzyqtap, aıdy aspanǵa shyǵaryp, tamasha jasasaq-aý!" dep alaqandaryna túkirip júrgende, Buqar uldyń sońynan bas qyltıtqan taǵy bir torsyq sheke uldyń áke-sheshesin kúldirip, aýyl-aımaǵyn kóńildendirip kele qalǵany ǵoı. Dúnıe jaratylyp, sý aqqaly qazaqtan toıshyl, qazaqtan saýyqshyl halyq bar deısiń be. Qystan qysylyp aman shyqsa da shúkir, jalǵyz laqty kókparǵa tartqyzady da jiberedi. Qattyraq túshkirip qalsań, "járákimallany" japyrlaı aıtqan únder molaıyp ketti me, qazan kóter, báıge ber. Al áppaq sheke keń mańdaı ul týsa, aq túıeniń qarnyn jaryp iletamaǵan áke áke me. Oıdan túgendep, qyrdan qaıyryp ákep qonysyn qonaqqa, órisin meımanǵa toltyrmaǵan qazaq qazaq pa. Jıǵan-tergenin shashpasa, býylǵan teńin aqtaryp, sandyq-kebejesin ashpasa, sarańnyń sarańy atalmas pa. Berekesi orala bastaǵan Beknazar da, qala berdi qamystaı qaýlap ósken qalyń qarakesekte namysqa qyzbaı ma. Qazaqtyń bir otaýyn ordaǵa aınaldyrar tólbasy-sábıdiń qurmetine kúı kúmbirlep, án shyrqalmas pa. Keldibek bıdiń ózi esimin Tańybaı dep ataǵan nárestege arnalyp kúı de tartyldy, án de aıtyldy. Beknazardyń otaýyna sábı igásimen engen náreste Tańybaı dúıim Qarakesektiń keýdesine sóıtip qýanysh toǵytqan.

Osy aıta qalǵandaı toıdan dál bir juma ótkende Jıdeli-Baısyndaǵy úshinshi shańyraqtan úshinshi uldyń ińgási jumyr jerdiń qulaǵyn tundyryp jibergen ǵoı. Kókbóri Kerneıdiń uly Daýdyń ekinshi áıeli Babyldyq sulýdyń pushpaǵy taǵy da qanap, qaryq jalǵandy jatyrqaı jylap, jaryq jalǵannyń erkek-áıelin jadyrata kúldirip taǵy bir torsyq sheke, tomar bas ul týyp edi. Qarakesek taǵy shabylsyn. Qýanǵan qazaq óz etegine ózi súrinip, jer kókti aıqaı-shýǵa toltyryp jiberedi ǵoı. Árıne tamasha-qyzyqtyń aıqaı-shýyna ne jetsin. Daýdyń Babyldyqtan týǵan tuńǵyshynyń aty Balta bolatyn. Soǵan sáıkes yrymdap jańa týǵan jas náresteniń atyn Ánet baba Túıte qoıǵan-dy. Biri baltanyń ótkir júzi bolsa, ekinshisi baltanyń tegeýrindi dúmi-Túıte bolsyn dep tilek qyp, bata bergen. Sodan keıin úı saıyn jaıraı jyǵylǵan jabaǵy etine toıyp, úı saıyn keńirdektegen qara sabanyń betinde qara maıy kilkigen qymyzyn kekiriktegen qazaq semser siltep saıysyp, kók súńgini kúlashtaı laqtyryp jarǵaqqa qadap, adyrnalaryn kere tartyp, jamby atyp jamyrasyp, jadyrasyp qalǵan-dy.

Uly sapardyń aldynda, jol ústinde júgin tıep, teńin artyp "Iá, sát!" dese tarta jónelgeli otyrǵan elshilikke de, búkil qazaq qaýymyna da, úsh toıǵa arnaıy qatysqan Táýke hanǵa da úsh uldyń birinen soń biri qatar týýy qatty áser etip, yrymshyl eldiń úmitin kádimgideı-aq laýlatyp ketken-di.

"Oń-solymyz seldirep, ortamyz opyrylyńqyrap, janymyz jaýda, malymyz aıdaýda ketip kúızelińkirep otyrǵanymyzda, olqymyzdy toltyryp, óshkenimizdi jandyryp, Haqtaǵalanyń ilgergi kúnnen qýanysh tabarymyzdy mezgegen áldebir nyshany ma eken" deıtin joramaly kópshilikti táýbaǵa uıytqan-dy.

Qazybektiń álginde Daýǵa ázildegeni osy jaǵdaı bolatyn.

"Dúnıe bulyń-bulyń saǵym-aý! Dirildep shaqyryp, dirildep sýsyp qashqaqtaı beredi. Endi jettim, endi battym degeninshe, kókala kilegeıimen kólbeńdep qoınaý túrtinip, taý bókterlep sıqyrshynyń kózi men bózindeı aldap, mańyna jolatpaıdy. Dúnıeniń sıqyryn ashtym, jumbaǵyn sheshtim deıtin bir jan taba alǵam joq. Qazaqtyń maly men janyna jer túbinen kózin satatyn oıratqa dúnıe saǵym bop kórine me eken? Áı, kórinbes-aý. Saǵym qýǵan tirlik sar-syltyp bitip, sendeltip tıtyqtatyp qoımaı ma. Al bular saǵym-dúnıe qýyp saǵyn syndyrmaıdy. Óıtkeni sheńberlegen josyǵy, qursaýlaǵan tártibi myqty. Anaý Jyrǵaldan kóp nárseni surap bilgenim durys boldy-aý".

Keshe tús aýa Qazybek İlege shomylýǵa barǵan. Barǵan joq-aý, barǵaly solaı qaraı bet alǵan. Aýyl shetine shyǵa bergende saýyt-saımandary jarqyldap, sartyldap eki sherik súzegen tekedeı bop aldynan oıqastap shyǵa kelgen.

— Bolmaıdy!-degen moıny joqtyqtan qaýǵa basy keýde búrkegen keń saýytqa ıegimen múldem súńgip ketken aldyńǵy sherik.

— Nege bolmaıdy? — dep Qazybek sebebin suraǵan. — Sý aram ba, men aram ba?

Ekeýdiń qazaqshasy onsha bolmasa kerek, túsingen túsinbegeni belgisiz, jalǵyz ǵana "bolmaıdydan" basqa jaýap bermegen.

Sol kezde tý syrtynan áldekimniń oıratsha sóılegenin estip jalt qarap, Qazybek Jyrǵal noıandy kórgen.

Qazybek sherikterge qoıǵan jaýabyn noıanǵa da qaıtalaǵan. Noıan qarq-qarq kúlgen. Ózinen jasy kishi, biraq kóziniń ýytymen, óziniń sergek sezimtaldyǵymen grekshelengen myna jas qazaqty kórgennen unatyp qalǵan-dy.

Sý da taza, sýǵa túspek bolǵan jas meıman sýdan da taza. Júrińiz, — dep ilgeri bastaı jónelgen Jyrǵal sherikterdiń nege bolmaıdysyn túsindirgen edi. "Elshi-qatardaǵy qonaq nemese beısaýat jolaýshy emes, úlken ult-qazaq eliniń, ulys hany Táýkeniń atynan kelgen, el men eldiń arasyndaǵy tatýlyq pen qatýlyqtyń ara jigin aıyrar, eldesý men jaýlasýdyń qaı-jaǵdaıyn shesher mámilegerler. Sondyqtan olardyń biriniń emes, báriniń ómirin kózdiń qara-qarashyǵyndaı saqtaý-sherikterge qatań tapsyrylǵan. O, jas qazaq jigiti ózderine oırat tarapynan qaýip-qater tónedi eken dep esh oılamasyn. Ondaı nıet túgil oı týyndamaıdy. Al qater onsyz da kóp. Qazaqtardaı bizder de ot pen sýdy tilsiz jaý sanaımyz. Kezdeısoqtyqtan saqtanbasa bolar ma. Qamys arasynan jolbarys jymyn kórgender bar. Azýy aıbaltańnan da ótkir dońyzdyń qabany qanshama".

Sýǵa túsip denesi sergigen ekeý jaǵada otyryp biraz áńgimelesken edi.

— Jyrǵal, sen shynymen mynaý sherikterińe, sonaý arattaryńa senimdisiń be? Eki aıaqty pendeniń mańdaıyndaǵy qos kóziniń túspeıtin jeri, qyzyqpaıtyn kezi bolmaıdy ǵoı. Biz "altyn kórse perishte joldan taıar" deımiz. Altynǵa da burylmaıtyn, ońaı oljaǵa da qyzyqpaıtyn oırat shirkiniń perishteden de beter áýlıe bolǵany ma?

Jyrǵal kúlip jiberdi.

— Altynǵa qyzyǵatyndar nege bolmasyn. El bolǵasyn áýlıe men perishtesi de, sumy men sumyraıy da kezdespeı tura ma. Biraq bizdiń temirdeı tártip, buljymaıtyn zańymyz perishteni de, sumyraıdy da Qaqpaılap Qaıyryp ákep, qatal josyqtyń yńǵaıymen qybyrlatyp qoıǵan. Aýytqydy degenshe qyl buraý qý taqymǵa, qyl shylbyr tal moıynǵa sart ete qalady. Urlyq-qarlyq sıaqty jeńil-jelpi qylyqtary úshin taqymdy qyl buraý shyryldatady. Elin satsa, hany men noıanyn qaraqtatsa, tal moıyndaǵy qyl shylbyr murnynan janyn syǵyp alady.

Qazybek tańdaı qaqty, biraq bas ızedi.

— Ol josyq bizde de bar. "Urlyq-túbi qorlyq" degendi sanamyzǵa sińirip ósemiz. Esigimiz ashyq. Qoramyz-qotan ǵana.

Jyrǵal qyzynyp ala jóneldi.

— Qotan deımisiń? Sen, Qazybek, ol qotannyń oırattyń sózi ekenin bilemisiń? Bilmeseń, tyńda. Tórt-bes atadan qosylatyn týystardyń birigip tirshilik qurǵan qaýymdastyǵyn bizde, oıratta-qotan nemese qosyn dep ataıdy.

— Biz aýyl deımiz...

— Senderdiń aýyldaryń, ıá kelińkireıdi. Al osy bir rýǵa jatatyn birneshe qotannyń bizdegideı otaq dep atalatyn, sol ortaq qonystaǵy otaqty birigip qorǵaıtyn úlken qaýymdastyq bar ma senderde?

Qazybek tosylyńqyrap qaldy.

— Al álgi týy bir, túbi bir týystas, tamyrlas rýlardy quraıtyn birneshe otaqtyń birigip aımaq bolaryn, áldeneshe aımaqtan ulys túziletinin, úsh-tórt ulystyń basy qosylyp taıpa atalaryn, al búkil ulystyń handyq quraıtynyn bilesiń be? - dep ekpindete tópeledi.

Qazybek ári qyzyǵyp, óri qyzǵanyp otyr. Qyzyqqanyn jasyrǵan joq.

— Qalaı-qalaı satylanyp baryp salmaqtana túsken, á! Saýsaqtyń jigińdeı bolyp baryp,

bal-talasań buzylmastaı bop tutasa qalatyny ǵalamat. Al, Jyrǵal, álgi qotan, aımaq, ulystaryńdy jeke-jeke ıirip qaıyratyndar bar ma?

— Bolǵanda qandaı! Qotandy demshi, otaqty shúleni ıektese, aımaqty zaısan dóńgeletedi. Ulysty-noıan qaıyryp, taıpany taıshy úıirse, búkil handyqty qasıetti de qudiretti hontaıshymyz bıleıdi.

— Qalaı tapqan!

— Iá! Uly Erdene Batyr han osydan týra júz qyryq jyl buryn Tarbaǵataıdaǵy ataqty quryltaıynda tórt túmen oırattyń basyn qosyp, "Saadjın bıchig" degen jarǵysyn qabyldap, bytyraǵan eliniń basyn qosar altyn qazyǵyn qaǵyp ketken. Álginiń bári sol jarǵynyń arqasy.

Qazybek oılanyp otyr. "Qazaqtyń ár aýylynan áldeneshe baı, áldeneshe bı shyǵyp, baıy bıine des bermeı, bıi baıyna ese jibermeı, sharýasy túgil bastary birikpeı shóre-shóre bop jatatyny ótirik pe. Bir aýyldyń ǵana bytyraǵan tirligi osyndaı bolǵanda, aımaǵyndaǵy alaýyzdyq apannyń aýzyndaı, oqpannyń óńeshindeı birlik pen tatýlyqty jalmap jutyp jatady eken-aý".

Jyrǵal ıyǵynan jaılap túrtip qaldy.

— Uıyqtap kettiń be?

— Joq! Uıqy qaıda, oıǵa battym. Ortaq ógizden ońasha buzaýym jaqsy emes-aý degen kúdik keýdemdi shyrmaı bastady. Ár qyrdyń ústinde bir qudaıymsynyp keýdesin qaqaıtqan qazaqtyń dál sen aıtqandaı Qatal jarǵymen basyn qosa alsaq!.. Oý, onda Jyrǵal dostym-aý, senderge qater kóp qoı. Jaıylyp ketse, jalǵannyń jartysyn jasyratyn mol qazaq, sansyz alash balasy at tóbelindeı oıratty shańymen búrkep, kóleńkesimen-aq qorqytyp, qum qaptyryp keter-aý, — dep sylqyldata kúldi.

— Bosqa kúlme, Qazybek. Ózderińniń "erkektiń qory kúler, áıeldiń qary kúlerin" umytpa.

Sonsoń alash dediń. Jaıylsa jalǵandy jaýyp keter dediń. Sol alashyńnyń tútin sany, jan sany Qansha ekenin áli bilmeısińder. Bilýge tyryspaısyndar da. Al bizde... — Jyrǵal kidirip qaldy. "Aıtsam ba, aıtpasam ba" deıtin eki oıly pishinde biraz bógeldi de, sózin batyl jalǵastyrdy. — Al bizde maldyń da, jannyń da, qarý-jaraqtyń da esebi júrgiziledi. Óıtkeni sheriktiń sanyna qaraı soǵan saı qarý qajet. Aınalańdy qursaýlap alǵan alaqshyń tóbeńnen tónip, balaǵyńnan qaýyp turǵanda, álginde óziń aıtqan at tóbelindeı ǵana az oırat saqadaı saı otyrmasa, oıdaǵy orystan, qyrdaǵy qytaıdan, qasyndaǵy qoqańdaǵan Qazaqtan qalaı qorǵanbaq.

— Aý, Jyrǵal! Óltirseń de, ótirik aıtpaı óltir. Qazaq qaı kezde ózdiginen kelip, irgeńdi túrip, qabyrǵańdy sógip shaýyp alyp edi? Ár kezde de shapqan jońǵar, shabylǵan da, sabylǵan da qazaq emes pe edi? Búgin de shabylyp qalyp, sabylyp kelip otyrǵan taǵy da biz, qazaqpyz ǵoı! — dep Qazybek kesek murnyn sıpap saýmalaı berdi. Sońǵy kezderi qınalǵanda, keıigende osy ádetti taýyp alǵanyn ózi de baıqamaıdy.

— Oý, burtıyp qalǵannan saýmysyń? Já! Aıtqanyńdy tabandata qýmaıyn. Jónge jónsiz ǵana talasar. Ras aıtasyń. Dalandy shańdatqanymyz da, qalańdy qıratqanymyz da, qatyn-balańdy shýlatqanymyz da ras. Nege deısiń ǵoı, Qazybek. Sonyń biraz sebebi de bar. Oırattyń uly at ústinde týyp, at jalynda ósedi. Ul týǵanda, sherik týdy dep tymaǵyn aspanǵa atyp, qýanatyn oıratty kórmediń ǵoı. Ul týdy degenshe, miner at, kıer saýyt, bel men qolǵa qystyrar bes qarýdy daıyndaý qajet pe, qajet! Ol úshin ne isteý kerek. Ár otyz túndik hontaıshy ámirimen jylyna eki saýyt toqyp beredi. Onyń ústine ár qotan aı saıyn Urǵaǵa bir áıelden jiberip otyrady. Sóıtip aı saıyn jınalatyn úsh-tórt júz áıel alty aı jazda qanshama saýyt toqyp, qanshama kıim-buıym tigetinin bilesiń be? Qorǵasyn oqty saq eter jasaıtyn, qarý-jaraqqa kerek bylǵary óńdeıtin, hám temir qorytatyn jerlerdegi óz isin ónerin tóge atqaratyn bas barmaǵy maıysqan sheberlerimizdi kórdiń be? Joq! Olardy ózgege bildirip, ózgege kórsetip biz esektiń mıyn jedi ǵoı deımisiń,-Endi Jyrǵal qarq-qarq kúlip, dereý basyla qoıdy. — Osyndaı qatań tártip, qatal baqylaýmen jasaqtalǵan qosynǵa jaý izdemeı, el shappaı, olja túsirmeı omalyp úıinde otyra berý ońaı deımisiń. Kók naızanyń ushyn, aq bilektiń kúshin kimge salyp synaıdy oırat? Orysqa tıiserdeı óle almaı júrgen jońǵar joq. Shegirtkedeı qaptaǵan shúrshittiń shabynan túrterdeı shyryldaǵan janyn tastaı almaı júrgen aqymaǵyń da ol emes. Endeshe túri de ózderindeı, tirligi de ózderindeı jaýynger qazaqty qaýjalaǵan qol emes pe. Óıtkeni teń teńimen degen bar. Keıde sen, keıde ol jyǵyp, keıde ıtjyǵys túsip jatatyn qazaqtyń omyraýyn opyra alsań, aq tamaq, qolań shash, qarakóz qyzyn at kótine salyp ákep, birinen biri qalqyńqy qaradomalaq balalaryńnyń anasy etseń, aıdaryńnan jel esip, kómeıden tógilgen kúlkiń kók aspandy tilip túspeı me! Qaıran dáýren dep sony aıtady da!

Qazybek kúrsinip qaldy.

"Bári ras. Jasanǵan jońǵardyń jaý izdeıtini de ras. İzdegen jaýy-qazaq ekeni de ras. Aıdap malyńdy, baılap erindi, qorlap qyzyńdy áketetini de ras. Lap bergenge, tap beretin kúshimiz bolǵanmen, sesimiz de, desimiz de joq. Ses bolar edi, estisinen seskener qazaq az. Hany alysta, qahary qashyqta. Árqaısysy bir qudaı. Desi de bolar edi, biriktirer basshy az. Ush júz bop bir bólinse, ár sultan ár júzdi jáne bólshekteıdi. Sultannyń quryǵynan sytylǵan qazaqty bolymsyz bıler men bátýasyz baılar ıektep ala jóneledi. Al mynalar... jóni-túzý, josyǵy-joıqyn! Joǵarydan ıek qaǵyldy ma, taıshysy tap-tuınaqtaı ǵyp noıanyna tapsyrady. Noıany nyǵyzdap zaısanǵa buıyrady. Al zaısany demshi men shúlenge zirkildedi degenshe-aq arat pen sheriktiń basynda Qamshy oınap, arqasynda shańy qaǵylady. Sonsoń qıqańdap qısyq basyp, qyryn qarap kór. Qatynyńnyń qoınynan sýyryp alyp, aıyp salyp bir dińkeletip, dúre soǵyp eki qaýsatyp, esińnen tandyryp, esigińdi orǵa, besigińdi kórge aınaldyryp jibersin. Osydan keıin taıshy men zaısanǵa eki qolyńdy tóbege qoıyp, etegin súıip, etigin qushpas oıratty kórsetshi. Hontaıshysyna qudaıdaı tabynbas jońǵardy emge taýyp bershi. "Kósherimdi jel biler, qonarymdy saı biler" tárizdi qańbaq tirlikti qazaqtyń onda qashyp, munda tyǵylyp júrip, "ómirimdi alsań da, erkimdi alma" deıtin syltaýǵa úıirligin qaıtersiń. Órkeni az, tamyry jaıylmaǵan, erteńi múlde joq erkindiktiń qadiri qansha. Aý, sol erkindikti sonda sol qazaq kimnen qorǵamaq qyzǵyshtaı qıqyldap júrip? Óz qazaǵynan! Óziniń bı men beginen. Batyry men sultanynan. Ult birligine, el tatýlyǵyna qazyq bolyp qaǵylǵan hanynan. Jaýyǵatyny taǵy kim deısiń be? Tálimin talaǵyna quıǵan bedireıgen uly. Berekesizdigin betine basqan shapyldaǵan áıeli. Bes jandyqqa on tórt, jıyrma qolmen talasqan aǵa-inileri. Qala berse aqyldymsynǵan aǵaıyny. Nasybaıdy qalaı atqanyńdy da, úı kóleńkesinde tyr-tyr qasynyp, arqa-basyń qurysyp, tyrsıyp jatqanyńdy da kóre almaıtyn kórshiń de, eń bolmaǵanda kúlin sen jaqqa qaraı burqyratyp, kókala tútinin de sen jaqtan salady-aý. Qyrsyǵy bir basynan jetip artylatyn, ókireńdegen úni on oırattyń kómeıinen qumyǵyp quıylatyn "Ýrrahynan" da asyp túsetin qyrsyz qazaq qyrshańqy torysyna toqym jaba salyp, baqyraýyq túıesine shoshaıǵan ıtarqasyn arta salyp, balasyn baqyrtyp, qatynyn sabap, ıtin qańsylata bezdirip, azynaýlaq qoıyn dirdektete qýyp, jer túbinen jumaq izdep baǵyt-baǵdarsyz kóshe jónelmeı me?

Dalanyń uıtqyǵan jelinde tynym joq, qazaqtyń alasapyran kóshýi men bosýynda tynym joq. Mynaý bulaqtyń sýy baldaı eken, shalǵyny ormandaı eken. Tóbesi taýǵa bergisiz , shiligi nýǵa bergisiz. Kerege jaıylady. Jeroshaǵy qazylady. Kúli tógiledi. Bulaqty ıemdenip, jerdi baýyryna baspaı ma qazaq. Nege baspasyn. Myna tóbe de sonyki. Baldaı sýly bulaq ta sonyki. Kógaly kilemdeı uıysqan qonys ta sonyki. Aspanǵa qarasa shańytqan kún ǵana jalǵyz kóz bop tesireıedi. "Keldiń be? Kettiń be?" dep jatqan joq. Kókjıekke tesilse, tóbe — tóbeni baýyryna qysyp ap bulyń-bulyń bılegen kógildir saǵymnan basqa kóz tireler eshteńe jóne joq. Týǵanda kórgeniń osy kólgirsigen kókjıek. Óskende kórgeniń de osy beder-belgisiz kerenaý kólbegen kókjıek. Ótken jurtynda qaldyrǵan qonysynyń myna qonysynan ózgesheligi bolmapty — aý. Joq! Nege bolmasyn. Jeke ózi ǵana jambastasa, shiligi toǵaıdaı, shybyny torǵaıdaı emes pe! Anaý shyqylyqtaǵan shymshyǵyn ózgeniń búrkitine aıyrbastar ma. Óziniń shybjyndaǵan sholaq quıryq shybyshyn óńgeniń buzaýly sıyryna teńgerer me.

Áı, biraq... Jer óziniki bolmaı, ózgeniki bolyp shyqqanyn soıylǵa jyǵylyp, sorasy aǵyp otyryp bilgeni bar-aý baıǵustyń. "Bulaǵyma qonyp, tunyǵymdy laılaǵanyń úshin shań basarǵa" dep shybyshyn mańyratyp tartyp alyp, qan qaqsatpady ma. Qaıran qazaq ashýǵa qaıtyp minbesin. Bet-júzge qaramas bestemshe qamshy qaıtip qana shoshańdamasyn. Shoshańdady degenshe balany belden, qatyndy jonnan tilip túsip, birin baqyrtyp, birin shaqyldatyp ala jónelmesin be. Shoshaq úıi qaıta jyǵylyp, shoshaıǵan qosy baqyraýyq túıeniń qomyna qaıtadan artylmasyn ba. Azyn-aýlaq usaqty toqymyn jaba salǵan qyrshańqy torymen tirsektep qýmas pa. Ne kóp?

Dalanyń súrleý-soqpaǵy kóp. Jymy men soraby kóp. Qaı tusqa qarasań da, qaı betkeıge mańdaı bursań da, toqsandaǵy kempirdiń bet shandyryndaǵy ıý — qıý ájimdeı shımaı-shatpaq shıyrlar. Qalaǵanyńa tús te, shúıkedeı sýyrtpaqtap shań shyǵar da qaıqaıyp tarta bep. Aspanyń asqaq bolsa, dalań keń. Daýy kóp qazaqtyń hany qystamaǵan, tóresi jaılamaǵan, shorasy kúzdemegen, qarasy qonbaǵan dalasynyń eleýsiz bir pushpaǵy tabylyp qalar. Al sol pushpaq tabyldy degenshe jumaq qaqpasy ashyldy deı ber. Mal-tólden óspeı me. Ósken mal kóbeımeı me. Alaly qoıdy aqtyly jylqy qylý ońaı. Aldymen Shopan , atanyń qulaqqa jaǵymdy tuıaq syrtyly molaısynshy. Qoıly baıǵa kim jylqy aıyrbastamasyn. Al jylqy shirkin qazaqtyń maly ǵana emes, jany ǵoı. Qazyny kertip jep, ýyz qymyzdy tostaǵandap tastap alyp, qylquıryqqa min de, al kep shap. Dúbirden dalań oıansyn! Taýyń dirildep bılep, shoq qaraǵanyń jarysýǵa da shydamaı, dóńgelenip tý syrtynda qala bersin. Kók aspandy bórik qyp kıip, qara jerdi at baýyryna súńgitip, al kep zaýla! Al kep zaýla!

Qıalshyl qazaq jer túbinen jannat izdeımin dep júrip biri qalmaqqa qoldy bop túsip, suraýsyz ketpedi me. Biri bashqurttyń bıesin baılap, túıesin aıdap, týǵan dalasynan týý qıanǵa uzamady ma. Aspandy bórik qyp kıip, qara jerdi at baýyryna tyǵatyn qazaq qaıda? Qatynyn hatýn qylǵan oırat, ulyn kúl ǵyp jumsap, bunyń ózin súmireıtip erteńnen qara keshke qoı sońyna jaıaý salpaqtatyp salyp qoımady ma..."

— Qazybek, qaıtaıyq,-degen Jyrǵal noıan oı qushaǵyna súńgigen taǵy bir qıalshyl qazaqty sergitip jiberdi. — Kóziń ashyq, kóńiliń biteý. Kirgizbeıdi kim kóringendi, á.

— Áı, qaıdam! Kózimiz ashyqtyǵynan paıda ne, ıek astyndaǵyny kórmese. Biteý kóńildiń meńireýligi tipti sumdyq. Ózge túgil ózin de engizbeıdi.

— Kettik. Keıbireýler kóp keshikkenimizden sezik-tenip júrer.

— Kimdi aıtasyń? — dep Qazybek jalt etken úlken kózderdi tik qadady.

— Kim deriń bar ma? Ekeý-ekeý sóılesý bastalǵan tárizdi ǵoı. Árkim ózinen qoryqsa, ózektisinen de seskenedi de. Jaraıdy. Biraz áńgimelestik. Ekeýi odan ári únsiz qaıtqan edi.

* * *

— Bertis han shaqyrtyp jatyr! Tez jetińder!

— Jaıshylyq pa, jarqynym! — dep Syrymbet batyr hannyń dikildek jigitine otyrǵan kúıi moıynyn soza qarap qalypty.

— Men ne bilem. Bolsańyzshy! Tamaq sýyp qalady, - dep jigit asyqtyrdy.

— Á, tamaqqa shaqyra ma... Qazir onda, — dep batyr mol denesimen qorbańdap tura berdi de, baıaýlatyp dombyra shertip otyrǵan Qazybekke jalt buryldy. — Tur, balam! Júr.

— Ony shaqyrǵan joq! — Nóker jigittiń daýsy sańq etip shyqty.

— Kókem-aý, osy seniń atyń kim? — dep Syrymbet álgige óńkıe tóndi.

— Ony qaıtesiz?.. Á-á... Men-Namazbekpin, — dep batyrdyń ýysynan bosaǵan bilegin aýyrsyna ýqalady.

— Sen, Namazbek shyraq, budan bylaı kún bir jaýsa, terek bop eki jaýaryńdy doǵar. Óz atyna ózi uıymaǵan tekirektik kórsetpe.

— Jaraıdy, aǵa! Sóıtem... sóıtem ǵoı.

Namazbek úıden ata jóneldi.

— Al, Qazybek, bol. Hannyń tamaq berem degen syltaýmen shaqyrǵan keńesine qatys.

— Meni shaqyrtpady dedi ǵoı álgi.

— Han shaqyrmasa, men shaqyryp turmyn. Qazaqtyń qaı dastarqany shaqyrylmaı kelgen qonaqtyń aldyna jaıylmaýshy edi, — dep eriksiz ilestirip aldy.

Ári han aty bar, ári elshi aty bar Bertistiń túsken úıi ózge úılerden bıik te keń eken, jıyny onnan asatyn bı men batyrlardy buıym kórmeı, jutyp jiberdi.

Bertis kelgendermen qol alysyp amandasqanymen salqyn syzdy qabaǵyn onsha asha qoımady. Jalǵyz — aq Qazybekti kórgende, anaý qolyn usynǵanda selsoq qana erin jybyrlatyp, qolynyń ushyn ǵana tıgizdi de, burynǵydan da beter sazara qaldy.

Semiz jabaǵynyń eti jelinip, artynsha qymyz ishilip, dastarqan jınaldy. Kekirik atqan, tis shuqylasqan úlkender tilin tisine tistep, aq úıdi únsizdik jaılap ketti. Ańys ańdyǵan úlkenderdiń ishpystyrar shabandyǵyna ishteı keıigen Qazybek shydaı almady.

— Qys ótip, jaz kelgenin baıqamaı qappyz-aý. Qysqy keshte ettiń artynan ertek tyńdaýǵa jınalyp, jym-jyrt qalatyn bala-shaǵadan aýmaı otyrmyz,— dedi.

Syrymbet myrs etti. Syrymbet myrs etkende Barqy batyr búkil alyp denesimen selkildep kúlip ala jóneldi. Babanazar da keńk-keńk etip ashyq qosyldy.

Bertis arqar múıiz shaqshasyn shyǵaryp, tyrnaǵymen sartyldata qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Álgi sartyl endi-endi tutanyp kele jatqan kóp kúlkini kómeılerge qýyp tyqty. Han kók buıra nasybaıdy ádettegiden kóbirek ilip alyp, eki tanaýyna kezek urdy. Qushyrlana ishke tartyp otyryp, júdemelete túshkirip-túshkirip qaldy.

— Járakimalla! — dep áldebir erin kúbir ete tústi. Bertis kim aıtqanyn kóreıin degendeı otyrǵandardy jaǵalaı súzip ótti de, shaqshasyn aldyna tastaı saldy.

— Mynaý Taıkeltir aıtady. Kóbińniń kóńiliń maǵan kúpti kórinedi. Syrttaǵy sózdiń bóri ósek. Ókpe syzy bolmasyn deseńder, kózime aıtyńdar.

— Endi aıtqanda neni aıtamyz. Árıne kózge aıtqan da durys, — dep kúmiljı bergen Sámbetke Daý jaqtyrmaı qarady. Shydaı almaı tamaǵyn qyrnady.

— Ýaı, aldıar! Aıtar sóz kóp qoı. Qaısybirin qozdataıyq. Eń aldymen aıtarymyz: kóp aýyzdyń sózin jeke aýyz jeńip ketetin syńaıdy baıqaǵanymyz.

— E-e, sóz tımeı, daýys qarlyqpaı, qor bop júr ekensińder ǵoı, — dep han yńyrandy.

— Sózdiń de sózi bar, Báke!— dedi Babanazar az bógelip otyryp. — Kóp aýyzdyń sózin kelisip aıtar jeke aýyzǵa qarsylyq bolmas. Biraq sol kelisim bolmaı zorlap tur ǵoı!

Bertis basyn ızeı túsken boıy myrs ete qaldy.

— Namystaryńa tıgen eken de. Kelispegen kim sonda?

Ádeıi surady. Synaǵany da, kekirtkeni de belgisiz.

— Qazyq aınalǵan attaı jer taptaı bergende ne uǵarmyz. Kózime aıt dedińiz, aldıar. Aıtsaq, kelege kirgizbeı kelisim buzǵan ózińiz, — dep Babanazar tóteleı saldy.

Bertis shalqaıa túsip, qysyńqyrap alǵan eki kózdi endi Babanazarǵa óńmendete qarady.

— Áı, Mashaıdyń tuqymy! Seniki sol baıaǵydan kele jatqan eski qyjyl! Byqsytpa mynaý el qamy deıtin ortada.

— El qamy deımisiz?! Siz jegen el qamyn men oılamas pa ekem? El qamyn jeseńiz eldikten nege attaısyz? Bátýany nege buzasyz? — dep Babanazar da shapshı jóneldi.

— Eldikten men be ketken? Bátýa buzǵan men be? Ókinbeımin dep aıtyp tursyń ba osyńdy? — Kishkentaı da bolsa hannyń aty han. Han zirkildegende qara jym bolady. Kóp kózder kirpik tasasyna tyǵylyp, kóp ıin tómen tuqyrdy. Qaımyqpaı qarsy qaraǵan, kirpik jypylyqtatpaǵan Babanazar ǵana. Sony baıqaǵan Qazybek ishteı rıza bop, tileýlesine aınalyp otyr.

— Eldikten ketpeseńiz, erkimizdi nege tusaısyz, han? Bátýa buzbasańyz qolymyzdy baılap, tilimizdi nege kesesiz, aldıar!

Iinder sál-sál tiktele berip, "jýastan jýan shyǵady" deý ras-aý, osy. Jaıshylyqta kóp úndemeıtin Babakeń bárimizden asyp tústi-aý. Aıtpaǵymyzdyń negizgisi osy edi ǵoı" deıtin oı qybyrsyz uıyǵan denelerge qımyl-qozǵalys engizdi.

— Áı, sen meni qunǵa baılarsyń myna qalpyńmen. Tiliń shyǵa bastapty! — dep Bertis shalqaıa yrǵalyp aldy. — Ne isteppin erkińdi tusardaı, tilińdi keserdeı, á?

Babanazar hannyń qataıyp alǵanyn qanyn ishine tartyp surlanǵan túrinen baıqasa da, sheginýdi jón kórmedi. Alǵash shar ete túskende áńgimeniń arty mynandaı susty zilge jalǵasaryn eskermep edi. Jaǵdaıynyń bar aýyrlyǵyn túgel uqsa da, jaltaryp qala almady.

— Úı ishinen úı tikkendeı bólektenýińizdi ne dep uǵamyz? Birimizden soń birimizdi syrǵytyp jiberip, oırattyń hanzadasymen ońasha keńesýińizdi ne dep túsinemiz? Anaý shabylǵan elden Táýke hannyń jarlyǵymen el sózin aıtamyz, ult tilegin jetkizemiz, ulys talabyn hontaıshynyń aldyna qoıamyz dep sabylyp kelgen mynaý otyrǵan bárimizdi bólektep ysyryp tastaǵanyńyzdy ne dep bilemiz? — dep ekpindeı aǵyndap baryp kiná-jalasyn kesek-kesek tastaı lyq-lyq tastaı sap, toqtady da, terlegen mańdaıdy alaqanynyń syrtymen jaıqap ótti.

Otyrǵandarǵa des bitti. Toǵannyń aýzy bir ashylǵan soń, laq ete túspeı qaıtýshy edi. Sol yńǵaıdy bári baqty.

— Ras aıtady, Báke! Kóbeıip kelip, kemip ketkenimiz qalaı? Qaýlap kelip, bult etip aýnap ketkenimiz qalaı? Artymyzdaǵy dúıim jurttyń bir hanzadanyń aldynda buıym bolmaı qalǵany qalaı? El aıyrylysyp, sher qaıystyrǵan kókirekterdiń zary estilmeýi, kúńirenisi kúrsintpeýi qalaı? Myń-myńnan san myń tutqyndaǵy quldyq qamytyn kıip, kúńdik perdesin jamylǵan qaryndas pen baýyrlardyń kúıigi baýyryńyzdy ezbeýi qalaı? — dep tópeleı jónelgen Taıkeltirdiń jińishke daýsyn kótere ytqytqan ashshy "qalaıy" shekege shege Qaqqandaı zirk-zirk estilgende, Bertis qatty qozǵalaqtap qalyp, ıyǵynan sýsyp túsip ketken zer shapanyn kóterip ap, qaıta jaba bergen Namazbekti shyntaǵymen nuqyp jiberdi.

— Sender... Ózderiń údep barasyńdar ǵoı tipti! Baýyrym ezilmeıtinin, kóńilim kúızelmeıtinin qaıdan bilip eńder? İshime kirip-shyqqan qaısyń eń! Álde báleni balalatyp jaǵyp qalaıyq degen sumdyqtaryń ba?!

— Báke, bosqa tarylmańyz. Bárimizdiń jońǵar-qalmaqqa ákelgenimiz aldymen el sálemi, qala berdi han sálemi. Sony jambas jalpaıtyp jata bermeı tezdetip hanyna... á-á, hontaıshysyna aıtaıyq ta, jolymyz bolsa, tutqyndaǵy aǵaıynymyzdy bosatyp alyp qaıtaıyq deý ǵana bizdiki. Osymyzdy sumdyq sanasańyz, ózińiz bilińiz,— dedi Daý bı óziniń salmaqty denesine saı sabyrly únimen. Manadan osyndaı órekpimegen sóz yńǵaıy tabylmaı keldi me, endi áńgime arnasy ózgerip sala berdi. Bertis te osyndaǵylardyń aýzy bir jaqqa túgel qısaıyp ketkenin sezdi de, syńar ezýge basýyn azaıtty.

— Keliseıik deseńder, men be ekem keshiktirip júrgen. Kergip jatqan Qaldanyń, Besoqtyń emes pe, — dep yldılaǵan han shaqshasyn Taıkeltirge syrǵytty. Onysy: "Idińder! Búktińder! Biraq syndyrmańdar" degeni sıaqtanyp edi, qabaq baqqysh úlkender shaqshaǵa jaǵalaı qol sozyp, túsinistik tanytty.

— Keshiktire bermeıik. Biz qınamasaq, qalmaǵyńnyń qınalatyn túrleri kórinbeıdi.

— Syban-Rabtanǵa jabyla kúsh salaıyq. Hany-qalyńdyq emes shyǵar betine perde tutqan. Qabyldasyn bizdi tezdetip. Aryzymyzdy óz aýzymyzdan estisin.

— Topyrlatyp tosqyza bermesin endi. "Ne kórisemin, ne ólisemin" deıtin elshi atymyz bar. Ádetten attap ketpesin!

— Já! Jaraıdy! — Bertis Qazybekke ıek qaqty — Dombyrańdy ákelshi. Kópten shertpep edim.

Osyndaı ózdi-ózin qaıraý, pysyqtaýmen hannyń qabaǵyn beri qaratqan bı men batyrlarǵa Qazybek razy bop ornynan atyp turdy.

* * *

Keshegideı İlege bir súńgip shyǵýǵa bet alǵan Qazybekti búgin sherikter toqtatqan joq. Alystan áldeneshe saqına tastap, oraǵytyp aǵatyn ózenniń osy jadaǵaı tustaǵy jaıylyp, asyqpaı aǵatyn aıdyny tep-tegis. Tóńkerilip, birin-biri lyqsyp qýyp, jal-jal tolqyn týdyryp, jarqabaqty yshqyna soǵyp jatpaıdy. Qum qaırańdy baıaý jaýyp, sýsyp kep taban jalap, syrǵanap qaıta sheginetin erkin keń tynysy bar. Etigin sheship tastap, balaǵyn túrip alyp maıda qumǵa tobyqtan kómilgen aıaǵyn jalap qaıtqan, jalap qaıtqan jyly sýǵa Qazybek qarap qapty.

"Aqqan sý da adam ǵumyryndaı-aý. Jiptikteı jerden bastaý alady da jyra-jyradan jylap tamǵan jylǵalarmen, saı-saıdan syldyrap aqqan bulaqtarmen qosylyp ilgeri suǵyna beredi. Bulaq-kózder, jylǵa-tumalar ózek jara ózen bop aryndaıdy sonsoń. Jerden ylǵal soryp, bulttyń tósin saýyp kóbeıedi, keńeıedi. Al sodan soń taýdy tiledi, tasty aǵyzady. Órden tómen quldılaı qulaıdy. Jazyqta jaıylady. Endigi nárdi jan-janýarǵa ózi beredi. Tandyry kepken dalanyń tańdaıyna endigi sýdy ózi tamyzady. Adam da sondaı. Sábı ińgásimen dúnıe esigin qaǵady. Odan bozbala kúı keshedi. Úı kóteredi basyna. Ot basynan taǵy da ýildegen ana áldıi estiledi. Urpaq jalǵastyǵy bastalady. Keshegi sábı búgingi áke, erteńgi ata, keıingi baba. Ári-beriden soń bir rýdyń basy. Bara-bara taıpanyń árýaǵyna balanady. Aty uranǵa aınalady. Óskeni, órkendegeni-aqqany, aryndaǵany, tasyǵany, shalqyǵany emeı nemene".

Oıyn úzip alyp, eleń ete qaldy.

Eleń etkizgen sý betin sıpaı sorǵalap tamyljyp jetken án edi. Qazaq áni edi. Alystan talmaýrap jetken saryn emes. Dál osy mańnan, jaqynnan sharyqtap shyǵyp, qalyqtaı kóterilip, yndyndy ózine tartyp barady.

"Apyraı! Qalaı sorǵalatady! Ádemi ashyq ánge de muń sarynyn qosýǵa bolady eken-aý. Álde muńlyq kúıdiń tebirenisinen týyndady ma eken?"

Qazybek etigin de kımesten jalańaıaq qalpy álgi on shyqqan tusqa eriksiz bet qoıdy. Ózen jaǵalaǵan alasa toǵaıdyń da shetine ilikti. Tabanyna batqan tastan áıenshektense de, toqtaǵan joq. Bar erkin alyp ketken ánshini kórmek. Ánin Qasynda turyp tyńdamaq.

Aǵash arasy syzdy eken. Balaqtap ósken tal-shilikter balaq qaýyp, tirsek qaǵyp júrgizbeýge aınaldy.

Án sol ásem shyrqaýymen áli qalyqtap tur. Endi sózi de anyqtalyp estile berdi. Shyn kóńildiń ystyq yqylasymen ashylǵan jastyń kúlimkózine degen tátti kóńilinen syr shertken ánde buryn oınaqy áýen, kóńildi yrǵaq mol bolýshy edi. İshtegi alyp-ushqan júrektiń aqjarqyn syry dos kóńildiń anyq belgisindeı eljireı úzdigip turyp, qalyqtap baryp qýanysh tapqan shattyǵymen uzaýshy edi. Qazir sol qýanysh tolqynyn saǵynysh dirili almastyryp, oınaqy áýendi birtúrli kekselendirip, keýdege elegizýli alańdaý, ańsaý tárizdi kúńgirt qońyr sezimderdi toǵytyp jibergendeı.

Qazybek tas batqan tabanynyń aýyrǵanyna da, qamys tilgen, butaq jyrǵan tirsegine de qaraǵan joq. Oınaqy ánniń órnegin ózgertip, naqyshyn áserlendirip aıtyp turǵan qyzdyń bet-júzin kórmeı kóńili kónshimes alasapyran halge jetken edi.

Asyqqan adamnyń júrisi óngen be. Onyń aıaqtan shalatyn kedergisi kóp bolatyny ejelden belgili. Al bóten jerdiń tutasa ósken toǵaıynyń nýyn jalańaıaq keshýden óter azap bar ma. Qazybek qaıdan kelip, qaıdan shyqqanyn da bilmeıdi. Áıteýir esi-dertin áketip, ilgeri jetelep bara jatqan án ǵana. Bóten jurttyń ortasynda óz tilimen, óz áýenimen sondaı ystyq, sondaı áserli estilip, oınaqy áýenniń sál kúrsintken bıazy muńymen óne boıyn túgel jaýlap, "kel-keldiń!", "bol-boldyń!" astyna alyp barady.

Toǵaıdyń nýy sıreı tústi de, balaqtaǵan tal-shilikter endi azaıyp, sálden soń kórinbeı ketti. Eki-úsh aǵashtan óte bergende jarty sheńberlene ıilip, betin ózenge bere keń ashylǵan alańqaıǵa tap bolǵan Qazybek shetki moıylǵa súıenip entik basty. Apyraqtap aldyna kóz júgirtti.

Án tipti dál qasynan shyǵyp tur.

Biraq kóringen eshkim joq.

Qazybek adymdaı basyp ilgeri júre bergen. Kenet aıaq astyndaǵy qý shybyqtyń syrt etip synǵan dybysymen ánniń kilt úzilgeni.

Qazybek turyp qaldy. Endi belgisiz ánshi túgil, álgi ádemi án de joǵaldy.

"Qap! Endi qaıttim?" Ókinishi ózegin tepkiledi.

Sol jaq qaptalynan áldebir tyqyr estildi. Sol tyqyrǵa jalt burylǵan Qazybek jaǵadan sýǵa tumsyǵyn malǵan aıýdan aýmaıtyn nán qoıtastyń tasasynan shyǵyp kele jatqan qyzdy kórdi.

— Qazaqpysyń? Álgi ándi aıtqan ózińbisiń? — dep Qazybek suraǵyn jaýdyra berip, sál yńǵaısyzdanǵan kúıi aqsıa kúldi. — Kópten án tyńdamaǵanǵa, ózimizdiń ánimizdi tyndamaǵanǵa ishqusta bolǵam ba, ánińizdi estigende... múlde esten tańǵandaı boppyn. Sálamatpysyz, qaryndas.

— Shúkir. Ózińiz de esen-saýlyqta bolyńyz,— dedi qyz.

— Endi suraýyma bolatyn sıaqty. Jatyrqamadyńyz. Qazaqsyz ǵoı.

— Múmkin.

— Qalaısha? Sonda siz... siz, — Qazybektiń keýdesin solq etkizip kúdik oraldy.

— Iá, sol oıyńyzdan tabylarmyn, — dep qyz sezimtaldyq tanytty. — Oı, aıaǵyńyzdan, tabanyńyzdan qan tamyp tur ǵoı... Etigińiz qaıda?

— Esti alǵan ánge entigemin dep bárin umytyppyn ǵoı. Ana jaqta qaldy.

— Aıaǵyńyzdy kóterińizshi!.. Oı, buta kirip ketken be, soıdıtyp tilip jiberipti-aý. Tańyp tastamasa bolmas.

Qazybek aıaǵynyń aýyrǵanyn endi sezdi. Biraq ony onsha eleı qoıǵan joq.

— Eshteńe etpes.

— Beri júrińizshi. Sýǵa jaqyndańyz, — dep qyz qaıtadan qoıtastyń tasasyna qaraı tez attaı jóneldi.

Qazybek jaǵaǵa aqsańdaı basyp taıanyp, tastyń tasasyndaǵy taǵy bir taqtaıdaı jalpaq tastyń ústindegi kıim-keshekti qoparystyryp jatqan qyzdy kórdi. "Á-á, kir jýǵan eken ǵoı!.. Endi án aıtylar ma?" Muńly órnektiń muńdy sazy kókirekte oıanyp, álgindegi áýenimen tirilip, aýnap túskendeı boldy.

— Beri jaqyndańyzshy. Myna aranyń batpaq, sazy joq. Taza. Aıaǵyńyzdy jýyp jibermese... qum-topyraq kirse, bolmaıdy.

— Ózim osy jerde jýam ǵoı.

— Joq, beri kelińiz. Tańyp berem.

Qazybek aqsańdamaýǵa tyrysyp baǵyp, aıaǵyn súırete attap, taıana toqtady.

— Myna tasqa shyǵyńyz.

Tastyń kólbeı sulaǵan jartysy sýǵa suǵynyp ketken eken, Qazybek tep-tegis, jyp-jyltyr tastyń sý basqan shetine ótip, aıaǵymen tobyqtan jaldap turyp, qolymen tabanyn ysqylap jýdy.

— Boldym bilem.

— Óksheńizben basyp beri jaqyndańyz.

Qyzdyń súırikteı saýsaqtary denesine tıgende,

Qazybektiń búkil denesin órt jalyny sharpyǵandaı dýyldap qoıa berdi. Álde sýdyń sýyqtyǵynyń áseri boldy ma, álde qyzdyń epsekti qolynyń ystyǵy moldaý ma, bozbalanyń júzi nart qyzardy. Yńǵaısyzdana aıaǵyn tartyp qaldy.

— Nege shegindińiz?

Qyz daýsy báseńdep ketti. Bozbalanyń qyzaryp ketkenin baıqap edi. Endi bunyń da betine sharbylanyp qyzyl boıaý júgirdi.

— Sál shydańyz, tańyp bereıin, — dep taspalap jyrtyp alǵan shúberekti tabannyń áli de qany kórinip turǵan tiligin basa oraı bastady. Qoly sondaı ıkemdi. Qımyly sondaı názik. Qazybekke osy ıkemdi qoldyń názik qımyly sondaı unap tur. Oraý bitpese, qyzdyń jyp-jyly saýsaqtarynyń denesine janasýy toqtamasa deıtin tilek qaýzaıdy.

— Boldy. Endi tezdetip etigińizdi taýyp kıińiz.

— Á-á... rahmet, qa-aryndas!.. Esimińiz kim edi?

— Sharahaı!

— Sharahaı!.. Qalaı taýyp qoıǵan, eki kózińiz tup-týra sharadaı!

— Bizdiń sharanyń uǵymy basqa.

"Bizdiń" dedi me?.. Á-á, ózge edi-aý. Biraq sondaı jaqyn tartyp tur ǵoı. Tegi bóten. Nege bóten? Ózimizdiń Shara qyzdardan nesi bólek?"

Osyndaı suraq-shanshýlar oıy men mıyn qas qaǵym sátte shabaqtap ótti.

— Báribir siz bizdiń Sharasyz,— dedi ózine-ózi qarsylyq bildirgendeı.

— Nege sizdikimin? — dep qyz oınaqylana qaldy.

— Bizdiki degende... men ózimdi emes... Tuý, búldire jazdappyn ǵoı, — Qazybek shyn kóńilden jadyraı kúlip jiberdi. — Qazaq qyzyna sondaı uqsaısyz. Bizdiń qazaq qyzysyz dep ózimsinip jatqanym da.

Sharahaı da qosyla kúldi.

— Anam qazaq bolsa, jartylaı qazaq bop ta qalarmyn.

— E-e, álgindegi múmkin degenińizdi endi uqtym. Kıim kıisińiz de, shynynda jartylaıdan da kóbirek qazaqqa keledi.

Sharanyń qabaǵy jabyla berip, ashyldy. Sony Qazybek qalt jibermedi.

— Keı-keıde qazaqsha osylaı kıingenimdi táýir kórem.

— Jalǵyz júrsiz. Qoryqpaısyz ba?

— Neden qorqam.

— Qamys arasynda jolbarystyń jymy bar deıdi. Qorsyldap dońyz, buǵynyp bári júredi desedi ǵoı.

— Iá, ózenniń keı jerinde olardyń bolatyny ras. Al bul mańaıda joq.

— Ony qaıdan bildińiz?

— Qazaqtan... — qyz sál bógelip, yńǵaısyzdanyp turyp sózin jalǵastyrdy. — Sizderden elshi kele jatyr degen habar tıisimen osy túbekke úı tikkizgende... tóńirekti qaıta-qaıta súzip shyqqan. Álgi aıtqan jyrtqyshtardyń eshqaısysy joq.

— Apyraı, á! Maǵan basqasha aıtyp edi...

— Kim? Bizdiń... — taǵy da yńǵaısyzdandy — adam ba?

— Iá! Jyrǵal noıan.

Sharahaı kózin keń asha qarady.

— Noıan deımisiz?.. Noıan ótirik aıtpaýshy edi...

— Qaıdam. Múmkin maǵan betaldy júre bermesin degeni shyǵar,-deı bergen Qazybek kenet áldenege kúdiktene qaldy. — Noıannyń ótirik aıtpaıtynyn qaıdan bilesiz?

— Kókem bolsa nege bilmeıin.

Endi Qazybek qyzǵa tandana qarady.

— Sizdiń ákeńiz Jyrǵal noıan ba?

— Iá, Jyrǵal noıanyńyz-meniń ákem! — Endi qyz ernine mysqyl kúlki oraldy. — Kózińiz atyzdaı bop ketti-aý, myrza. Sonshama neden seskendińiz?

— Seskenip turǵam joq. Senińkiremeı turmyn.

— Nege?

— Bizdiń qazaqtyń kez kelgen bıiniń ne beginiń qyzy dál siz qusap japadan-jalǵyz kir jýyp degendeı kákir-shúkir sharýaǵa aralasyp júrmeıdi. Sylańdap kıinip, bulańdap boı túzeıdi. Sońyna ergen on shaqty qurby qyzdardyń ortasynda aqbozǵa minip, aq saǵymdy jyrtyp, jortyp júredi. Syrtynan kóz súzgen san jigittiń kóz qurtyna aınalady.

— Syrtynan kóz súzgen kóp jigittiń birine de buıyrmaı jer túbinen bir-aq shyǵady sonsoń... — Qyz kúmiljip toqtady. Kúrsingenin de jasyrǵan joq.

— Nege kúrsindińiz, Sharahaı!

— Sylańdap boı túzegen bir ataqty bıdiń sulý qyzy aýylynyń jigitiniń birine emes, alystaǵy oırat jigitine qumartyp qalmasa... Álgi alystaǵy oırat jigiti siz qusap elshilikke barmasa... Múmkin ekeýi kezdespes pe edi...

— Anańyz týraly aıtyp otyrsyz ǵoı...

— Iá. Birin-biri izdegen, ańsaǵan eki jas, aqyry el shapqyzyp, qan aǵyzyp qosylǵan ǵoı. — Sharahaı teris aınalyp ketti. Kózine kep qalǵan jasty kórsetpeıin deı me, álde bosaǵan kóńilinen qysyla ma, dirildegen keýdeniń tynyshtalýyn tosatyndaı.

— Shesheńiz qaıda? Osy araǵa keldi me? — dep endi bir kezde sulý bolǵan, sylańdaǵan sol qazaq qyzyn... áıeldi kórgisi kep ketken Qazybek enteleı qaldy. — Kelip pe edi, Sharahaı?

— Joq! - qyz basyn shaıqady.

— Nege? Qazaqtardy múlde kórgisi kelmeı me?

— Qaıtys bolǵan. Kóp aýyrdy. Keıingi kezde aýylyn, ata-anasyn kóp izdep, kop saǵynǵan.

— Qaıdaǵyny surap kóńilińizdi qobaljyttym-aý, Sharataı!

Qyz jalt qarady. Kózine nur júgirdi.

— Sharataı dedińiz be? Anam solaı aıtýshy edi. "Sharataıym!" dep úzilip edi! Qazaq dese janyn úzetin. "Meniń kesirimnen el shabyldy. Áke-sheshem meni eshqashanda keshpeıdi. Talaı qyrshynnyń obalyna qaldym!" dep maǵan muńyn shaǵyp, sonda kóp jylaǵan.-SHarahaı qaıtadan muńǵa bógip, sheshesimen qoshtasqan sátin esine túsirgende, qos búrtik jas omyraýyna domalady.

— Jylama, Sharahaı! Bosqa qamyqpa!

— Apam da jylama, qamyqpa deıtin.

— Kókeń she?

— Kókem be... Kókem anamdy áli izdeıdi. Olar birin-biri jaqsy kóretin. Kókem ǵoı meni ádeıi osy araǵa alyp kelgen. Naǵashylaryńdy kóresiń degen.

— Ániń jaqsy eken. Daýsyń sondaı ashyq!

— Apam aıtýshy edi. Ońashada, ózimen ózi otyrǵanda aıtýshy edi!.. Kórinbeı, syǵalap qaraýshy em. Kirpiginiń ushynda móp-móldir tamshy turatyn. Ap-aýyr tamshylar... Úzilip túskende jer solq ete qalǵandaı bolatyn.

Apam birinen soń birin aıtyp bop, istep otyrǵan jumysyn da umytyp, únsiz melshıip uzaq-uzaq otyratyn. Neni oılaıtynyn, neni ańsaıtynyn ol kezde qaıdan bileıin. Júregim ezilip aıaıtynmyn... Aıaıtynmyn.

— Qaıtqanyna qansha boldy?

— Bes jyl. Ol kezde onǵa shyqqam. "Jas emessiń, aldy-artyńdy oıla, Sharataıym!" dep otyratyn, — dep ózenge buryla berip edi, kózi kúnge túsip ketti. — Oı, pále! Besin aýyp barady ǵoı. Sizdi de, meni de aýyldaǵylar sharq uryp izdep jatqan bolar. Ústimizden tússe...

"Ústimizden tússe... Naǵyz soıqan sonda bolar. Elshi bop kep, etek túrdi dep qıǵylyq salsa. Etekti túrdiń be, túrmediń be — synyqtan syltaý izdegenderge báribir".

Qazybektiń mańdaıynan ashshy ter burq ete qaldy. Álgindegi jaıbaraqattyq múlde joǵaldy.

— Sharataı! Men keteıin.

— Toqtańyz. Jaıaý aqsańdap qashan jetesiz, — dep asyǵa jónelgen qyz tal arasynan bir kezde at jetektep oraldy.

— Qazir etigińiz jatqan jerge aparyp salam.

Jýyp jaıǵan kıimderin qorjynǵa jyldam terip salyp qanjyǵaǵa bókterdi.

— Aldyna, erge otyryńyz.

— Siz she?

— Men mingesem ǵoı. Bolyńyz.

Ekeýi toǵaıǵa enbeı, sý jaǵalap júrip ketti. Mynaý jol toǵaı súzgennen áldeqaıda jeńil boldy. Etik jatqan jerge de á degenshe jetip keldi.

Qazybek attan tústi.

— Saý bolyńyz, Qazybek aǵa!

— Oý, Sharataı, sen... siz meni bilesiz be? Qaıdan bilesiz?

— Bilem, aǵa! Keshikpeı baryńyz.

— Apyraı, á. Endi kórisemiz be?

— Múmkin.

Qyz atyn buryp alyp, sý shalpyldata jelip kete berdi.

"Múmkin" deýimen-aq ábden dińkeletti-aý. Kórki qandaı! Minezi qandaı! Ashylýy da, jabylýy da tez ishiniń. Ushqary aıtqan jerim bolǵan joq qoı deımin. "Aǵa!" dedi. Shynymen ishtartyp aıtty ma sony? Ózinen bir jas úlkendi bizdiń qazaq qyzdary syılap "aǵa" demeýshi me edi. Biraq sol sózdi qalaı aıtady? Qaıtip aıtady. Gáp solarda ǵoı. Dúńk etkizip tóbeńnen qoıyp qalǵandaı etip dúrse qoıa beretinderden kóńilder talaı qalmap pedi Qalǵan kóńil, árıne, meniki emes. Maǵan olaı áli aıtylǵan da joq. Biraq qasyna ergen, sońyna ilesken aǵa, dostardyń bet-bedelin túsirip: "Ibaı, betim-aı! Ne dep tursyz, aǵa? Uıatsyz ekensiz!" dep túıeden túskendeı qyp solq etkizetin qyzdardan qalaı túńilmessiń.

Áı, Sharataı! Sharahaı! Anań qazaq bolǵan soń, baýyrynda ónip, ana sútimen anańnyń tilin sanańa sińirip ósseń, seniń qazaqtan neń kem?

Al bizdiń kóp jigitterdiń shesheleri qalmaqtyń at kótinde kelgen tutqyn qyzdary ǵoı. Solar she? Solardyń tili alǵash qalaı shyǵady eken? Qazaqsha byldyrlar ma? Álde qalmaqsha qylǵynar ma? Anasynyń tilin aldymen uǵar bolsa, aldymen sol bóten, bógde ónege, tárbıeni simirer bolsa... onda... onda... Osy biz qara qalmaq, quba qalmaqpen soǵysa, soǵysa, qazaq qalmaq týyp, qalmaq qazaqty dúnıege ákelip, túptiń túbinde bir-birimizdi ajyrata almaı, aıyra almaı qalmas pa ekenbiz. Múmkin sóıtken de durys bolar ma. Ondaı atty kúnde kún qurǵatpaı shań boratyp, quıyn úıirip, daýyl soqqyzyp jetetin eki eldiń arasyndaǵy shabýyl-shandýyl tıylar ma edi. Sóıtip tabyssaq... Tabysyp tatýlasqanǵa ne jetsin. Hontaıshynyń aldynda tabysyp, tatýlasqaly keldik degen bir oraıdy da aıta alsaq erteń... Shabysa bergennen góri tabysqan táýir-aý. Sondaı kún týsa

Sharataıdyń sheshesi sıaqty muńlyqtar sharasyz kúıde saǵynyshtyń qurbany bolmas edi-aý!"

Qazybek jatyn úıine kelgende Daý aǵasy izdep júr eken. Qarsy kezdesti.

— Qaıda júrsiń, qaraǵym-aý? Mynaý jaýyqqan eldiń ortasynda japa-jalǵyz selteńdep júre bermeseńshi. Kim bilsin kimniń ne oılaıtynyn? Bu shirkinderdiń ishine kirip shyqqan joqpyz. Baıqastaý kerek qoı, — dep kádimgideı janashyrlyq tanytyp, keıip tur.

— Daý aǵa-aý, óziń tımeseń, ózgeniń sende nesi bar.

— Áý, sen bularǵa álden senip qalǵanbysyń. Biz Qashan tıisip edik. Bular bizge qashan tıispep edi?

— Qoıdym, Daý aǵa. Moıyndadym, — dep dál qazir kóńili tek jaqsylyqqa, ásemdikke yntyqqan Qazybek aqsıa kúldi.

— Aıtpaqshy seni nege izdegenimdi aıtpappyn-aý! Tákeń handy aqyry kóndirse kerek, sen anaý hontaıshy aldyna bizben birge barasyń.

— Oı, aǵa-aý! Súıinshińiz moınymda.

— Bertis kókeń saǵan onda durystap kıinip barsyn degendi myqtap tapsyrypty. Shabyna tıe bermeı, aıtqanyn istep, yńǵaıyna kóne berseńshi, — dep Daý jýasyta sóıledi.

— Áý, aǵa-aý, daýysyńyzdyń kúmiljigenine qaraǵanda kókemniń taǵy bir "qolqasyn" kómeıińizge tirep qoıǵan tárizdisiz-aý! — dep Qazybek qadala qarady. Adamǵa tikteı qaraǵanda úlken kózder keń ashylyp, Qaraǵan adamynyń ishin aqtaryp, kórip turǵandaı seziledi eken. Daý janaryn taısaqtatty. Biraq sózi sabyrly estildi.

— Bertis kókendiki orynsyz otqa túsetin kóbelekke uqsamasyn deý bolar. Jassyń ǵoı áli. "Jelpildeı berý jaramaıtyn qylyq. Ózge úlkendermen jaǵalasyp, jarysa bermeı, aýzyn baǵyp, tis jarmaı otyrsyn!" depti.

— Oı, jaratqan táńir-aı! Endi sózdi de ruqsat surap sóıleıtin boldyq pa?

— Basqa jerde sóıleı ber. Qazybekjan. Qaıta meniń kókeıime seniń sóziń kóbirek qonady. Seni keıde kópti kórgen kónedeı kóretinim ras. Al anaý hontaıshy aldynda kózge túspegeniń durys. Talaı daýǵa túsip, talaı dodadan kókpar alyp shyqqan Tákeńderden sóz aýysqan ba. Bıliktiń biliktisi ǵoı. Basqamyz shoshańdap, shı shyǵaryp alyp júrermiz.

— Jaraıdy, Daý aǵa! Aldymen sol hontaıshy qurǵyry qabyldap alsyn da bizdi. At shaba ma, bap shaba ma, baq shaba ma — bir qudaı biler.

Qazybek sál aqsańdap úıge kirip ketti.

"Áı, tegin emes osy bozbala! Kózińde ot, keýdesinde jalyn bar! Áriden kórip turǵandaı, beriden ustap turǵandaı ne dese de, qolmen qoıǵandaı aıtady-aý. Tipti jap-jas basymen kimdi bolsyn mysy basady da turady. Áıteýir, baqqa týǵaı. Taqqa bermeı, jup bop qonǵaı!" dep oılanǵan Daý keshki qyzyl shapaq qoıýlanǵan aspanǵa shalqalap qarap turdy da, sol shapaq astyndaǵy alys aýylyn, jas báıbishe Babyldyq bıkesin, jas náreste Túıte ulyn qatty saǵynǵanyn sezindi.

Keshki shapaq qyzyl tústen birte-birte qoıýlanǵan qońyr boıaýǵa aýysty. Endi aınaladaǵy alys kók-jıekke deıin keń kósilip jatqan jazyq pen tústikte sereıgen taýdy perdelep búrkep, kóz baılar qaraqońyr munarymen qyzylińir kelip tústi. Qazaqy úıi, qazaqy kútimi mol aq shańqan aýyl-dál qazir Daý kóńilinde áldebir ógeısiretken jatyrqaýshylyq týǵyzyp edi. Onyń qandaı sebepten, qaı kemshinnen jaralǵanyn taba almaı, kesek etti murnyn sıpap qoıyp, tez tarylyp kóz baılap kele jatqan tóńiregine tesile qarap qalǵan edi. Áldeqaıdan sańq etken ıt daýsyn estidi. Júzine dir etip qybyr endi. Túısigine áldebir tolqyndy sezik júgirdi.

"E, báse! Nege qońyltaqsyp tosyrqadym desem, mynaý ońasha aýyldyń, keshqurymǵy qoıy mańyrap, qozysy jamyrap, mal saýǵan, taı-qulyny shurqyraı kisinep, bıe aǵytqan, jylqy aıdaǵan abyr-sabyr qarbalas tirliginiń joqtyǵynan eken-aý. Áı, qaıran kóńil! Seniń de úırenshikti ádetke emshek kútken sábıdeı umtylyp turatynyń bar eken-aý. Tipti ıt ekesh ıttiń de úrgenine, qańsylaǵanyna kádimgideı tańsyq bop tushynyp turǵanyń mynaý... Ádettegiden bólek jym-jyrttyq ta kóńil qulazytady eken-aý. Al aýyldyń basqa turmys-áreketi sol qalpynda. Áne, jeroshaqta jalyny sharpyǵan jalpyldaǵan ot. Býy burqyraǵan úırenshikti qara qazan. Qara qazannyń aǵash qaqpaǵyn qaıqaıa ashyp, sorpa sapyrǵan qazaqtan aıyrmasy joq qaratory, qypsha bel kelinshek... E-e, qońyltaq kóńildiń tosyrqaıtyn taǵy bir kiltıpany-kelinshek pen otynshy erkektiń qylǵynǵan qalmaq-shasy-aý. Ózge tildiń ózek tyrnar bótendigin buryn eskermeppin-aý. Qulaqqa qazan túbin qyrnaǵan pyshaq tyqyryndaı tosyn estilgende yzyńyn ǵana baǵyp qap, mańyzyna jetpeı, mánin uqpaı máńgirip qalatynyń-aq jaman. Áý basta Adam Ata, Haýa Anadan jaralǵan adamzatty jalpaq jerdiń betindegi jaryq jalǵannyń túkpir-túkpirine tarydaı shashyp jibergen Jaratqannyń solardy birinen birin alshaqtatqany qalaı? Birin-birine túsinistirmeı, tilderin bólektep, túrlerin ózgertip, álgi áý bastaǵy kindiktes, uryqtas aǵaıyndy bir-birine jaýyqtyryp qoıǵany qalaı? Adam pendeni estiliginen aıyryp, eregisin molaıtyp, bir-birine qubyjyq qyp qoıǵany tóńir haqtyń qaı ádilettiligi? Kúshik asyrap qabaǵan ıt qyp ósirip, bóten aýyńdyń bóribasarymen talastyryp, yryldaǵan, aryldaǵan tóbetterdiń biriniń biri alqymyn ezip, jelkesinen alyp, burap soqqandarynan dúnıeniń búkil qyzyǵyn kórgendeı silekeıi shubyra, kózi qyzara esi shyǵatyn bádik jandardy talaı kórip em. Pendesin de dál sondaı aryldatqyzyp qoıǵan Jasaǵan haqtyń keı isine qaıtip qana bas shaıqamassyń. Ár ulysqa birin shúldirletip, birin mańqalatyp, birin qylǵyntyp ártúrli til bermese, anaý sylań kelinshek pen shoınaq otynshynyń ne dep qylǵynyp turǵanyn túsinbes pe edim. Túsinsem, kóńilime kúdik oralmas edi. Qalany qıratyp shańy oınaǵan, dalany qulazytyp quıyny qutyrǵan mynaý qatygez zamanda ár keýdege alabúlik bop enetin kúńgirt kúdikten óter ázázil joq-aý. Sambyrlaǵan tili joq. Áı, biraq sybyrlaıdy-aý kep sol qurǵyr kúdik qulaǵyńnyń túbinen. Sarnaıdy-aý kep tún uıqyńdy tórt bólip tósegińniń basynan. Sarnaıdy-aý kep tus-tustan jaý qaptatyp. Senbeı kór, ermeı kór sol ázázil kúdiktiń sansyz kúbir-sybyryna. Attan-aıqaıyna. Al sendiń eken, erdiń eken, ne turys bar, dereý kóter qaq soıyldy! Qos qoldap qysyp ustap qulashta gúrzi-shoqpardy! Azýyńdy aıǵa bilep ekilene umtyl! Qaq soıylyń aıamaı saq etkende, qaqyraǵan shekeniń qasyńnyń basyniki me, dosyńnyń basyniki me-onda endi múlde sharýań joq. Bezildep shyqtyń, berekeni de, birlikti de bezdirip qýdyń. Sony óziń sezesiń be, seziktenip ishteı ǵana qýystanasyń ba, endi saǵan báribir toqtaý joq. Óıtkeni oń-solyń tolǵan qas dushpan. Solqyldaǵan soıyl synǵansha, soqqylaǵan shoqpar qoldan ushqansha, qarsy kelgendi, kózińe ilikkendi qan qaqsat. Al sonsoń kóp soqqydan qansyrap óziń qula. Qansyrap qulap jatyp ishteı kúızelip, ishteı kúńirenip al jyla. Biraq odan ne óner. Qubyjyq kúdik sen jylady eken, sen qulady eken dep, talaıdy sen jylatyp, talaıdy sen qan qaptyryp qulatyp edi dep qarasyn óshirip, zym-zıa joǵalyp kete qoıdy ma? Qaıdaǵy joǵalý? Sol kúshiktegen kúdik nemeń odan saıyn órekpı órship, endi búkil óksigen ishińdi kernep, keptirip ala jónelsin!

Bári túsinispestikten... Adamdy adam túsinsinshi. Solqyldaǵan soıyl nemeń-jylqy ustar, mal aıdar kádimgi quryqqa ǵana aınalsyn. Qarǵys atqyr qara shoqpar qazyq qaǵar ósheıin bir toqpaqqa ǵana aınalsyn. Qatýly qabaǵyńa muz qatyp, qar jaýmaı, jadyraǵan janaryńnan nur tógilsin, shýaq shashylsyn! Aınalań tegis jaıdary kúlkige bóksin! Qýanǵan júzdiń ásem kórkine jeter ne bar? Eljiregen jannyń júreginen jylytyp tógiletin meıirim jaryq jalǵannyń jebeýshisi bolmas pa. Sodan jańyla beretinimiz qalaı? Sol meıirimdi mynaý Qazybek ulan izdep te, taýyp ta júrse, soǵan nege peıil bermeımiz? Tanaý deldıte úrkektep, qol sermeı, óń bermeı sekemdenip, janymyzǵa engizbek túgil mańaıymyzǵa jaqyndatpaýǵa tyrysatyn jol júrgen úlkendigimiz, kóp kórgen kekseligimizdiń qasıeti me sol? Ol nendeı qasıet? Sýyq-yzǵardy keýdege sıpalap toǵyta bersek, jylylyq pen náziktikke oryn qala ma? Búıte bersek, jatbaýyrlyqty jaqsylyq deýimiz múmkin-aý. Anaý Bertis hannyń osqyryna berýi osyńdaı minezden týmas pa. Álde jatbaýyrlyq baqastyqtan órbı me? Álde baqastyq pen kúnshildik qurǵyry jatbaýyrlyqtan óre me? Bertis Qazybekke nege qatal? Bylaı qarasań tipti balasy ǵoı. Óziniń týǵan inisi Keldibektiń tuńǵyshy ǵoı Qazybek. Baýyryńda ósiretin, baýyry eziletin eń et jaqyny. Baýyryna tartý qaıda. Bet-aýzy birese kirjıip, birese tyrjıyp, ashyqtan ashyq jaqtyrmaı otyrǵany. Álde "eki áıeldiń balasy-eki rýly eldeıdiń" ras bolǵany ma. Ákeden birge týǵanymen shesheniń bólektigi búlindire me. Áıtpese Abyz atanǵan Shanshar ákemizdiń ónegesi handy qısyq óskizbes edi ǵoı. Qyńyr jibermes edi ǵoı. Tez basynda qısyq aǵashtyń jatqany qalaı? Aıbıkedeı aqyldy anadan týǵan Keldibek, Nurbıkedeı qadirliden týǵan Bertis birin-biri jek kóre me? Jek kórse, ısi Qarakesekke Bertis aǵasyn han saılatýǵa aýzy dýaly Keldibek bı baryn da janyn da salmas edi ǵoı. Óıtken joq ol. Jóndi bildi de, joldy aǵasyna berdi. Jáne qaıtyp berdi deseńizshi. Dańǵyl jol salyp berip, qolyna hannyń asasyn, basyna hannyń telpegin kıgizip, el ústine eńselendirip otyrǵyzdy ǵoı.

Osy elshilikti Táýke hannyń keńshiligimen daıyndaǵan da, basshysyna aǵasy Bertis handy laıyqtaǵan da Keldibek bı. Al Bertistiń tisteýik te tebegen bolaryn túsinbeımin.

Taǵy da túsinispestikke oıqastadym ba? Bul bir asý bermes ótkel-aý. Túsinissek-qazaqty qalmaq shabýyn qoımas pedi. Qazaq qalmaqtan qarymta qaıtaram dep qasaryspas edi.

Áı, mynaý ne yzyń?.. E-e yzyń dep dombyra únin de tosyrqap qalǵam ba. Qazybek qoı shertip otyrǵan. Ózi bir joshyn-aý. Sonaý jer túbinen dombyra súıre-tip júrgenin kórmeımisiń. Aıtpaqshy, Buhardaǵy Kókiltash mediresinde dáris tyńdap júrgende osy dombyrasynyń kesirinen shyǵyp ketken desedi ǵoı jurt. Bekerlik bolǵan ǵoı. Áıtpese sol Buharaı Sharıftegi medireseden on eki tarmaq ǵylymdy túgel ıgergende, qandaı bolar edi shirkin. Qazir de tereń-aý jas órken ulanym.

Áı, mynaýsy tanys áýen sıaqty ma? Ózgerip ketkeni qalaı? Muńy bar júrektiń tolǵanysy tárizdi me. Saǵynǵan jannyń alasapyran keýdesindegi álsiz kúrsinisi me... Qasyna barsam... jaqyndap tyńdasam, toqtap qalar ma eken. Mynandaı kókeı kesken áýen osyńdaı beıýaq shaqta, ońashada ózińdi de kórmeı, ózgeni de baıqamaı qalatyn mezgilde jetetini qalaı eken, á? Álde atqan tańǵa qýanǵan ár pendeniń batqan kúnge qımaı qaraıtyn, oıǵa bata elegizıtin belgisiz úreıli sekeminen be? Qara japqandaı túnere qalatyn tún qoınyn kim jaqtyrsyn. Sanańdaǵy sańylaýdy túgel búrkep tastaıtyn qarańǵylyqtyń qorqynyshy kóp-aý...

Dombyra qudiret-aý! Qulaqqa tanys ánniń de tosyn estiletinin buryn uqsamshy. Óksigi bolmaýshy edi ǵoı. Ókinishti kúıdiń shertisinen be. Nege ókinedi?.. Nege óksıdi?.. Áı, joq-Óksik joq endi! Ózgerip sala berdi. Umytty álgi kúırektikti! Osylaı jelpingeni durys qoı jastyń! Jalyndatty-aý! Sóıtsinshi! Jigerlentsinshi! Dýyldatty-aý! Sergitti-aý! Ózgerip, qulpyryp sala bergenin qarashy! Qudiret-aý dombyra. Álginde ǵana júrek syzdata kúrsintip edi, endi mine boı qyzdyrar sergektik seldetti. "Serpil! Qanat qaq! Qıaǵa ush! Tanyr kózdi taıǵanatpaı qada! Qada da anyq tap! Aırylmastaı tap!" dep ańqyp, shalqyp tur ǵoı eki ishektiń atoıy. Dúnıe keń eken-aý. Qaraýyta kelip, qushaǵyńa kómetin tún qarańǵy ǵana emes eken. Qupıasyna erter, qudiretin darytar tylsymyn dóp basqandy qalaıdy-aý. Álde ol túnegi mol túnnen keıin alaýlap atar tańnyń baryn, qyzaryp shyǵar kúnniń máńgiligin aıǵaqtaıma. Iapyraı, qupıanyń bári búrkeý astynda, qyzyqtyń bári qaltarysta, perde tasasynda ótetini qalaı? Uıalshaq kózden góri sezimtal kóńildiń kóregendigine beıimdelgen tabıǵat qudireti jan-janýar bitkenniń qos qosaǵyn kóldeneń kóz, bógde tyqyrdan ońasha tabystyryp, ońasha qyzyqqa batyrý úshin tún qoınyn ádeıi ashtyra ma eken? Ondaı ońashalyq úshin ózgeniń kezdespegeni, kórmegeni durys-aý. Oı oılaý úshin kóz jumýymyz da osy ońashalyq, oqshaýlyq izdeýimiz tárizdi-aý. Qarańǵy túnniń osyndaı qadiri baryn qalaı paıymdamaǵam álginde. Dombyra ǵoı, áýlıedeı áýeni ǵoı meni laqqan betimnen qaıyryp ákelip, kózimdi ashqan".

Daý asyqpaı attap úıge bettedi.

Aıaq tyqyryn estidi me, dombyrashynyń shertisi tıyldy.

Daý tabaldyryqtan ishke attady.

— Nege bógeldiń, Qazybekjan? Shertisiń endi túzele bastap edi. Ózdiginen úzdige me, úzdiktirgen jany bar ma, estigen qulaqty ǵana emes, kúrsingen keýdeni de túrtkileıdi-aý, — dep alakóleńkede alǵash Qazybektiń qaı jerde otyrǵanyn baıqamasa da, esik aldynda turyp qatty rızashylyq tanytty.

— E-e, Dáýke! Kún uzaǵan saıyn qazan qyrǵan dybystan da áýen aýlaıtyn halge jetken soń, meniń taqtaı sabalaǵanymdy áldeqandaı qylasyz da. Áıtpese meniki de bir tyńqyl da, — dep bozbala jigit boı jasyrdy.

— Olaı deme, Qazybekjan. Qyńqyldaıtyn tyń-qyldy árkim-aq tartady da. Seniki basqa. Múlde basqa. Sabaý saýsaq bárimizde de bar. İshek saýmalar saýsaq ilýde bireýde bar. Sol ilýde bireýdiń de bireýi bolady. Onyń saýsaǵy jannyń kúıigin de ashady. Kúızelisin de aıtady. Qýanyshyn da aqtaryp salady. Shyn qudiret sol sıqyr saýsaqta. Seniń tapqanyńdy sezdirip qoıǵan saýsaǵyń... saýsaqtaryń ǵoı, Qazybekjan. Búgin taptyń ba, buryn taptyń ba, izdegen adamyń anaý-mynaý adam bolmas. Seni tebirentken, tolqytqan jandy osal dep aıtýǵa til barmaıdy. Shyn tapsań, betiń durys, inim, baýyrym. Qaıyrly bop keziksin de, — dep aıaǵyn sozyp jiberip, Daý oń jaǵyna ıek eńkeıte burylyp, aldymen álgi ózi maqtaǵan saýsaqtarǵa úńilip, sodan soń basyn kótere berdi. Kótere berdi de... Qazybektiń kirpik ushynda dirildep turǵan monshaq jasqa kózimen baılanyp qaldy. Úni dirildep shyqty.

— Áı, Qazybekjan! Sen... saǵan... Jylaǵanyń qalaı?.. Berik ediń ǵoı, — dep qaýqalaqtaı, inige qaraı enteleı ysyryldy.

Qazybek kúlip jiberdi. Dombyrany kúmbirletip jiberdi.

— Áı, Dáýke aǵa! Siz sonda meni de osal, nashar sanaısyz ba?

— Áı, áı, jarqynym! Kózindegi... kirpigińniń ushyndaǵy jyltyraǵan jasty kórip... Seni nege osal dermin. Saǵan tipti dál osy saparda ábden bas qoıdym desem, tym bósip ketti dep oılama. Sen kimdi qalaı tapsań óziń bil. Al men seni jaqsy taptym. El aıyrylysyp, jerden aıyrylyp qalǵan kezde... solardyń bárin umyttyryp... anaý kishkentaı Túıte kúshik, endi búgin myna óziń... ekeýiń mereıimdi asyrdyńdar. Seniń maǵan qandaı qymbat tartqanyńdy bilseń ǵoı, baýyrym.

— Aǵa-aý, qandaı jaqsy adamsyz! Bizdiń toıǵan torsyqtaı kóp aǵalar ne aıtýshy edi. Basynan qus asyrmaǵan kúshtiligin, qarsy aldyna jan jolatpaıtyn sestiligin aıtad ta. Myqtylyq, tektilik sonda deıtin bolar. Al eń keregi kisilikti saqtaıtyn kishilik pen meıir ekenin uqpaıdy-aý.

Qazybek dombyrasyn irgege súıedi. Turyp baryp júkaıaq tósek ústinen jastyq alyp, aǵasynyń qoltyǵyna tastady.

— Syban-Rabtan kelip edi. Nege kelgenin bilmedińiz be?

— Sol ózi kesheli beri maǵan onsha unamaı júr. Qabaǵy burynǵydaı emes. Qatýlanǵanyn qaıteıin, ózime onsha jolamaǵan soń.

— Belgili jaı ǵoı. Kókemmen hontaıshyny ońasha kezdestirip, ondy-soldy ýádege qarq qyp, qur qol shyǵaryp salmaqshy edi. Oǵan sizderdiń hanymyzǵa salmaq salǵandaryńyz bógeý boldy. Endigi áreket áli de Bertis kókemdi shyrǵalaý. Qoıny-qonyshyna qomaqty, kólemdi ǵyp ony-buny tyqpalaý. Áı endi oǵan kókem de kelise qoımas. Anaý júz Qarakesek jigitiniń ishinde kókemniń týǵan baýyry da bar ǵoı. Tutqynda qaldyryp qaıtyp kete qoımas. Áneýkúngi dombyrasynan sher tókkenin estidińiz ǵoı. Kókem... han kókem adaldyqtan aýytqymaıdy.

Daý kúrsinip qaldy. Talystaı keýdeniń demi yqylyqtatyp atyldy.

— Iá! Óıte almas ol. Óıtkizbespiz. Kerek bolsa sol Sybanyńmen-aq sóılesermiz ózimiz. "Hontaıshyńa aıt! Quıryq jaýyr bolǵansha otyrdyq. Qazaq bir jerge qozǵaltpaı qaǵyp qoıatyn qazyq emes! Kún aralatyp atqa minbese, quıymshaǵy syzdaıtyn tuz balasy! Ne iske kirisetinińdi aıt. Ne birjolata ketisip, turysatynyndy aıt!" deımiz. Ózge úndemese, osylaı dep ózim aıtam! — dep qulshynǵan aǵanyń sońǵy túıini Qazybekke úlken oı saldy.

"İske kirisetinińdi... onda da tabysardaı kirisetinińdi aıt, áıtpese shabysardaı turysatynyńdy aıt! Qandaı ótkirlik! Iyǵyńa ıyǵym teń, keýdeńnen keýdem asqaq deýdi osylaı nege bildirmeske. Dál osylaı aıta alsa... Ózge aıtpasa, ózim aıta alsam hontaıshyǵa. Tatýlyq izdep kep taba almaı qaıtsaq, anaý tutqyn miskinder ne bolmaq? Qoly buǵaýda, kózi jylaýda qor bolyp quldyq kebinde qala bermek pe? Keıinnen qol jınap kelip shaýyp-aq aldyq deıik. Oǵan deıin aryp-ashyǵan shirkinder tiri júre qoıar ma?"

Erteńinde Syban-Rabtan bárin Bertis hannyń aq úıine jıyp aldy.

Sózdi Bertis bastady.

— Aǵaıyn, sender salmaqty maǵan salsańdar, men salmaqty aldıar hanzada Sybanǵa saldym. Toqeterin aıtsam, bizde "ý ishseń rýyńmen" degen bar. Mártebeli hontaıshy ne bórimizdi túgel qabyldaıdy, ne birimizdiń de tóbemizdi kórmesten osy aradan qaıtarady degen baılamymyzdy aıttym myna Syban taıshyǵa. Basqa yńǵaıymyz joqtyǵyna kózi jetsin dep ózderińsi alǵyzyp otyrmyn.

Qazybekkókesine rıza keıippen qaıta-qaıta bas shulǵyp: "E, báse! Óstip shırasańyzshy. Bir asatý-bir jyldyq únem bolmas. Myń jyldyq kiná men kúnáni ol qosa asatyp jibererin eskeripsiz", dedi ishteı.

Syban-Rabtan da kóp sozbady.

— Hontaıshy biraz nársege qanyq. Alystan sharshap-shaldyǵyp jetkenderińizdi elep, biraz aýnap-qýnap, dem alsyn, tynyqsyn dep otyr. Nemen kelgenderińizdi de, nege kelgenderińizdi de bilip otyr. Kóp aýyzdy kópirtpeı, bir adamdy tyńdaý mártebeli aldıarymyzdyń ádeti edi. Sol ádetinen sizder jańyldyram degenge azdap renish te bildirdi. Sol renishin sezdirtkeni de osy, — dep bir toqtap, otyrǵandardy súzip shyqty. Tomsarǵan júzderden qysylǵan, daǵdarǵan keıip-pishindi baıqaı almady.-"Kúshi bardyń-sesi bardy" umytý da keıde artyq bolaryn eskerýlerińizdi eske salmaqpyn. Ne aıtasyzdar?

Sońǵy "Ne aıtasyzdary" qatqyldaý estilip, ses atqan kúshtiliginen qahar shashqandaı etýi qazaqtardy tuqyrtyp tastady. Endi ıinder eriksiz tómendeı berdi. Keıindeý, shetkerirek otyrǵan Qazybekke qybyrsyz qalǵan serikteriniń tomsarǵan júzi túgel kórinip tur.

Iyǵyndaǵy juqa bota jún shapanyn eki top-shysymen sermep qap túzep qoıyp, ájimi az keń mańdaıyn qasqaıta Babanazar sóıleýge yńǵaı tanytty. Sony baıqaǵan Bertis ıek qaqty.

— Ýaı,Syban shyraq! "Kúshi bardyń sesi bar" dediń. Kúsh te bir, ózen de bir. Tasysa ǵana doldanyp, jaǵasyn uratyn ózenniń jazy jetip, jaǵdaıy ózgergende, býlanyp azaıyp, jer aıaǵy qurdymǵa sińip, quryp ketetin aldamshy ekpini ǵana ol. Biz "Esi bardyń-desi bar" degendi ilgeri tartamyz. Aqylmen sheshkendi, qylyshpen kese almaıdy. Ádep bar jerde ádet qol qýsyratyn. Bir eldiń elshisin ekinshi eldiń basshysy qabyldaý ádepke aınalmap pa edi.

Endi otyrǵandar eńselenip, tus-tustan bas shulǵysty.

— Iá! Sóıtetin.

— Ádepten aspaıtyn.

— "Elshiniń sózi-el sózi" degendi ustanatyn.

Babanazar óz adamdaryna moınyn bura alara qarady. Júırik erinder jym boldy.

-Mynaý otyrǵandar, Syban shyraq, tutas qazaqtyń hám kózi, hám sózi. Uldary torǵa túsip, qyzdary qolǵa túsip, baılaý-aıdaýynda ketken ár rýdyń betke ustar adamdary. El bastaǵan bıleri. Qol bastaǵan batyrlary. Eldi-qol desek, mynalar saýsaqtary. Jumyla qalsa, judyryq bop túıiler birliginiń aıǵaǵy.

Aý, alaqanyńnyń barmaǵyn kesip qana mártebeli hontaıshyńyzdyń sholtıtyp aldyma ákel deýi qısynǵa kele qoıar ma? Búlingen bútin alaqan syzdamas pa eken. Syrqyratqan aýrý bútkil denege jaıylmas pa eken. Osymdy óziń de esker, Sybanjan! — dep Babanazar sál basyn ıgen boldy.

"Áı, asyl aǵa! Jetkizdi. Dál oıdaǵyny jetkizdi. E, osylaı des bermeý de kerek-aý keıde. Tutas eldiń tutas elshisi ekenimizdi sezsin" degen Qazybek marqaıyp qaldy.

Syban-Rabtan kóp bógelgen joq. Qos búktegen qamshysyn tas qysyp apty, tyrnaqtarynyń kóbesine qyzaryp qan tunyp qaldy.

— Bárińniń qalaýyń osy ǵoı?

Taıkeltir bas ızedi.

— Iá, aldıarym. Egeste soıyl kótergen erdi eseden qaldyrmaıtyn bizdiń de ádetimiz bar. Sol ádet aldaryńa kep tireldi. Shabylǵan eldiń jigeri qum emes, kúderi tul emes ekenin myna judyryq bop aldynda túıilip otyrǵan túrimiz aıtyp otyr ǵoı. Kórineý kózge shalyndyrmas qıanatty suǵyndyrmaıyq.

Syban-Rabtan sazarǵan kúıi han Bertiske qarady. Sońǵy úmitti sodan tilegendeı qarasy susty.

Bertis kózin taıdyryp áketti, biraq jasqanbaǵanyn salmaqtap jetkizdi.

— Árkimniń qabyrǵasyn qaıystyrar óz halqynyń kúıi. Halyqtyń kúıi-ulynyń kúıi. Elden bólingendi bóri jeıdi. Halqynan jerigendi qarǵys atady. Bizdiń quranymyz osylar. Babanazar jaqsy aıtty. Bar qazaqtyń atynan bir qoldyń salasyndaǵy saýsaq bop jetkenimiz ras. Alaqan bop ashylamyz ba, judyryq bop túıilemiz be — ol hontaıshynyń erkinde. Sóz bútini osy, Syban taıshy!

4

Jyrǵal noıannyń bir top adamymen kele jatqanyn eń aldymen ashyq esikten baıqaǵan Qazybek ishtegilerge habarlap úlgergenshe, aıaq tyqyry, dabyr-dúbir de jetti.

Noıan tabaldyryqtan beri attady.

Qol qýsyryp amandasyp tize búkti.

— Sizderge uly mártebeli hontaıshymyzdyń tapsyrmasyn arnaıy aıtqaly kep turmyn. Syrtta tý bıe ustap jigitimiz tur. Bizde kóńili túsken adamyna, ne qurmetti elshisine zor qurmetpen tartylatyn "han sybaǵa" bar. Ol — hontaıshy atynan beriletin úlken qonaǵasy. Báke, álde ózińiz, álde bireýińiz bata berseńizder dep ádeıi jetektetkizip keldim.

Bertis serikterine maǵurlana qarady. Álgi qaras: "Kórdińder me. Betalysymyz túzý. Iliktirip hontaıshynyń sybaǵasyn ákeldirse, ınshalla basqa-basqasy da bola jatar" degendi aıtqyzbaı sezdirgen. Bertis Taıkeltir sheshenge qabaq bildirip, onyń aǵalyǵyna bas ıdi.

Taıkeltir alaqanyn jaıdy.

Jyrǵal óz tilinde syrtqa dybys berdi.

Tý bıe esik kózinde kóldeneńdedi.

Alaqandar qus qanatyna uqsap jarq-jurq kóterilip otyrǵandardyń kóz aldyna túrile qaldy.

Taıkeltir yńyranyp baryp, tógilip ketti.

— Kóp qulan dalanyń tilip tósin shań kóterer. Kóp ulan biliktisin han kóterer. Eki eldiń tynyshyn buzyp sútteı uıyǵan tatýlyǵyn lań kóterer. Aryǵanyn sezdirmes arǵymaq bop biz kelsek, qajyǵanyn bildirmes asyl nardyń belgisin sender tanyttyńdar. Sýalmaıtyn sýat joq. Sýalmaıtyn is qana. Tartylmaıtyn bulaq joq. Tarylmaıtyn dos qana. Qýramaıtyn quraq joq. Qýramaıtyn tatýlyq. Tuıaǵy tozbas pyraq joq. Qansyrasyn qatýlyq. Qos jaǵada eki el tur. Ótkel bol da, tý bıe, eki eldi qos tatý ǵyp! Áýmın!

* * *

Erteńinde hontaıshy óz ordasynda elshilerdi qabyldaıdy degen habar jetti.

Osy habar Qazybekti ári qýantty da, ári qobaljytty da. Qýanǵany belgili. Aqyry asqaq Qaldan Bashyqty aspandaǵy kózin jerge túsirip, qatarǵa keletin... jo-joq qataryna alatyn bopty. Qobaljyǵany: "Sonshama zaryǵyp kútkende erteń aıdyny asyp, mysy basyp turǵan hontaıshy aldynda el sózin durystap aıta alarmyz ba. Shabylǵan eldiń selkeýli beti, solyq júzi bolady. Qorǵalaqtap, kúmiljip qalmas pa ekenbiz. Kóptiń oıyn kósiltip jetkize alar bolsaq, kóńilderine qulpyrtyp quıa alardaı bolsaq, onda tutqyndaǵy týystardy bosatyp, baılaýdaǵy maldy aıdap qaıtar edik-aý. Azýlynyń aldy-arystannyń aýzy. Sesine qarsy qoıar desimiz bar ma?" deıtin kúdikter. Aǵalaryna qarasa, olardyń da sazara qalǵan túrlerinen ishteı alańdyq seziledi. Qajymaıtyn Daý aǵasy ǵana tárizdi. Mine qazir de Qazybektiń ıyǵynan sıpap, qolqa sap tur.

— Qazybekjan, elden shyqqaly biraz boldy. Kóńil qulazytarlyq belgisizdik bógeni buzyldy búgin. Soǵan bosańsyǵandaı bop ta qaldyq pa, boı qursaǵan sheńberimiz álsirep ketkendeı. Sen myna aǵalaryńdy bir shıryqtyr. Bosaǵan boıdy, bosańsyǵan oıdy qalpyna keltir. Dombyrańdy al. Qazaqtyń úni de, tili de qara dombyrasy. Sóıte ǵoı, azamat ulanym!

Qazybektiń ózi de aǵalarynyń bolbyrap ketkenin jaqtyrmaı, qalaı shıratam dep turǵan, aǵa qolqasy óz qalaýymen dóp keldi. Dombyrasyna qol sozdy.

Alǵash zyń ete qalǵan qos ishek júrekterdi selt etkizip, jer túbinen sherýlep qana yzyndap jeter atoı únindeı sezildi de, úzilip ketti. Sol zyń etken jalǵyz dybys qulaq túbin qasyp qap qana dene shymyrlatar haldi árkimniń boıynda dýyldata týyndatyp bara jatty.

Dombyra al kep bezildesin. On saýsaq on sáıgúlik bop júgirsin qyl saǵaqtan keń saǵaǵa deıin. On saýsaq tekirektegende, tóńirekten dúbirletip qıqý jetsin. Keýdeler tiktelip, kózderge nur júgirdi. Iyqtar qomaqtana ósip, kádimgideı ses tirildi. Dombyra qoımaı qutyryna bezildedi. Dúnıeniń úni bop qara eshkiniń ysylǵan ishegi qoıqaptan qaıyrar kánigi bebeý zaryna basty. Bebeý zar yqylyqtatqan sherge ulasty. Odan ári qos ishek ishin tartqandaı sál ýildep baryp, júrekterden muń saýdy. Muńdy ýildiń maıda jelpýi júıe-júıkelerge shym-shym tıip, titirkente túrtkiledi. Álgindegi keń ashylǵan kózder kirpik tasalandy. Qalasqan kirpik ushyna jasańǵyratyp dymqyl oraldy. Sol qolaısyzdyqty sezdi me, muńly ýildi kenet dúbirli ekpin apyr-topyr basyp ketti. Sergek serpin adýyndap shanaqtan shapshyp tógildi. Alystan atoılaǵan qazaqy kómeıdiń er namysyn eriksiz qozdyrar tutasa atylǵan zor únimen aqtaryldy. Kózder qaıtadan keń ashyldy. Kirpikter qasarysqan naızadaı shanshyldy. Jasańǵyraǵan janardan emge iz qalmady. Kókirekterde jarq-jurq naızaǵaı oınady. Keýdeler doly kekten yqylyq atty. Yqylyq atqan joıqyn keýdeler keń dalanyń tóńkergen kesedeı tóbeleriniń dál úshkilińde jalpaq jalǵanǵa miz baqaı mańqıyp qarap turatyn tas obalardaı bop eńse kótere zoraıdy. Kúı qudirettendi. Qudiretti kúıdi quıyndatqan qala ǵana qara dombyra alystaǵy el úni bop, el talaby bop, el alaqany da bop kópke deıin shertisinen tynbady.

* * *

İleniń taǵy da bir keń sheńber tastap oralǵan ıinine ornalasqan hontaıshy ordasy qazaqtardyń kózine anadaıdan shalyndy. Aınalasyndaǵy jaıshylyqta eńseli kórinetin aq úıler tóbedeı tóńkerilgen aq ordanyń qasynda narǵa ilesken botadaı bop kishireıip qalady eken.

Elshilerdi aýyl shetinen attarynan qoltyqtap túsirip alǵan Jyrǵal taıshy bastaǵan tóleńgitter qara jerge tabany tıisimen-aq ataqazdaı mamyrlap qalatyn qazaqtardy álden-aq susy basyp turǵan aq ordaǵa tarta jóneldi.

Kógaly uıysa ósken, masatydaı qulpyrǵan qolatqa hontaıshy aýyly kesheler ǵana qonǵan tárizdi. Úı-úıdiń arasyna silekeıdeı shubatylatyn syńaraıaq soqpaq ta onsha túse qoımapty. Tize sıpap, tobyq qaqqan kók quraqty japyra keship, tilin tistegen qazaq elshileri órt shyqsa da ókpesin esh óshirmes ózderiniń baıaý qımylymen adymdaı basqan tóleńgitterdi biraz sastyrdy.

Anaý aq ordanyń aldynda toptalyp turǵan oırattar myna mań-mań attap, asyqpaı, aıaqtaryn sanap basyp kele jatqan qazaqtardyń bul júrisine múmkin "netken pań, netken bıpaz, netken tákappar qımyl!" dep qyzyǵa qarap qaldy ma eken.

Esik kózinde turǵandardyń dúri — Syban-Rabtan edi. Ejelgi tanystaı bas ızeı túsip, izet bildire qol qýsyryp, bárine ortaq sálemdi jetkizdi de, "ishke kirińizder!" dep ótinish jasady.

Bertis han oń aıaqpen tabaldyryqtan attady. Hanǵa ilese Taıkeltir bı, qalǵandary irkes-tirkes kirip jatty.

Ordanyń ishi abajadaı úlken, daladaı keń. Úırenbegen kózge atshaptyrym kendiginiń ózi jasqanshaq úreı seberdeı óser etti. Esikten tórge deıin aıaq tyqyryn jutyp qoıyp, bylqyldap tobyǵyńdy sıpaıtyn qyzyl-jasyl qorasan kilemi tóselgen.

Arqan boıy jerdegi qaq tórdegi bıik taqta sup-sur kıimdi sup-sur bireý qaqshıyp otyr. "Hontaıshy shirkini osy bolar" dep jaıbasar qazaqtar joramaldap úlgergenshe, Bertis han óziniń sál shińkildekteý daýsymen "Assalaýmagalıkým!" degen sálemin mánerleı sozdy. Oń qoly úırenshikti ádetpen sholtań ete kóterilip qap, sonysynan uıalǵandaı dereý qaıta tynshyqty.

"Ýaǵalaıkýmssalam!" aq ordada aıtylmady. Tas tuǵyrǵa qonaqtaǵan búrkitteı qybyrsyz deneniń, sál bas ızegen ısharatyn túzdiń qyraǵy kózderi qalt jibermedi.

Syban-Rabtan ilgeri ozyńqyrap, elshilerge qaı jerge otyratynyn kórsetti. Kórsetken jerdegi atlas kórpe, jibek bóstek, kúıek kezindegi jumarlasqan qoı men qoshqardaı han jastyqtardy kórgende shań basqan, balshyq juqqan qara sanyn sıpaǵan dobaldaı etikterinen yńǵaısyzdanǵan qazaqtar sál kidiristep turyp, izinshe ózderine úıleser erkindikpen jaıǵasa bastady.

Hontaıshy áli jaq jazǵan joq.

Qazaqtar qıystap qana Qaldan hontaıshynyń oń jaǵynda, ózderiniń sol jaǵynda bıikteý otyrǵan Bertiske kóz qydyrtty. Sony sezdi de, han aty bar Bertis tamaǵyn kenedi.

— Ýaı, jasyl telpekti búkil oırat-muńǵyl halqynyń ulyq mártebeli zor dárejeli qasıetti hahany! Kúlli oıǵyr tanabynyń qudiretti hám asa zor bıleýshisi qasıetti Qaldan Bashyqty bahadúr! Jarty jalǵandaı qaharly qazaq dalasynyń uly hany, kúlli qazaq jurtynyń, búkil qyrǵyz hám ózbek ulystarynyń ámirshisi uluq Táýke bahadúrdiń sálemin qabyl alyńyz.

Hontaıshy taǵy da sál bas ızegen ısharatyn eleýsiz ǵana joldady. Sodan soń keń ordanyń eki qaptalyna kezek-kezek burylyp qarap qoıdy.

Eń shette otyrǵan Qazybek te álgi hontaıshy qımylymen qosa burylyp, bosaǵadan sál joǵary eki qaptalda qımylsyz-qybyrsyz, árqaısysy bir-bir tas qudaıdaı bop tizilip otyrǵan oırattardy baıqady. "Ataqty, bedeldi taıshy, noıandary bolar" dep túıip qoıdy da, qaıtadan hontaıshyǵa buryldy. Otyzdan asyp qyryqqa jaqyndap qalǵan, ot janarly, dóń qabaqty, ıek astyndaǵy sırek saqaly dóńgelene qyrqylǵan adam óz qudiretin asyryp, qadirin arttyra túseıin deı me, sazara túıilgen túr-túsin buzbaı, elshilerge ázir oń qabaq ashar emes. Sálden soń ózderine ǵana belgili ısharatymen Syban-Rabdandy qasyna shaqyryp aldy da, erinderi ǵana jybyrlap, sybyrlasyp ketti.

Syban-Rabdan keýdesine qolyn tóseı taǵzym etip aldy da, hontaıshynyń qasyna asyqpaı quıryq basty. Endigi ekinshi qudaı-hontaıshy bop biraz salmaqtana túsip, sazarǵan sulq pishindi júzine japsyryp ala qoıdy. Sodan soń sabyrly salmaqty daýyspen úzdiksiz sóılep ketti.

Qazybek endi Syban-Rabtannyń qazaq elshileri arnaıy ákelgen mol tartý-taralǵyǵa, sáıgúlik-tulparlarǵa hontaıshynyń rıza bolyp, zor yqylaspen qabyl alǵanyn, qol qaqpaǵanyn kádimgideı qadirlep jetkizip, qazaqqa úlken bir jaqsylyq jasaǵandaı etip aıtqanyna da, qazaq elshileri ózderiniń ulq mártebeli handardyń hany Qasıetti Qaldanǵa, oıdaǵy orys pen qyrdaǵy qytaıdy qaltyratqan, qara jerdiń kindigindeı qudiretti hontaıshynyń quzyryna óz tilek-ótinishterin aıtar bolsa, úlken keńshilik jasap, kishireıip qulaq tosýǵa daıyn ekenin bildirgende de tań qalǵan joq. Árıne, qaı ámirshi óz aldyna sonshama ýaqyt telmeńdetip tosqyzyp kirgizgen óz jalshysy men ózgeniń elshisine birden qalaı jalpańdaı qoısyn. Onyń ústine qazaq elshisi tilek ótinishten góri talap qoıýǵa kelgenin sezbeıtin taskeýde paqyr emes. Saıasattyń ártúrli aıla-tásilin, mámi-legerliktiń qupıa sıqyryn, daýdamaıdyń san alýan qıturqysyn jasynan ezip ishken suńǵyla taqys emes pe. Úzdiktirgen únin estirtse, anaý-mynaýǵa estilmeıtin daýysyn shaldyrsa, kiltin ustatyp, qupıasyn ashqyzyp, qudiret-qýatynan aırylyp qalardaı bedireıip otyrǵanyn kórmeısiń be. Óz sózin de ózgeniń aýzymen aıtqyzýdyń dál mynandaı esep ańdysqan, qýlyq salystyrǵan kiltıpany bolaryn qalaı bilmegen. Kózi qandaı qyraǵy. Áli sol álgindegi qalpynan bir qozǵalǵan joq. Qalyń dóń qabaǵy sol túıýli qalpynan áli jazylar da emes. Biraq aıasynan eshkimdi, esh nárseni qalt qaldyrǵan joq. Ne oılap, ne baǵyp otyr eken. Syr bermes syrtqy aıbatty qalaı meńgergen. Teginde Qasıetti-Bashyqty degen atty oırattar ózine tegin bermese kerek. Qasıet osyndaı qysyltaıań kezde ózgege óń bermes qataldyǵy men qatańdyǵynan bolar. İshke engizbes, syrttan ǵana oraǵytyp ótkizer osyndaı ákkiligimen erekshelener me álde. Al bizdiń Bertis kóke...

Qazybek kókesine qıystady. Syrtymen-aq aıazdaı qaryǵan hontaıshynyń yzǵary álden-aq qaltyrata tyrystyryp tastaǵan ba, Bertis kókesiniń qazirgi túri búrkit kórgen kójektiń búrisip qalǵan beınesin elestetti.

"Áı, myna túrimizben tutqyn almastyramyz, eldikke shaqyramyz, tatýlyqqa bátýa jasasamyz deýden múlde aýlaqtap, at — tonymyzdy aıypqa berip shyqpasaq. Á degennen júnjip qalǵanymyz ba? "

"Taıkeltir sheshenniń aýzy jybyrlaı ma?" Qazybek ózderiniń bas elshisiniń, sóz ustar bıiniń manadan sóılep otyrǵanyn endi baıqap, sóz tinin ustaı almaı qapy soqqanyna ókindi.

"Apyraı, oıǵa batqanda, ózge dúnıeni umytyp, túk kórmeı, túk estimeı qalatynym-aq jaman. Sheshenniń ne degenin, qalaı shapshyǵanyn, qalaı túıregenin estimegenime bolaıyn".

Serikterine kóz júgirtip, álgilerdiń jaqtyrmaı qozǵalaqtap, qınala bas shaıqasyp qalǵandarynan bas elshiniń sózi kókeıge qonbaǵanyn seze qoıdy.

"Esesin jiberip alǵan eken. Endi jiptiń ushy sýsyp qoldan shyǵa beredi ǵoı" degen ókinishpen bıdiń aıaqtalyp qalǵan sózine qulaq túrdi.

— ... Jaı-jaǵdaı osy, aldıar! Eljirep qulaq túrseń de, eregisip bilek túrseń de — erik ózinde. Alaqan jaıǵannyń kózi jaltaq, ózi eńkek, sózi búrkek. Sharqyldassaq-sóz kóp, oǵan barmadyq. Shańqyldassaq-daýys kóp, ony almadyq. Toıǵa emes, topqa keldik. Qyzyqqa emes, qyp — qyzyl otqa keldik. Óleńdi ózgege berdik. Órlikti kezbege berdik. Aldıar taqsyr, alystan aldyńa keldik. Berseń-aldyq, bermeseń-qaldyq. Sózdi ózińe saldyq, — dep myqtap ustar tusty bosańsytyp sylq túse qaldy.

"Qap! Qurtty-aý! Shylbyrdy óz qolymen hontaıshyǵa ustata saldy-aý. Bura tartpaı, burylyp ketpeı, hontaıshyny jyn uryp pa. Aýyzdyqty shaınap, ekilene shabar jerde eri moınyna ketip myqshıdy da qaldy. Endi jońǵar jaly túgil quıryǵyn da ustatpaıdy. Qyl moıynǵa sart uryp túsirip, qylǵyntyp býyndyrýdyń ornyna, qyl buraýdy óz taqymyna salyp, ushyn hontaıshynyń qolyna ustata sajany ne qylǵany. Barlyq sózdiń salmaǵy men túıini endi oırattarda qaldy ǵoı. Salmaqty eselep artyp, túıindi shegelep baılaıdy da, aýzyn qý shóppen súrtip shimirikpesten qala beredi. Talaýǵa túsken mal, qamaýǵa túsken er, tonaýǵa túsken el qaıtarylmaıdy. Bulqynyp ósken eriń kúldyqta óledi. Bulǵaqtap ósken qyzyń jat qushaqta tunshyǵady. Qoldy bolǵan sábıiń oırat bop ósedi. Nábıiń lama bop bósedi. Oırat bop qylǵyna sóıleıtin keshegi sábıiń erteń sherik bop shebińdi buzyp, tas gúrzisin shekeńde oınatady. Qalmaq qazaǵy atanǵan qanisher rý qanyńdy óli talaı tógedi, qasiretińdi áli talaı arttyrady. Bir ǵana bylqyldap bókseńdi qopańdatyp alǵanyńnyń keleshekte kórseter kóresi odan da kóp qoı. Qaıta oralar qaıyrymy joq qas dushpanǵa daýdy óziń sheship, óziń kes deý Qaı qubylýy, qaı búlinýi? Áı, qylǵyndyratyn boldy-aý qyl tuzaqta. Qaı jerden tyrnaq ilindirem dep qabaǵymen qar jaýdyrǵan hontaıshyǵa tizginińdi shylbyrymen qosa ustata salsań, baǵanadan zil salǵan Qaldan sorǵalap túsip, búrip kep almaı ma? Búrip alady. Sheńgelin batyra búredi. Áı, susynyń qyry joq, tabanynyń búri joq shirkin-aı. Qabaq baqqan qaltyraýyq túriń qurysyn. Hontaıshynyń bopsalap úskirgen yzǵarynan-aq búrseńdep, aldyna túsip jorǵalaı jónelgeniń, elińdi tabanǵa taptaǵanyń, erindi otqa qaqtaǵanyń ekenin bilmegeniń be? Endi hontaıshy erkinsimeı, kim erkinsıdi! "

Qazybektiń dál osy oıynyń ústinen túskendeı kún uzyn tili baılanyp, tas qudaı bop qarysyp otyrǵan Qaldan Bashyqtynyń aýzy ashylyp, ar jaǵynan kómeıi kórine ketti. Altyn taqtyń altyn jalatqan shyntaq súıerin alaqanymen sart etkizip salyp qap ilgeri bir lyqsydy. Lyqsyǵan batyr tulǵaly oırattyń zor keýdesi qazaqtarǵa shanshyldy. Kózine yrzalyq, tákapparlyq jylty júgirdi.

— Ýaı, qazaq! Artyń qýys, aldyń tar ekenin bildiń. İz óksheń yldı, mańdaı tusyń ór ekenin bildiń. Tardan qysylaryńdy, qysylsań óte almasyńdy sezdiń. Órdiń bıiktiginen shoshynyp, asa almasyńdy sezdiń. Sozbaǵanyń — qulaǵanyń. Jaryspaǵanyń jyǵylǵanyń. Qaryspaǵanyń qaıysqanyń. Endeshe men de uzatpaıyn. Jaýabymdy keshke deıin bir qaıtararmyn. Qaıtarmasam... — hontaıshy sóziniń salmaǵyn sezgisi keldi me, sál bógelip, kózin ǵana elshilerge túgel qydyrtyp ótti. Únsiz telmirgen qazaqtar ózine jylan arbaǵan torǵaıdaı qadalyp qapty. Soǵan qatty maǵurlandy. Daýsy da ekpindep estildi.-Qaıtarmasam, at-tonyńnyń amandyǵynda elińdi tapqanyń jaman bolmas, qazaq!

Lyqsyǵan keýde keıin shalqaıdy. Shalqaıǵan bas shańyraqqa bir qadalyp ótip, odan oń jaqtaǵy qýyrshaq qudaıy-burhandy bir sıpap qalyp, qaıtadan qazaqtarǵa shuqshıdy.

Qazaqtar múlde tirelip qaldy. Dál mynandaı irilikti kóremiz demese kerek, jýandyq tanytqan hontaıshynyń zili zirkilden de asyp túsip, eńselerin kóterter emes. Myna biteý qabyrǵa, tik jardaı tyǵyryqtan shyǵatyn jol, qutylar amal tappaı dal bolyp otyr. Úndeýge, jaq jazýǵa da shamalary joq . Álgi azýyńdy qaǵyp, aýzyńdy japtym deıtin órkókirek hontaıshy qońyna qol apartpas shý asaýdaı. Jasqanshaq kóńildiń yqtaı beretini rastyǵyn dáleldegen mynaý tomsarǵan juzder qarsylyq bildirýdiń yńǵaıyn keltirer emes. Á degende júıemen utpaǵan soń, endigi bas kótermeı buǵyp qalǵan kúıden baj etip baıbalam salýdyń da retin tappaı, bir-birine bajyraıa qaraýdan basqa bileri joq. Óziniń nege búgejiktegenin, nege yldılaǵanyn túsinbegen Taıkeltir sheshen máseleniń múlde qazaqtar úshin shıeleniske túskenin endi ǵana ańǵaryp, qýqyl bop qany qashyp, qýǵynnan aıyrylyp qalypty.

Ásirese oń jaǵyndaǵy Babanazardyń tizesinen tas qyp ustap alǵan Daýdyń san qubylǵan júzinen Qazybek onyń asa qatty kúızelgenin uqty. "Apyraý, nege bireýi boı kórsetpeıdi. Jónge, shynǵa qaratatyn dál osy kezendi qapyda ótkizip alsaq, odan keıin boılaýyq attaı buǵalyq súıretetin anaý aspandaǵan, asqaqtaǵan Qaldannyń boı berer me? Boılap tartyp, shań topyraǵyna domalata kómip keter-aý. Árıne, endi Tákem ... áı, Taıkeltir-aq deı bereıin de ... sóılemeıdi. Ózin ózi tuqyrtqan soń oǵan ekinshi bas kóterý buıyrmaıdy. Ekpinimiz taý jyǵardaı bop, asaýsyǵan hontaıshyny qaıyryp ákep qarsymyzǵa qondyrǵanymyz ne kerek, bir aınalmaı jalp ete qaldyq. Shabylyp bir qulasaq, sharpysa almaı taǵy qulaǵanymyz ba?"

Osy oıǵa tirelgende búkil jas jany yrshydy. Hontaıshynyń súıeı saldy jaýabymen erteń bastary salbyrap qaıta beredi. Arbasyp aıtysýǵa jaramaǵan elshilerden endi oırattyń kárisinen bastap etegi túıýli sábıi de aıylyn jıar ma. Eki eldiń salmaqtasar, salǵylasar tarazysy osy ara edi. Qazaq jaǵynyń tabaǵy tars ushyp aspandap, barlyq salmaq — sesinen, kúshi mysynan jurdaı boldy da qaldy. Tarazy basy aýǵan jaq kúsheımegende qaıter endi. Júgendep minedi. Eki ezýdi tiledi. Oıyna kelgenin qylady.

Al salmaq kóterip alatyn teris azý, myqty bılerdiń, qajyrly, qaıratty batyrlardyń túri mynaý. Astyna kish etken balalardaı es jıa almaı melshıisti de qaldy.

"Joq! Nartáýekel! Ózgesi úndemese ózim-aq aıtam. Artymdaǵy elim-belim. Arqamdaǵy halqym — qarýym. Sıyndym árýaqqa. Árisi Alash uranyna! Berisi Aqjol babama, Qarqabat anama!"

Qazybek shapshań qımylmen bir tizerleı kóterilip, qamshysyn bulǵap qap elshilik hany Bertisten sóz sóıleýge ruqsat ótindi. Manadan tómen qarap únsiz sazaryp qalǵan Bertis sasqalaqtaǵan kúıde bas ızedi.

— Oý, aýzyna qulyp salyp, kótine jelim japsyrǵan aǵalar! Kún kúndegideı batpas pa, tań ádettegideı atpas pa. Qas aldynda tunshyqsaq, árýaq pen Qudaı tappas pa. Buqpalar jer osy med. Toqtalar jer osy med. Arystan tur ma aqyryp? Aıbalta tur ma shabam dep? Bir aýyz sózben shybyndap, buralyp túser shaban kop. Shaban ba eń báriń shetińnen. Úndemeı qalaı otyrsyn, et kesip jatsa etińnen? Ebindi tap degen el qaıda? El sózin ustar er qaıda? Elińdi tyqsań kómeıge, qaptamas pa eken sher boıǵa. Jooq !

Erden erdiń nesi artyq? Eptestirgen sózi artyq.
Maldan maldyń nesi artyq? Bir-aq asym eti artyq.
Jerden jerdiń nesi artyq? Bir-aq ýys shóbi artyq.
Eliniń sózin aıta almaı, sheginip ketken jigitten
Ashtan ólgen aıýdyń bir shókimdeı eti artyq!

Qazaqtardyń biri tuqyrǵanda, keıbiri "Apyraı, mynaý qaıtedi? Osal emes osy bala!" deıtindeı eńselene qap, úmittene bastady.

Qazybek shetteý otyrǵan ornynan atyp turyp, hontaıshynyń taǵyna qaraı aıaq basa bergende, qaı jerden shyǵa kelgeni belgisiz tórt nóker jalań qylyshyn jalaqtatyp qarsy umtyldy. Hontaıshy jaraly jolbarystyń yńyranǵanyndaı qyjyldy ún shyǵardy. Álgiler qalaı tez kelse, solaı tez joǵaldy.

Qazybek hontaıshynyń qarsy aldyna baryp, qalshıyp tura qaldy. Tize de búkken joq, tájim de etken joq.

Tamaǵyn qyrnap daýsyn qańqyldata biraz sozyp turdy da sańq etti.

— El-ebelek, er-kebenek emes, dat taqsyr!

Qaldan qozǵalaqtaǵan boıy álgindegi siresken kúıinen ajyrap qalyp, basyn qaıta-qaıta ızeı berdi de, sonysyn ózi de sezip qap boıyn jınaı qoıdy. Daýysy aq ordada búgin alǵash anyq, aıqyn estildi.

— Ózgelerińdi bilem. Sen týraly estimep edim. Maǵan aıtpap edi. Óz jónińdi bildirshi!

Qazybek sol erkin túrde ádettegi qurdastarymen eregiskende janyp túsetin shapshańdyǵymen taǵy daýsyn soza jaýap berdi.

— Atym Qazybek. Ákem Keldibek. Halqym-qazaq.

Rýym-Qarakesek. Arǵy uranym-"Alash", bergi uranym-"Qarqabat" dedi.

Qaldan Bashyqty eriksiz eńserile eńkeıdi.

— Durys, Qazybek. Daýysyń qazdyń daýsyndaı qańqyldap, qaramasyńa qoımaıdy eken. Al endi datyńdy aıtshy.

Qazybek qazaqtar jaqqa burylyp kóz saldy. Aǵalarynyń eńseleri kóterilip, kózderi ashylyp, qabaqtary jadyrap ketkenin baıqady. Ásirese Alban Syrymbet batyrdyń qatty qopańdaǵany, Daý bıdiń qaıta-qaıta "jóniń durys, baǵytyń oń" degendeı qýana bas shulǵyǵany odan saıyn arqalandyryp jiberdi.

Qazybek eki kózi ot shashyp Qaldan Bashyqtyǵa jalt qaraǵanda, ótkir kózden jasqandy ma, óz-ózinen qıpaqtaǵan hontaıshy shoshań etken oń qolymen betin jasyra berdi.

Qazybektiń shynynda da dál qaz qańqylyna uqsas ashyq daýsy keń ordada tipti erekshe estildi.

— Ýaı, aldıar! Biz-qazaq deıtin mal baqqan elmiz. Biraq eshkimge ózdigimizden soqtyqpaı jaı jatqan elmiz. Elimizden qut-bereke qashpasyn dep, jerimizdiń shetin jaý baspasyn dep, naızaǵa úki taqqan elmiz. Eshbir dushpan basynbaǵan elmiz. Basymyzdan sóz asyrmaǵan elmiz. Dosymyzdy saqtaı bilgen elmiz. Dám-tuzdy aqtaı bilgen elmiz. Asqaqtaǵan han bolsa, han ordasyn taptaı bilgen elmiz! — dep sál kidirdi. Nóserlep ekpindep tógilgen sóziniń sońyndaǵy "elmizdi" nyqtap aıtqan saıyn elshilerdiń ıyqtary ósip, keýdeleri tiktelip, kózderi ushqyndap-ushqyndap ketkenin tómende otyrǵan bar oırat ta, joǵaryda taqta otyrǵan hontaıshy da anyq bajaılaǵan. Álgi jigerli únge, balalyq mahabbatqa hám aıdyny men aıbynyna súısingen maqtanysh sezimine toly "Elim!" degen úzdiksiz qaıtalaýlar Qaldannyń shekesine tyq-tyq tıgen shegedeı bop eńsesin túsirip, mysyn basyp, manaty qudiret tanytatyn bar sesinen aıyryp, pendelik kúıge qursaýlaı bastady. Osy jaǵdaıdy sezimtal kóńilmen tap basqan Qazybek endi ózderiniń arnaıy kelgen saparynyń negizgi talabyna oıysty. Birneshe kúnnen beri "Men aıtar bolsam, qalaı aıtar edim? Qaıtip sharyqtap shyǵyp, shúıip túser edim? Talabymyzdy tas-túıin ǵyp, tas laqtyrǵandaı solq etkize jetkize alsam, elimniń terezesi tendigin aıǵaqtap, asqaqtaǵan hannyń qarsyma tura almas bosańdyǵyn tanyta alsam-aý!" deıtin oı-tolǵaǵy mine sheshildi de ketti. Sony jas jigit ári qýana sezinip, ári jigerlene tolqyp, túıdek sózdi ári qaraı jalǵap áketti.

— Ýaı! Atadan ul týsa, qul bolamyn dep týmaıdy! Anadan qyz týsa, kúń bolamyn dep týmaıdy. Ul men qyzdy qamatyp otyra almaıtyn elmiz! Sen qalmaq bolsań, biz-qazaq, qarpysqaly kelgenbiz. Ese qýyp entelep, sharpysqaly kelgenbiz! Sen temir bolsań, biz-kómir. Eritkeli kelgenbiz! Sen án bolsań, biz aspap. Shertkeli kelgenbiz! Qazaq, oırat balasy, tanysqaly kelgenbiz. Tanymaıtyn jat elge, tabysqaly kelgenbiz. Tabysýǵa kónbeseń shabysqaly kelgenbiz!

Taǵy sál kidirdi. Hontaıshy qozǵalaqtap basyn shulǵyp qaldy. Qazybek álgi ekpindi buzbaı, kómeıinde tirelip turǵan eliniń sózin de, amanatyn da basqa urǵandaı batyl aqtardy.

— Ýaı, aldıar! Ýaı, oırat! Sen qabylan bolsań, men-arystan! Alysqaly kelgenbiz. Jańa úıretken jas tulpar, jarysqaly kelgenbiz. Tutqyr sary jelimmin. Jabysqaly kelgenbiz. Berseń, han, jóndep bitimińdi aıt! Bitimge kelmeseń, turysatyn jerińdi aıt!

Qaldan Bashyqty ornynan ushyp tura berip, Syban-Rabtannyń jaqtyrmaı jalt qaraǵanyn kórip, qaıta shókti. Sasqalaqtap qolyn shoshańdatty.

— Óziń elińnen sózge kelgen bala... á-á... adam bolsań, anaý otyrǵan ornyń qandaı tómen edi. Bylaı myna maǵan jaqyndap, joǵary shyqshy, joǵary!

Qazybek áli de qatty tolqyǵan, qyzynǵan kúıinen bosamaı, shıyrshyq atyp turǵan. Hontaıshynyń yqylasyna ishteı razy bolsa da, áli de esebin túgendep, esesin qaıtara bereıin dedi me, álde qazirgi jalyndap turǵan jany basqasyn qajet etpedi me, sál basyn ıgen boldy da, taǵy da quıylyp ketti.

— Bizdiń qazaqtyń ádetinde jasyna qaraı otyryp, jaǵyna qaraı sóıleı beredi. Ózimnen úlken aǵalarym tórde otyrsa, óz ornym maǵan tóbede otyrǵanmen birdeı, — dep jalt burylyp, ornyna qaıta baryp tize búkkende, aǵalarynyń dúrk-dúrk daýystary qulaǵyna yzyńdap qana jetti.

— Aınalaıyn-aı! Azamatym-aı!

— El úshin týǵan erim ekensiń!

— Kórden tórge bir-aq sýyryp shyqtyń-aý!

— Bar bol, barshynym!

Oırattardyń aýyzdaryna qum quıylǵandaı aq ordanyń ishin meńireý únsizdik basty. Tomsarǵan júzder ashylyp, jazyla sóıler halden baz keshken. Aýrý jannyń qınala yńqyldaǵanyndaı aýyr kúrsingen áldebir noıannyń dybysynan selk etkendeı taqtyń altyn shyntaq súıerin ýystaı búrip otyrǵan hontaıshy sol jaǵyndaǵy Syban-Rabtanǵa ıek qaqty. Sol-aq eken hanzada taıshy atyp turyp qulaǵyn tosa qoıdy. Jybyrlaǵan erinniń ne dep jatqanyn kóńildengen qazaqtar da, sazarǵan oırattar da, árıne, estigen joq.

Qazybek qytaıy maılyq oramalymen mandaıyn súrtip, qyzynǵan deneniń birtindep sabasyna túse bastaǵanyn sezindi.

"Aıta aldym bilem. Eldiń sózin jetkize alsam deýshi em... Shynymen jetkize aldym ba?.. Aǵalarym rıza ǵoı. Hontaıshy da, oırattyń osyndaǵy bar ıgi jaqsylary da jaýap qata almady emes pe. Estigende óz kókem ne der eken? Kókem rıza bolsa shirkin. Atqosshy, at kútýshi bop bar deýinde de bir gáp bar-aý. Áı, myna ekeýi nege kóp sybyrlasyp ketti?.. Quddy bir ósek aıtqan qazan-oshaq basyndaǵy qatyndar sıaqty. Óltirseń de, ólseń de, sambyrlap aıtyp-aıtyp tastaýǵa ne jetsin. Degenmen hontaıshyda túısik bar. Tórden oryn usynǵany-bitimge bastar qolyn usynǵany emes pe. Odan artyq qalaı tuspaldasyn?..."

Syban-Rabtan hanyna bas ıip, qurmet bildirdi de, bir attap qana júzin elshilerge burdy.

— Kúlli oırat-muńǵul jurtshylyǵynyń asa zor mártebeli qasıetti ámirshisi, Gobıdiń qumynan da kóp qytaıdy qaltyratqan, ormandaǵy sansyz aǵashtaı samsaǵan orysty úrkitken ulyq dárejeli Qaldan Bashyqty hontaıshymyz kún sáýlesi mol túsken Kindik Azıanyń baıyrǵy ulysynyń taq murageri, jarty jalǵandaı qazaq dalasynyń, qazaq jurtynyń hám ózbek, hám qyrǵyz ulystarynyń uly hany Táýke bahadúrdiń qurmetti hám quzyrly elshilerine óz dastarqanynan qonaqasy berýge nıet qylyp otyr. Asa mártebeli aldıarymyzdyń osy meımandos nıetin úlken júrekterińizdiń meıirimimen qabyl alýlaryńyzdy ótinemiz.

Syban-Rabtan oń qolyn keýdesine tósep, sál bas ıdi.

Qazaq elshileriniń hany Bertis ile jaýap qaıyrdy.

— Asa mártebeli, kún qasıetti, keń qushaqty, mol quzyrly Qaldan hontaıshynyń bizge, qudiretti qazaq jurtyna, qasıetti alash áýletine, qadirli alash eline, olardyń elshilerine degen qurmetin rıasyz kóńilmen qarsy alǵanymyzdy úshbý maǵlum etýdi zor mártebe sanaımyz.

— Dál solaı!

— Dámnen artyq emespiz.

— Shaqyrǵan jerden qashpa...- desip shubyra bergen serikterin Bertis shaıqaǵan qolymen tıyp tastady.

Syban taǵy da qup alǵanyn bildirip, bas ıgen syńaı tanytty.

— Qazir qonaq úıge túsip, jaıǵasyp, jaqsylap tynyǵyńyzdar.

Elshiler oryndarynan japyrlasa turyp, taqta otyrǵan hontaıshyǵa bastaryn shulǵı-mulǵı syrtqa bettedi. Eki qaptaldaǵy árqaısysy bir-bir tas qudaıdaı bop qalshıyp otyrǵan oırattyń ıgi jaqsylary qazaqtar túgel shyǵyp ketkenshe, ne qybyr etken joq, ne erinderin bir jybyr etkizgen joq. Elshiler shyǵyp ketken soń olardyń ne sóıleskenin, ne sheshkenin ózderi biler. Aǵalarynyń eń sońyn ala shyqqan dybys ańdyǵan Qazybektiń qulaǵyna aq ordanyń aranyń uıasyndaı yzyńdap, dúrildesep, shýlyǵysyp ketkeni saq ete qalǵan-dy.

"Á, shymbaılaryńa qatty batqan eken. Op-ońaı uıpalap qysyp, uıpap juta salam dedińder-aý. Ýysyńnan shyǵyp, urtyńa jetpeı qalǵanyna ókinesińder ǵoı. Ókinińder. Elden eldiń, erden erdiń kemdigi joǵyn bilseńder, eldiń elden nesimen artyq ekenin, erden erdiń qaı qasıetimen qadirli ekenin sezgenderiń de durys. Áıtpese eldi ebelek qurly kórmeı, dalasyn órtep, Qalasyn shaýyp bir jep, elshisin balaqtan alyp, baltyrdan qaýyp eki jep bıge shyqpaq-aý. Dámesiniń zoryn! Qabyrǵasy qaıta-qaıta qaıysa berer qazaq joǵyn, sol qarysqan qazaqtyń qabyrǵa qaıystyrar salmaǵyn balasynyń-aq aýzynan sezgen bolarsyń. Sez! Seze tús! Sonsoń ózdi-óziń qyrqys! Ózdi-óziń súzis! Jer túbinen kóterilgen shań seniń de irgeńe kep tirelerin, tirelip qana qoımaı shebińdi buzyp, shenińnen keterin de bilip qoı. Qazaqtyń qolyńdaǵy beıbit quryǵy ıegin kókke bilemdegen súńgige aınalaryn, qolyndaǵy qaýǵasy qulashtap soǵar qara shoqparǵa aýysaryn, aýzyńdaǵy táýbasy atoılaǵan uranǵa ozaryn qaltyraǵan, dirildegen, qalshyldaǵan sýyq terli deneńmen sezip qoı. Shabylǵannyń qandaı bolaryn sonda kóresiń!" deıtin oı qaýjady.

* * *

El orynǵa otyra elshiler óz aýylyna oraldy. Hontaıshynyń óz dastarqanynan qonaqasy jegen, kóńilderi oryndaryna túsken aǵalarynyń betterine qan júgirip qýtyńdasyp qalǵanyn kórip, Qazybek te jaırań keıipke túsken. Sonysyn baıqaǵan Daý men Babanazar ekeýi eki jaǵynan qoltyqtap turyp, aqtaryla bata berdi.

— Balam, men seni ózimniń Aralbaıymdaı ǵana asyq oınap júrgen baladaı kórýshi em. Biraq seniń osy sapardaǵy bar-bar mineziń, tásiliń, ádemi qylyǵyń janyma jaqqanyn jasyrmaımyn da. Keldibek aǵanyń seni mynaý elshilikke nege qosqanyn endi uqqan-daımyn. Ózińnen kókeń úlken dáme qylady eken. Áke balaǵa synshy. Adaspapty. Sen búgin betińdi ashtyń. Ámse aldyńnan jarylqasyn, ulym! — dep alaqanyn jaıa berip, betin sıpady da, dereý Qazybekti mol qushaǵyna kómip alyp, baýyryna qysty.

Osy jaqsy beıildi búkil jadyraǵan janymen quptap turǵan Daý da tebirene jóneldi.

— Qazybekjan, esinde me, men saǵan "Sen aıtarsyń. Aıtarsyń-aq!" dep sengenimdi. Úmit artqanymdy.

Aqtadyń senimdi, barshynym. Qudaı-aý, aýzymyzdy bireý qulyptap tastaǵandaı jym-jyrt mólıgenimizde, qara jerdiń tesigi bolsa kirip keterdeı qorlanǵanymdy bilseń. Daýdan da jeńilip, jaýdan da yǵysyp qur súlderimiz súmireıip turǵanda seniń julqynyp shyqqanyń, arqamyzdan zildi, keýdemizden sherdi julyp tastaı berdi-aý. Kózińnen ot, aýzyńnan jalyn atyldy-aý sonda... Áı, qazaǵymnyń qylyshtaı qıyp túser tili bar ekenine masattandym. Sol qazaǵymnyń sózin qıystyryp aıta alar uly bar ekenine maq-tandym. Til-aýzym tasqa! Ómirden jańylyspaı, adaspaı ót, shyraǵym. Aldyń ámbe ashyq bolǵaı. Órisiń keńeıe bersin. Jeńisiń kóbeıe bersin! Táńiriń qoldap, qorǵap júrsin! — dep sóziniń sońyn batamen aıaqtaǵan Daý jas jigittiń basynan qos qoldap ustap turyp, eńkeıtip ákep mańdaıynan súıdi.

— Rahmet, aǵalar! Aıtqanyńyz kelsin, Babakem! Degenińiz kelsin, Daý aǵa. Ekeýińiz bir-aq úıip-tógip bere saldyńyz-aý. Kótere alsam... Kóterýge tyrysarmyn. Aqtaýǵa tyrysarmyn,— dedi qatty tolqyǵan Qazybek eki aǵasyna kezek qarap.

— Kóteresiń, balam. Eldiń endigi júgin de, salmaǵyn da sen kóteresiń. Tek qana teriske bastaýǵa, adastyrýǵa asyǵyp turatyn ázázil tirlik pen dúnıe boq jańsaq bastyrmasyn seni.

Osydan keıin Qazybek aýyl shetine ońasha kete berip edi, áldekim artynan qýyp jetti. Jyrǵal noıan eken. Iyǵynan ustap ózine qaratty.

— Qazybek, men saǵan álgindegi eki aǵańnyń aıtqanynan asyryp aıta almaımyn. Biraq saǵan degen qulaǵan kóńilimniń belgisi bolsyn, ótinish bildirem. Qabyl kórseń qýanyshymda shek bolmas,— dedi.

Qazybek sál kúdiktenip tur.

"Apyraı, mynalardyń basqan izimizdi ańdyp, jazǵan jaǵymyzdy tyńdap otyrǵany ma sonda? Aǵalaryńnyń aıtqanyn estidim degenine qaraǵanda bizdiń búkil sambyrlap sóıleskenimizdi qulaǵyn túrip, qupıamyzdy bilip júredi eken-aý. Áı, ańqaý da, momyn salpy etek qazaq! "Astyńdaǵy atyńa senbe, qoınyńdaǵy qatynyńa senbe" dep nyǵarlaǵanyń kimge qajet, arystannyń aýzynda otyryp ta ishińdi aqtaratyn bolsań. Álde qatynyń bilgendi qaıyn-jurtyń biledi. Qaıyn jurtyń bilgendi bylaıǵy jurtyń biledi deıtin saqtyqtan saqtana-saqtana et ólip ketkendik pe bizdiki.

Áı... mynaý noıannyń mende ne ótinishi bolmaq. Ne dosymdy alam demes, ne basymdy alam demes. Basqasyna pysqyrmaımyn da."

Basyn ızedi. Jigittiń oılanyńqyrap baryp keliskenin ózinshe joryǵan Jyrǵal Qazybektiń beıil qurmetin odan ári asyrdy.

— Men saǵan at mingizem demeımin, Qazybek. Attan kende bolmaıtynyń qazirden-aq belgili. Ton kıgizem de demeımin. Torqa ton, altyn jaǵa ıinińnen onsyz da túspeıtinin shamalaımyn. Seniń keýdeńnen el kóship, jurt qonyp jatatyn, kókiregińnen seldeı aǵyp, bulttaı kóship jatatyn kórkem oıyń men qudiretti tiliń baryna kózim jetti. Seniń úlken bolashaǵyńa meniń aıtar ótinishim de úlken. Ekeýmiz tós qaǵysyp dos bolaıyq. Erteńgi oırat-qazaq tatýlyǵynyń basy da bolsyn!— dedi.

Qazybektiń dál myna ótinish oılamaǵan tusynan jetken edi, qapelimde sál ańyryp turdy da, tez kelisken túrin jylyp sala bergen qarasy úlken keń kózderinen tanytyp, aqsıa kúlip jiberdi.

— Áı, Jyrǵal aǵa! Tatýlyq belgisi dep arqamdy asqarǵa tireseńiz, basqasyn túgendep qaıtem. Qazaq pen jońǵar qarýmen sálemdespeı, qushaqtasyp tabyssa, yǵyr bolǵan eki eldiń búlinýi tıylyp, tynyshtyǵy ornar-aý. Ylaıym soǵan jazsyn. Tósińe tósim daıyn. Dostyǵyńa dostyǵym ázir. Mine búkpesiz, qaltaryssyz qushaǵymdy da ashtym. İshimdi de aqtardym!

Tós tóske túıisti. Dostyqtyń týyn bıiktetti. Tatýlyqtyń súrleýine alǵashqy izdi ekeýiniń ádemi tilegimen túsirdi.

— Meniń ózgelerden góri... ózgeler dep qandastarymdy aıtam da... ózderińe yqylasym nege aýa beretinin ózim de bilmeýshi em... Ótkende seniń qazaq áýenine qumartqanyńdy kórgende... Sol ándi izdep tabanyńdy tasqa soǵyp jalańaıaq júgirgenińdi de, Sharahaımen kezdeskenindi de kórgende... meniń de ishteı bir qubylýym... dúnıemniń tóńkerilip túskendeı bolýy bastalǵan tárizdi. Endi sezsem-qazaqqa búıregim bura beretin kúıim bar eken.

Jyrǵal noıan "osyny nege bastadym?" degendeı yńǵaısyzdana bógeldi de, "biraq áıteýir bastaǵan soń, taısaqtap ketýim orynsyz bolarmen " ári jalǵastyrdy.

— Men Qaldannyń eń úlken aǵasynyń balasymyn. Iaǵnı Erden Batyr hontaıshynyń nemeresi bolam. Ákemdi týǵan inisi óltirgen. Sybannyń maǵan ishi jylymaıtynyn da bilem. Senderge meni tyńdatyp qoısa, syrtymnan meni tyńdaıtyn áldeneshe adamy baryn da bilem... Áı, ol jaǵyn qaıtemiz. Aıtaıyn degenim: sheshem Jáńgir hannyń nemere qaryndasy ekendigi. Ákem sheshemdi keremet jaqsy kóretin. Sheshem de ákemdi qatty qurmet tutatyn. Meniń tilim de qazaqsha shyqqan edi. Ákem shesheme keıde: "Maǵfýza, án salshy bir" dep otyratyny áli esimde. Onda da qazaqsha aıtqanyn unatatyn. Sheshemniń sol kezdegi án shyrqaı otyryp, úlken surǵylt kózderine móldiretip qos tamshy jasty úıire qoıatynyna alǵash sábı kezde "nege jylaıdy" dep úreılene qaraýshy em. Keıin nege ekenin bilmeımin, ánnen de buryn surǵylt kózderdiń uzyn kirpikteriniń ushyna baılanyp, uzaq dirildep, tolyqsyp turatyn sol qos monshaq tamshy jasty kórgenshe asyǵatynmyn. Ákem ólgennen keıin kópke uzamaı sheshem de kóz jumyp edi... Bizdiń tóńirektegiler: "Qatyn alsań qazaqtan al, óziń ólseń, qusadan qosa óledi" dep qarq-qarq kúlip mazaq etetin. Al maǵan salsa, qazaq áıeliniń qosaǵyna degen qurmetinen, qyzmetinen, qushtarlyǵynan artyq esh nárse joq tárizdi. Sodan ba meniń de áıelim qazaq qyzy. Ataqty Súıindik rýynyń bir myqtysynyń shańyraǵynan. Sharahaıdyń nege qazaqsha án salatynyn endi túsingen shyǵarsyń. Al Sholpannyń óle ólgenshe aýylyna, eline degen saǵynyshy taýsylǵan emes. Sholpan án saldy degenshe dúnıe túgel kúrsiniske, ańsaýǵa toǵytyla beredi. Sharahaıdyń áýenindegi muńly yrǵaqtyń tórkini qaıdan shyqqanyn, Qazybekjan, endi uqqan shyǵarsyń.

— Iá! Uǵyndym. Ózińdi de, Jyrǵal noıan, uqqandaı boldym. Qazaqtyń saltymen jıen dep qaljyńdaýǵa da, jezde dep oınaýǵa da bolar edi. Biraq oǵan jibermeı tıyp turǵan bir bógesin bar sıaqty. Álde ol seniń jat eldik bolǵandyǵyńnan ba. Álde senderdiń kór-meıtindi kóretin, estimeıtindi estıtin epsektikterińnen be. Álde senderdiń qazaq qyzdaryn shyryldatyp alyp qashyp, ǵumyr boıy torda ustap, toryqtyryp, zaryqtyryp qoıatyn álimjettik ádetterińnen be. Men seni dos tanyp, qushaǵymdy ashtym. İshimdi aqtardym dedim. Biraq ol búkil qazaq ishi emes. Jylaǵan jannyń máńgi umytylmas sherin sonaý kógildir munar tasasyndaǵy jyrtyq shekpendi qazaq umyta qoımaǵan bolar. Sol kógildir munar ishindegi ulynan bir, jerinen eki aıyrylǵan kekti ata men muńly keıýananyń ah urǵan sheri men zaryn men de qaıtip umyta alarmyn. Seniń mynaý tabanyńnyń astynda taptalǵan jer sol kúızelgen jurttyń atamekeni edi ǵoı. Sol atameken kindik jurtty saǵynǵan bosqyndardyń saıdaǵy saıǵaqtaı panasyz, sharasyz halin kórip otyryp men saǵan qaıtip qana rızalyq bildirip, máre-sáre qaljyndasam. Boıdy ustaǵan, oıdy tejegen osy tárizdes óktemdikteriń, Jyrǵal noıan. Jeri jaqyn dep qamsyz otyrǵan qazaqty jaıǵastyra bergenge ábden etteriń ólip ketken. Budan bylaı qamsyz qazaq bolmaıtynyn, at-kóligin baptap, qaıyń naızasyn saptap otyrǵan, etek-jeńin túringen ashynǵan qazaqqa tap bolatyndaryńdy eskerińder. Senderdegi temir tártiptiń bizge enbeıtinin qaıdan bildińder. Qashqannyń qýar kúni bolaryna, sasqannyń esin jıar kúni bolaryna táńir haq kýá.

— Oı, Qazybek! Sen meni tym qajadyń ǵoı. Elińdi shapqan da, talaıdyń tóbesine qazyq qaqqan da tap bir mendeı-aq. Kóńilim adal, qolym taza bolmasa, tósimdi tosyp dos bolar ma em. Ár jaıdy biz de topshylaımyz. Senderdiń oıǵa qulap, qyrǵa shubap ózderiń aıtatyn "Qaıda barsań, Qorqyttyń kórine tap bolǵandaryńdy" bilmeıdi dep peń, bilemiz. Endi berseń, qudaı, jońǵardan ber joldy! Esemdi de, esebimdi de túgendeıtin kez týdy dep alaqandaryńa túkirip, tas túıin otyrǵandaryńdy da bilemiz. Táýke handaryńnyń qajyryna da, qaıratyna da, bilimi men biliktiligine de qanyqpyz. Eń aldymen osy han-daryńnyń ózge tóre tuqymyndaı maqtanshaq, man-sapqumar hám qatygez emestigin de baıqap qaldyq. Bárinen de buryn Táýke el qamy, ulys baby-ult baqyty degendi kóp kúıtteıdi. Bizdi, oırat jurtyn seskendirgen de, qorqytqan da sol tirligi. Qaldan han sendermen bitim jasaýǵa daıyn. Tatýlyqqa da beıim. Endigi onyń armany-Qytaı hýandıy ıektegen Halqany handyǵyna qosyp alý. O dan ári, shamasy kelse, shúrshittiń óz ishindegi ishki muńǵul jurtyn túgel bodandyqtan qutqaryp alyp, burqanymyz oń qarap, jelep-jebep berse, bir tutas ǵalamat úlken oırat-muńǵul handyǵyn qurmaq. Odan arǵysyn men aıta almaımyn. Sen sezesiń. Al ázirge beıbit bitim jasaımyn dep otyrǵan Qaldandy bilem. Qazaqtyń qoldy bolǵan mal men janyn túptep izdep, suraý salǵańdaryn tegis qaıtaryńdar degenine ózderiń shyǵyp ketkennen keıingi keńeste bárimizdi shyryldatyp otyryp kóndirgen, — dep Jyrǵal estigen-bilgenin túgel jetkizdi.

Qazybek bas ızedi. Noıannyń qyzǵylt qońyr saqalynyń keshki shapaqta onan saıyn qoıýlana túsetinin nazarynan tys qaldyrmaı, myna ashyq áńgimesine rızashylyq tanytty. Áldebireýlerdiń aǵash arasynda júrgeninen seziktenip, úılerge qaraı buryldy.

Daý syrtta júr eken, sabyrly sóılese de sekemdengenin sezdirip aldy.

— Qazybekjan-aý, apaq-sapaqta jalǵyz ne ǵyp júrsiń? Ne degenmen bóten eldiń bógdeligin umytpaǵan jón.

— Bilem, Daý aǵa. Bótenniń bógdeligi de este. Biraq amal ne... — dep Qazybek kúrsinip qalǵanyn da sezbeı ishke enip ketti. Daý ilese kirdi.

— Oı, Qazybekjan! Baýyrym-aý, nege kúrsindiń? Nege júdediń?

— Á, jaı! Ásheıin kóńildiń ári-sáriligi ǵoı.

— Óıtip aldaýsyratpa. Tym qurysa bólisip kó-tereıin. Aıtsańshy kúdigińdi, — dep Daý jik jappar boldy.

— Bitim bolady erteń.

— Oý, súıinshi nege suramaısyń!

— Bitimniń bolaryn baǵana bilgem. Ony ózderińiz de sezdińizder. Qaldannyń oıy áride. Zili artynda, — dep Qazybek taǵy tyǵyldy. Kúrsinisi endi anyq estilip, ishtegi aýyr tolqyndy yqylyqtatyp atqyzdy.

— Onyń zilsiz kúni bolǵan bedi, Qazybekjan. Búgin yldılasa, erteń aspandaıdy. Ańdysqan dushpannyń áreketi ejelden solaı qubylady. Onyń tańsyq túgi joq. Búgin tyrnaq búgip, azýyn jasyryp qalsa, erteń qapyńdy tapqan boıda, tyrnaǵyn tarbıtyp, azýyn aqsıtyp bas salady. Onyń nesi jumbaq.

Qazybektiń qabaǵy ashyla bastady.

— Eı, ras! Solaı bolatyny haq. Al men ... men. Arqamnan qaqqanǵa alaqany endi jumylmastaı, judyryqqa aınalmastaı kórippin-aý, — dep kúle túsip, Jyrǵaldan estigenin aıtyp berdi.

— Oı, Qazybekjan! Balalyǵyń bar-aý áli. Oý, ol aldymen sol shúrshitke barsyn. Shaptyǵyp shabyna shı júgirtsin dep qýanbaımysyń qaıta. Shúrshitti shaýyp ala ma, ajalyn solardan taýyp alar ma, bir qudaıǵa aıan. Muńǵul-oırattyń basyn qosam dep júrip basynan aırylǵanyn bilmeıdi ǵoı. Qaıdaǵy tutas handyq! Tas-talqany shyǵady. Shegirtkedeı qaptaǵan shúrshit óligimen-aq tunshyqtyryp óltirsin.

Qazybek saqyldap kúlip ala jóneldi.

— Tuý, Daý aǵa! Qolmen qoıǵandaı ettińiz ǵoı. Nesine úrikkem. Oǵan deıin biz de tirlik qylmaımyz ba! Qylamyz. Mámlakatymyzdy jóndeımiz. Saıaq qashqandy da, teris basqandy da qaıyryp ákep, buǵalyqtap buryp, bir tizginge jınap, bir kindikke baılaımyz. Baılaımyz.

Dombyrasyna qol sozyp, bir shabytty qaǵysty qarasha úıdiń túndigin jelbireterdeı kúmbirlete jóneldi.

ARBAÝ

Hannyń jaqsy bolmaǵy,
Qarashynyń eldigi.
Qarashy halyq syılasa,
Altynnan bolar beldigi.

Buqar jyraý

1

Dombyra maıda shertiske aýysty. "Saımaqtyń sary ózeni" burq-sarq tasyǵan joq. "Qara boran qaǵyndynyń" úreıli sýyly tirilgen joq. Maıda áýen óziniń kúıine úndesti de, túńliktiń tesiginen shúıkedeı shubatylyp tarap jatty.

Sol elshiliktiń joly bolyp edi. Maldy da mol aıdap, tutqyndaǵy jandy da bosatyp alyp, eldeı kóship qaıtyp edi-aý. Qaz daýysty Qazybek atandyrǵan Qaldan hontaıshynyń: "Men han bolǵaly, basyma qasıet qonǵaly eshbir janǵa tize búgip kórgen joqpyn... Jyǵylǵanymdy bildirip senderge bir syılaımyn.

Balam, Qazybek! Sen jańa úıretken jas tulpar ekensiń! Seniń aıtqan sózińe meniń býynym shydamaı, siresip qap, tura almadym. Sondyqtan saǵan eki túrli belgi beremin. Bireýi-seniń daýsyń qazdyń daýsyndaı qańqyldap shyǵady eken. Sol sebepti seniń atyń budan "atyń Qaz daýysty Qazybek bolsyn. Ekinshi-qos toǵyz júlde baıladym. Budan bylaı sen eki sybaǵaly bol!"-degeni áli kúnge qulaǵynda. Bunyń eki sybaǵaly bolǵanyna qýanǵandar da mol boldy. Kúndegender de, qyzǵandar da az bolǵan joq. Ataqty el beredi.

Dańqyńdy jurtyń shyǵarady. Ataǵyńdy aǵaıynyń kóre almaıdy. Dańqyńdy atalasyń jantalasa óshirýge tyrysady. O da ómirdiń mańdaıǵa jazǵan buıryǵynan.

Ataqtymyn dep asqaqtamaǵany táńirge aıan. Dańqtymyn dep tálpishtenbegenine barsha kýá. Bálsingen balshyq qudaılardy talaı kórdi. Tabanda taptalyp, atynan ataǵy buryn óshkenderin de biledi. Alys — jaqyndy teń kórseń, zulymdy búktep, jaýyńdy aldyńa óńgerseń, dúnıeniń buzylmaı, adaldyqtyń aýytqymaıtynyna kózi ór kezde jetip keledi. Aldyna kelgenniń keıbireýlerdeı qoıny men qonyshyn timiskilegen joq. Ádildik dep tikken týyn bıiktete túsken abyroıyna qylaýdaı kirshik jýytpaı kele jatqanyna mine elý jyldaı bolypty. Bar muńy-el muńy. Bar muqtajy-el muqtajy. Sol el-jurtyna jarty ǵasyr boıy tósek bop arqasyn tósedi. Jastyq qyp janyn jaıdy. Alǵystan basqa alǵany joq. Rahmetten basqa baılaǵany joq. Berekeni nıeti berdi. Yrysyn adaldyǵy eseledi. Kóz satqan da, kóz alartqan da kezi bolmapty.

"O toba! Kók kúmbezdi keń saraıdan qurym kıizdi qarasha úıdi artyq kóretin tuz qazaǵymyz-aý. Túńligimiz jelpildese, ýyǵymyz syqyrlasa, uıqymyz shyraılana túsetinin ózgege qaıtip túsindirersiń. Álde jeldiń sýylyn, japyraqtyń sybdyryn, sýdyń syldyryn ana áldıimen qosa estip ósken qyr ulyna tabıǵat anasynyń ártúrli áýezi qulaǵyna únemi jetip turmasa, jetimsirep jabyǵyp qalar ádetinen de me eken? Qurym ısi tanaýyna kelmese, tandyry keýip, tamaǵy qańsıtyn qazaqtyń biri bolmasam, Áz Táýkeniń qasynda kók kúmbezdiń astynda, kók mármárdiń ústinde bas ýázirdiń quzyrlyǵyn qunttap júre bermes pe edim...

Mámlakatymyzdyń tizginin bir qolǵa ustatqanymyz haq. Árýaǵynan aınalaıyn Áz Táýkeniń tusynda uıytqyly elge uıysqanymyzǵa, bir kindikke baılanyp, bir qazyqty aınalǵanymyzǵa jasyǵan jaýymyz, basylǵan daýymyz kýá. Rý-rýdyń birin biri ıekteýin, birin biri julqylaýyn, julmalaýyn, jumarlaýyn toqtatýǵa qanshama kúsh salǵanymyz bir qudaıǵa aıan. Ásirese oırat tirliginiń temir tártip, qatal josyǵyna súıenip jasaǵan qareketterimiz tegin ketpegenine shúkirlik etýmen boldyq qoı sonda. Sol kúnderi Táýkeniń "jeti jarǵysyn" túzbesek, mynaý ata — babanyń qany men teri saýyldap quıylǵan sary beldi, salqyn kóldi, samaly esken jaıyn dalada qazaq jurty búgingideı jer basyp júrer me edi, júrmes pe edi. O da bir qudaıǵa aıan. Taýarıhtan óship keteıin dep turǵan, birin-biri julyp jep, ózdi-ózi qyrqysqan taǵynaı bop talasyp, taǵy tirlik keshken san ulysty bir ultqa uıystyra bilgenimizdi endi maqtan ǵyp aıtýǵa da bolar edi-aý. Ne kerek... "Óldiń, Mamaı, qor boldyńnyń" keri kelmedi me. Áz Táýkeniń kózi jumylysymen uly handyqtyń tájiniń salmaǵyn kótere almaı, taǵynyń kıesin ustap qala almaı Qaıyp qaqyratqan irgeni, Bolat ajyratty. Sámeke qulatyp tynǵaly otyr..."

Dombyra yshqyna bezildedi. Yshqynǵan jannyń kúıigi on saýsaqtan eki ishekke quıyldy. Eki ishek bezek qaqqanda shanaqtan shapshyp tógilgen ashshy ýhileý boz úıdiń bosaǵasyna soǵyldy. Keregesine kerildi. Shańyraǵyna shanshyldy. Ashyq túndikten aýnap túsip boz dalaǵa bozdap ala jóneldi. Bozdaǵan kúı ishki kúıikti qozǵap, qozdatyp ala jóneldi...

Jalyndaǵan jas Qazybek qylshyldaǵan qylyshtaı edi. Qazaqtyń tórine kelgen Táýke tórt qubylaǵa túgel jaıylyp ketken qazaq dalasyn túgel ıgerip ustaýǵa, tizgindep tartyp otyrýǵa bir óziniń shamasy jetpeıtinin anyq uǵynǵandy. Shashylǵan eldi, shubyrǵan jurtty, ydyraǵan halyqty bir sheńberge sıǵyzý úshin yqsham-yqsham úsh ulysqa bólgen edi. Alataý men Qarataýdy jaılap, eldiń tústigi men jerdiń bıigin ıemdengen ulysty Uly júz, eldiń tutas adyrly shoqyly taýy bar, aıdyndy shalqarly kóli bar, uzyn aqqan dalasy bar qazaq eliniń keń orta tusynda dúril-degen ulysty-Orta júz, yldıǵa qaraı eńistep ketken jerlerdegi batystaǵy basqynshy kórshilerine batyldyq pen batyrlyq úlgisin kórsetken ulysty-Kishi júz dep ataǵan. Osy úlken-úlken úsh ulysty mansap dese qyrshańqy sáýrikteı kisinep, ákesi ulynan qyzǵanyp, balasy ákesin kúndeıtin Joshydan taraǵan keraýyz, kermyltyq sultandarǵa bermeı, eldiń kózine túsip, qurmetine bólenip, qadir — qasıetin asyrǵan qarashyǵa bıletken edi.

Uly júzdiń eki tizgin bir shylbyryna oralǵan ońasha bıligin Álibekuly Úısin Tóle bıge, Orta júzdiń eki tizgin bir shylbyryna baılaǵan túgel bıligin Arǵyn Keldibekuly Qazybekke, Kishi júzdiń eki tizgin bir shylbyryna túıilgen jeke bıligin Alshyn Baıbekuly Áıtekege ulyq Táýke han kemeńger kóregendikpen, berekeli bilgirlikpen ustatqan edi. Sodan bastap, "Qudaı-kókte, han jyraqta" dep tymaǵyn alshysynan kıip, tis arasynan syzdyqtata shyrt túkirip qoıyp, kóp búliktiń basy bolatyn keýdemsoq baılar men úı arasynda qazan-oshaqty at tuıaǵymen japyryp, arsyldaǵan ıtter men sháýildegen kúshikterdi qamshynyń astyna alyp qyńsylatyp, toqty-torym óńgerip, bota-taılaqty qýalap ketetin baıbalamshyl batyrsymaqtardy, synalap kómeılegen parasynan kóz jasy aqqansha qaqalyp otyryp, aqty qaralap, qarany saralap inisin aǵasyna jyǵyp beretin bıshikeshterdi jaıshylyqtaǵy jynynan aıyryp jymdaı qylǵan úsh arystyń aty aspandap, árýaǵy asyp túsken edi. Ol ol ma, jer kindigimiz dep kerdeńdeı basatyn tórelerdiń qaraǵa batyrǵan tizelerin qaǵyp jiberip qana qoımaı, sol "kóktegi qudaı da, jerdegi qumaı da-ózimiz!" dep júrgen sultandardyń arasyndaǵy yryń-jyryńdy basyp, kóp keleńsizdikterine tıym salǵan soń, qara qyldy qaq jarǵan ádildigimen, qyldaı qıanatqa baspaıtyn adaldyǵymen úsheýi birdeı el kózine túsip, jurt qurmetine bólengen edi. Qyrbaı tórelerdiń qyrsyǵynan týyndaıtyn talaı-talaı úlken qaqtyǵystar men irgeli shaıqastardyń aldyn ala bilgen bul úsheýine degen alashtyń alǵysynda shek bolǵan joq. Jany aýyrsa da jaqsysyn qaraqtaıtyn, basy aýyrsa da jaqsysyn kúndeıtin qazaq shirkin Tóle, Qazybek, Áıteke degende eki qolyn qýsyryp, qudaıdan da qudiretti kórip, tók turatyn.

Balapan basyna, turymtaı tusyna bop "Aqtaban shubyryndy, alqakól sulamadan" keıingi ker kezeń, zar zamanda, atadan uldy, anadan qyzdy aıyrǵan jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy alty alashyn, qalyń qazaǵyn qaıta kóterýdegi úsheýiniń eńbegin keıingilerge ańyz ǵyp jetkizgen de, qaıyrymdy tanı kóre bilgen tustastary edi. Ásirese on segizinshi ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldarynyń orta sheninde Orta júz ben Kishi júzdiń aýyldaryn qysy-jazy aralap, eldi birlikke, uldaryn erlikke, baı, bılerin aýyz birlikke shaqyryp, azattyq ańsaǵan halyqtyń táýelsizdigin áperip, atamekenin qutqarýdyń qajettigine uıytyp saýyn aıtqan Qaz daýysty Qazybek at ústinen túspep edi. Alty maltany qorek qyp, jat qolynda qalǵan qaıran Saryarqanyń sarqyraǵan sýyna shomylýǵa da murshasy bolmaı, dalasynyń túngi shyǵyna omyraýyn tósep, kúndizgi munaryna betin shaıyp, keń ólkeniń ker betegesin syrlas etip alǵany da sol kez edi. Aqyry uly bıdiń eńbegi bosqa ketken joq. Ǵaısa paıǵambardyń týǵan kúninen eseptegende, bir myń jeti júz jıyrma altynshy taýyq jyly Ordabasyda ótken úsh júzdiń ıgileriniń bas qosýy-búkil jaýǵa qarsy shaıqasqa shyǵý úshin halyq bop atqa qonǵan alash birliginiń kórinisinen týyndaǵan edi. Alataý men Qarataýdyń ıyqtasyp túıisken múıisine saty-satylanyp suǵynǵan adyr-tóbelerdi, qyrat-qyrlardy aldyna salǵan Ordabasy oqshaý kóteriler edi. Oqshaý kóteriler edi de, aınalasyndaǵy Badam men Arys ózenderi ırelendep qıyp ótetin jazyqqa shekesinen qarar edi. Sodan da ma Ordabasy qazaqtyń ejelden alqaly jıyny, dúbirli dıýany ótetin qasıetti mekeni bolatyn.

Sol qut bop engen taýyq jylynyń jadyrańqy jazynda úsh júzden quıylǵan mol nópir oqshaýlana bólektengen osy tóbeniń ústine qazaqtyń aıbatynyń belgisindeı ala baıraǵyn qadap, áli de eshkimge belin aldyrmas aıdynyn shartarapqa tanytqan edi.

Sol alqaly jıynǵa ısi qazaqtyń betke ustar qaımaǵy-hany men bıi, sultany men begi, batyry men baıy túgel aqtarylyp jetken edi.

Qoıan jylǵy qan qyrǵynda toz-toz bolǵan jurt ózbek pen sarttyń, túrikpen men qaraqalpaqtyń qaqpasyn qaǵyp, qaıyrshylyq kebin kıip, ózge eldiń óńmennen ıtergen óktemdigin bastan keshken alash uldary eldikke shaqyryp, birlikke bastap, tendikke ýaǵyzdaǵan úsh bıdiń arqasynda qaıtadan eńselenip, at-kóligin qamdap, qarý-jaraǵyn saılap, namysqa qyzyp qolyna túkirip otyrǵan-dy. Ordabasyda qazaq jasaǵynyń bas sardary men tý ustaýshysyn saılap alyp, eldiń kindik qazyǵy Túrkistandy, Túrkistan tóńiregińdegi jońǵar jambastaǵan Tashkent tárizdi otyz qalasyn, Arqadaǵy dalasyn, Alataý, Altaıdaı aqıyq taýlaryn, Jetisý toly baqsha-baýlaryn jaýdan bosatyp alý úshin qaharyna minip, kek tasqynyńdaı aǵyndap, taý búrkitińdeı shúıilip jaýdy jerden qýmaq, eldi jerge qondyrmaq bolǵan-dy.

Qazybektiń qara dombyrasy baıaýlaı túsip, názik shertiske aýysty. Endigi maıda áýen tynshı qalǵan jyrtyq shapan, malma tymaqty momaqan jurt-shylyqtyń Ordabasynyń qyrqasyna arnaıy tigilgen úsh qosar úıdiń aınalasyna jınalyp, tóńirekti kórsetpeı jaýyp ketken kóptigine qaramastan, sol úıdegi ótip jatqan dıýan keńesiniń sheshimin kútken shydamdy sabyryndaı sezildi. Maıda áýen kenet sańq-sańq etken dybys shyǵaryp, álgi biryńǵaı lebinen aıyrylyp qaldy. Qońyrqaı sazǵa qobaljytqan ashshy únder aralasty. Saýsaqtardyń alma-kezek shanaq sabalaǵan tarsyl-gúrsili kóbeıdi. Eki ishektiń ekpindi áýeni ekilene jóneldi.

Sol kúni sol Ordabasydaǵy sol irkes-tirkes altyn úzik aq ordada da sabyrly bastalǵan keńes kenet shıyrshyq atqan aıtys-tartysqa astasyp ketken edi. Aıtys-tartys taǵy da sultandardan shyqqan bolatyn. Burynnan da keń dalaǵa sımaı, kejildesip qalyp, keńirdektese kerildesip júretin tóre tuqymy mynaý jan-jaǵy qýsyrylyp, jaılaýy juqaryp, buqarasy bytyrap ketken kezde de eki ıyǵyn julyp jemeı qaıtsin. Ár sultan ózi shyqqan tóbesiniń bıik bolýy úshin qolynan kelgenin istemedi me? Annan qashyp, myńnan qashyp bosqan eldiń boshalaǵandaryn quryqtap qýyp kep, qýýyna ilespegenderin qyryp kep, mal men basyn kóbeıtýmen bolǵan joq pa. Maly artsa, baılyǵy eselenedi. Eńsesi ósedi. Basy kóbeıse, sońyna ergen jasaǵy molaıady. Jasaǵy molaıdy degenshe odan myqty sultandy mynaý árkim óz keýdesin qudaı ǵyp shanshyp alǵan almaǵaıyp kezeńde taýyp kór. Qaıdan tabarsyń. Apıynyn ıiskep, kúshálasyn ezip ishken kóksaý Bolat han ba adyrańdaǵan sultandy qaıyryp ákep kelege salar. Salar bolsa, jel aýdarǵan qańbaqtaı onda bir kúl tógip, munda bir kúl tógip, kóshe bermeı, ordasyn ornyqtyrar edi ǵoı... Árqaısysy jońǵardyń bir qýyrshaq qudaıyndaı kekireıgen Ábilqaıyr, Sámeke, Baraq, Batyr, Ábilmámbet, Kúshik sultandar jaraǵan býradaı burqyrap uly handyqtyń taǵynan da, ulys handyǵynyń taǵynan da dámelenip, jalaqtap alǵan edi. "Kim bilipti, baq qusy taqqa da, boqqa da qonatyny, basqa da, tasqa da sańǵıtyny ótirik bolmasa, qudaı qyryn qaramasa, kúlli alashtyń qumarttyrǵan tizgini, tipti ulys tizgini-aq saýsaǵyna ilikpes pe! Al sol tizgini qurǵyr bir ilikti me, kókirekte shemen bop baılanǵan arman ıtti qańsylatyp teýip qap, odan da ármen, odan da zor taǵy bir armannyń kúshigin kókeıine qondyrmas pa.

Mynaý Ordabasy-sol yntyzar tilektiń, alasurǵan armannyń oryndalar jeri. Endeshe talmaı, tabandap tartysyp, qajymaı qarysyp, bas sardarlyqty basyńa bórkindeı bir suǵyp al. Sodan keıin sardar bórkiniń han tájine aınalýy op-ońaı. Úsh júzdiń jasaǵyn basqarar sardar, qudaı sátin salyp kúni erteń jońǵardyń jonyn tilgilep qýyp, jerde aıqaı, kókte aıqaı jeńispen oralsa, uly handyqtyń altyn taǵy jambasyna ózi kep túse qalmaı ma! Endeshe mynaý keńeske baryńdy sal. Qashanǵy tuıaq serippeı jata beresiń. Óziń ózeýremeseń, ózgeniń seni oılar da, seni saılar da túri kórinbeıdi. Seni ańǵarar Úısinniń uıpap eter qudiretti Tóle bıi me, Arǵynnyń azýly Qaz daýysty Qazybegi me, Alshynnyń ádiletshil Áıtekesi me. Joq. Keýdesinde jany, balaǵynda bıti baryn tanytatyn dál osy ara. Semser bop siltenbese, qylysh bop qıyp túspese, kók súńgi bop qaqyratpasa, kóleńkesine de otyrǵyzbaıdy mynaý qara buqara halyq. Anaý dúrildep jetken túrin kórmeımisiń. "Han-sultanǵa qaraılaýdan, tórege telmeńdeýden ne taptyq? Sor qaptyq. Jer qushtyq. Endi qara halyq tóresiz de kún kóredi. Tórege el kerek emes eken, qandy apandaı keń kómeıin toltyrar qansoqta jem kerek eken. Endi jem bola berýge kónbespiz!" dep qulshynǵandaryn kórmeımisiń.

Joq! Mynaý saqaly shoshtańdaǵan úsh bıge kimniń jaly tutas, kimniń quıryǵy qalyń ekenin kózderine shuqyp otyryp kórsetpeseń, saǵyz sorǵandaı aýyzdaryn máımıte bergennen tanar ma. Sol máımıgen myljyń aýyzdyń sharshaǵan kezde áldebir boqtyshaqqa qısaıa salmasyna kim kepil. Tórdegi basty esikke súırep, qashańǵy ózderi bilsin, ózderi ekshesin dep, jańa túsken kelindeı bop kótińmen jer ıiskep, kózińmen kótine qarap mólıip otyra beresiń. Ańysyn ańdaýdyń ýaqyty ótken. Bul jolǵy talastyń jóni bólek. Jyǵylyp qaldym degenshe-turalap qaldym deı ber". Osyndaı dámeler men túıinder keýdelerinde tirilip, kókirekterinde túıilgen soń birin-biri kúndegen, birinen biri qyzǵanǵan Ábilqaıyr da, Sámeke de, Baraq ta, Ábilmámbet te kezek-kezek sýyrylǵan edi. Óz qadirin ozdyryp, ózgeniń qunyn tozdyryp, jatyp kep tájikelesken edi.

Qazybek sol keńestiń sol tusyn eske túsirdi me, bas shaıqaı berip, saýsaq qaǵysyn baıaýlatty da, ashshy mysqylmen murt astynan myrs etti.

"Áı shirkinder-aı! Sonda el qamy, ult baby degen bireýi bolsaıshy! Árqaısysy sıyrdyń jorǵasyndaı mıtyńdap shań burqyldatqany bolmasa, ilip alar bir pikirge barmady ǵoı. Pikir qaıdan bolsyn. Pikir turatyn qýys qaldyrmaı, tula boıdy tek "bolsam, alsam, tolsam!" deıtin ózimshil qomaǵaılyqqa toltyryp qoısa. Ásirese Ábilqaıyr sultannyń surqıalyǵy ǵalamat-tuǵyn. Kóp suǵynbasa da, shyjbalaqtaǵan Jádik tuqymynyń sultandary birinen soń biri aldyna kep sulaıtynyn kúni buryn sezip, tartys-talastan boıyn aýlaq salǵan bop, ortaǵa túsken súbeli sybaǵaǵa qyzyqpaıtyn kináz tóbetteı bop shetkeri shoqıyp alyp edi-aý. Ondaǵysy sybaǵaǵa talasqan sultandar birin-biri julqylap, birin-biri qansyratyp sharshap shaldyqqan kezde kóz aldarynda qomaqtanyp jatqan súbeni bir-aq qylǵyp, jotalanyp shyǵa kelmek bolǵan. Sóıtti de ol. Kóbik aýyz kóp sultannan shoqtyǵy bıik ekeni de ras bolatyn..."

Dombyra taǵy ekilene jóneldi. Endigi tekirek qaǵysta ishki shıryǵýdan týǵan ókinish bar ma. Ótken kúnniń qapysyn endi ańǵarǵan, qateligin endi túsingen kemeńger kóńildiń ózin-ózi qamshylaýy bar ma, dombyra bezekteýi údep barady. Uzap barady.

Ordabasydaǵy alqaly jıyn aqyry Ábilqaıyrdy búkil qazaq jasaǵyna bas sardar ǵyp saılaǵan bolatyn. Qazaq jasaǵynyń ala baıraǵyn kóteretin tý ustaýshyǵa Qanjyǵaly Bógenbaı batyrdy laıyq kórgen edi. Sodan keıin-aqjaýda kegi, jońǵarda esesi ketip júrgen qazaq eki alaqanyna túkirip berip edi, Alataýdy qystaǵan, Arqany jaılaǵan oıratqa al kep shúıilsin! Aldymen Bulanty men Bólenti ózeni boıyndaǵy Qarasıyr degen jerde jońǵardy alǵash tumsyqqa soǵyp, aq súıek qyp arqalanǵan alash endi ozańdaǵan únin aspannan da ári asyra alar qudiretine sengen bolatyn. Sol-aq eken Ábilqaıyr jasaǵyna tus-tustan taý sýyndaı jóńkilip attyly-jaıaýly quıylǵan qazaq Qarataý boıynan qashqan qalmaqty İlege deıin yǵystyryp, Kókshe teńiz-Balqashqa qaraı dúrildetip shegindirip jibergen.

Endigi uly aıqastyń da, sol uly aıqas arqyly erteńgi ne jeńis, ne jeńilis tabar úlken syndy da kútken eki jaq Ǵaısa paıǵambardyń týǵan kúninen eseptelinetin bir myń da jeti júz jıyrma toǵyzynshy dońyz jyly Hantaýynyń etegindegi Itishpestiń Alakóliniń tústigindegi Jýsańdalada toqaılasyp qalǵan edi. Qoldyń salasyndaı qatarlasyp quldı-laıtyn Aqsúıek, Botabórim, Tesik, Jyńǵyldy, Qurǵaqsholaq ózenderi tilgilep ótetin Jýsandala dál sol jyly jasylyn molaıtyp, kógin kóbeıtip qyrmyzyndaı qulpyryp turǵan edi.

Osy sheshýshi urysqa eki jaǵy da qatty daıyndyqpen kirisip edi. Syban-Rabtannyń qanasynan qan ýystap týǵan uly Qaldan-Seren hontaıshy shegine berýdiń ashshy dámin tatqan soń qazaqtardy qaıtse de jeńemin degen dalbasa tirlikpen úsh túmen sheriginiń mandaıyn Jýsandalaǵa tirep, jelkesin Toparǵa berip, qasqıyp tura qalǵan-dy.

Úsh jylǵy juttan jutalǵan, jońǵardyń talaý-tonaýyna túsken sharýashylyǵyn onsha ońaldyryp ákete almasa da, qazaq jurty búkil dalasyna saýyn aıtyp jınaǵan jıyrma myń ereýil atty sarbazdaryn, taǵy on bes myńdaı jaıaý jigitterin Jýsandalanyń taý bókterine qaptatyp jetken edi.

Eli úshin eńiregen erlerdiń, jeri úshin qyrqysqan batyrlardyń qashanda mereıi ústem bolatyny aqıqat. Jýsandalada bolǵan ulan-ǵaıyr aıqasta qazaq sarbazdary zeńbiregi gúrsildegen, myltyqtary shań-qyldaǵan oırattarǵa qarsy jalańash shaýyp-aq, jan shydatpaǵan. Aqyry Jýsandalada jeńilis taýyp, óligi taý bop úıilgen oırattyń kúńirengen, ańyraǵan daýsy qulaq tundyryp tastap edi. Ańyraǵan jaýynyń daýsyn qulaq tundyrsa da, qulaq kúıindeı qýana tyńdaǵan qazaqtyń azýly arystan, qajyrlanǵan qabylan, býyrqanǵan bóri uldary qatyndaı bop qashqan jaýyn tirsekteı qýyp, bórliktirip jatqanda oqys jaǵdaı bolyp edi.

Áldebir oq qańǵyp kep tıdi me, álde qastandyq qylǵan áldekim ádeıilep nysanaǵa aldy ma-qazaqtyń Áz Táýkesi jambastaǵan taǵynda otyrǵan uly han deıtin aty bar, biraq uly hanǵa laıyq qurmet-qadiri joq Bolat han aıaq astynan dúnıeden ozǵan edi. Opasyz dúnıe kimniń basynan ótpegen. Opasyz dúnıeni opasyzdyq opyraıtqan óz keýdesiniń úreıli qýysymen ólsheıtin kóp pendeniń ózgeniń opasyz dúnıeden ozǵanyna qarap, óziniń de túbinde bir ozaryn oılamaıtyny jaman ǵoı. Ol ol ma, sol opasyz dúnıeden ozǵannyń artynda qalǵan tirilerdiń sondaı kúı ózine de jeterin oılap úreılenýdiń ornyna, sol opasyz dúnıeden ozǵannyń úńireıip qalǵan ornyna úńireńdep talasatyndary qıamet-aý. Ózgeniń obal-saýabynan góri qaraqan basynyń qamyn kúıtteıtinder qarǵa-quzǵyndaı qaptamaı ma. Elden buryn qaǵyp túspese, elden buryn julyp ótpese, básiresi basqanyń taqymynda ketkendeı ishimen ıtteı ulyp, syrtymen qoımaı kúńirenip ǵumyr boıy bar tirlikten baz keship ótpeı me.

Bolat hannyń ólimi jetken sátte-aq ala jylan, ash baqa sultandardyń yryń-jyryń baqastyǵy zamatta balalap, kúnshildigi zamatta kúshiktep sala bergen edi. Aldymen Baraq sultan búlik basy bolǵan-dy. "Oý, qashqan jaýǵa qatyn er" dep meni jaýdyń kótine jalaqtatyp salyp qoıyp, maǵan shabaq-tatqyzyp, kúni erteń taqqa talas qyzǵan kezde Ańyraqaıda jeńisti sardar bop men ákelgem, jaýdy men qashyrǵam, eldiń aıbynyn men asyrǵam dep Ábilqaıyr sum zirkildep, kúrkirep shyǵa kelmeı me. Al halyq deıtin dańǵaza shýdan basqa eshteńeniń parqyna barmas kótaqy tobyrǵa kóktegi qudaı da Ábilqaıyr, jerdegi qudaı da Ábilqaıyr bolyp kórinbeı me. Sodan keıin Ábilqaıyrǵa qoparyla aýǵan el yqylasy anaý baı ańsaǵan jesirdeı tul taqytqa sony qonjıtyp qondyra salmaı ma. Sodan soń bir júırikti minip, bir júırikti jetektep qýsań da ómir boıy túlki bop bulańdaǵan qý arman-Jádik taǵy jaman Úsiktiń shıbutynyń taqymyna túsken soń sirá jetkizer me".

Osyndaı aram oı, qıanatshyl tilek Baraqtyń júregin osyp túsken. Jany tyzalaqtaǵan sultan qashqan jaýdy tirsekteýdi toqtatqan. Jany murnynyń ushyna kelip, endi-endi jantásilim qylýǵa shaq qalǵan jońǵarlar kókten suraǵanyn Baraqtyń qolynan op-ońaı alyp, aman-saý jylystap kete barǵan.

Baraq búlingen soń ózgelerdiń ózine oń qabaq tanytpasyn sezip, uly handyqty bul tusta almaq túgil, mańaıyna jolamasyn bilgen Ábilqaıyr qashqan jaýdy qýǵyzbaǵan. Qýmaǵan. Qýý qaıda, qoldy bólip, óz jasaǵymen Ańyraqaıdan taıyp turǵan.

Satqyndyqtyń úlken-kishisi bolmaıdy. Opasyzdyqtyń aýyr-jeńili bolmaıdy. El múddesin óz múddesine jyǵyp bergen satqyndyqtan óter qylmys joq. Óz ulysyna jasaǵan opasyzdyqtan óter qıanat joq. Biraq hany ólip, týy qulap, birligi bytyrap, berekesi qashqan el taǵy da jan-jaqqa ydyrap, aýa bólinip, jyrtylyp-aıyrylmasyn deseń, sultandardyń satqyndyǵyna da, tórelerdiń opasyzdyǵyna da kóz jumyp qarap, kórmegen bol. Elemegen álip tanyt. Óıtpeseń, jońǵarǵa kóterilgen qylyshtyń óz basyńa qaraı siltenýi ońaı. Oıratqa oqtalǵan jebeniń óz óńmenine qadalýy ábden múmkin. Dúnıeni qaıta bólýge, taqty talasqa salýǵa daıyn turatyn sultandar oırattyń qany, qazaqtyń qany, qalmaqtyń qany dep qaraýyldap qarap turmaıdy. Qanjyǵasyna qomaqty olja baılanar bolsa, qaraýyna topyrlap qarashy kirip, qorasyna qylquıryqtyń alasy men qarasy tolatyn bolsa, jas tógildi, qan saýyldady dep shimirikpeıdi. Tógilgen jastyń kimdiki, saýyldaǵan qannyń kimdiki ekenin ejiktep jatar bolsa, ulyǵan ıtteı aıdalada sendelip, aýzyna túseıin dep turǵan sybaǵadan aıyrylyp qalmas pa. Sol myń kúdik shabaqtaǵan kezde ózgeden buryn óktemdemeıtin, ózgeden buryn umtylmaıtyn sultan joq. Al báriniń jamandaıtyny taǵy Ábilqaıyr. Taǵy da Sámeke men Batyr.

Al Ańyraqaı qazaqtyń túsken eńsesin kótergen, eńkeıgen keýdesin tiktegen ulan-asyr shaıqasy ekeni qazir dalanyń túkpir-túkpirine ańyz bop tarap, jyr bop jaıylýda. Ańyraqaı-tutas qazaq týyn kóterip shyǵa kelse oıbaılatqan oıratty opyryp jibere alaryna kózin jetkizip edi. Túbi bir, tegi bir, túbir-tórkini bir alash jurty jumylǵan judyryq bop túgel jıylyp jetse, almaıtyn jaýy, shyqpaıtyn taýy bolmaıtynyna senip qaıtyp edi. Amal ne, soǵystyń soıqan sumdyǵyn qaıtyp oraltpaıtyndaı qyp, jońǵardy basqa uryp, azýyn qaǵyp tastap, omyrtqasyn opyryp jeńistiń kiltin endi-endi qolǵa túsirgeli turǵanda baqas sultandardyń qyrsyǵynan sheginip ketkenderin qynjyla aıtady. Qyjyrtatyndary Baraq sultan. "Oıbaı-aý, bul netken toıymsyz ıt edi. Aý, aldymen jaýyńdy jaıratyp kelseń, súbeli sybaǵandy mynaý rıza bolǵan qarashyń-halqyń altyn tabaqqa salyp ózi-aq tartpas pa edi. Joq! "Ábilqaıyr nemeń barlyq jeńisti de, ataq-abyroıdy da ıelenip ketedi de, búkil taq pen tájden qur qalam!" deıtin baqaı eseppen qulaıyn dep turǵan jońǵardy qoltyǵynan súıep shyǵaryp salǵanyn qaıtersiń-eı, á! Tutylyp turǵan jońǵar jaýyń, aman-esen qutylyp ketken soń, barmaq tiste ne, tisteme ne. Erteń-aq esin jınap, jarasyn jalap jazyp alǵan sol jońǵar nemeńese qýyp, edireńdep atoılatyp qazaqty shappas deımisiń. Shapqanda qandaı! Jylaý kúnder, bulaý kúnderdiń kókesi sonda bolady!"

Qarǵaıtyndary Ábilqaıyr. "Qudaı-aý! Baraq tóbetiń móńkisin — aq. Áı, bas sardar ekensiń. Basqa ǵashkeriń quryp qalyp pedi. Salmadyń ba anaý shatqaıaqtaǵan oıratqa. Oısyratpadyń ba kózine kók shybyn úımeletip. Joq! Oǵan Ábilqaıyr ólerde barsyn ba. Onyń da kókeıin tesip bara jatqan ala bas qurty-anaý Bolat hannyń astynan túsip qalǵan altyn taq, basynan ushyp túsken altyn táj. Qudaı-aý, bul qý qulqynnyń toıar kezi bolar ma. Surapyl soǵyp turǵan oq pen ottyń ortasynda óz kúıin kúıtteýden óter qıanat joq shyǵar — aý. Ábilqaıyr sardaryń sonaý jan berip jan alyp jatqan sarbazdarynyń jaıyn oılap, shaıqastyń odan arǵy jaǵdaıyn qarastyrýdyń ornyna árkimmen bir pysh-pysh sybyrlasyp, ár bımen bir ońasha kúbirlesip, aqyrynda úlken taqtan úmiti úzilerin sezgende, "taǵyńdy bermeseń, saǵyńdy syndyraıyn seniń, qazaq!" dep Kishi júzdiń bar qolyn maıdannan sýyryp shyǵaryp, "shýý, qaraquıryq!" dep ózimen ilestirip Yrǵyzyna tartyp turǵanyn aıtsańshy. Budan óter opasyzdyq bolar ma? Budan artyq satqyndyqty taýyp berińdershi, áý jarandarym! Jasaqtyń jartysyn oısyratyp alyp ketken soń, qalǵandar qaıtip soǵysar. Soǵysam dep júrip ózderi opat bolmas pa shetinen qylqan qyryqqandaı beıkúná azamattarym! Opasyzdyq órtine shalynǵan beıkúná barshyndarym!"

Dombyra yshqyna bezildedi. Dombyra ashyna bebeýledi. Dombyra janushyra júıtkidi. İshqynǵan jannyń ashynǵan kóńilinen janushyra aıqaılaǵan, atoılaǵan únderi bop tógildi dombyra áýeni. Opasyzdyqqa qarsy qolynan keler dármeni bolmaı seldirep qalǵan shebiniń endi jeńis emes jeńilis tabýy múmkin ekenine kózi jetken sarbazdyń yshqynǵan, ókingen, óksigen janynyń ashynǵan kúıiginiń sultandar men tórelerge laǵnat aıtqan qarǵysy bop júıtkidi dombyra saryny. Qaz daýysty Qazybektiń dóńgelente qoıǵan saqalyna eki tamshy jas tyrs-tyrs tamdy. Tyrs-tyrs tamǵan qos tamshy qysastyqqa áli de shydamaı eńiregen júregin solq etkizdi. Solq etken júrekpen birge taýy men dalasy qosyla dir etkendeı boldy.

Joq! Qara halyqtyń, qalyń buqaranyń qarǵamaıtyn, qaıta keýdelerde uıyǵan búkil alǵysqurmetin, rızashylyq, alǵysyn kúnine on márte, júz márte baǵyshtaıtyn bir sultany bar. Ol-Abylaı! Ańyraqaı shaıqasy talaı ańyzǵa arqaý bolsa, sol

Ańyraqaıdyń dúnıege ákelgen jańa jas batyry, dalanyń jańa jas kósemi Abylaı ártúrli ańyzǵa ǵana emes san alýan daqpyrtqa da, san túrli qıssa-dastanǵa da, sandaǵan áńgime-ertegige de arqaý bolǵan edi. Bir ańyz bylaı kósiledi.

Sabalaq degen tuldyr jetim balanyń jastaıynan kórmegen quqaıy, tatpaǵan zári, jutpaǵan sheri, baspaǵan jeri bolmapty mys. Aıdalada aıtaqyrda tili aýzyna sımaı qatalaǵan keýdesinen jaryq jalǵan buldyrap alystap endi ushaıyn dep turǵanda periniń qyzdary tap bolyp óz jerine alyp ushyp ketiptimys. Sodan perishte elinde áldeneshe jyl turyp, perilikti qabyldap, perishtege úılenipti-mys. Aqyry ne kerek, jeti yqylymnyń ǵalamatyn ıgerip, jeti yqylymnyń isin úırenip, jeti dúnıeniń tilin meńgerip alǵan soń, "ıt toıǵan jerine, er týǵan jerine" dep baıaǵy aıdalasyndaǵy aıtaqyryna top etip tuse qalady-mys. Endigi maqsaty-elin ushpaqqa shyǵarý, jerin jeruıyqqa aınaldyrý. Sol úshin qalyń qazaǵyn aralap ótedi, alty alashyn adaqtap shyǵady. Úsh júzdiń jurtshylyǵynda túgel bolǵan Ábilmansur sol úsh júzdiń qazaqtaryn synap ta júrgen ǵoı. Áz Táýkeniń úsh jarǵysh bıiniń úlkeni Tóle bıdiń tálim-tárbıesinen biraz úıreneıin dep malyn baǵyp, qarapaıym baqtashy bop ta júrgen qaıran sabazyń! Ádeıi bıshara miskin keıipte júrgen Ábilmansurdyń kim ekenin dál baqqan dana Tóle bı Sabalaq dep atap, ulyndaı ǵyp ustapty shirkin shahbazdy. "Erdi kebenek ishinde tany" degendi alǵyr Tókeń de eskergen shyǵar-aý. Ne kerek aqyry Sabalaq bala júregi keń, qushaǵy ashyq, áýeni asqaq, azamaty-sheshen, bıi-kósem dep Orta júz qazaǵyn tandap, solardyń arasynda turyp qalypty-mys. Atyǵaı Dáýletbek baıdyń kıimsheń balasy bop tóbesinen oryn alyp, tórine shyqqan soń, Dáýkeńniń baılyǵy odan saıyn shalqyp ketken ǵoı. Bireýi úsheý bop, úsheýi áldeneshe bop aınaldyrǵan eki-úsh jylda Dáýletbek baıdyń yrysy tasyǵany sonsha, malynyń tuıaǵy jerdiń júzin jasyrypty. Abyroı-ataǵyn aspannan da ári asyrypty-mys.

Hosh. Ańyraqaı shaıqasynda qazaq-jońǵar teketires túsip, kimdi-kim qanjyǵaǵa baılar deıtin tarazy basy teńesip turǵan eń bir qysyl taıań, eń bir sheptýshi sát týmaı ma. Endi qylar amaldyń retin taba almaı Baraq, Batyr, Ábilmámbet sultandar ózdi-ózi kirjindesip turǵanda, qushálasyna máńgirip Bolat han buıyqqanda, haılasynyń bárinen jurdaı bop bas sardar Ábilqaıyr sandalǵanda, Jalynquıryqty juldyzdaı aǵyzyp, "Abylaılaǵan!" uranyn qara jerden kók aspanǵa shapshytyp Ábilmansur jaýǵa jalyndaı bop tımeı me! Kirgen jerin tesik qyp, shyqqan jerin esik qyp, oı, kep júzdep, myńdap jaıratpaı ma jońǵardy! Ásirese hontaıshynyń bir batyr uly sondaı alyp bolǵan kórinedi. Týra Qujdyń aýmaǵan ózi deıdi. Sol maıdanǵa aqyryp kirgende, qazaqtardy kók quraqtaı japyryp jiberedi eken. Álginiń úlkendigi sonsha ár qoly quryqtaı, óndirshegi syryqtaı eken. Bir kezde Ábilmansur balaǵa álgi dúleı neme tap bolmaı ma... Biri tóbedeı, biri sol tóbeniń baýyrynda jaıylǵan kóbedeı ǵana. Biraq qudaıdyń ózi qalaǵan pendesi emes pe Sabalaq kúshik! Oı, soıqandy salypty — aý. Aldymen sol qoldy shaýypty-aý! Dúrildegen daýys, saýyldaǵan qan Ańyraqaıdy tegis jaýypty — aý. Aqqan qanmen salyndaı yǵyp aǵyp kete jazdaǵan Jalynquıryǵyn borbaıǵa tartyp-tartyp jiberip Ábilmansur shyraq kók súńgini tolǵap kep qalǵan ǵoı. Tolǵaǵan naıza ushqannan ushyp baryp, anaý taýdaı óńkıgen Quj nemeniń kózine tıip, oń kózin aǵyzyp túsirgen ǵoı. Tóńkerilgen otaýdaı bop aǵyp túsken kóz sylq ete qalǵanda jer solq ete qalypty. Shashyrap ushqan jas pen qan sirkirep sel bop jaýypty. Tarsyldap dop bop tamypty. Bir tamshy qan Sabalaq sabazdyń dál tóbesinen túsken eken, at — matymen kómilipti de qalypty. Qudaı sátin salǵanda Ábilmansur qaraq qylyshymen uıı bastaǵan qyzyl — kúreń qabyrshaq perdeni tilip jiberip, almas qylyshty kún kózinde naızaǵaıdaı jarqyldatyp, Jalyn-quıryqty tebinip-tebinip qalǵanda, qudaıǵa táýba, atynyń qos qoltyǵyna qos qanat bitip, usha kep jónelmeı me! Usha kep jónelgen Sabalaq shahbaz qylyshyn qulashtap siltep kep qalmaı ma! Asfahanı aq almas, kók qurysh, asyl bolat ókirip-baqyrǵan dúleı nemeniń shańyraqtaı basyn doptaı domalatyp shaýyp túsirmeı me! Domalap túsken shańyraq bas burq etkizip jer qoparyp, shań sýyrmaı ma! Sýyrylǵan shań kún kózin búrkep, jaýyp ketpeı me! Bir kezde bassyz qalǵan deneden atqylaǵan qan aspanda qalyqtaǵan qazbaýyr bultty qyp — qyzyl etip boıamaı ma! Bassyz dene shaıqala teńselip qulaýǵa aınalmaı ma! Endigi gáp deneniń qalaı qarata qulaýynda bolǵan ǵoı. "Ne isteý kerek? Qandaı aıla bar?" dep sátke oılanǵan Ábilmansur shyraq qoramsaqqa qol salyp saýytbuzar jebeni ala-sala sadaǵynyń serippesine tirep turyp, qulashyn kere tartyp kep qalady ǵoı. Tolaǵaıdaı tolyqsyp turǵan taý deneni tymaq qurly kórmeı julyp túsken jebe topyrlaǵan kóp oırattyń dál ústine top etkizip tastaı salǵan ǵoı. Ókirgen, baqyrǵan, oıbaılaǵan oırattar óz batyrynyń astynda janshylyp, óńeshten saýyldap aqqan qyzyl qanǵa tunshyǵyp qyrylypty desedi.

Hosh! Sonymen sol kúni abyroıy asqan, mereıi tasqan ulan azan shaqyryp qoıǵan Ábilmansur aty da, Tóle bı babamyz qoıǵan Sabalaq aty da joǵalyp Abylaı sultan atanǵan ǵoı. Sultan atalýy tipti qyzyq. Oıbaı — aý, tóre tuqymynyń baqtalastyǵynan, baqas kúnshildiginen, jaýyz qatygezdiginen óter zulymdyqtyń atyn atasańyz, murnymdy kesip, qolyńyzǵa ustata salaıyn. Á-á, ataı almaısyz. Al Abylaıdyń atasyn da, ákesin de, aǵa-baýyrlaryn da byqpyrt tıgendeı etip laqsha baýyzdaǵan óz aǵaıyndary-sultandar kórinedi. Ańyraqaıdan keıin bári aıǵaq bop, oqqa ushqan Bolat hannyń ornyna jurt bitken Abylaı sultandy saılaı jazdamaı ma. Pispegen jastyǵyn aıtyp, tájirıbesiz albyrttyǵyn eskertip Abylaıdyń ózi eken taq pen tájden bas tartqan. Áı, sonysy beker bolǵan!.. Sultandardyń yryń-jyryńyn pyshaq kes — kendeı tıyp tastar edi-aý han bop qasıetti Áz Táýkeniń altyn taǵyna otyrǵanda. Dúnıeniń kiltin ustatqan jeti yqylymnyń ǵalamaty men isin ıgergen, jeti yqylymnyń tilin meńgergen adamǵa el bıleý qıyn bolyp pa. Túbinde Abylaı el bıligin ustaıdy-mys.

Daqpyrt daqpyrtqa jalǵansa, aýyzdan aýyzǵa kóshse, aýyldan aýylǵa ketse, jamaý-jasqaýy kóbeıip, ótirik-shyny aralasyp, aqıqat pen ańyzy ajyratylmaı jurttyń kóksegen armanynyń dál ózine aınalyp ketpeı me. Biraq armanshyl qazaqtyń Abylaı sultanǵa degen kóńili kirshiksiz aq edi. Nıeti taý sýyndaı taza edi.

2

Dombyra maıda shertispen jorǵalady. Maıda shertis sabasyna túsken kóńildiń mamyrajaı halinen habar bergendeı. Kóńil kúıdiń san alýan qubylysyn tap basatyn qazaqtyń qalaqshadaı ǵana qara dombyrasyna jetetin qudiretti aspap tabyla qoıar ma eken. Mine, baıaý ǵana qozǵalǵan on saýsaq perne men shanaqqa nyq qadalyp, keýdege áldebir qýanysh quıyp, jubanysh tapqyzar syrly sazdy ǵana saýmalaıdy. Alasurǵan júrektiń ańsaýy kóp edi. Asyqtyrǵan, alqyndyrǵan kúnder artta qalǵan soń, eliktirip áketer kóp qyzyqtyń aýyly da uzap ketipti. Tek sol ótken kúnderdiń kýási de, habarshysy da, tili de bop dombyra ǵana tynshymaıdy. Zar tolǵaý, ker tolǵaý kúılerimen, sabyrly saryndarymen ótkenniń ógeısitken, óksitken shaqtarynan kúrsintip otyryp shań beredi de, sol ótken kúnder sherimen qosa erligi, órligi, qaısar azamattyǵy da bolǵandyǵyn aıqyndap, serpindi únderimen bezektep ketedi. Odan ári satqyndyq pen opasyzdyqtyń kúıigin tartqan eliniń kúızelisinen týǵan óz yqylyqtaryn ishteı yshqyna atqytqandaı eki ishekti perne boılaı júgirgen sol qoldyń shapshań qımylymen shıryǵady kep. Tolǵanady kop. Sodan ba yrǵaq jıi ózgeredi. Jıi almasady. Qaıtadan shıyrshyq atqan oı, boıyn ózi tejep, entikken kóńilin sabyrlyq jurtyna qaraı jeteleıdi.

"Iá! Jas dáýrenge qaıta oralý joq qoı. Keı — keıde sol shirkinge oıyńmen oralǵanda da barqadar taba almaı qınalatynyńdy qaıtersiń. Árıne jastyǵyńdy qıa almaısyń! Árnege qumarlanǵan qushtaryńnyń bárine jete berýdi táńir haq mańdaıǵa jaza bermegen de ǵoı. Kókiregińdi qars aıyratyn kóksegenińniń ustatpaı, eles bop ketkenin qaıta jańǵyrtqanda janyńnyń shorlanyp bitken jarasynyń aýzyn taǵy bir tyrnap alǵannan basqa ne óndirersiń. Qaıran Sharahaı! Qoldy bolǵan maldy aıdap, tutqyndaǵy jandarymyzdy bosatyp alyp, eldeı kóship qaıtqanymyzda jer túbinen jalǵyz qara bop kórinip, syńaraıaq súrleýdiń shúıkedeı ǵyp shańyn shubatyp artymyzdan qýyp jetpep peń, qaıran qaraqóz!"

* * *

Qazybek shóbere aǵalary Babanazar men Daýdyń qasynda kele jatqan. Ózgelerden góri osy ekeýiniń ózine degen erekshe yqylasyn seze me, álde osy eki aǵaǵa degen boı urýy kóbeıýden be, uzaq áńgimeden jalyqqan kezde tipti keı — keıde qatty qaljyndasyp qalatyn da jaǵdaıy bolatyn.

Aıtqandary ótip, suraǵandary aldyna túsip kóńilderi birlengen elshilerdiń júzderine jaqsy kúnderindegideı nur engen. Shetinen qýaqy tartyp, birimen-biri ashyla sóılesip, aldaryndaǵy kók munary kilkigen tóbe-shoqylarǵa súısine qarap, júristerin de shıratyp alǵan.

— Babake, Daý aǵa, kópten beri aýyldan shyqqaly jatysymyz da, jaıylysymyz da bir bolsa da, kúıisimiz árqalaı bola beretini qalaı? Kóńil kópsitken kúdik bolsa, ol arylǵan, arshylǵan tárizdi boldy ǵoı. Biraq osy úlkenderdiń keýdesiniń qulpyń asha almaıtyn dármensizdigimniń kiltıpanyn aıta alarsyzdar ma? — dep betiniń ushyndaǵy qoıý qyzyl reńimen úlken aq tisterin jarastyra túsip Qazybek tyń áńgime bastady.

Alǵash "myna shirkin quryqty qaıda tastaıdy" degen pikirmen sál jymıǵan keń ıyqty, zor keýdeli Babanazar Daýǵa bir qarap aldy da, sabyrly, salmaqty keıipke kóship, Qazybekke bas ızedi.Úmit aýlatyp, arman qýalatatyn jastan asyp ketken úlkenniń aldy tarylyp, arty ulǵaıady ǵoı, Qazybekjan. Burynǵydaı aldyna qýana qaramaı, kúdikpen syǵalaıtyn egdeniń óz ishine kóbirek úńiletinin eskerseńshi. Artyndaǵysynyń endi oral-masyn, dáýren kúnderdiń endi qyzyl-jasyl bop jaılaýyna jolatpasyn sezgen kóńildiń ózin de, ózgeni de ógeısireıtinin sen ázir bile de bermeısiń. Sol shalqaq dáýrenniń shalqytqan jastyǵyn endi eshqashan tappastaı bop joǵaltqan adam sol jas dáýrenniń qyzýyna órtenip, kóriginde balqyp júrgen jalyndy jasyn qaı bir jaqtyra qoıar. Ózimshil kóńildiń ózgeni kúndeýi de qıanattyń bir parasy bolsa, sol ózimshil keýdesiniń kiltin aıanshaq, kinámshil úlkender eki júzdi qanjardaı qylshyldaǵan paryqsyz jastyqtyń qolyna ońaılyqpen ustata qoıar ma eken. Adam shirkin dúnıedegi sheshýi joq eń qıyn jumbaq. Al sol adam óz kiltin ózgege qarap turyp ustata salyp, álginiń qolyndaǵy qyryq aınaldyryp oınar qýyrshaqqa aınalǵysy kelmeıdi ǵoı. Ashylýynyń qıyndyǵy, menińshe, osynda bolar, — dep edi, Daý ári qaraı ilip áketti.

— Babakeń bárin aıtty. Qazyp aıtty. Álgi aıtqany-ishi tereń, uqqany men keýdesine tyqqany kóp moldyń, bardyń kelbeti. Al men aıtsam, betiniń qyzylsyraǵan árinen basqa kóńiliniń nári, júreginiń nury joq qýys keýde kárini aıtam. Ózimen erkin, teń sóılesetin adamnan-jasynan da jasamysynan da qashqaqtap turatyn pásti aıtam. Qunary joq kókirektiń ósıeti qaıdan bol syn, qasıeti qaıdan kelsin. Oıshyl sergek júrekten ishimdegi álsizdigimdi, jutańdyǵymdy sezip qalar ma dep, kózin alartyp, túsin sazartyp, syrtqy tonyn sýyqqa salyp, bezinip otyratyn solar ǵana. Oı men sezimnen, til men dinnen kende qalǵanyn búrkemeleýdiń de bir túri-qýys keýdeniń kiltin ustatpaý. Sen, Qazybekjan, kóbine kóp sondaılarǵa kezigip júrmegeısiń, — dep qatarlasa úzeńgi qaǵysqan ininiń arqasynan qaǵyp qoıdy.

— Áı, ras aıtasyzdar! Solaı ekeni kóńilge qona ketti-aý. Biraq osy men siz ekeýińizben qurby-qurdastaı sóılesem. Keıde kádimgideı áńgimemiz de jarasyp qalady. Basqa uıanyń kúshigi, bóten jeli-kógenniń jasy, toly dep jatyrqap jasqamaısyzdar da. Sonda da kóp jasyratyn, kóp tasalaıtyn bir qalqa tustaryńyz bar. Soǵan onsha jaqyndata, jolata bermeısizder. Sirá, qyzyǵy basylsa da qyzǵanyshy taýsylmas ári ystyq, ári qymbat, ári ár jeke bastyń qupıasy mol dúnıesi-aý deımin sol qoımalaryńyz, — dep ekeýine kezek-kezek kúlimdeı qarap aldy da, jastyqtyń oınaqy qylyǵymen syqylyqtap kúlip ala jóneldi.

— Mynaý shirkin qaıtedi?

— Taǵy bir tosyn jaıdan, qıyn shıyrdan shań bergeli keledi. Tuspaly tym kúrdelirek eken.

Endi ekeýi birdeı ashyq túspen aqtaryla kúlgen Qazybekke qyzyǵa qarap qaldy. Jas jigittiń boıyn-daǵy ózine ǵana jarasar erkindigine de, kimmen bolsa da teń sóılesetin parasattylyǵyna da, ne bir qıyn túıindi jep-jeńil sheshe qoıatyn ańǵarympazdyǵyna da tánti bolǵan aǵalar endi sózýar ininiń qaı ańǵarǵa jalt berip, qalaı tosyp turǵanyn paıymdaı almady. E, ne jasyryppyz? Senen jasyrardaı qupıamyz bar ma edi, Qazybek shyraq? — dep Babanazar qulaǵyn shulǵı qulshyna jorǵalaǵan shabdarynyń tizginin tartyp, keıingi ekeýdi qataryna ótkizdi.

Osy shyndyǵy ekenin kirpigi jypylyqtamas qyraǵy kózdiń tike qadalǵan ajary baıqatty. Sony kórgende Daý da quptaı túsip, ıek qaqty.

— Babakeń jónin aıtyp tur. Basqaǵa bolsa da dál saǵan, Qazybekjan, esh búkpemiz joq. Qaıta sen bizdiń ishimizdegini búgin de aıtqyzbaı-aq sezemisiń dep te qalam-aý.

Qazybek odan saıyn qıyndata, quıyndata tústi.

— Taǵy da árnemen bultaryp kettińizder, jaqsy aǵalarym. İshimdegini kóresiń deısizder de sol kórer tusty, kóme búrkep tastaısyzdar. Qıanat sol emes pe. Jattan estisem, syrttan estigen bolar em. Onda qospasy, jalǵany jalǵasa júrer edi. "İnim, baýyrym!" deısizder. "Qupıam joq, kiltim mine!" deısizder. Alaqandy ashpaı ǵana judyryq ustatasyzdar. Senisken sıqymyz osy ma sonda.

— Oý, shyraq! Sen tipti ókpe aıtyp kettiń ǵoı. Sonshalyqty jasyrynyp ne jazyppyn? Tipti jasyratyndaı... ózgeden emes, tap myna ózimdeı ózińnen jasyratyndaı ne qupıam bopty. Ashyp aıtshy? — dep Babanazar kádimgideı qýystanyp, amalsyz kúımen japaq-japaq etkende, Qazybek áli de sol kirpik qaqpas baısaldy pishinmen: "Endi ózińdi tyńdaıyq, aǵa! Al sóıle!" degendeı Daýǵa nazar tiktedi. Daý da adal, ańǵal adamnyń jazyqsyzdan-jazyqsyz degbirsizdene qalatyn ádetimen sasqalaqtaı jóneldi.

— Oý, Qazybekjan-aý! Oıpyraı, aınalyp úıirgen daýyldaı qajalaı berdiń ǵoı qaıta-qaıta. Aıtqyzbaı qoımastaı shúıildiń. Jaltarǵaly turǵam joq. Biraq neni kómbelegenimdi sen bilseń de, ózim bile almaı dal bop turmyn. Qolqań bolsa, baýyrym, qolqamdy sýyrmaı ashyp atasańshy! — dep tizgin ustaǵan qolynyń alaqanyn ashyp japty.

Qazybek sol jym-jyrt qalpy ekeýine qabaǵyn túksıtip jiberip, kezek-kezek shanshylyp ótti. "Ótirigińdi ustadym! Beker aqtalasyń!" deıtin zildi qarastaı kórindi sol shanshylýy. Eki aǵasy odan saıyn qıpaqtady. Qıpaqtaǵan ekeý bir-birine japaqtasyp qaldy.

Qazybektiń qaz qańqyldy daýysy qatqyl estildi.

— Aý, qos báıterekteı qos aǵam. Saıalaryńda tynyqtym. Samaldaryńdy juttym. Japyraqtaryńnyń sýylyn estidim. Biraq sol japyraqtardyń tań sazynda ǵana birimen-biri sybyrlasa qalatyn, birimen-biri syrlasa qalatyn tylsym sybdyry bar edi ǵoı! Tylsym sybdyry júreginiń jyry, jan-júıesiniń áni edi ǵoı. Sizder qos báıterek aǵalarym! Maǵan sol júrek syrynan, jan dúnıe jyrynan, ádemi áninen nár tatqyzbadyńyzdar ǵoı. Ókpelemeı qaıteıin. Burtımaı ne ǵylaıyn.

— Ne deıd?! Tylsym dep... júrek sybdyry ... sybyry dep qaıda buryp barady? — dep Babanazar áli de eshteńe uǵyna qoımaǵan kúımen ajyraıa qarap qaldy.

Daý da Qazybektiń neni tuspaldaı tusaǵanyn ańǵarmady. Biraq tusaýly halde alysqa uzamasyn sezdi. Ashyǵynan ketti.

— Sen endi bizdi sonaý keıindep qalǵan kúnderge shaqyryp turǵannan saýmysyń? Onyń nesi tańsyq? Qańsyǵan súlderi ǵana qalǵan.

— Bireýdiń qańsyǵy bireýge tańsyq deıtin ózderiń, úlkender emes pe.

— Oı, bátir-aý! Neni qoımaı timiskilep keledi desem... Oǵan sen qumartpaı — aq qoı, Qazybek shyraq!

— Ózi-aq qumartqyzyp jetedi áli, — dep kún uzynǵy qursaýynan tez bosaǵanyna qýanǵan Babanazar úlken denesin selkildete kúlip aldy. Jany tazanyń jaıdary kúlkisi janyndaǵy ekeýdi de jadyrata kúldirdi.

— E, báse! Senen jasyrar kómbemiz joq demep pem! Áı, Qazybekjan-aı! Keıde óstip adamdy aıaq astynan sastyratynyń bar-aý! — dep Daý rıasyz kóńilmen qarqyldaı kúlgende aq tisteriniń dymqylynda kún nury shaǵylysa oınady.

Qazybek kúlkisin kilt tıyp ala qoıdy.

— Báribir jaltaryp kettińizder. Oıdaǵynyń bárin qashan aıtyp edińizder maǵan? Qoımadaǵylaryńyzdan qashan dám tatqyzyp edińizder maǵan? Endi kep birińiz sútten aq sýdan taza bop, birińiz sýdan taza sútten aq bop sýsyldaı jóneldińizder. Qastaryńyzǵa otyrǵyzbaq túgil aýyl-úı qondyrmasańyzdar, men nege burtımaıyn.

— Áý, endi sony aıt, sony bildir dep toq eterine nege kóshpeısiń? Nemdi jasyryp, nemdi tyqqanymdy ózim de bilmesem artyma qaljýyr baılaǵandaı qylǵanyń ne? — dep Babanazar ishki dúmpýmen jyǵyla bastady.

— Al aıtaıyn. Babake, osy sizdiń shaqshańyz qaıda? — dep Qazybek oqys suraq qoıdy.

Babanazardyń túıile bastaǵan qabaǵy jazylyp sala berdi. Kesek qyr murynnyń tanaýy jelpildedi.

— Áı, shyraq, ustadyń-aý! Manadan nege tútin salyp, kóp indetti desem, dál osy tusy bar eken-aý! — dep endi zor deneniń ózine laıyq daýsymen qarqyldap uzaq kúldi.

— Taǵy jaltardyńyz. Kórsetpedińiz ǵoı shaqshańyzdy.

Babanazar qonyshyna qol júgirtip, arqar múıiz shaqshasyn sýyryp aldy.

— Mine! Nasybaı atýshy ma eń.

— Joq! Kóringen jerge kólkildetip túkire berýdi janym jek kóredi. Beri ákelińizshi. Jaqsyny kórmek úshin degen. Ádemi zat eken, — dep qolyn sozdy.

Sozǵan qolǵa Babanazar shaqshasyn ustata saldy.

— Jibi qaıda?

— Ne jip? Qaı jipti aıtasyń?

— Áı, Babake! Babake! Qaqpańyzdy qansha qaqsam da, syqyrlatqyńyz kelmeıdi. Ashylýy qıamet. Endi men aıtaıyn ba?

Babanazar Qazybektiń betine shaqshıa qarady. Únsiz bas ızedi.

— Babake, osy sizdiń mynasy ma, álde basqasy ma, shaqshańyzdyń bir ǵalamat qasıeti bolypty deıdi ǵoı bylaıǵy jurt.

— E-e, ol qandaı qasıet eken? — dep Daý yntyǵa qaldy.

— Daý aǵa, keıde jansyz zattyń da adam qyzyǵar minezi bolatyn kórinedi. Estýimshe Babkem aǵanyń sol shaqshasy bulańdaǵan táýir kelinshegi bar, sylańdaǵan sulý qyzy bar úıdiń ne tórinde, ne bosaǵasynda aǵamyzdyń qonyshynan sýsyp túsip, tyǵylyp qanatyn ádet tapqan desedi. Al shaqshasyz jigit jigit pe. Shaqshasyn izdep kep bulańdaǵan kelinshektiń ústinen ońasha shyǵatyn, sylańdaǵan sulý qyzdyń oń kózine ilinetin aǵamyzǵa sol sıqyr tylsymdy álgi shaqshasy sińirgen desedi.

— Oı, bar bolǵyr! Qaıdaǵyny qaıdan estıdi, — dep Babanazar yńǵaısyzdana jymıǵanda, Daý Qazybekti qazbalaı tústi.

— Oý, ol shaqshań qyzyq shaqsha eken. Odan ári ne bopty? Sylqym kelinshek, sylań sulýlar ne istepti?

— Oý, Dáýke-aý! Ol belgili jaıt emes pe. Sylqym kelinshek, sylań qyzda kóz joq deımisiz. Eki ıyǵyna eki kisi mingendeı, eki janary sekseýildiń shoǵyndaı jaınaǵan, qyran qabaq, qyr murynnan nur tógilgen jigittiń sultany qolyna kúnde túse berer me, qulshynyp qushaǵynda tunshyqpasa, nesine urǵashy atanbaq, — dep Qazybek sóziniń áseri qandaı boldy degendeı Babanazarǵa qabaq astynan qıystady. Aǵanyń "ras! ras!" degendeı sál bas ızegenin baıqap qap, ári jalǵastyrdy.

— Kelinshekterdiń kúıeýi, qyzdardyń aıttyrǵan jeri bolady ǵoı. Kelinshek kóńilshek bolǵanmen, kúıeý qyzǵanshaq. Qyz qylymsyǵanmen, quda qytymyr. Ańdyp júrip aýdaryp alǵan talaı taltaq kúıeý bul aǵamyzdan taıaq jegen desedi. Baıqastap júrip búlik shyǵaryp, talaı qolymen ustaǵan quda bata buzǵan desedi. Sonymen aǵamyzdyń shaqshasy joǵalýyn qoımaǵan soń el arasy búlinbesin degendi oılap shirkin Kársón sheshemiz... Bıbatıma anamyz álgi shydamsyz shaqshaǵa jibekten jip taǵyp, bir ushyn aǵamyzdyń kisesine myqtap turyp baılap bergen desedi. Bular elden estýim ǵana. Babake, syrttan estigenniń qospasy kóp bolady. Ózińizden estıin degenim osy shaqsha jaıy edi. Kúni boıy ishimdegi bir asyǵys tilek: "Osyny aıt, osyny sura!" dep tyqaqtap qoımap edi. Meniń sizderdi qınaǵanym da sondyqtan bolatyn. Men de sol shider salynbaǵan shaqsha áreketine boı urdym ba, bir jaqqa boshalap ketkim de bar. Áı, biraq... — Qazybek álgi oınaqylyqtan adasyp qalyp, lezde ózgergen júzin ekeýinen buryp áketti de qolyn silkip qaldy.

— Oı, Qazybekjan! Nege toqtadyń? Shaqshań da ras.Shaqshańnyń kózdiń jaýyn alǵan kóriktiniń kóz qysysymen túsip qalatyny da ras-tuǵyn. Apamnyń, dáý apanyń keıigeni de, urysqany da ras. Biraq jip taqty degeni keıingi keıbireýlerdiń qosqany. Dáý apanyń bas shaıqaǵany-shaıtan shaqshany jipsiz-aq baılap tastaǵan. Baılanǵan shaqsha meni de mataǵan edi. Jibermep edi sodan keıin, — dep Babanazar aq jaryldy. Keýdesine áldene toldy ma, tobylǵy sapty qamshysyn mytyp turǵan boıda teris aınala berip tynysyn dirildete shyǵaryp, yqylyq ata kúrsindi.

Qatarynda kele jatqan ekeýdiń biri kúrsinip, biri tyǵylyp qalǵanyn kórgende, Daý kádimgideı abyrjydy. Qubylǵysh kóńildiń san saqqa júgiretinin bilse de, dál qazirgi qosarly únsizdik buny da qobaljytaıyn dedi.

— Aý, Báke! Áý, Qazybekjan! Senderge endi men sálemshi bolmasam, tym tomsara qalǵandaryń qalaı. Bákendiki, men bilsem, ótken qyzyǵyn, ashyq-mashuǵyn ańsaý. Qylań bergen bir elesti qaıtadan ushyratqan jannyń beımaza alańdaýy. Ol oz basymda da bar. Úlkenniń umyttym degeni umytpadym degeni. "Basyldym" degeni bas urǵany emes. Biraq alǵash kóriskendegi ottaı janǵan júzdiń alaý demin, qara kózin uıala kúrkelegen uzyn kirpiktiń jasańǵyraǵanyn qý kókirek ólse umytar ma. Shyn saǵynǵan jandardyń birin-biri ańsaı izdep, eleýsiz nárseniń ózinen eleýli mán izdep, sony taýyp, soǵan táýap etkendeı minajat tutatyny árkimniń-aq basynda kezdesedi. Lúpil qaqqan júrektiń aýyzǵa tyǵyla syr ashqanyn, jas tókkenin sen, Qazybek, áli bilmeısiń. Bilseń, bizdi qınamas ediń.

Qazybek te, Babanazar da Daýdyń "sálemshimin" dep bastap, odan ári óz ishin aqtarmalap ketken sátinde — aq qatarlasa berip, yntyǵa tyńdap kele jatqan — dy. Ekeýi qosarlana til qatty.

— Taǵy, Daý aǵa! Aıta túsińizshi!

— Shirkiniń qalaı silteıdi, á! Bógelme, Daý! Ary qaraı jalǵap jiber.

Daý jabysqan ekeýge ózge dúnıeden adasyp kelgendeı bajyraıa qarap otyryp, bas ızep qaldy.

— Aıt deımisińder? Neni aıtyp em?.. Ne aıtyp kele jatyr em?.. — dep tosylyńqyrap qaldy.

Qazybek jastyqtyń shapshańdyǵyn taǵy tanytty.

— Neni aıtpadyńyz siz, Daý aǵa! Kóp qoı. Qoıly aýyldyń Qordabaı baıynyń Aqsáýle deıtin sulý qyzyn toryp, qotan ortasynda boı baǵyp jatqanyńyzda, qoıǵa qasqyr shaýyp, qasqyr qýǵan jigitter sizdi ustap ala jazdaǵanyn aıttyńyz...

Shıli ózenniń jaǵasynda jaılaýda otyrǵan Shilik baıdyń kórgenniń silekeıi shubyryp, aýzynyń sýy qurıtyn Múgilsim aıashty alyp qasham dep júrip apanǵa qalaı qulap ketkenińizdi, apandaǵy ózińizge ars etip umtylǵan kókjal qasqyrdyń jaq súıegin qaqyratyp qalaı aıyryp jibergenińizdi aıtyp kele jatqansyz...

Alpaýyttyń astyrtynda otyrǵan Alpysbaı tóreniń jiliktiń maıymen asyraǵan aq úlpek Totysyn...

— Áı, áı, boldy! Toqtaı qal.

— Oý, Daý shyraq! Bólme sózin. Ózgeni aıt, ózime soqtyqpa deýiń qaı qyryń. Basqamyzdyń baqshamyzǵa túsip, shaqshamyzǵa deıin sýyrǵanda da úndemep edik. Aýyz qaqpaılaýǵa jetik ekensiń, — dep Babanazar Qazybekke qýlana kóz qysyp, ótirik qıǵylyq saldy.

— Apyraı, Báke! Meniń sasqalaqtaǵanym... myna órekpigen jastyń ózime soǵýyn qarańyzshy. Kúni boıy keýdeńdi ashpadyń, kiltińdi ustatpadyń dep tymyraıyp otyryp, dúnıeniń túgel túbin qoparyp júr eken-aý. Jasyrǵan nemiz bar eken sonda? Nemizdi búgip, tyǵyp, qupıalap qalyppyz? Kóktegi qudaı biledi, sonsoń ózim ǵana bilem degen selkeýsiz syrymyzǵa deıin qanyq bolsa.

Babanazar sylq-sylq kúldi. Kúlip turyp endi Qazybekke erge bir jambastaı otyryp, eńserile buryldy.

— Ýaı, Qazybekjan! Tilimizdi qyshytqan óziń. Erkindeý ketsek kóńilińe alma. Bir asýdan endi seniń ózińdi bizge tosýdyń da reti kep qapty.

— O ne degeniń, Babake! "Áziliń jarassa atańmen oına" deýdi meniń shyǵarmaǵanymdy bilesiz. Qysylmaı aıta berińiz.

— Aıtsam, Qazybekjan, ákeńniń, Keldibek bıdiń, ol kezde ol árıne bı emes-tuǵyn, qyz tańdap kópke deıin úılenbeı júrip alǵanyn bilmeısiń. Shanshar abyzdyń bulǵaqtaǵan bozbalasy qyzdy aýyldyń syrtynda talaı tún qatqanynan ózimiz de habarlaspyz. Esimiz kirip qalǵan, shet jaǵasyn kórdik te. Sonan seniń ákeń aıaq astynan Shákeńe "osylaı da osylaı; dereý quda túsińiz, maǵan qalyndyq aıttyryńyz" dep bir qyzdy kórsetpeı me. Áı, Qazybekjan, kóńilińe aýyr alyp qalma, Toqmeıil saǵan-sheshe, maǵan-jeńge. Sol jeńgemizdi Shanshar atamyz kórip, á degende záresi ushyp ketken ǵoı. "Balam-aý, aıaǵyn syltyp basady ǵoı" dese, seniń ákeń: "Kóke-aý, men ony jarystyryp báıgege qosý úshin alam ba" demeı me. Shanshar atamyz, taǵy da bolashaq kelinine qıystaı qarap otyryp: "Balam-aý, kózi qısyqqoı" dese, seniń ákeń taǵy da: "Kóke-aý, men oǵan myltyq atqyzý úshin alam ba" demeı me. Ustar jerim osy bolar degen dalbasamen abyz atamyz: "Oıbaı-aý, sóz baılasqan burynǵy qudalardyń betine endi qalaı qaraımyn" dese, seniń ákeń dombyrany ala sap, sabalap-sabalap jiberip:

Qaımaǵyn pisken súttiń aldym qalqyp,
Aıaǵy aqsaq bolǵanmen, aqyly artyq.
Kózi qylı, sózi men isi túzý,
Sóıleskennen ón boıym ketti balqyp,

— dep ákesin jeńip ketipti.

Sonda seniń aqyldy abyz atań:

"Jeter. Endi kóńilim ornyqty. Tabashyǵa da jaýap tabyldy" dep, kól-kósir toı jasap, ekeýin qosqan edi.

Úsheýi jaırańdasa kúlip, jadyrap qalysty.

— Bilem, Babake. Siz endi meniń sheshemniń de ne degenin aıtyńyz. Jutpańyz.

— Ony men aıtaıyn, Qazybekjan. Oǵan ózim kýá bolǵandyqtan aıtam. Kókeń meni kóbinese jigiti qyp Qasyna ertip júrdi ǵoı. Shyrshyqtyń tómengi jaǵynda astyq jınatqyzyp jatqanbyz. Bir top qonaq saý ete túskeni. Kileń Qońyrattyń atqaminer jaqsylary. Ózderiniń Keldekeńmen naǵashyly — jıendi bop oınaı beretin jóni de bar eken. Kelgennen, Toqmeıil jeńgemizdi kórgennen kókeńdi qaǵytyp, soqtyǵa berdi. Shesheńniń jańa túsken jas kezi. Aıaǵynyń syltyp basqany sánińdeı, kóziniń sál qylılyǵy ásemdigine odan saıyn jarasymdylyq bergendeı kórinýshi edi bárimizge. Sol kelinshek sypaıy ǵana:

— Áý jigitter! — dep kenet daýys sozǵany ǵoı. Shirkin, Toqmeıil jeńgemniń sol kezderdegi syńǵyrlaǵan daýysy-aı! Ólgendi tirilterdeı naǵyz syńǵyr daýys edi-aý!

Jigitter qarq-qarq kúlkisin tez qoıysyp, jalt-jalt qarasty. Toqmeıil jeńgem sypaıy ǵana:

— Kózim qylı, jasyrmaımyn aqsaqpyn.

Keldekeńmen sondaı tatý, jaqsy-aqpyn.

Tatýlyqtyń belgisindeı tamasha

Bes Boshandy bıleıtin ul tappaqpyn,

— dep basyn ıgende, álgilerdiń aýyzdaryna qum quıylyp, únderi óshti de qaldy.

— Bilem, Daý aǵa, ony da bilem, — dep Qazybek jymıǵan kúıi bas ızedi.

— Bilseń, sol ul ylaıym sen bol. Óziń bol, Qazybekjan. Kim bilsin, qudaı Toqmeıil apańnyń aýzyna álgi sózdi tegin salmaǵan bolar, — dep Daý qatty úmit etkenin sezdirgende, Babanazar bas shulǵı túsip turdy da:

— "Qudaı buıryǵy, taǵdyr jazýy" degendi kóp aıta bermeýshi em, keıde soǵan qatty ılanam. Emeýrin deme, shyraq, osy saǵan shyn senimdimin. Seniń shesheńniń álgi bir aýyz óleńinde tórt Boshan bolatyn. Mynaý Daý aǵań ózińdi óte jaqsy kórgendikten bizdi de,— syrt Boshan Mashaı tuqymyn da qosyp, bes Boshan dep ózgertip aıtty ǵoı. Baýyr Boshan qazir — aq túgeldeı Keldekeńniń ıeginiń astynda. Sen, Qazybek, bes Boshandy ǵana emes, tifá-tifá, til aýzym tasqa, sen búkil Orta júzdi, odan ári árlesem dúıim alashty aýzyńa qaratar dúldúlim bolarsyń, — dep jaqsy kórgen inisin tipti sharyqtatyp jiberdi.

Qazybek qysylyńqyrap yńǵaısyzdana bastady.

— Oý, aǵalar! Asatpaı jatyp quldyq degenderińiz tym asyǵys emes pe. Bap shaba ma, baq shaba ma, aldaǵy kún, alys shabys kórseter. Beker kesip-pishpeńizder. Aǵalarymnyń qolyna sý quıyp, keńesterin buzbaı tyńdaýǵa jarasam, basqasy artyqtaý.

— Ne deıdi! Oı, shirkin, buqpalaǵanyń ne. Áke balaǵa synshy bolsa, aǵa da inige synshy. Bizde de zerde bar shyǵar. Dál osy elshiliktegi seniń talpynysyń, sonyń álgi biz uıǵarǵan úmittiń aıǵaǵy boldy ǵoı. Yzǵarymen jarty álemdi búristirgen Qaldan sumdy yqtyrǵan senen buryn qazaq bar med. Qaltyrap otyryp "Qaz daýysty Qazybek" dep jalǵanǵa jarıa etkeni seniń el bastar qudiretińdi sezgeni. Endigári yldılaǵanyńdy kórsetpe maǵan! — dep Babanazar sóziniń sońyn aǵasynyp qodılana bitirdi.

— Ras aıtasyz, Báke! Tynymy az, typyrlaýy kóp tirlik pesheneńe jazylǵanyn, Qazybekjan, bizden góri óziń kóbirek sezesiń. Sergektigińe rızamyn, — dep Daý jorǵasyn sál shıratyp oza bergen kókqasqa aıǵyrdyń tizginin qymtyp bógeńkireı qoıyp qısaıa buryla jas jigitke qaraı bergen, kenet kózin artqa shúıildire tigip, sańq etti.

— Áı, anaý shań netken júrdek edi. Asyǵys kim boldy eken?

Babanazar da, Qazybek te jalt-jalt qarasty.

— Qatty keledi!

— Jalǵyz qara!

— Japadan jalǵyz júrgenine qaraǵanda, tegin júris bolmady!

Qazybek júzi áldenege san qubyldy. Sony Daý baıqap qap edi.

— Áı, anaý, Qazybekjan, tap seni izdep keledi. Dombyrańnyń sońǵy kúnderi tym búline bebeýleýinen seziktenip em.

Qazybek tyqyrshyp turdy da:

— Sol! Ózi eken!— dedi qatty tanaýraı demikken túrmen. Kózi jaınap, jalyndap barady.

— Sol degeniń kim? Kimdi aıtyp tursyń? — dep Babanazar enteleı qaldy.

— Sol degenim-joǵaltqan shaqshamdy ákele jatqan, kúzeter qotanym men túser apanymdy izdetkizer Sharahaı qyz! Sharahaı sulý! — dep qan jıren atyn borbaıǵa bir tartyp, Qazybek qarsy atyldy.

Bul jaqtan da tamyry keýip, sabaǵy qataıa bastaǵan kódeniń ústinen tik túsken silekeıli shandy shúıkedeı sýyrtpaqtap jalǵyz iz tústi. Sálden soń kóz ushynda toqaılasty da, uıytqyp kókte jumarlanyp qap túıilgen túbitteı seldirep turyp, seıilip ketti.

Turyp qalǵan ekeýge endi ǵana til bitti.

— Apyraı! Jastyq-aı! Jalynsyń-aý!

— Qyzdy aıtsańyzshy, Báke! Qyzdy!..

— Bizdiń jigitti qaı qyz izdemes dep eń. Oı, Daý-aý! Sen mynaǵan mán berdiń be... Anaý qyzdyń mynaý kelesinen qorqa bastadym.

— Nege? Neden qorqasyz?

— Ay, ol qyz ońaı jerdiń qyzy bolmas. Ońaı jerdińqyzy bolmasa, keıingi dúmpýi bizge bel asyrmas. Áı, bel asyrmas!

Daýǵa da túıtkil ene bastady.

— Sonysy bar eken-aý. Jas pen jas uǵysqanda, el men el tabysqanda... namystan kúıer áke baryn eskermeppiz. Eskermesek, arpalystyrǵan kez jetedi. Jetedi-aý, — dep shyn kúızelip, anaý birimen-biri ońasha tildesken qyz ben jititke músirkeı qarady.

...Qazybek Sharahaıǵa anadaıdan daýystap qalǵan-dy.

— Qaıran Sharahaı! Netken asyl ediń!

— Nege jetkenimdi, qalaı kelgenimdi bilmeımin. Áıteýir ózińdi bir kórip qalmasam... bir tildesip qalmasam, ǵumyr boıy ókinishte óterdeı kórdim.

Sharahaıdyń bir qýaryp, bir qyzaryp qubylyp turǵan júzinen, ushqyndap ketetin qaraqat kózinen kóz almaı turǵan Qazybektiń kóz qıyǵy kenet qyzdyń kıimine túse ketti. Túse ketkende búkil ón boıyn ot quıyny dýyldata jóneldi. Sharahaı sulý bastan-aıaq qazaqsha qos etek dúrıa kóılek, belin qynaǵan altyn qaýsyrmaly qyzyl púlish jeńsiz, úkisi jelkildegen ásem kámshat bórik kıip alypty. Osy túri: "Qalyndyq sanasań, qalyńdyqqa laıyqpyn!" dep turǵandaı. Qandaǵy qyzý endi jalyn bop betin sharpyǵan Qazybek alaý demin dirildete ytqytty.

— Sharahaı-aı, qadiriń artyq-aý! Qasıetiń bólek-aý, Sharahaı!

Basqa til, basqa sóz joq. Biraq osy sózder Sharahaıǵa kóp jaıdan habar jetkizdi. Qýarǵan júzge endi ystyq qan múlde ornap, aqsha bettiń endi biliner-bilinbes tompaǵyn boıaýǵa malyp alǵandaı qyzartty. Qyzyl erinder odan ári úlbireı qap, jigin ashyp, ádemi áppaq tisterdiń marjanyn tizip saldy. Aq mańdaıdyń tegis jazylyp, qylaýsyz ashylǵany, qıylǵan qastyń álgi aqsha mańdaıǵa qaraı tik shapshyǵany, qaraqat kózderdiń qýana qaraǵany, kókshil kúńgirt otymen kúlimdeı qaraǵany-bári-bári tazalyq, ásemdik kórkińdeı kóringen edi, Qazybek erki baılandy da qaldy.

— Men... men sizdi únemi oılap... Kelmedińiz. Anaý qoıtasqa qaıtyp oralmadyńyz.

Qazybekke Sharahaıdyń ár sózi, ár sózdi aıtqan daýysy sondaı ystyq... yntyq... baıybyna jeter-jetpes kúıde balqyp tur. Ashylyp jabylǵan erinderdiń ádemi qımylyna kózi múlde baılanyp qalypty, basqa dúnıe dál qazir ushty-kúıli joǵalǵan.

— Aıaǵyńyz qalaı qazir... Aýyrmaı ma?

— Aıaq? Qandaı aıaq?

Sharahaı syńǵyrlap kúlip jiberdi. Sol syńǵyr kúlkisinen yńǵaısyzdanǵandaı eki ezýindegi kóbigi áli keppeı omyraýy terlegen kúreń aıǵyrdyń jalyn saýsaǵymen taraqtaı berdi.

— Á, á... jazylǵan. Biraq, basqa jaranyń, basqa jerimniń syzdatqan aýrýyna qandaı em tabarmyn? Taba alarmyn ba... Taba alarmyz ba, Sharahaı? — dep endi tóteleı saldy.

Sharahaı odan saıyn qyp-qyzyl bop, uzyn kirpikterin keń asha, jalt qarady. Úlken kózder aınadaı móldirep tur eken, syr jasyra almady.

— Tabýy qıyn-aý, Qazybek aǵa... Tabylýy qıyn ǵoı. Qınaıtyny da sodan ǵoı...

Baıaýlata kúrsindi. Úlken kózderdiń uzyn kirpikteri japyrylyp, ásem aınany búrkep ketti.

— Nege, Sharajan! Nege qıyndaıdy? — dep sál qyryndaǵan qyzdyń bultań ete qalǵan altyn syrǵa-syna kózin súrindirdi.

— Ne dermin. Ne dep jeńildetermin. Basym baılaýly ǵoı, Qazybek aǵa.

— Baılaýly jip sheshilmes pe... Sheshpeımiz be sen ekeýmiz? — dep Qazybek qınala jaýap tosty.

— Shegelengen dúnıe ǵoı. Amaly joq. Qaıyrymy joq, Qazybek! — Alǵash ret "aǵany" qospaı aıtty. Soǵan da razy ári dámeli jigit ázeýreı tústi.

— Sheshilmegen shıeni qanjarmen kesetin. Táýekelge barmysyń, Sharajan! Qıyp tússek qaıter edi?!

— Zar ǵoı... Sher ǵoı odan arǵysy. Qıyp túsýdiń arty taýsylmas zobalań ǵoı, Qazybek, — dep Sharahaı endi jigitti ári jaqyndatpaı, ári alystatpaı qımas qaraspen aımalap ketti.

— Jelek jamylsań, qol ustassaq, onyń nesi zar, nesi sher, Sharajan?

— Zar elge, áke-sheshege túsedi ǵoı. Sher elge taraıdy ǵoı. El men eldi tatýlastyrǵan elshilikten kóńil qalady ǵoı, Qazybekjan. Arty úlken ylańǵa ulasady ǵoı.

Sanaǵa endi ǵana sańylaý kirdi. Sol sańylaýdan úrkitip úreı endi. Ysqyryp yzǵyryq soqty.

"Elshilik!... Iá, elshi atymyz bar. Eldestirgen ózimiz. Jaýlastyrmaq ta biz bolady ekemiz-aý. Ol jaǵyn ózimshil júrek baıqamapty-aý. Barmapty-aý ol tusqa. Qaıran da ǵana aqyldym-aı! Sharajan-aı! Tilegiń de, júregiń de men dep soǵaryn jetkizip jaqyndasań da, alystap sala berdiń — aý! Taptym degenimdi birjolata joǵaltqanymdy bilmeppin — aý. İsh jylaı ma?.. Ezile me et júrek. Ol she? Sharataı she? Onyń ishi qan jylap tur-aý. Qandaı sabyrly!... Sezdirgisi, renjitkisi kelmeıdi. Meni aıaıdy. Al ózi she? Ony men aıadym ba? Aıamadym ǵoı. Netken ózimshilmiz. Erkek bitkenniń keýdemsoqtyǵy taýsylar ma? Basym baılanǵan deıdi. Bular da aıttyryp qoıa ma eken. Aıttyrǵany kim eken? Ony bilgende qaıtem? Bilmesem nem qurıdy? Qaıran Sharajan! Nege kezdestik? Kezdespesek, bir-birimizdi kórmesek, dál búıtip qan jylap aırylmas ek... Aırylysamyz ba?!"

Osy oıdan shoshyp oıanǵandaı es jıdy. Qazybektiń uzaq únsiz qalǵanynan qysylyp, qınalyp turǵan qyzdyń betine, atyn lyqsytyp kelip, qolyn tıgizdi. Saýsaǵyna dymqyl bilindi.

— Nege jyladyń? — Suraǵynyń oǵashtyǵyn ózi de tez túısindi de, — Meniń de ishim jylap tur ǵoı, Sharataı. Ezile eńirep tur ǵoı,— dedi.

— Siz egilmeńiz... Er adamǵa jas aýyr. Ózekti oryp túsedi ol. Berkinińiz, Qazybek. Qınamańyz ózińizdi. Taǵdyr jazýy osy bolsa, qos jaǵadan qol sozyp qana, alystan ańsap qana ótermiz, — dep betindegi qoldyń syrtynan alaqanyn basty. Qoly kúıip tur eken, ot qaryǵandaı boldy.

— Keıisek te, kúıinsek te taǵdyrdan kóremiz. Sol taǵdyr nemeń kónbistik emes pe, Sharataı? — dep Qazybek áli de qıalap bolsa da óter ótkel izdep tur.

— Múmkin. Kónbeske shara bar ma. Tatýlyq dep kelisken haldi taǵy buzardaı syna qaqpaımyz ba? — dep óziniń shynyn aıtqyzǵan kóńilin jaıyp saldy. "El arasy sógilmes jaı bolsa, sendikpin!" degenin budan artyq qaıtip aıtýshy edi. Qazybektiń órekpigen júregi attaı týlady. Sol dúrsildegen keýdege nur sáýle enip, ishki álemi jarqyrap sala berdi.

— Sharataı-aı! Sátke ǵana tabystyryp aıyrǵan sol taǵdyryma báribir ókpem joq. Qýanysh bergen, baqytqa bólegen osy sátimdi, maǵan degen yntyq lebińdi sezdirgen osy dál qazirgi óń-júzińdi máńgi umytarmyn ba. Umyta alarmyn ba.

Osy kezde ókpe tustan taǵy bireý qıystaý shaýyp, shań burqyratyp shyǵa keldi. Qyz da, Qazybek te baıqap qap edi, tústeri buzylyp, qubylyp qoıa berdi.

"Áı, tapqan eken!.. Ańdýy myqty-aý!" — dep qyz qınala qabaq túıdi de, álgi qaradan kózin taıdyryp áketip, Qazybekke qaıtadan jadyraı qarady.

— Umytpaspyn men de. Júregime tilik bop túsken sátti dertpen izdep ótermin, — dep saýsaǵyndaǵy gaýhar kózdi júzigin sýyryp aldy. — Belgim bolsyn. Kóńilińiz qobaljyp, beı-jaı tartqan kezde, kózimdeı kórip eske alyp júrersiz.

Qazybek júzikti basyn ıe qurmet kórsetip turyp aldy da, shynashaǵyna kıgizdi. Jalma-jan kisesindegi qaltadan kúmis ottyǵyn alyp, Sharahaıǵa usyndy.

— Meniń de belgim bop qalsyn. Jas ǵumyrdyń bir ǵana jaryq kúnge talpynyp gúlin ashar sátin bastan keshtim. Ashyldym da basyldym dep ketermin kúrsinip. Esen-saý júr, Sharahaı!

— Men de keshtim ǵoı dál sol kúıdi, Qazyken. Shýaq taptym ǵoı keýdeńnen. Shomyldym ǵoı móldir taza sáýlesine. Qaıteıin. Ár izi ańdýly sherlimin. Sherlimin! Óksik jutyp ketermin taǵy! — dep kóz jasyn tógip-tógip jiberdi.

Sol eki ortada álgi jalǵyz qara da jetip qap edi. Babanazar men Daý da áldeneden seziktenip, jaý jaraǵyna jarmasyp qalǵandy.

Qazybek kelgendi tanydy. Ótkende aq ordada otyrǵandardyń arasynan kórgen edi. "Kóp noıannyń biri shyǵarsyń. Biraq aýzyń salymdy eken" dep tur ishteı. Daýystap amandasty.

Anaý sálem Qaıtarǵan joq. Qıastanǵany sonshalyq túgi túgel tikireıip ketipti.

— Aý, jarqynym! Sonshama túnergeniń ne? Aman-sálemdi almasań da, túsindi jylytshy azdap. Qabaǵyńnan jaýǵan qar dalany kómip keter,— dedi jany kúıip turǵan Qazybek eń bolmasa mynaý aýzynyń salymy bar básekelesin bir qyjyrtyp.

— Taǵy almaǵan neń qalyp edi bizde? Máńgirip qalyp, qańǵyryp kelgen qazaq, átteń elshi atyń bar. Áıtpese... — deı berdi de Sharahaıǵa burylyp, óz tilinshe dúrsildep ursa jóneldi. Qyzdy ne dep balaǵattaǵanyn túsinbese de, ne aıtyp jatqanyn joramaldaǵan Qazybek taǵy da kımelep ketti.

— Ýaı, noıan! Bizdiń qazaq qyzdy basyna han kóterip, qudaıdaı syılaıdy. Qabaǵyn baǵady. Babyn tabady. Ásirese ózgeniń aldynda ózektesine ákireńdemeıdi. Senderde sondaı josyq joq pa edi? Sharataıda ne jazyq bar, sen dúrsildeıtindeı?

— Kirispe, qazaq! Janyńdy oljalap jónińe qaıqaı!

— Janymdy sen emes qudaı bergen. Jónimdi senen suramaspyn.

Sharahaı isti nasyrǵa aınaldyrmaıyn dedi me, Qazybekke kúlimdeı qarady.

— Al, naǵashy! Bar tilek aıtyldy. Basqa ne qaldy. Qıyspaǵan, qımaǵan kóńilderde jazyq joq. Óksik kóp. Jolyńyz bolsyn! — dep bar shyndyǵyn qasyndaǵy qoqańdaǵan bolashaq kúıeýinen de jasyrmaı ashyq aıtyp, at ústinen bas ıdi.

— Iá, aıtylǵannyń azyn da, nazyn da azyrqan-baspyn. Berish bop ornar júrekke ol, jıenjan. Saý bol! — dep Qazybek qolyn sozǵanda, noıannyń shoshań etken qamshysy jarq etken qyz kózinen jasqanyp baryp, atynyń saýyryna sart ete qaldy. Shapshyǵan atynyń basyn qos qoldap buryp ákelip, álgi Qazybekke taqalyp, qantalaǵan qysyq kózderdi in túbinen qyzarta óńmeńdetti.

— Naǵashy, jıen bola qaldyńdar, á. Bardy aıtyp, naz bólistińder, á. Joq! Ketersiń. Aman ketersiń bul sapar. Biraq shandatyp elińdi shappasam, keýdeńnen basyńdy ushyrmasam, sum qazaq, Qara-Manjy atym óshsin!

— Bolsyn aıtqanyń. Siresýge de, tiresýge de daıynmyn men. Aıaspaıtshǵa biz burynnan ketkenbiz. Biraq adalyńmen kelýge tyrys. Urlanyp kelip ádiletsizdik jasaıtyndaryńnan, tyǵylyp kelip, tonap ketýden tyıylyńdar. Keń qoltyq bolǵanbyz. Endi ol bolmas. Qamsyz qalmas burynǵydaı qazaq. Senderdiń jyrtqyshtyqtaryńnan jerinip, aqyry aıbaltaǵa jarmasqanymyzdy esker sen de, Qara-Manjy! Endigi múıizdeýdi biz jasarmyz. Biz! Sonda at kótińde keter qyzdaryńdy oıla. Kúńirener, sherlener apalaryńdy oıla. Jaýlyqtyń jaýyzdyǵyn da oıla! — dep qatty ketip bara jatyp, jalt burylyp Sharahaıǵa qarady. Júzinen qımastyqtyń kúıinishi kórindi. — Sharataı, sharasyzdyqty sezingenim ómirimde osy bolar. Mynaý oırat noıannyń aldynda arylǵanymdy estidiń. Qoryqamyn degem joq. Endigári qoryqpaıtynymyzdy aıttym. El men el keliskenmen, er men erdiń kerisi bitpesin uqtym. Sol keristerden teristik týmaýyn ǵana tileımin. Ózińe baq tiler edim... Baqyt tiler edim... oǵan kúmándimin de. Biraq aldyńnan jarylqasyn, Sharataı. Kim biledi, "at baspaımyn degen jerin eki basady" deıtin bar. Ushyrastyrar aıyrǵan jazmysh. Taǵdyrǵa tábdil joq qoı. Yńǵaılastyrar áli de. Saý bol! — dep Qazybek taǵy da oń qolyn keýdesine tósep, iltıpat bildirdi.

Sharahaı asyqpaı kámshat bórkin sheship ap, basyn ıgende, túıip alǵan qos burymy qos bulaqtaı bolyp, aldyńǵy óńirine tógilip ketti.

— Jolyńyz bolsyn, Qazybek. Aınymaspyn...

Qazybek búkil denesiniń myń san ıne qadalǵandaı dýyldaı jónelgenin sezgende, odan ári bógelýge shamasy jetpesin bilip, atyn buryp alyp, keıin qaraı búlkildete jóneldi.

"Apyraı, qandaı er! Qandaı ójet! "Aınymaspyn" dedi-aý. Qasyndaǵy ańdýshysy, qaraýyly turǵanda sony aıtqany, baryn aıtqany nege turady. Jan berýdiń budan artyq túri bolar ma. Átteń dúnıe-aı! Óstip te adamnyń júregin jaralap óte bergeniń be. Óstip te sol jaraly júrekti ǵumyr boıy syzdatyp kete bararmysyń? Birine biri umtylǵan eki jasty bir — birinen aıyryp, arasyna eki eldiń jaýyǵýyn, eki erdiń kektesýin qarsy qoıa berermisiń? Sharataı — aı, sharasyz kúniń odan ári shıryǵar ma? Shıryǵar — aý. Anaý qasyńdaǵyńnyń qabaqqa qarar túri joq qoı... Ol shirkindi de túsinýge bolady árıne. Aıttyrǵan qalyńdyǵy tapatal túste jaýynyń sońynan kýyp jetip "súıdim, kúıdim" dep jatsa, qaı erkek kúızelmes edi. Qaı erkek búlinbes edi?.. Endigi kúniń ne bolar seniń, Sharataı? Zymyryqtan sý ishermisiń? Bıigińnen... mynaý kisilik bıigińnen quldyrap, kúńdik, músápirlik kúıge túsermisiń? Nege ǵana kezdestik? Áı, átteń-aı! Ánińdi taǵy bir estı almaı ketkenim... Ániń edi ǵoı erkimdi alyp, ózińe dedektetip aparǵan. Meni jubatar, ózińe dem berer sol ániń bolar ma... Bolar da. Qosh bol, Sharajan!"

Babanazar men Daý ekpindetken kúıi qastarynan óte bergen Qazybekke únsiz ilesti. Ekeýi de mán — jaıdy aıtqyzbaı — aq bilgen edi. Mynaý shıryǵyp kele jatqan jas dostyń, jaqsy ininiń dál qazirgi haline medeý bolarlyq eshteńe tappas óz kúılerin seze me, jaq jazbaıdy.

Ásirese Daýdyń túsi qashyp ketken. Álginde dalanyń tósin tilip, jalǵyz taspa shań sýyryp jetken jeke oıratty kórgende: "Qap! Beker boldy-aý! Onsyz da aırylysýdyń ashshy dámin tatyp turǵan eki jasty, qyzǵanysh yzǵarynyń endi zárli ýyn ishkizetin boldy-aý. Áı, qý dúnıe-aı! Sátińmen jeter kúniń joq qoı bir. Qaıda barsań sher qapqan kóńil. Zar qushqan júrek... Ah urǵan jalyn. Nege sóıtkize beredi. Yrzalyq tapsa, dúnıe buzylar ma? Kóńil kónshise, zaman búline me? Nege óksigi kóp ómirdiń? Ógeısite berer bolsa, tóline nege dil beredi? Júregin nege tasqa aınaldyrmaıdy onda? Tebisýi kóp, kelisimi joq tirliktiń nesi sán? Etek alǵan, ese tıgen el boldyq dep lepirgen júrek bar edi. Taǵy da kúlge aınaldy ǵoı sol jalyndaǵan jas júrek. Qyz baıǵus she? Qańǵytar ma, qan jutar ma?.. Tań atqan saıyn irgesinen dombytpasy bitpes yzǵar shalyp tursa... kúıigimenen — aq jińishkerip úzilmes pe?!."

Qazybek bir bel asyp baryp, at basyn irikti.

— Shaqshamdy da, qatynym men apanymdy da kómip keldim, aǵalar dep art jaqqa, jota jotalary birin biri qýalaı jarysyp, kókjıektegi sýsyldaǵan kók munarǵa sińip ketken jazyqqa kózin uzatty. Qulazyǵan kóńil de sol artta qalǵan, kózden jas yrshytpasa da, sol ystyq jasyn ishine seldete quıǵan qyzdy izdep ketkendeı.

— Qoı, shyraq, óıdeme! Ómirden túńilý beker. Joǵaltqan adam tappas pa. Tabylǵan nárse joǵalmas pa. Máńgilik ne bar? dep daýsyn ádeıi qataıta shyǵarǵan Babanazar aǵasy úlkensip, qıalaǵan boldy.

— Joǵaltýdyń da joǵaltýy bar, Babake! Orny tolmas deıtindi búgin uqqandaımyn. Tolmas orny... — dep Qazybek aýyr kúrsindi. Sonysyn, kúrsinisin jasyrǵan joq.

— Orny tolmas olqylyq qana, Qazyken!.. — deı bergen Daýdyń janasyp kep tizesinen shap berdi.

— Qazyken dedińiz be?! Taǵy aıtyńyzshy, Daý aǵa!.. Anaý Sharataı álginde alǵash ret osylaı dep edi. Sońǵy ret estýim bolar dep em. Dál sony siz qaıtaladyńyz.

Uzatpaı qaıtaladyńyz. Ómirimde ekinshi-aq estýim! — dep Qazybek tez tutandy. Óńi de qýqyl túsin ózgertip, sharbylanǵan qyzyl reńk tapty.

— Á...á, Qazykeń, olqylyq dep pe em... Bulqynǵan júrektiń tabary... izdeýi toqtalmasyn. Kúńirengen dúnıeniń dabyr-dúbirli kúıge bókken dúnıege aýysatyn da kezi bolady. Kún men túnniń almasýy bekershilik pe? Qarańǵyny aq qýmasa, aqqa qara jarmaspasa, dúnıeniń áýre-sarsańdy qyzyǵyn bilmes te edik, Qazybekjan.

— Oý, Daý aǵa! Mynaýyńyz kákeıge qonady-aý. Biraq kúńirengen dúnıemniń alasapyrany siz aıtqan áýre — sarsańnan asyp túsip tur ǵoı. Sonysymen keýdemdi nyǵyzdap basyp tur ǵoı.

— Kúńirenbese ol keýde bolar ma? Kúıinbese, kúımese ol júrek bolar ma? Biraq er jigitke syn kóp. Tosqaýyl, bóget kóp. Kótermese, júnjip ketedi. Jińishkerip úziledi. Silkinse, qajyrlanady. Sony baqqanyńdy qalaımyz myna Bákeń ekeýmiz, — dep Daý ininiń ıyǵynan eleýsizdeý ǵyp sıpap ótti. Sol sıpaý Qazybekke tirek pana bolarlyq taý ornatqandaı sezildi.

* * *

Óz tobynan ajyrap qalǵan bul úsheý sol kúni tym arshyndap ketpeı, keshke qaraı qazaq jeriniń shebiniń eń shetinde otyrǵan kishirek aýylǵa kep tústi.

At-jónin surasyp, ásirese jas, jańa peri Qazybektiń ańyz bop jetken atyn estigende, búkil aýyldyń úlken-kishisi dabyrlasa jınalyp qalǵan edi.

— Órkenderiń óssin, azamattarym!

— Eldeı kóshirip, el qaıtardyńdar. Seldeı esip jaýdyń betin qaıtardyńdar.

— Aıdap malymyzdy ákeldińder. Bosatyp janymyzdy berdińizder.

— Ýaı, Qazybek dana qaıyssyń eń?

— Apyraı! Jigitim-aq ekensiń jap-jas basyńmen! Aqshýlan saqaldy, áppaq sáldeli jaq súıegi bosaǵan kárideı kórýshi em, til — aýzym tasqa, qaraǵym.

— Aýzyńnan atylar jalyn elińe shýaq, jaýyńa dozaq bolaıyn dep turǵan naǵyz barshynym bop shyqtyń, — dep eltiri tymaqtyń bir jaq qulaǵyn edireıte joǵary túrip alǵan mosqal erkek eki qolyn anadaıdan jaıyp kelip, Qazybektiń mol, iri denesin qaýsyra qushaqtap, eńkeıte berip, mańdaıynan súıdi.

— Rahmet, aǵa!

— Oý, rahmetti biz senderge aıtaıyq. Sender bolmasańdar, olaı ótip bara jatyp bir domalatyp jeıtin, bylaı oraǵytyp qaıtyp kele jatyp qalǵan — qutqan maldy tyrqyratyp qýyp ketetin obyr oırat óz aıaǵymen mal-janymyzdy aıdap ákelip tastar ma ed? Tuıaqqa tuıaq, basqa bas alý, o zamanda bu zaman buryn bolyp pa edi? Táýbamyzǵa kúnine on uıyp, batamyzdy ózderińe, ásirese Qazybek balam, seniń ózińe, syrttaı úıip — tógip berýden sharshadyq pa. Anaý hontaıshy aldynda aıtqan sóziń búgin bar-bar jurtyńnyń aýzynda. "E, báse! Órlik solaı órleýi kerek. Talap solaı órekpýi kerek. Erkindikti azýly eldiń aıbatynan tabý kerek" deýmen ózimiz de arqalanyp qaldyq-aý, — degen álgi adam úsheýine kezek-kezek qarap, alystan ańsaǵan jaqyn aǵaıyny kelgendeı esi shyǵyp ketti.

— Eki-úsh kún jatyp qonaq bolasyzdar.

— Jibermeımiz. Jata-jastana qaıtarsyzdar.

— Áńgimelerińizdi óz aýyzdaryńyzdan estimeı, sirá, maýqymyz basylmas.Osy kezde jasy otyzdarǵa kep qalǵan keń ıyqty jigit óristen mal aıdap keldi me, mal qaıtaryp keldi me, atynan sekirip túsip, shylbyryn ustaǵan adamnan júrginshilerdiń kim ekenin surap bilse kerek, sondaıdan qolyn keýdesine tósep "Assalaýmaǵalaıkýmin" soza sálem berdi.

— Ýaǵalaıkýmassalam! — dep úsheýdiń úlkeni Babanazar qolyn usyndy.Kelgen jigit úsheýmen amandasyp bolǵan soń, álgi sózýar eltiri tymaqtyǵa ym qaqty. Anaý qasyna jetip bardy.

— Qarager jabaǵyny jaıǵastyryńyz, Jáke!

— O-o, sol jabaǵy dyıly! — dep qýanyp qaldy. — Qazir aqtyndyramyz, Báken. Onda qonaqtardy óziń...

Báken Babanazarǵa tilek bildirdi.

— İzdesek tappas, shaqyrsaq kelmes qonaǵymyzsyzdar. Úıge kirelik, aǵa! — dep ózi ilgeri bastady.

Alty qanat keń úıdiń dúnıe múlki jańalaý bolǵanymen, muntazdaı ǵyp qoıatyn áıel qoly tımegeni birden bilinip qaldy.

Betinde qara qoshqyl qurym taby bar salqyn sary qymyzben shól basqan qonaqtaryna úı ıesi "alyńyzdar, ishińizder" degennen basqajarytyp eshteńe aıtqan joq. Oń jaqqa quryp tastaǵan shymyldyqtyń ar jaǵynan yńyrsyǵan ba, qyńsylaǵan ba, bir daýys shyqqan kezde, onsyz da synyq júziniń qabaǵy shytynaı túsedi. Sony baıqaǵan úsheý: "E-e, aýrý, iadamy bar eken ǵoı. Soǵan alańdaǵan kóńili qaıaýly bolar" dep joramaldaǵan.

Bir kezde manaǵy sózsheń erkek ishke kirdi. İshkeqaraı kirdi, áńgimeni de qyzdyrdy. Ózi de esip sóılep ketti. Ózgelerdi de sóıletkizdi.

Osy oırattyń obyrlyǵyn kórgende, osylardy jeńetin, táýbasyna túsiretin qandaı qudiret bar dep Óz-ózimnen qınalýshy em. Qaryndasqa qaıyrym jasaıtyn ádet qazaqta ǵana ǵoı. Al oırat nemende omdaı qaıyr joq. Ol shirkinderdiki jatpaı, turmaı inilaıtyny qazaqqa qandaı aılamen qan qustyrsam deý ǵana. Sony, sol qos aıaqtap shapshyǵan asaýdy qulaqtan basyp, noqtalap alyp, astyńǵy ernin shuraılap tastaǵan ózderińdi, ýaı, qazaqtyń mańdaıyna bitken bir-bir Ázireti Álideı kórem. Anaý hontaıshy Qaldan sumnyń mandaıyn qasqalaǵan sózderińnen bergi senderge degen qushtarym keremet edi. Endi ózderińdi kórip odan saıyn qumartyp baram. Apyraı, men jaq bárimizde de bar. Sol zarjaq til bizde de bezildeýden aıanbaıdy — aq. Biraq, Qazybekjan, seniń sol tasty tesip shegelegen, temirdi tilip qaqyratqan ónegeńe on qaınatsa sorpasy qosylmaıdy-aý. Qaıran qazekem: "Óner aldy-qyzyl til" dep osyndaıda aıtqan-aý.

— Áý, Jáke! Ónege ónegeden juqpaı ma. Arqanysalǵannyń kóp úlgiden kende qalary anyq. İzdegenniń tabary kóp, árekettengenniń baǵary kóp. Armansyz adam-qanatsyz quspen teń. Bıikte usha almaıdy. Shyńǵa qona almaıdy. Al mynaý Qazybekjandardyń zamany-azýlynyń emes, tildiniń zamany. Bilimdiniń, ónerliniń zamany, — dep Babanazar bir tyń oı túıdi. Osy pikirge Daý da, Qazybek te, Jaqyp pen Báken de bas shulǵı boılady.

— Ras aıtasyz, Báke!

— Ádili osy eken-aý. Ónerliniń órge umtylary haq.Qazybek manadan beri úı ıesiniń tomaǵa tuıyqtyǵynyń bir syry bar-aý dep otyrǵan, eleń etken kóńilimen endi áńgimege aralasa bastady.

— Ónerdiń quttysy da, juttysy da bolaryn bilmeı, shatasyp qalatynymyz bar — aý, Babake. Qymyzǵa qyzyp, qyz kórip, qyzyq qýyp qyzara bórtkendi de, quryqty qarý ǵyp kóterip, qamshyny qylysh qyp siltep bas jaryp, kóz shyǵaryp, nashar aǵaıyn men álsiz jekjattyń malyn aıdap alyp, jelektisin baılap alǵandy da óner kóretin jaman ádetke úıirsektengenimiz de barshylyq. El ishinde joq — jitik kóbeıip, qaıyrshy kezdesip, en jaılaýdyń qańyraǵanyn eskermes, ózimde bolsa, ózgeni qaıtem degish ónershilerimiz de az emes. Iyqtan basqan qaraly kóńildi ashylmastaı kóretin, jylaýyq ishtiń eshqandaı beıilge áýesi joq tilsizdigine beıimdelgen mylqaý ónerpazdy tabýǵa da bolady.

— Áı, mynaýyń tym súmireıgen óner boldy-aý, Qazybekjan. Minezdilik pen momyndyq sińgen, jaqsyny ańsaǵan eldiń tilegi de áserli bolmaq qoı. Sen sony esker, baýyrym. Sonda múmkin minezdiń kelistiligi kóbeıgen jurtta, adaldyqtyń máıeginen tazalyqqa uıyǵan jurtta Bákeń aıtqan qanatty armanshyldar kóbeıip, sen jerigen jelbýaz óner-shilerdi uıpap keter. Sóıter, — dep Daý qıalady.

Jaqyp janyp tústi. Eltiri tymaqty jerge alyp urǵanda dóńgelep kóringen tazynan da qymsynǵan joq.

— Apyraı! Jarq-jurq atylǵan naızaǵaıdyń ortasyna tústim be, jalt-jult etken asyl sózderdiń arpalysa sharpysqan mezetine tap boldym ba, múlde buryn ózim keshpegen áserli dúnıege súńgip kettim — aý! Áı, qaıran til! Qudiret ekensiń ǵoı naǵyz! Qunaryń qandaı qoıý edi! Náriń qandaı shyryn edi! Biz ǵumyr boıy mán bermesti osy tap qazir ózimiz kúnde kórip júrgen, ushyrastyryp júrgen jerinen kesek-kesek qyp oıyp alyp, "mynaýsy bylaı, anaýsy osylaı" dep ustata salǵandaryńa bolaıyn. Zerektik dep osyny aıtad ta. Áıtpese armanshyl ónerlini biz estimep pek. Ónerliniń ótkendi búgingige jalǵap, erteńge súırerin sezbep pek. Biraq qıýlastyra almaýshy ek. Epsektik jasamaýshy ek. Oǵan endi aqyl da jete berer me.

— Sizdiń de siltesińiz eshkimnen kem emes — aý, Jáke. Aıaq tastasyńyz keı jorǵany jańyldyrardaı, — dep Babanazar kótermelep edi, Jaqyp odan saıyn aǵyndady.

— Endi ol belgili jaıt, Báke. Maldy baı sóılese, "Sóziniń bári qup" dep, jarly-jaqybaı jaqsy sóılese de, "Maltasyn ezgen qyrt!" dep birine kúlmeń qaǵyp, birine edireıe qaraýdy ádet etpedik pe. Jar basynda japalaq qýǵan jarty kesh Jaqyptyń jarapazany kimge dárker. Tyńdar qulaq, sińirer keýdesi joq sózdiń aýyzdy aýyrtyp, tildi qyshytqannan basqa ne qasıeti bolsyn. Jańǵyryǵy keýdeden óship, tasta tirilgen daýystyń qarlyǵýy tez, qumyǵýy jyldam. Jańǵyryqqa jalpyldaı bermeńiz, — dep tymaǵyn tóbesinen tik kóterip aparyp óz tóbesine tóńkere saldy. Basyn sál qısaıta túsip, Bákenge nazar qydyrtty. Bákenniń oń qabaǵy joǵary serpildi. Jaqyptyń álgindegi sóz júıtkitken tustaǵy qyzýly, qajyrly júzi bosap sala berdi. Eki qolymen jer taıana ornynan bóksesin kótere, sıyrshalap áreń turdy.

— Sizder áńgimelesip otyra turyńyzdar. Men qazir... qazir kelem, — dep taǵy da asyǵys qımyldap, syrtqa shyǵyp ketti.

— Týysyńyz bolar...— dedi Daý úı ıesine qıystap.

— Joq. Qońsy adam ǵoı. Bosyp jetken. Oǵan da eki-úsh jyl bop qapty. Osy aýylǵa turaqtap qaldy ǵoı. Sharýaǵa ıkemi mol. Ár neniń basy-qasynda ózi júrgendi unatady, — dep Báken kádimgideı sóılep ketti. Qabaqtaǵy kirbińi de jazylyp, joǵalyp baryp, oraldy.

— Áı, Báken shyraq! Osy sen naýqas emespisiń? — dep Babanazar oqys qoıyp qaldy.

— Joq! Tánim saý.

— E-e, janyń aýyra ma? Nege? Álde oırattan áli oralmaǵandaryń bar ma ed?

— Oralǵan... Biraq... — Báken kúmiljidi.

Syrttan legen men jez quman kótergen jigitti ilestirip Jaqyp kirdi. Qonaqtar qol jýýǵa kiristi.

Úlken astaýmen ústine sheke qondyrylǵan et kelgende qurýly shymyldyq bir qozǵalyp qalyp, ish jaǵynan taǵy da yńyrsyǵan ba, qyńsylaǵan ba — belgisiz daýys estildi. Báken únsiz ǵana tańdaıyn qaqty. Álgi daýys sap tıyldy.

Jaqyp basty ustap, Babanazarǵa usyna berip edi:

— Dál osy jolǵy ret Qazybekjandiki,— dedi anaý.

Qazybek yrshyp túse bergen, Daý basa qoıdy.

— Bákeń jónin aıtty.

— Babakeńniń jasy úlken... Neniń aqysy úshin?

— Shyraq, aqysy deımisiń? Aqysy kóp. Azamattyǵyń úshin. Ótkendegi hontaıshy aldyndaǵy jeńisiń úshin. El mereıin asyrǵanyń úshin, — dep óz qolymen shekeni Qazybektiń aldyna qoıdy. Jaqyp ta shapshań eken, shubyrtyp jatyr.

— Oıbaı-aý, Qazybek qaraq-aý! Saǵan jabaǵy emes atan túıe soısa artyq emes. Seniń atyń aýyzǵa kóp emes-aý, mol ilinýde osy kúnderi. Saǵan aýǵan el meıirimin, qaraǵym, sen áli bile bermeısiń. Jer shetine endi ǵana jettińder. Budan ári sizder, elshiler, el tóbesimen júresizder. Tósinde túneısizder. Al seni, Qazybekjan, búkil qazaq, muqym alash "janashyrymnyń báıteregi, kún jaǵyma yǵym, jel jaǵyma panam. Aqyldym, asqarym! Kemelim, kemeńgerim!" dep otyr. Batasy ushan-teńiz. Tek uzaǵynan súıindirsin...

Daý bas ızedi.

— Ras! Ras! Áı, Jákesi, jaqsy aıttyńyz-aý. Erdiń atyn eli shyǵarady, eli óshiredi de. Ámse sharyqtata bersin. Tek dańǵoılyqtan aman qylǵaı, — dep áldeneni qıalatyp toqtady.

Qazybek kúlip jiberdi.

— Meni bir taý kótergen Tolaǵaı kórdińizder ǵoı. Elim desem, el namysyn jyrtsam, el qamyn oılasam, perzenttik paryz, qaryzym emes pe olar. Onyń mindet qylar nesi bar. Aıaq jeter jerge barmasam, til bezer jerde únsiz qalmasam, odan basqa qandaı eńbek sińirermin. Al dańǵazalyqty, Daý aǵa, ózderińiz bastaǵan joqpysyzdar? Dúrildetpeı-aq osy shekeni, aǵalar, ózderińiz ustap, maǵan aýyz tıgizseńizder, aǵaǵaqurmet, inige-dáýlet dep erkinsip, erkelep otyram ǵoı. Ondaı dańǵoılyqqa daıynmyn.

— Áı, mynaýsy da aqyl... — dep Jaqyp basty qaıtadan Babanazardyń aldyna syrǵytty da:-Qalaı dediń? "Aǵaǵa-qurmet, inige-dáýlet". Buryn estimegen nársem eken.

Qazybektiń daýysy sańq etip, qaz qańqylyna ulasty.

— Jaqyp aǵa, buryn estimeýińiz múmkin...

Daý keýdesin tiktedi.

— Mynaýyń... osyń, Qazybek, tyń maqal boldy ǵoı. Ózindiki boldy ǵoı, — dep ári qýana, ári tandana inige mereılene qarady.

— Solaı da sıaqty, aǵa. Maqal dedińiz be. Bolar múmkin. Aǵasy qurmettiniń inisi dáýletti bolatyny ejelden belgili nárse. Sol belgili jáıt bir sátke oı túıinine aınalǵan da. Oǵan nesine úzdigemiz.

Daý ishteı rıza. "Sheber táńir perzentine yqylas túsirse, túgel túsiredi-aý!.. Qudaı til-kózden saqtasyn. Kóre almaýshylardan, kúnshilderden aýlaq qylsyn. Qazaqtyń sózi de júırik. Ósegi de sýmańdaǵysh edi. Pysh-pyshyna jolatpasyn. Pále-jalasyn juqqyz-basyn!"

Báken kishirek aǵash tabaqqa bólektep et týrap otyrǵan. Qonaqtary: "Anaý shymyldyq ishindegi naýqasqa daıyndap otyrǵan bolar. Kim boldy eken. Sheshesi me? Áıeli me? Álde qyz balasy ma?" — dep dalbasa joramaldaıdy.

— Alyńyzdar. Jeńizder! — dep Jaqyp sarymsaq qosqan tuzdyqty quıyp qonaqtarǵa iltıpat jasady.

Jas jabaǵynyń astaý toly etin eńserińkirep qonaqtar sorpa ishe bastaǵan kezde, Báken ornynan turyp baryp, qurýly shymyldyqty túrip qaldy. Aǵash tósekte jatqan júndes tóbet ıt basyn kóterip alyp, silekeıin shubyrta qyńsylap qoıa berdi. Aǵash tabaqty týralǵan etimen ıttiń aldyna qoıa saldy.

Qonaqtar ún-túnsiz ań-tań bop qaldy. Kúni boıy naýqas dep otyrǵandary aǵash tósekte, qurýly shymyldyqtyń ishinde shánıip jatqan sap-saý bóri basar bolsa, sol bóribasarǵa jabaǵynyń jyly-jumsaǵyn maıdalap týrap, bir tabaq qyp aldyna qoısa, tańdanbasqa bola ma.

Jaqyp qana eshteńe bolmaǵandaı, eshteńe kórmegendeı úsheýine kezek-kezek qarap:

— Sorpalaryńyz sýyp qaldy ǵoı. Alyńyzdar, ishińizder! — dep otyr.

Úı ıesi lám demeı syrtqa shyǵyp ketken.

Daý Jaqypqa buryldy.

— Aý, Jáke! Bu ne? Mynaý ne tylsym!

Jaqyp qolyn sól jaıqap, "Úndeme!" degen ıshara tanytty.

Osy kezde syrttan Báken kirdi. Jalǵyz emes, áldekimdi moınyna salǵan qarǵybaýynan jetektep kirdi. Ymyrt oralǵan keshki beıýaqtyń alakóleńkesi bolsa da, syrttaǵy jeroshaqtyń jalpyldaǵan otynyń jaryǵynda ishte otyrǵandarǵa jez tyrnaq áıel kirip kelgendeı kórinip, qatty áser etti. Óıtkeni álgi jeztyrnaq pa, álde jeztyrnaqqa uqsas áıel me ústindegi alba-julma kıimimen, moınyna asyp tastaǵan ap — aýyr dorbasymen, dýdarlana uıysqan shashymen kórgen jannyń kóńiline úreı uıalatardaı usqynsyz edi. Ásirese jylýy joq, nury óshken kúńgirt kózderdiń eshkimge tiktep qadalmas, biraq bir orynda turaqtap turmas jylt-jylt qarasy júrek sýyldatardaı. Túsi bozara kógergen.

Áıel eshkimge kóz toqtatyp qaraǵan da joq. Amandasý, tildesýdiń ısharasyn da sezdirmedi. Soǵan qarap: "E-e, baıǵus, esi aýysqan naýqas jan boldyń ǵoı" degen aıaýshylyq tórdegi úsheýdiń júzine qalqyp shyǵa keldi.

Báken qarǵybaýdy julqyp qap, áıeldi shóńkıtip túsirdi. Sodan soń bir qolymen ustaı kirgen ıtaıaqqa dastarqandaǵy súıek-saıaq, sińir-jelke sıaqty qaldyqtardy salyp, áıeldiń aldyna dik etkizip qoıa saldy.

Qazybek maılyqqa qolyn súrtip, tiksingen kúıi keıin shegindi de, arqasyn júkaıaqqa súıedi.

Babanazar men Daý da sumdyq kórgendeı keıin syrǵysty. Jaqyptyń basy salbyrap ketipti.

Áıel ǵana súıek-saıaqty kemirip, ash qaryndy aldap jatyr.

Qazybek eki aǵasyna kezek-kezek buryla qarady da, qasyn qıǵashtaı kere uı ıesine shanshylyp qaldy.

Báken sol shanshylǵan qarastan yqqandaı, qozǵalaqtap ketti.

Babanazar daýsyn kenedi. Qabaǵy qatty túıilgende keń mańdaıda eki qastyń kúıisken jeri judyryqtaı bop tompıyp shyǵa keldi.

— Áı, jarqynym! Mynaý neń? Adal asyńdy aramdaǵanyń qalaı? Álde jegenimizdi jelkemizden shyǵarmaq peń? Netken tálimiń edi bunyń? Tálkegiń be?

Babanazardyń zili Bákendi ornynan atyp turǵyzyp, aıaq qushqyzdy.

— Oý, aǵalar! Qazybek baýyrym! Ondaı oıym joq. Adalyma aram aralastyrǵan emen! Almańyzdar kóńilge! Mynaý kórgenderińiz ózimniń ǵana biletin ómir boıǵy azabym! Eshkimge kórseteıin degen nazarym emes! Emes!

Daý álsiz daý aıtty.

— Onda baýyryńdy nege sýytasyń? Adamnan ıtti abzal etkeniń qaı tazalyǵyń?

— Aǵattyq etsem ǵafý ótinem. Óz ishimniń kirnesi ózgege oǵashtyq kórinerin bilmeppin. Basqa kináratym joq. Al ıtti adamnan nege abzal ettiń deseńizder, onyń úlken sebebi bar. Adamnyń ıttigi ómirime qaýip tóndirgen. Ittiń adaldyǵy janymdy arashalap qalǵan. Birine alǵys qurmetimdi jasaǵanym edi. Birine qarǵys — nalamdy kórsetkenim edi. Sizderge sol qylyǵym unamaı qapty. Olaı bolaryn, kúndegi ádetimmen oılamappyn, — dep Báken óz kúıigimen turǵandyqtan qonaqtaryna endi qaımyqpaı qarady.

— Aıtshy, oý, ashsańshy onda anaý ıt ólgen ishindi! — dep Babanazar aqyrǵanǵa bergisiz zildi únmen nyǵarlady.

— Bilmeımin... Sizderge onyń qajeti bola qoımas, — dep Báken ashylǵysy joǵyn sezdirdi.Qazybek sál yńyrandy. Júkaıaqtaǵy jotasyn bosatyp, keýdesin tiktep aldy.

— Báke! Sizdiń bizden jasyrǵan úlken syryńyz baryn sezip te otyrmyz. Sekemdenil te otyrmyz. Óz kúıigińiz bolsa da, órtenseńiz de ózgeni qosa órtegenińiz ádilet emes. Al ózgeniń kúıigin qosa arqalasańyz, o dúnıeniń aldynda betińiz sharyq. Siz de pendeniń ulysyz. Mynaý áıel de pendeniń biri. Bárimiz táńirdiń qulymyz. Biraq táńir emespiz. Táńirdiń isin pende atqarmas. Táńir tarazysyn pendesi júrgize almas. Al siz kóńilge qatý bitiretin aıaýsyzdyq jasap, qataldyq etkensiz. Pendeniń kiná-jalasyn tekseretin jerde qazy, kókte qudaı bar. Al mynaý qylyǵyńyzdy adam da, táńir de qup kórmeıdi.

Báken Qazybektiń ózin jeńer dálelin túgel túsindi. Pendelik kúıde júrip qudaıyn, qudaıshyl ádiletin umytyp ketkenin bildi. Basyn ızedi.

— Shalaǵaı ketken ekem. Óz kóńilimde túzýmin, ádilmin deýshi em. Tys jaıylyp ketkenimdi sezgendeımin. Aıtaıyn. Bárin aıtaıyn onda, — dep Bákir qolyn keýdesine tósep, bas ıip, óz hıkaıasyn bastap ketti.

Alba-julba, kisi qaraǵysyz kelinshek jigittiń qyzdaı aıttyryp alǵan áıeli eken. Kórgen kózdiń jaýyn alatyn ádemi kelinshegin Báken sondaı unatqan ǵoı. Jolaýshylap ketse, úıine jetkenshe, kelinshegin kórgenshe asyǵady eken. Áıteýir ot basyna jetip, oshaq qasynan qybyrlaǵan Ámınasyn kórse, tórt qubylasy qulpyra túgendelip sala beretin qyzyq dáýren keshipti. Sol qyzyq dáýrenin osydan eki jyl buryn aýylyn shapqan oırat qoly oıran ǵyp ketken kórinedi. Qoldy bop ketken Ámınasyn jaýdan aıyryp ákelýge dármeni joq, barmaǵyn tisteýmen júrgende, qudaı sátin salyp, mynaý qazaq-oırat bitimi bola qalmaı ma. Onsyz da qolyna túkirip otyrǵan Báken bitim bolady, mal — jan qaıtarylady degen habar tıisimen-aq atqa qonady ǵoı. Kelinshegin izdep oırat eline de barady. Ámınasyn izdep te tabady. Tapqany ne kerek, qudaı tóbesinen urǵan soń. Nekeli jary-ásem Ámınasy Bákenniń keýdesinen ıtergen ǵoı. Tutqynda júrip jańadan turmys qurǵan oırat kúıeýine ábden baýyr basyp alǵan bátshaǵar shirkin Bákenge tipti pysqyryp ta qaramaı qoıypty. "Qolǵa túskenderdi tegis qaıtarý kerek" deıtin Qaldan Bashyqty hontaıshy ómirine eriksiz bas ıgen oırat jigit: "Qazaǵym, áıeliń kónse, qolyńdy qaqpaımyn, alyp kete ber!" dep márttik tanytypty. Al Ámına aıtqanǵa kóne qoısyn ba. Ótken kúnniń bal dáýrenin aıtyp, qyzyq kúnderge qaıta oralatyndaryna sendirip, jalynyp ta, jalpaıyp ta aıtyp, kóńili buzylǵan áıeldi ıliktire almapty. Ábden mysy quryǵan Báken" "Alystan ádeıi izdep kelip em, Ámına — aý. Eń bolmasa áýdem jer shyǵaryp ta salmaısyń ba?" — deıdi ǵoı mólt etken jasyn syǵyp turyp. Ámına amalsyz bas shulǵyp, sońynan ilbı basyp ere beripti. Uzap shyqpaı jatyp — aq, Báken áıeliniń moınyna qyl shshbyrdy tastap jiberip, artyna qaǵyp salyp, ilip ala jóneledi. Er jigittiń aty-qanaty. Qanatyna jalbarynyp qamshy basady ǵoı. Túnimen quıǵytyp, tań ata qazaqtyń jer shebine jettim degen mezette artynan shýdalanyp shań kórinedi ǵoı. Jaramdy atpen qosarlanyp qýyp jetken keń jaýyryndy, nar tulǵaly oırat kúıeý eken. O da bir "jaý qaıdasyń?" dep eki alaqanyna túkirip júretin dúrdiń biri bolsa kerek. Anadaıdan aıqaılap, dabyldy dúbirlete qaǵyp qalady ǵoı. "Endi bul áıeldi jeńgen alar. Kel, qazaǵym! Senimen aıanbaı bir oınaıyn!" dep atynan túse sala qylyshyn ala umtylady.

Báken de namysty jigit emes pe, jerge qarǵyp túsip, qarsysyna shyǵa beripti. Ekeý uzaq saıysypty. Birin — biri ala almaı, tıtyqtaı bastaǵanda sum áıel opasyzdyq istep, Bákenniń aıaǵynan shap bergen. Sóıtip ekeýlegen olar jigitti jerge alyp urady ǵoı. Qapyda jaýynyń astyna túsip, endi ólgeli qalǵanda kúshiginen asyraǵan ıti kómekke kelmeı me. Iti jelkeden búrip julyp alǵanda, Báken qylyshty oıratqa boılata suǵyp jiberipti.

Báken sol oqıǵany endi ǵana basynan ótkizip otyrǵandaı kúızelip, entigip toqtady. Kóziniń qıyǵymen qonaqtaryna qonystady. Oqty janardy únsiz tyńdap otyrǵan áıelge baǵyshtady. Ámınanyń miz baqpaı sazara qalǵan júzinen betin taısaqtatyp áketti.

— Barym... syrym osy. Janymdy arashalap, jaqsylyq jasaǵan ıtim anaý. Itten de beter ıttik jasap, opasyzdyq kórsetken áıelim mynaý. Kim adal, kim aram? Kim oń, kim teris? Endigi bılik sizderde. İshteı kúńirenýim kóp edi. Kúızelisim mol edi. Solar adastyrsa, betimdi burarsyzdar.

Myna áńgimeden soń Babanazar da, Daý da Bákenniń kúni boıǵy salyńqy qabaǵynyń ajaryn endi sezgendeı múlde jýasyp qaldy. Qaıta anaý áli de súıek-saıaqty kemirip, soryp otyrǵan áıelge degen ishteı qyjyl taýyp, tósek ústinde jatqan mańtóbetke rızalyq qarasty joldasty.

— Biz ne deı qoıaıyq. Araz aǵaıyndy jalǵastyrý, janastyrý, áı, qıyn is bolsa da, áıteýir bir ilik berer edi. Al sen ekeýińdi kelistirýdiń esh yńǵaıy bola qoıar ma eken?.. Qyzdaı aldym, qımadym, izdedim dediń. Seniń qımas kóńilińdi qoljaýlyq etkenin estigende júregim tiksingenin qalaı jasyrarmyn. Kúrek tisin qasqaıta qaratyp, qolań shashyn qulashtaı taratyp kóz aldynda bulańdaǵan qosaǵyńnyń ózge erkekpen... onda da jat, jaý urpaǵymen ámpeılesýi estigen qulaqqa egeý túrpi ǵoı. Syn seniń de, Báken, onyń da, kel... áıeldiń de basynda bop tur bul jerde. Opasyzdyq etkenin keshire almasymdy... ózimniń keshire almasymdy bilem. Jatpen ámpeılengen áýeıiligin oılasam, sharıǵat jolyna oıysqan da jón tárizdi... Onda da tas atqylaý... Al ıtindi óle-ólgenshe asyra. Biraq artyq ketip, asylyq etpe. Ár jan ıesiniń óz orny bolatynyn esker. Adam túser, kisi otyrar jerge ıt shyǵarǵan ábestikten arylǵaısyń, — dep Babanazar óz oıyn, óz sheshimin osylaı túıindedi.

Báken keliskenin bildirip bas ızedi.

Daý "Bákeńnen keıin ne aıtam?" degendeı shalqaıa berip edi, Qazybektiń ózine qadala qalǵanyn kórgende, kózi ini kózinen taıqyp ketti. Eriksiz túkirigin jutyndy.

— Bákeńniń sharıǵat joly degen taıǵaqtaý tusynan basqasynyń bárine qosylam. Qıyn jaǵdaı ekeni ras. Jelkildetip jelek kıgizip alǵan jaryńnyń ystyǵy basylmaı, qoldy bolsa, óksigi bitpeıdi árıne. Ózgeniń saýyrlaǵany janyńa batat ta. Batpaı, bal qyzyqqa sol alǵashqy shúıkebasymen uıyǵan qazaqqa dúnıeniń basqa rahaty bar medi. Biraq qataldyqtyń da reti joq-aý, Báken shyraq. Er jigit kekshil bolǵansha, kópshil bol mas. Áıelmen ustassa, usaqtap ketkeni de. İrilik, kesektikke ne jetsin. Keshirilmes kúnáni jasaǵan pendesin de qudaı keshetin. Urǵashynyń urshyqsha qubylatyny, tútinshe shalqıtyny aıan. Tym tuqyrta bergeniń baıǵusty durys bolmas, — dep Daý qınala tolqyp toqtady.

Aıaq astynan qandaı kesim jasaı qoısyn. Aıtqany aıaýshylyq. Meıirimdilik. Qatygezdikti jumsartý ekenin Báken de uǵyndy. Az — azdap oı-boıdy qursaǵan qatal sheńberdiń bosańsı túskenin de bajaılaǵandaı.

Qazybek kirpigin qıýlastyryp, qabaǵyn túsirip alypty. Qalyń oıǵa shomǵandaǵy inisiniń osy ádetin sońǵy kezderi Daý jıirek kórip júrgen. Álgi túıiliń-kiregen júzge dámelene qarap qaldy. Sony baıqaǵan Babanazar da qıystap edi, shydamsyz Jaqyp kımelep ketti.

— Árıne, siz ekeýińizdiń aıtqandaryńyz kókeıge qonady. Ne isteımin dese de, bizdiń Bákenjan ózi biled te. Sonda da bolsa ıtti tym áspetteýdiń qajeti joǵy ras. Kelindi...á, á... shatasyp baram — aý...áıeldi anda — sanda bir shyqpyrtyp alyp otyrsa... aıýǵa namaz úıretken taıaq, sabasyna túser. Burynǵy qazan — oshaǵyna aralasyp, túsinip keter. Kóńil qaldy degenmen... áıel aty áıel, baýyryńa tartsań ersinip, erip júre beredi ǵoı bular... — Qazybektiń qozǵalaqtaǵanyn kórip, tez qaıyrdy. — Á-á, men aıtqanda... "qalyń bergeniń, aırylma" dep malsaqtyq jasadym bilem... Qazybekjan, óziń túıindemeseń. Á-á, sóıte-misiń?.. Onda men qoıdym.

Qazybek beri eńserile burylyp, Bákenge sýyq qarady. Úı ıesiniń kirpikteri jypylyq qaqty.

— Álginde aǵalarym sóıledi. Kóńilińizge qarady ma, syılastyqtan aspady. Sıpaı qamshylap ketti.

Babanazar men Daýdyń bastary tómen tuqyrdy. Syılastyqpen sıpaı qamshylaǵanyn, ózderiniń óresi jetken jerdi shıyrlaǵandaryn biletin. Odan ári sekirgenmen alysqa uzamas ta edi. Qazybek sózin ári jalǵastyrdy.

— Sizdiń qateńiz mynada, Báken myrza. Júrekke eshqandaı ámir júrmeıtinin bilmeı, al qushtarlyqtyń qyzyl tildi qurmeıtinin bilmeı, siz júrekti bilekpen jeńbek bolypsyz. Jaqtyrmaǵan qushaqqa óktemdikpen enbek bolypsyz. Óktemdigińizge kónbegen áıel aıypty emes, júrekke erik bermegen siz aıyptysyz. Odan soń bul áıel basqany unatqany úshin emes, jaýyńyzǵa bolysyp, sizdi qulatqany úshin aıypty, — dep ekeýine kezek shanshyldy. Bóken qyzaraqtap, kózin jasyrǵanda, áıeldiń kúńgirt janaryna jylt bilinip, qadala qaldy. Qazybektiń ashyq daýysy taǵy da qalyqtady.

— Sonymen aıypty aıyp jýsyn da, ashýdy aqyl qýsyn. Bul áıel tórkinin tapsyn. Siz, Bóke, óshpendilikten bosap, erkindigińizdi tabyńyz!

Jaqyp qopań etip qap, eltiri bórikti jerge atyp urdy. Osysy úırenshikti ádeti bolsa kerek.

— Áb-bárekeldi! Qandaı sheshim! Qolmen qoıǵandaı etti-aý! Qaıran danalyq! Qıyndy ońaılatyp, aýyrdy jeńildetip jiberdi-aý!

Babanazar da bas shulǵydy.

— Qazybek shyraq! Durys taptyń! Kókeıge qona ketti. Júrekke ómir joǵyn qalaı eskermegenbiz,á. Moıyndaǵy qaryzdy umyttyra beretin ózimshildigimizden — aý barshasy. Áıelge buıym dep qaraýdyń qatesi qaıda aparyp soǵaryn ókinip baryp uǵamyz. Uǵyndyrdyń, Qazybek, — dep ári kelisti, ári moıyndady.

Daý da túısingenin búgip qala almady.

— Ásheıinde meıirban kórinemiz. Qataldyq biraq ár áreket-qımylda ǵana emes, ár pıǵylda da jatady eken-aý. Jaýymnyń jaýy — dosym. Jaýymnyń dosy — jaýym deýmen apyraqtaı berippiz. Múmkin jaýymnyń dosy dosym shyǵar. Jaýymnyń jaýy — jalmaýyzym shyǵar. Ony túpteýge shydam jetpeıdi. Alystasaq atysyp, taqalsaq taıaqtasa qalatyn ádet basqaǵa alańdatpaıdy. Alańdamaıtyn ózimiz. Áıtpese, bireý qýyp, bireý jetektep kele jatqan joq qoı. Syrttaı jaqsymyz. Jarasymdy-aqpyz. Al ishke úńilse... Qolqa qabar sumdyq kóp — aý.

Bóken myrza, Qazybekjannan budan bylaı artyq ta, asyp ta sóıleıtin osy qazaqta adam bolmasyna kózim anyq jetýmen keledi. Qyryqtyń biri Qydyr bolsa, búgin shańyraǵyńa Qydyr engeni dep bil. Aıtqandy qyl. Júgińnen aryl, dertińnen tazar.

3

Dombyra bezekteýi bitpeıdi. Kóńil mazasyzdyǵy saýsaq ushynan qos ishekke tógile me, ólgindegi maıda ýil aıaq astynan basqasha tutanyp, raqymsyz dúnıeniń áldebir soqpaǵynda qalǵan syńaraıaq izdiń bolar-bolmas ókshe tabymen jortyp ala jóneledi. Sol-aq eken dombyra shıryǵady kep. Shanaq dúnıeniń óz tili bop ah urady kep. Eki ishek — biri muń shaqqan, biri zar tókken qos keıýana bop kúńirenedi kep. Nadandyq pen qataldyqtyń qurbany bolǵan talaı jannyń amanatyndaı sálden keıin qos ishek baıaýlaı qap, jińishke, uzaq sarynmen bebeýleıdi kep. Damylsyz kúdik keshken kókirektiń sherli syryn qońyrlatady sonsoń. Óshikken qastastyqtyń qoıyn — qonyshty timiskilep, on boıdy sýytyp, júrek sýyldatar kúızeltýimen kúńirenetin kep. Ar synalatyn jerde baqastyq jasap, adamshylyqtan attap ketetin aıarlyqtan jazyqsyz japa shekken azamattyń shamyrqanǵan kúıimen dýyndaı, dúrildeı qap, asqaq ún aspanǵa shapshıtyn kep. Sodan soń ystyq — sýyqta ysylǵan keýdeniń sabyrly demimen kúbirlep kep, kúmiljip kúńgirttenip baıyrqalaıtyn.

"Qaıran dáýren-aı! Sharahaı da joq. Ámına da joq búginde. Qara-Manjynyń uly Sary-Manjy jalaqtap, jońǵar qolyn bastap dalamyzǵa san keldi. San ret oıran saldy. Sol Sarynyń ákesi salǵan mol ylańyna shydamaı, oırattan góri qazaqtyq qany kóp Sharahaı arý qusa men kúıikten kóz jumdy. Álde kókiregine nan pisken Qara-Manjy shabyndydan kelgen kúndeı ǵyp kún kórsetpedi me eken. Estýimshe, óıtpegen ǵoı. Álpeshtep-aq ustaǵan desedi. Biraq ókpe syzy kete qoıdy ma eken? Oırattyń óshpendiligine basqa jurttyń eshqaısysy da jetpeıdi. Bul shirkinder qabyrǵańdy tirideı sógip, baýyryńdy kesip ap otqa qaqtaıtyn naǵyz qatygez ǵoı.

Ámına da aýrýynan ońalmapty. Álde sol oırat kúıeýge aýǵan kóńili dúnıeniń basqa qyzyqshyjyǵynan múlde baz keship, sýyp, sýynyp ketti me eken. Talpynǵanyn talaq etken ǵumyrdyń aıaz yzǵarly lebine jaraly júrektiń tik qaraýǵa dármeni jetpedi me? Dimkos dúnıeniń naýqas jandary kóp bolary nelikten? Qybyrlaǵan pendeniń jer betinde tik basyp, tike qarap júrýine bógettiń kóbeıe beretini qalaı? Adamzatty bir — birine jaý qylyp, jaýyqtyryp qoıatyn óshpendilikti solarǵa kim sebedi? Ata — ana ma?

Qysqa kúnde qyryq ólip otyratyn qazaqtyń kempir — shalynyń tilegi: eldiń aman, jurttyń tynyshtyǵy emes pe. Endeshe álgi keskilesken tirliktiń kesapat tilegin týyndatatyn kim?

Táńir haq pa? Nege sóıtedi? Jońǵary da, qazaǵy da, qalmaǵy da, tipti shúrshit pen orysy da óz pendeleri emes pe? Birimen — birin qyrqystyryp, birimen — birin jaýlastyryp, atystyryp-shabystyryp qoıǵanda, táńir haqtyń tabary ne? Álde oıyn balalaryn kúıt-kúıttap tóbelestirip qoıyp qyzyǵyna qarap otyratyn aýyl tenteginiń minezi me? Qumary sonymen qanatyn bolsa, onyń qudirettiligi qaıda, qasıettiligi qanshama? Keremettiligi nede?"

Syrttan dabyr — dúbir daýys estildi de, áldekim ishke kirdi. Qabaǵyn sál túıildire dombyrasyn alaqanymen sıpaı shertip otyrǵan bı basyn sál kóterdi.

— Bıaǵa! Ruqsat etseńiz...

— Sen be ediń, Túıte! Aıta ber.

— Bıaǵa, keshegi qonaqtaryńyz kelsek, ózińizben sóılessek deıdi.

— Á, ıá!.. Solaı edi-aý. Onda túski asty osy úıge qamdatsyn, — dep bı keliskenin bildirip, dombyrasyn keregege súıedi. — Nesheý ózderi?

— Kóp emes onsha. On shaqty adam. Sizge Bókeń ekeýi ǵana kirmek, — dep Túıte qonaqtardyń tilegin de jetkizdi.

Qazybek shaıqalyńqyrap qalyp, shanshylyp aldy.

— Ońasha ber kárini deı me jas barshyn.

— Solaı tárizdi.

— Qupıa saqtaı ma, qupıa saqtata ma — salmaq salary bar — aý, — dep bı jaqtyrmaǵanda jasaıtyn ádetimen kesek qyrly muryndy oń qoldyń suq saýsaǵymen túrtip ótti. — Bókeń ne deıdi?

— Bókeń ne desin. Anaý jigittiń aýzyna qarap, bas shulǵý - Bókendiki. Áýlıesi de, paıǵambary da sodan tabylǵan ba basqa tirlikti múlde umytqan syńaıly.

— Óziń ne oılaısyń?

— Men be?.. — Túıte tosylyp qaldy. — Ne deıin... Alystan at terletip tegin júrmeıtini belgili. Qolqa salar ma, almasa bermeıtin jannyń keıpi bar-aý deımin onda.

— Jón, jón... Sen osy aýylyńnan qashan kelip eń? Daý aǵamdy túsimde kórdim... — sál kidirdi. Qabaǵy salyńqy tartty. Úlken kózder kishireıe jumylyp baryp, qaıta ashyldy. — Jaryqtyq, jaqsy adam edi ǵoı. Týǵan aǵamnan artyq kórýshi em. Týǵan inisindeı aıalaýshy edi. Alaqanyn saǵynyppyn... Erte ketti ǵoı...

Qazybek bıdiń dál osylaı pendelik kúımen kúrsingenin buryn kórmegen Túıte, kókesiniń qadiriniń bıge qanshalyqty bolǵanyn qatty sezip tur.

— Men kelgeli biraz boldy ǵoı, Bıaǵa. Ózińiz bizdiń aýyldy Tasqudyqqa qondyrǵaly beri aramyz múlde jaqyndaǵan soń, "kelip-ketip tursańshy" degenińizben onda da, munda da júretin boldym.

— Jón eken, Túıtejan. Sen bıyl neshege toldyń osy?

— Qyryq jetige tolyp óttim ǵoı, Bıaǵa.

— Oǵan da qyryq jeti jyl bop qalǵan eken-aý, — dep Qazekeń taǵy únsiz qaldy. Sol qyryq jeti jyl buryn bolǵan oqıǵaǵa oımen súńgidi me, esine alyp otyr ma, Túıte olardan habarsyz. — Sen týǵan jyly, Túıte, biz Bertis kókem, Taıkeltir aǵa bastaǵan qyryq adam Qaldanǵa... búgingi Qaldan Seren emes azýly, múıizdi Qaldan Bashyqty... Besoqtyǵa barǵamyz. Sonda Babanazar aǵamdy da, Daý aǵamdy da óle — ólgenshe joǵaltpastaı jaqynym, janashyrym, aqylshylarym dep tapqam.

— Bilem, Bıaǵa. Kókem maǵan sizdi únemi aıtyp otyratyn. Bıaǵańnyń yqpalynda bol. Yrqymen júr dep. Tipti jonyn berse de, sońynan iles. Aýlaqtanba deıtin árdaıym.

— Taza edi-aý, kókeń. Syrty qandaı kelbetti bolsa, ishi sondaı nurly edi-aý. Azaıdy ǵoı qatarlary. Amanatyn artyp artynda qaldyryp ketti ǵoı meni... El júgin bólisip kótererler qalmaı barady. Qarymy sholaqtar kóp qoı áli de. Qaıyrymy moly sırek bolǵan soń, barmaq tisteýden basqa amal ne.

Bı taǵy da kidirdi. Sonaý saǵyntqan kúnder munaryn tilgilegen qıal kózimen alysqa, artyna úńile me, aýqymdy saqal qaýsyrǵan ıegi omyraýyna tirelip qapty.

Túıte jótkirindi. Bı qozǵaldy.

— Oı, dáýren-aı!.. Zymyraǵan ýaqyt-aı! Júrdek-ay. Dáýren ótkinshi. Árkimnen de ótedi ol. Buqtyram dep bul áýre, uqtyram dep men áýre. Buqpantaılap kóp áýre. Kelispestik kóbeıdi. Tilektestik azaıdy... — dep uzaq kúrsindi. Túıtege úńile qarady. — Qurdastaryń qalaı, qýatty ma? Baılanysyp turasyńdar ma?

Túıteniń betine qan júgirdi. Kózderi shyradaı jandy. Qýanǵanyn, qulshynǵanyn bı de ańǵardy.

— Jaqsy ǵoı. Kúıli — qýatty ǵoı!.. Bıaǵa-aý! Ol úsheýmizdiń bir jyly týǵandyǵymyzdy búkil el bilip alǵan. Birge týǵan egizder deımiz týra. Týysym, jaqynym Tańybaı qurdastan Buqar jyraýdy bir eli kem kórer me ekem. Qaıta keıde Tańybaı ekeýmiz qaısymyz myqty naızager, qaısymyz jaýǵa kóbirek qyzyl bórik kıgizdik dep daýlasyp qala bergenimizde, bir — birimizdiń shańymyzdy qaǵyp, táýbamyzǵa keltiretin Buqar qurdas qoı. Serkemiz de ózi.

— Bolsyn serkeleriń. Tańybaıdaı qurdasy, sendeı batyry, Buqardaı jyraýy bar úsheýińnen óter, úsheýińnen abzal ne bar. Tunyq, móldir dostyqtaryńnyń bulaǵy bitelmesin ylaıym, — Qazybek qolyn sozdy. Túıte lyp túregep, bıdi qoltyǵynan súıep turǵyzdy. — Syrtqa shyǵyp keleıin. Sonsoń qonaqtaryńdy bastap kele ber, Túıte.

Túıte ishteı masaırady. "Bastap kele ber" degeni Bıaǵanyń "óziń keńeste birge bol" degen emeýrini. Bıaǵanyń keńesine ilýde — shalýda bireý qatyspasa, bylaıǵy kópshilik tebe kórsete bermeıdi.

— Sóıtem, Bıaǵa!..

— As-sýdy durystat.

— Jaraıdy, Bıaǵa.

Aýyl shetine asyqpaı attaǵan Qazekeńniń sońynan kútýshi balany qumǵan kótertip jiberip, Túıte asyǵa attap qonaqtar otyrǵan úılerge bettedi.

* * *

Qasynda bir top nóker jigiti bar jas jigit Tilenshi aýylǵa ene bergennen-aq bir top jańa qonaq basyp jatqanyn kórip, ádeıilep baılaýly attar turǵan kerme jaqqa buryla júrdi.

— Oı, pále, mynaý "shyn" árpindeı tóre tańbasy ǵoı. Taǵy bir suranshaǵy atama tilenip jetken eken-aý. Áı, osylar shetinen bir toıymsyz — aý. Netken obyr edi ózderi. Birin-biri kóre almaı, birin — biri jamandap, ósektep kelip atamnyń mazasyn alýmen bolady. Osylar ma el basqaratyn, tizgin ustaıtyn? Atamnyń qolyndaǵy Orta júz bıligi osylarǵa bólinip-bólinip tıdi me, onda bular bóriden de jaman bórliktirip tıip, qazaǵyńdy qan qaqsatady. Kim eken, á?

— Kimdi aıtasyń, myrza?

— Mynaý tóre tańbaly shabdardyń ıesi kim boldy eken?

— E, ony kórý ońaı ǵoı. Atyna qylburaý salyp shyńǵyrtsaq, atyp shyqpaı ma? — dep tentek serik ojarlana qaldy.

— Rasynda sóıtse qaıter ed? — dep Tilenshi qyzyndy.

— Nesi bar. Qazir mynaý Jarylǵap qos qulaqtan basyp qap, shókeletedi de, qylburaýdy qysady deısiń. Oý, myrzabek-aý, sen óziń Jarylǵaptyń asaýdy ustaǵanyn, tyrp etkizbeı jynyn qaǵyp alǵanyn kórmegensiń ǵoı. Kórseń, taǵy bir kórýge qumartyp turar ediń, — dep tentek serik qutyrta tústi.

— Jarylǵap, mynanyń... Bóribaıdyń aıtqany ras pa?

— Áı bul aıta beredi, — dep Jarylǵap qolyn siltedi.

— Aıta beretin bul. Al men saǵan shabdarǵa qylburaý sal desem, oryndar ma ediń, — dep Tilenshi qadala qarady. Jýan atanyń jýandyǵyn kóbine kóp qurdastaryna qyr qyla júretin ádetine basqan edi. Jarylǵap taısaqtaǵan joq.

— Joq! Qolbala bop ketken malǵa obal jasamaý kerek. Shýý asaý bolsa, onda tákpin.

— Nege? Tekesingen áldeqandaı bir tóreniń jaman shabdarynan meniń bir ótinishim qadirsiz bolǵany ma? — dep jas jigit keýdemsoq minezin ilgeri ytqytty.

— Mal sorlyda jazyq ne? Tilektiń qundy, qunsyzy, ótinishtiń óktemi, ózektisi bolady degen atam. Tilekti aıyra bil, ótinishti ajyrata bil. Aıtaqtaǵanǵa arsyldap umtylý arsyzdyń isi degen atam, — dep Jarylǵap zor denesin qazyqtaı qaǵyp alyp, er ústinde tik otyrǵan kúıi Tilenshiniń zildi qarasyn qaımyqpaı tosyp aldy.

Tilenshi Jarylǵaptan birer jas úlken. Bıyl on altyǵa tolady. Sol úlkendigi bar, muqym Orta júzdiń tizginin qolyna ustaǵan aıbyndy Qaz daýysty Qazybektiń nemeresi hám sol aıdyndy atanyń azýly uly Bekbolat bıdiń myrzabek balasy deıtin ataǵy bar bul mynaý bedel túsirgish nemeni birer dúmpýmen — aq jalpy etek qylyp almas pa. Sol ádetpen shúıilip tústi.

— Áı, seniń "atam, atam!" dep taqyldap turǵanyń qaı ata? Qudaıdyń ózi bolmasa, aty bar shyǵar sol qudaıdaı qutyrtqan atańnyń?

— Iá! Bar aty. Atsyz adam joq qoı. Atam ...Bıatam-Qaz daýysty Qazybek!— dedi Jarylǵap daýsyn nyq-nyq shyǵaryp.

Tilenshi sátte ózgerdi. Yzǵar shashqan kózder jypylyq qaqqan kirpikterdiń tasasyna tyǵyldy. "Andamaı sóılegen aýyrmaı ólediniń" kerine ushyraǵanyn sezdi. Keı — keıde oǵash, ojar qylyǵymen ózinen kóp úmit qylatyn atasynyń ashýly nazaryna iligip qalatyny kóbeıip bara jatqanyn da baıqady.

"Áı, mynaý Jarylǵap nemesi aıaqty qalaı basady, á! Menen atama bul jaqyn bolǵany ma sonda. Qalaı dedi álginde. "Tilektiń qundy, qunsyzy, ótinishtiń óktemi, ózektisi bolady" dep pedi. Atam sony maǵan buryn nege aıtpaǵan. Óz otyna qan quıǵan!.." Ókpe taǵyp bara jatqanyn da baıqar emes. Atamen ustasýdan da qashpaıtyn tárizdi. Biraq... Sol atanyń alystan sharpyr yzǵary qazir-aq jetip, jon arqasyn muzdatyp jibergendeı qurystandy.

— Já! Atam aıtsa, talas joq. Onda saǵan aıtar ótinishtiń ózektisin tabarmyn. Sen, Jarylǵap, budan bulaı boryshkerim bolǵanyńdy umytpa, — dep Tilenshi atyn tebinip ilgeri lyqsytty. Atasynyń úıi men qonaq úılerdiń ortasynda ıyqty asqaq aq úziktiń qasyndaǵy kermege jaqyndaǵanda, aldynan shyqqan jigitter Tilenshilerdi attan túsirip aldy.

Jol soqty denelerin shaıqap serpip, qıralańdap attaı berip edi, qonaq úıden shyqqan bir top adamdy kórip, bular irkilip turyp qaldy.

Úıden shyqqan on shaqty adamnan ekeý bólindi de, beri qaraı, úlken úıge qaraı bettedi. Ekeýdiń de deneleri iri, alyp tulǵaly edi. Ásirese sol jaqtaǵy qapsaǵaı denelisi aýyrlaı, yrǵala basqanda áldebir salmaqtylyq, kúshtilik sesi seziletindeı. Turǵandar ataqty Qanjyǵaly Bógenbaı batyrdy tanyp, alystan — aq, qozǵalaqtaı bastaǵan edi, Tilenshi zekip qaldy.

— Tyqyrshymańdar! Batyr batyr degenge bórkin dańǵaradaı etip bálsinip ketip edi. Tapqan tóresi mynaý, Abylaı boldy ǵoı!

"Abylaı!" degende Jarylǵap bir attap, álgi ekinshi jas jigitke qyraǵy kózdi qadap qaldy. Keń ıyqty, uzyn boıly, qyran qabaqty, qyr muryndy kelisti kórkem jigit sonadaıdan kóz tartyp keledi.

"Naǵyz jigittiń sultany-aq eken!" dep suqtanǵanyn jasyra almaı turǵan Jarylǵaptyń qazirgi kóńil kúıin bir qaraǵanda — aq Tilenshi tap basyp edi. Qyzǵanyshy údedi. Sultandy da, Jarylǵapty da synamaq boldy. Daýsyn kele jatqandarǵa estirte qattyraq shyǵardy.

— Áı, Jarylǵap! Ózekti ótinishtiń reti jetipti. Óspeı jatyp óktem bolǵysy keletinderdiń basyn almasaq ta, tymaǵyn qaǵyp túsirip, óz ornynyń qaıda ekenin kózine kórsetip qoıǵan da qajet — aý. Sen anaý handyqtan úmitti bop tóre tóbede tóńkerilgen telpekti julyp tússhi! Ótinishim de, buıryǵym da osy!— dedi.

Osyny estigende Bógenbaı batyr jalt etip jastarǵa shanshyla qarap, "ne istemek mynalar!" degendeı bógelińkirep qalǵanda, túk bolmaǵandaı Abylaı sultan júrisin de ózgertpesten, túsin de buzbastan jaqyndaı berdi.

Jarylǵap bas shaıqady. Onysymen de qoımaı, esik pen tórdeı taıanǵan jas sultan men batyrǵa qolyn keýdesine tósep ıildi de, ile shala:

— Assalaýmaǵaleıkým! — dep qolyn soza qarsy júrdi.

— Ýaǵalaıkýmsalam! — dep Bógenbaı da, Abylaı da Jarylǵaptyń usynǵan qolyn kezek-kezek kósip aldy. Sol — aq eken Tilenshiniń serikteri japyrlasa qol bere bastady. Sostıyp turyp qalýdyń retin tappaı Tilenshi de beri attady.

— Assalaýmaǵaleıkým, batyr ata. At izińizdi salmaı ketip edińiz. Arqa súıegen asqar taýyńyz bıik pe desem, áldebir laq teke sekirgen tóbeshik qana eken ǵoı.

— Keı — keıde sol tóbeniń laq tekege taýdan artyq juǵymdy yǵy bolady, Tilenshi baýyrym, — dep Abylaı ózi qol sozdy.

— Qaıdam. Biz úshin batyr atam buryn laq teke emes, naǵyz arqar quljanyń ózi bolatyn, — dep Tilenshi sozǵan qoldy alaqanymen kósip aldy.

— Áı, Tilenshi balam, teginnen tegin jaryqtyq Shanshardyń urpaǵy bolar meń, óstip shaǵyp, shanshyp turmasań, — dep Bógenbaı mol denesin selkildetip kúlip, osynaý ilikpeni jýyp-shaımaq boldy. Jigitter qarqyldap kúlip ala jóneldi.

— Ittiń bári Bóribasar, jurttyń bári Shanshar bolmas, — dep Abylaı sultan ári, úlken úıge qaraı júrip ketti. Jaramsaqtanyp kómeılep kúlgenderdiń kómeıine qum quıylǵandaı únderi óshti. Óńinen qany qashyp sazara qalǵan Tilenshiniń qaınar ashýǵa mingenin kórgende keıbir aýzy jeńilderi kúńkildesip ketti.

— Qap! Abylaı sultan bolmaq túgil, qudaı bolsa da kózińdi ashyp qara deý kerek edi!

— Kókesin tanymaı, kóziniń eti ósip júr ǵoı.

— Bizdiń myrzanyń tilip túskenine shıryqqan ǵoı.

— Bókeńe ne joq, eı! Týra ıesiniń sońynan súmeńdegen tazydaı-aý.

— Tazyń ne, qorbańdaǵan jurtta qalǵan tóbetteı demeımisiń, — dep taǵy bireýi ilip áketip edi. Jarylǵap jaqtyrmady.

— Bókeńe til tıgizbeńder! Bókeńdi Bıatamnyń ózi áýlıedeı syılaıdy. Oń jambasyna otyrǵyzǵan Orta júzdiń batyry ol!

— "Baty-er, baty-er". Tapqan ekensiń batyrdy. Batyryńnyń qazir qatyn qurly qadiri joq. Oý, Abylaı bala kim, Bógenbaı batyr kim? Sony nege túsinbeıdi. Anaý sultan ábden basyn aınaldyryp alǵan. Bes Meıram men jeti Momynnyń arasyn ajyratyp, aǵaıyndy jik-jik qylmaq. Kóresiń be, sen, Jarylǵap, sol sumdyqty. Jeti Momyndy bizden bólip áketse, artynyń ne bolaryn eskerdiń be sen. Tutas Arǵyndy dar-dar aıyrady degen tirlik ol. Qazirdiń ózinde anaý Atyǵaı, Qaraýyl myna jas, jádigóı sultannyń aýzyna qarap, ıeginiń astyna túsip ketti.

Eger ákı, Arǵyn mynaý doptaı berik tutastyǵynan aıyryldy ma, onda Naımanyń da, ÝaqKereıiń de, Qypshaq, Qońyratyń da qyńyratqıdy. Naımandy jeke bıleımin dep Baraq sultan Qarakereı Qabanbaı batyrdy qoltyǵyna kirgizip alyp, shóre-shórege basyp júrgenin kórmeımisińder.

Jas jigitter myna tosyn áńgimeden kóp syr uqqandaı boldy. Ár sultannyń, ár batyrdyń óz kúıimen, óz kúıtimen bolam deýi, shynynda da júrek shoshytyp, jaǵa ustatar qylyq ekendigin qınala sezindi. Ásirese at basyn tartyp minip, kózge endi-endi túse bastaǵan jas Jarylǵapqa kóp jaǵdaı jińishkelep ashylyp kele jatqan-dy. "El arasyna syzat tússe, birligimizge aqaý túsedi ǵoı. Sony úlkender qalaı sezbeıdi. "Búlingenimizdi, bir-birimizdi qaraqtaǵanymyzdy qudaılarynan kún saıyn tilep otyrǵan qankúıly kórshilerimiz kóp" deıtin Bıatamnyń sózine de qulaq aspaǵandary ma. Apyraý, úı ishinen kúrke tikkendeı bul sultandarǵa ne jetpeıdi. Álde "tórege erseń ertoqymyńdy jaıaý arqalarsyń" deıtin sóz beker aıtylmaǵan ba? Birinen soń biri keletin kóp tóre Bıatamnyń qolyndaǵy Áz Táýke han ustatqan kúlli Orta júzdiń bıliginiń tizginine talasyp júr eken-aý. Talasyp, tarmasyp árkimi — aq jiliktiń maıly basyn aýyzǵa tyqpaq qoı. Uly júz anaý jońǵar bodanyńda. Jolbarystyń han degen aty ǵana. Tóle bı oıratqa bas shulǵymaı, Tashkent qalasynyń bıligin myqty ustap otyr. Beri ótkizbeıdi ony. Áıteke atam byltyr qaıtys bolmaǵanda, Bıatammen tize qosatyn edi. Atamdy jalǵyzdyq qajytyp júr ǵoı. Qazaq qamyn jeıdi deıtin batyrlarda da baqastyq kóbeıdi dep kókem renjip edi ótkende. Ásirese Shaqshaq Jánibek batyrdan túńile sóılegenin kórgenim sonda edi. Ol batyr sonda neni kókseıdi eken, á. Oǵan da bılik qajet pe? Oı sumdyq — aı! Júrek shaılyqtyratyn sýyq, aram oıǵa qalaı barady? Bir qazaqty onǵa bólip ońdyra ma? Olardy sonsoń orysy da, oıraty da, qalmaǵy da, bashqurty da aıasyn ba? Sony sezbese, halyqty qara jerge otyrtqany ǵoı".

— Áı, Jarylǵap! Jarylǵap deımin!

Jarylǵap selk etip, oıyn ydyratyp aldy.

Daýystap turǵan Tilenshi eken. Kózin shúıildire tyrsıyp, kúıip tur.

— Aý, sen osy túregep turyp ta uıyqtaýdan saýmysyń. Álde kereń beń?

Jarylǵap qabaǵyn shytyp, myrzabektiń kózine kózin tiktedi. Kirpigi joq adamnyń qarsy atylǵan susty janary kimdi de bolsa qatty qaltyratatyn. Tilenshiniń kózi taıqyp ketti.

— Iá, qulaǵym sende.

Tilenshiniń álginde zirkildegen daýsy jýasyp qapty.

— Sen, Jarylǵap, atamnyń úlken úıine baryp, keńeske qatyssań qaıtedi. Atam saǵan durys qaraıtynyn men de sezem. Álgilerdiń ne degenin bilsek, á.

Jarylǵaptyń ózi de sultannyń ulys bımen ne sóıleskenin bilgisi-aq bar. Biraq Bıatanyń kelisim ruhsatynsyz kirip barý ádepten attaý ǵana emes, úlken aǵattyq jasaý. Basyn shaıqady. Tilenshi túlen tutty.

— Áı, osy seniń bas shaıqaýyń bitpeıdi eken. Búgin osymen basyndy úsh shaıqadyń. Shaıqalǵan bastyń ushyp túsýi ońaı. Nege barmaısyń?

— Atamnyń shaqyrylmaı baryp keńesin buzǵym kelmeıdi. Ondaı aǵattyq jasaǵansha basym kesilgeni artyq.

— Yryqtan shyǵam, quryq áketem deısiń ǵoı.

— Joq! Ondaıdan aýlaqpyn. Biraq jónsiz buıryqqa bas shulǵý ádetimde joq,— dedi Jarylǵap jaıbaraqat qana.

— Áı, sen anaý Abylaıdyń kim ekenin bilesiń be? — dep Tilenshi tyzalaqtady.

— Bilem. Keshegi Ańyraqaıda erligimen kózge túsken azamat. Eldiń batasyn alǵan ulany. Bıatamnyń meıiri túsken sultan, — dep Jarylǵap qaımyqpady.

— Atańnyń basy bilesiń. Túk te bilmeısiń. Báriń de eshteńe bilmeısinder. Júrińder! Men senderdiń táńiri tutqan sultandaryńnyń kim ekenin, ishek-qarnymen qosa aqtaryp bereıin, — dep Tilenshi altyn úzik úıdiń tabaldyryǵynan asyǵa attady.

Kútýshi jigitke qymyz aldyryp, betinde qurym belgisi biliner-bilinbes, tobylǵymen ystaǵan sary qymyzdyń bir-bir tostaǵanyn tastap-tastap alysty.

Tilenshi kútýshi jigitti shyǵaryp jiberdi.

— Eshkimdi mańaılatpa bul úıge!

— Jaraıdy, myrzabek!

— Áı, Jarylǵap qudaı! Sen búgin múlde qudaıymsyp bittiń ǵoı. Tyńda, endeshe, táńirińe balaǵan tóreńniń kim ekenin.

— Aıta berseńshi.

— Aıtýǵa ertip kelmedim be senderdi. Sen Dáýletbekti bilemisiń?

— Qaı Dáýletbekti? Ózimizdiń Mashaı Dáýletbek pe? — dep Bóribaı shapshańdyq tanytty.

— Sen Bóribaı, bar bolsa, kótińdi qysyp qana, jaıyńa otyr sóz bólmeı. Seniń Mashaı tóńireginen basqa bileriń bar med. Ay, Jarylǵap! Senen surap otyrmyn.

Jarylǵap maldas quryp otyrǵan, tobylǵy sapty toǵyz órim doıyrynyń jetim shegesin barmaǵymen shertip qaldy.

— Atyǵaıdyń baı Dáýletbegin aıtasyń ǵoı.

— Iá! Sol baı Dáýletbek, bar Dáýletbek. Mol, zor Dáýletbek! Syr boıynda, Shyrshyq boıynda júrgenin, qonystanǵanyn umytpaǵan bolarsyń.

— Ózim de Syrdyń jaǵasynda týyppyn.

— Orta júz ben Uly júzdiń qatar otyrǵan kezi edi ǵoı jıyrma-otyz jyl buryn.

— Úısin meniń naǵashylarym ǵoı, — dep Bóribaı taǵy da kıligip ketti.

— Jap aýzyńdy! Bes Meıram, Jeti Momynnyń týystyǵynyń qaımaǵy shaıqalmaǵan sol tusta Dáýletbek meniń atammen kórshi bolǵan ǵoı.

Jarylǵap sol kúnderdi ózi kórmese de, kókesiniń aıtýymen esine jıi alatyn. Tutasa, kórshi-qolań otyratyn Arǵyn balalarynyń yntymaǵy ǵalamat bolǵan desedi. Basqalar tar jerde tartysyp, talasyp qalyp jatqanda, búkil Arǵyn bir týǵandyǵyn jasap, shyryq buzǵan teli men tentegin tez basyp, yń — shyńsyz kúneltken ǵoı. Endi mine sol kúnderge Tilenshi jetelep barady. Tilenshi áńgimesi uıytyp barady.

Qara men tóre qashannan biri — birine qyrbaı bolǵan ǵoı. Tóresiz tóbege shyǵa almaıtyndaı, tóbesiz qaraýyl qyla almaıtyndaı daǵdyny ábden mıyna sińirip ósken qazaq kúnderdiń kúninde sol tórelerden múlde zapylanady ǵoı. "Taýyqsyz da tańym atqan" dep tóresiz de tóbege shyǵyp kórsek qaıter edi deıtin ózara uıǵarymǵa uıymaı ma qaradan han shyqqan úsh ardager-Tóle, Qazybek, Áıteke bıler. Óıtkeni sol tusta árýaǵynan aınalaıyn Áz Táýkeniń kózi jumylysymen — aq taqqa talasqan tóre — sultandar qara qazaqty tus-tustan julmalaýǵa, tus-tustan dar-dar aıyrýǵa jantalasyp jumylǵan ǵoı. Qaıyp hany, Ábilqaıyr, Bolat, Sámeke, Batyr sultandary eshqashan el baby demegen, el qamyn jemegen ǵoı. Orys pen oırattyń taqymynda ketip bara jatqan ata-babanyń qasıetti qanymen sýarylǵan atamekendi qutqaram dep apatpen arpalysyp jatqan aǵaıynǵa qaıyrym etpek túgil, sol "Elim! Jerim!" degen qara halyqty aýyzdyqtap tartyp, ishten qurtyp, búrseńdetip qoıǵan tóre tuqymynyń ylańyn kórgen úsh sańlaq endi eldiń tizginin, ultynyń bıligin ustatar bilikti, bilekti, júrekti jandy óz arasynan, óz ortasynan, óz qarasynan shyǵarmaq bolmaı ma. Sodan bolashaq el tutqasyn ustar oǵlandy úsheýi jaǵalaı jurtynan jasyryn izdemeı me. Sóıtip júrgende Qazekeńniń kózi jeti-segizderdegi Álibek balaǵa túspeı me. Surastyrsa, óziniń jaqsy kóretin jamaǵaıyny Dáýletbektiń uly bop shyqpaı ma. Úsh arystyń da kóńilinen shyǵyp, batasyn alǵan balaǵa endi tálim-tárbıeniń, ónege-óneriniń káýsary sińirilmeı me. Qasyna saqa sarbaz qosyp, áskerı oıynnyń túr-túri úıretilmeı me. Kóp kózden tasalaý ustaý úshin Dáýletbek baıdy tezdetip Kókshetaý jaqqa kóshirip jibermeı me. Hosh. Álibek bala sol jaqqa jıi baryp, uzaq jaılap qalatyn Qazybek atanyń ulaǵatty tárbıesin tolyq kórmeı me...

Endigi tárbıeniń bir parasy Uly júz Úısin Tóleniń ózimen júrýi kerek qoı. Sol sebepti Álibek bala Sabalaq ulanǵa aınalyp, bir jyldaı úlken sańlaqtyń baýyrynda bolmaı ma. Onsyz da qatarynan asyp túsýdi, ózgelerden ozyp shyǵýdy jastaıynan qanyna sińirgen Álibek óskende han bolasyń, qazir tóre ataǵy bar sultansyń degen soń dańqqumarlyq dertine múlde shaldyqpaı ma. Asqynǵan kókirek keı-keıde ákeni eletpeýge de, jaqyn-jek jatty mensinbeýge de jetkizbeı me. Sol-aq eken burynǵy ata-ana, aǵa-ini, apa-qaryndas deıtin týysqandyq, baýyrmaldyq sezimder sýalyp, endi tórege tán qataldyq, qatygezdik minezder oralmaı ma. Óz ósıeti men tárbıesinen, ónegesi men úlgisinen qattylyq enbegenin biletin zańǵar Tóle bı mynaý óreli jastyń kóp túıgeniniń arasynda qatybastyqtyń qabattasyp júretinine qatty qaıran qalatyn da, ózderiniń "tóreniń qattylyǵyn, qataldyǵyn, maqtanshaqtyǵy men mansapqumarlyǵyn, qyzǵanshaqtyǵy men kúnshildigin alma" dep qudaıdyń qutty kúni qaqsap otyratyn ýaǵyzynyń ózge ónegelerinen tezirek juǵysyp ketkenin paıymdamaı ma.

— Hosh. Endi Álibek balany tóre tuqymyna janastyrýdyń jóni qalaı qıýlasqanyn habardar qylaıyn,— dedi Tilenshi aýyzdary ashylyp qalǵan serik joldastaryna. Sodan ári taǵy da shubyrta jóneldi.

Ataqty Eńsegeı boıly er Esimniń uly Jáńgirden Ýáli Baqy men Táýke týǵan ǵoı. Táýkeniń baǵy janyp ata taǵyna otyrǵan soń Ýáli ókpelep, Úrgenishke me, Táshkenge me, áıteýir ózbek, sarttyń arasyna ketip qalǵan kórinedi. Óz qara topyraǵynan alystaǵan soń, qaıbir qasıet qalmaq, baýyry sýyǵan ákeden Abylaı deıtin ul týady. Meıirimdi júzdi qasynan kórip óspeı, adamshylyq qaıyrym quıar janǵa kezikpeı qattylyq, jatbaýyrlyq sýsynyn qanyp ishken álgi sultan óse kele aınalasyna jaýyǵyp tıip, talaı jazyqsyz qandy sýdaı aǵyzǵan soń qanisher Abylaı atanǵan ǵoı. Sol Abylaıdan týǵan Ýálı degen bal asy bir josyn jýas, tóńiregine tynysh bop ósip kele jatqanda, álginiń jýastyǵyn paıdalanǵan ózbek, sart ishindegi tóre tuqymy bala — shaǵasymen qyryp tastap, taǵyn tartyp alǵan ǵoı. Sol Kórkem Ýálıdiń Oraz qul jasyryp qap, aman alyp qalǵan Ábilmansur atty bal asy dep Álibekti uıǵarmaı ma úsh kemeńger. Úrgenishte me, Táshkende me, tipti keıbireýler aıtatyndaı Túrkistanda ma, sheıit bop ketken Ýálıdi kim qaıta tiriltip "Mynaý seniń balań ba?" dep suraı qoıar. Sonymen Álibek bala tóreden týǵyzylyp, Ábilmansur atanyp, odan Tóleniń túıesin baqqan Sabalaqqa túsedi ǵoı. Ańyraqaıda ataq pen dańq tuǵyryna kótereıin degen tóńirdiń oń kózi túsip, Abylaılap shaýyp, qydyr daryp, baq qarap, qasıeti óspeı me. Aty ańyzǵa aınalyp Abylaı sultan atalmaı ma.

— Áne Abylaıyńnyń bar syry. Úsh dańǵyldyń eliniń qamyn jep jasaǵan tirligi dep ótkende bir aǵam aıtyp edi. Kim ekenin sender bilmeı-aq qoıyńdar. Shynǵa baqsaq, keıde shyndyqty búrkeýdiń de qajettiligi bolady. El armanyn kókseý úshin eldiń óz tóli, óz urpaǵy ósip jetilýi kerek degen sol adam. Men sol kisige senem. Átteń myna kıimsheń tóreniń atamnan alǵan úlgi-ónegeden adasyp júrgenin ǵana túıtkil kórem. Áıtpese oǵan daý aıtyp, kekesin bildirip, jolyna kóldeneń turyp nem bar, — dep Tilenshi sóziniń sońyn baısaldy bitirdi. Myna áńgime — kepke ılanaryn da, ılanbasyn da bilmeı Jarylǵap daǵdaryńqyrap qalǵanda, Bóribaı bastaǵan jastar dúrlige dýyldasyp ketti.

— Áı, bir shıkilik bar-aý deýshi em ózim de.

— Ras aıtasyń, Satan. Abylaı basqa tórelerge uqsamaıdy ǵoı. Múlde uqsamaıdy.

— Áı, qatyp ketti-aý, tóre dep tóbemizge shyǵaryp júrsek, óziń men ózimdeı qara qazaǵym bop shyqty — aý. Qamshymdy bir jotasyna aıamaı-aq oınatatyn boldym-aý! — dep Bóribaı al kep qarqyldasyn. Tap qazir sabap, týlaq qyp jatqandaı — aq doıyrymen ot basyn kómip-kómip jiberdi.

— Já! Jeter! Tisteńder tilderińdi! Bul ras bolsa, meniń emes úsh káriniń, úsh dańǵyldyń qupıasy. Qazaq qamyn oılap jasaǵan áreketteri. Eldiń muń — sheri onsyz da kóp. Keýdeden nur sorǵalaýdyń ornyna muń sorǵalar. Óıtkeni sender, endi bul qupıa syrdy jarıaǵa jar qylýdan tanbassyńdar.

— Joq! O ne degeniń Tilenshijan!

— Myrzabek-aý, juttym da batyrdym tuńǵıyqqa!

— Nege ashaıyq. Bıatanyń ózinen suramadyń ba?

— Joq! Jalǵan bolsa, atamnyń ashýy qatty. Ras bolsa, kúızeýlik kórgen halqynyń bir jyrtyǵyna jamaý bolsyn dep istegen aılasy shyǵar bılerdiń. Panasyzdyq, sharasyzdyq qaýsatqan jurtyn qursaýlamaq dalbasasy da shyǵar. Átteń Abylaıdyń keıde aýa jaıylyp, asqaqtap ketetininen ǵana atam sekem alady. Sol ór kókirek ózimshildik óktep jete me, asqynyp kete me dep ýaıym oılaıdy. Áıtpese, osy sultandy únemi izdep, keńes berip, qasyna tartyp otyrady ylǵı atamnyń ózi. Túbiniń qaıyryn oılasam, qazaqty osy uıytar-aý, bastar-aý degenge atammen birge sengim bar. Kóptiń dertine emdi bireý tapsa, osy Abylaı tapsyn da. Sondyqtan da aýyzdaryńa qulyp saldym! Kimde kimnen sybys shyqsa, Alash uranymen ant etem, aıamaımyn! Tik turǵyzyp baýyzdaımyn! — dep Tilenshi buıyrǵandaı qyp aýyr túıin túıdi.

Jarylǵap Abylaıdyń atyna, ataǵyna burynnan da tánti edi. Endi tipti jaqyndap jylyushyrap sala berdi. Árkimniń — aq óz ishinde "Ózimizden nege shyqpaıdy? Ár ulystyń tizginin qolyna ustaǵan úsh bı kimnen kem. Qaıta qarasynyń hal — jaıyn tereńirek bilýimen, zaman ýaıymyn halqynyń dertimen qosa sabaqtap kelmedi me?" deıtin tileýles úmit bolatyn. Sondaı tilektestik Jarylǵap ulannyń keýdesinde de tutana bastap edi. Endi Abylaıdyń boıynan minezdilik, kendik izdep armandap ketti. "Áı, alǵyr-aý! Álginde ǵoı bir ǵana leppen Tilenshini tuqyrtyp ketpedi me. "Ittiń bári bóribasar bolmas, jurttyń bári Shanshar bolmas" dedi me. Osyny "Attyń bári tulpar bolmas, jurttyń bári Shanshar bolmas" dep sál ózgertse, maqaldan nesi kem. Shirkin Bıatanyń keńesine qatysar ma edi? Biler edi jas sultannyń bet — baǵdaryn. Alysyn shalar ma, mańaıyn sholar ma, túpter edi — aý".

Úlken úıde keńes onsha qyzbaı, kári men jastyń birin biri ańdysqan ilip — qaqpalaryn ǵana samarqaý kúıtteýde. Osy saparda úlken úmitpen senim men tirek tapqaly kelgen sultan kúńgirt keshten jabyq kóńil tospaı, óz ishiniń bar syryn ashyp tastamaq edi. Bıdiń á degennen ashyq qabaq tanytpaǵanyna qyńyraıdy ma, kópke deıin kómeıde turǵanyn kósep shyǵarǵan joq.

Qaz daýysty Qazybek bı jotasyn aǵash tósekke súıep, bir kez keýdesin tiktep aldy. Ádettegi qaǵys — qaqtyǵys sátterindegi mashyǵy keýdeni bosańsytý deıtinin Túıte seze qoıdy. Bıaǵasyna qabaq astynan qarap edi, eki betiniń ushyna tanakóz túımedeı bop qyzylsharby ornapty. Al kózderi ádettegiden de úlkeıip, keń ashylyp, dúnıe syryn dál qazir túgel baıqap, súzip shyǵyp turǵandaı kórindi. Sol-aq eken óziniń boıyna da sergek, ekpindi tolqyn engendeı arqalandy da, aǵasynyń aýzyn baǵyp qaldy.

— Abylaı shyraq, qazyq aınala kúmiljı bergennen jer taqyrlaǵannan basqa túk ónbeıdi. Kún uzartyp, kejegelep, kesh batyrýdyń paıdasy az. Onsyz da kóńil júdeter kúıler kóbeıip keledi. Bıylǵy jazdyń da jyldaǵy jaz emesin baıqaǵan bolarsyń. Jazdyń ózi jabyrqaý kúzdeı ǵoı. Kún raıy solaı bolsa, el shyraıy qalaı ashylmaq. Búrkeý kóńilderdi biz de molaıtpaıyq. Qonys óriske talasqan alashyń bolýshy edi buryn. Juttan jutaǵan jurtyń júgen, quryq ustap qalǵan soń jyldaǵydaı jaılaý jaǵalaýdy azaıtpady ma. Tomsarǵan júzderdiń kúızelgen ishin kóre bilsek, molshylyq deıtin aǵaıynnan da adasyp qalyp otyrǵan myna jaǵdaıda maıysqaqtyqtan óter kisápir joq. Dúnıeni túgel ash aryq qaptap ketken ker kezeńniń kúńirenisi qulaq tundyryp barady. Basqa únderdiń bári joǵalyp, osy uzaq mol kúńirenistiń tasasynda qalǵan. Sol zardy serpip jiberer, kárińe nár berer jylýyń, shýaǵyń bar ma, sonyńdy sal ortaǵa. Qulaǵyma azdap bolsa da jubanysh tap. Keıis qıasty qabaqty jadyratar qýanysh ber.

Abylaı sultan qazyqtaı shanshyp alǵan denesin qozǵaltpaı, basyn buryp, ýytty janardy aldymen qasynda otyrǵan Bógenbaı batyrǵa shanshylta qarady. Batyr ótkir kózdiń yzaly jyltyn qapysyz tanyp, sol ótkir qarastyń tegin tutanbaǵanyn jáne sezdi. "Apyraı, mynaý jas shirkin apyraqtap ketip júrmese jarar edi. Qazekemniń halyqtyń aman kúnin ańsaǵan kúrsiniske toly halin durys túsinbeı shıryqtyryp alar ma eken. Kóziniń ushqyndaýy jaman eken" dep ishteı qınalyp qaldy.

Abylaıdyń álgi qarasy endi bıge aýysty. Bıdiń de kútkeni sol ma, bet júzdiń esh qımyl-belgisin bildirmeı, tosyp aldy.

Abylaı bas ızedi.

— El zary bir qulaqty tundyryp qana qoımaı, múlde tunshyqtyryp tastaýy da múmkin, Qazeke. El zaryn bóle tyńdaǵan jerde kúńirenis azaıary aıan.

Qazybek úlken kózderdi jarq etkizdi. Qaz daýysy sańq etip shyqty.

— Kim bar bólisetin? "Arqar" urandylar ma? "Alash" urandylar ma? Qyrylyp, qınalyp jatqan sol alashyńdy "Arqar" urandylar qashan kórip edi? Qashan elep edi? Tóbeńnen oryn ber, tómenge óziń tus, qara qazaq, deıtin tóreńnen tórelik taýyp peń álde. Kórsetshi sony kózime!

— Siz túńilgen tórelerden meniń túńilmesimdi qaıdan bildińiz, Qazeke. Biraq alystaǵy jaýdy umytyp, jaqyndy taqymdaı berýdiń jaramaıtynyn da eskerińiz. Tóbe bısiz. Sizden tóbesi bıik bul óńirde kim bar? Tópelep otyrsańyz, sol tóreler shyryq buzar medi, buıda úzer medi? Aıypkerdi tapsańyz, aıybyn nege salmaısyz moınyna. Kesigin nege kespeısiz batpańdatyp? Kúızelgen eldiń kúńirenisin úıde jatyp kúıinip tyńdaýdan ne ónedi? İs qaıda? Áreket, aıla qaıda?

Abylaıdyń ózine tap bergenin bı á degende jaqtyrmaı qalǵan. Áreket, aıla qaıda degenderinde baıbalamshyl keýdeniń ózimshildigi jatqanyn baıqaı qoıdy. Júzine mysqyl kúlki taby júgirdi.

— Tym tez shapshydyń, sultan. Arynyń jyldam basylatynynan da seskenbediń. Alysym jaqynymnan abzal bolsa, jaqynym jaýymnan beter jaǵamnan alsa, men qaısysymen jaǵalasýym kerek edi? Jaýym elime azdap bolsa da erý berse, jaqynym degenim shańy-raǵyma sherý tartatyny qalaı? Jutaǵannyń jaıyn aıtsam, janyna mańaılatpasa, kúıik shalǵan jurtyńa qara kóbeıtem, aýmaǵymdy molaıtam dep quryq salǵanyn aıtsam, qurany men qubylasyn tanymasa, tóreńdi nemen tópeleıin? Kesigimdi qalaı oryndataıyn? Sonyń jón-jobasyn kórsetip bere qoıshy myna zapylanǵan tóbe bıińe! — dep shanshyla qarady.

Abylaı yǵa qoıǵan joq. Yrǵasýdy endi bastaımyn degendeı, bosap ketken kisesin qataıtyp aldy. "Mańaılatqyń kelmeıdi. Kómeıimdegini kóril, tanyp otyrsyń. Kómeıime solardy shyǵartpastan tyqpaqsyń ǵoı. Azý tisi shyqpaǵan bala kóremisiń eldiń bárin. Tóre-tóre dep toqyldaqtaı taqymdaǵanyńmen báribir aldy — artymdy oraı almaısyń. Meniń de óz beldeýime shanyshqan soıylym men naızam bar. Ońaı berile qoımaspyn. İshińdi bermeseń de, syrtyńdy sýytpaǵanyń jón. Sol óziń aıtqan kóp tóreniń áreketin baqsam, men de boılaýyq attaı boı bermeı ketpeımin be. Mynaý qırakezik zamanda "óıtpedi, búıtpedi" dep meni kim teksere, tergeı qoıar. Aldyńa kelgenimaryma júgingenim emes pe edi. Arynymdy nege baspaq boldyń" degen qıan burys oı keýdesinde tez tutanyp, sol kebingen keýdesin tilgilep ótti.

— El kelesi, han bıligi qaıda qalǵan? Tóbe bıliktiń asaý men qyrshańqyny ezýin tilip aýyzdyqtap otyratyn qaıys tizgin, qyl shylbyry qolyńyzda emes pe? Ádiletsizdikten ózińiz japa shekseńiz, ózgeniń ómirem qapqany emes pe? Bıiktegim men bıliktegim bılik tetigin tappasa, húkim, jarlyǵyn ótkize almasa, óktemdigi jetpese... onda... — sál kidirdi. Ýytty janardan er eregiste shashyrar kókshil ot ushqyndady. — Onda sol handyq pen bılikke qos qoldap jarmaspaı, jambasty jelimdemeı, nege bosatpasqa. Eksim-óksimi myqty, óktemdigi mol, aıtqanyn ótkizetin, atqanyn tıgizetin laıyqtyǵa nege bermeske.

Qazybektiń mysqyl kúlkisi anyq ájýaǵa aınalǵanyn kórgende Túıte óz oıynyń durystyǵyna ılandy. "Áı, mynaý aqyldy tentek pe desem, tipti sholaq qaıyrdy — aý. Senem dep adasqam ba? Adasqanymyz ba shetimizden. Abylaıdyń Ábilqaıyr, Baraq, Batyr, Ábilmámbet sultandardan nesi artyq. Olardyń da kókeıin tesip bara jatqan ala bas qurty-han taǵy, han táji ǵoı. Bunyń da soǵan saýsaǵyn tarbıta sozǵany ma? Orta júz bıliginen dámeli ekenin ashyqtan ashyq aıtyp saldy ǵoı. "Talaspa, qolyma óziń ustat!" deýdi budan artyq qalaı aıtsyn. Nege kelgeni, nege jetkeni belgili boldy. Ózgeden ózin myqtymyn dep álden-aq tós qaqsa, Abylaıyń da órisin tym alysqa uzatpas".

Túıte ıegin kótergende, bı sóılep otyr eken.

— Aqyl aıla tabý ońaı. Sol ońaıdy qıyndatatyn sultandar tirligi. Uly hanyńnyń esebindegi Áz Táýkeniń taǵyn jambastaǵan Sámekeniń dármensizdigin aıtyp betime salyq qylam dediń. "Biliksiz aıǵyr enesine shabar" degendeı bıligińniń bıiginen tús dep ózime de bas saldyń.

Abylaı qozǵalaqtap ketti. Jalt etip Bógenbaıǵa qarady. Bógenbaı sultannyń qarasyn túsine qoıdy.

— Ýaı, báıteregim! Ýaı, Qaz daýysty Qazekem. Qazaǵymnyń qaıyspas qara nary. Súıeksiz til, jıeksiz erin keıde jarǵa súıreıtinin, keıde sorǵa súıreıtinin menen artyq bilesiz. Súıeksiz tildiń bir buralańdap ketkenine bola, tireksiz uldyń bir qojyrap ketkenine bola bıligińizdi de, bıigińizdi de alasartpańyz, — dep batyr keń keýdege basyn qulatty.

"Sol seniń sóziń be?" degendeı bı sultanǵa qıystady. Abylaıdyń da ıegi omyraýyn eki-úsh ret ıiskep ótti.

— Tóbe bıliktiń julyp túser tuzaǵy qaıdany, Abylaı shyraq, sen ǵana emes basqa aıtýshylar da kóp. Tóbe bıliktiń quryǵy qaradan ótken joq, tóreńe biraq jetken joq. Estıarym esalań, aqyldym atarman bolǵan soń anaý byt-shyt elge búlik salǵan Batyr sultandy bir buqtyram degen bıligimdi óziń de, ózge de biledi. "Alǵanyńdy qaıtar. Jylaǵannyń kóz súrtkisin ber. Ólgenniń qunyn tóle!" degenimde ne istedi? Bir-aq kúnde Kishi júzge aýmaǵyn túgel aýdardy da qoparylyp kóshti de ketti. Sony azǵyrǵan kim? Quptaǵan, qyzdyrmalap qostaǵan kim? Taǵy da tóre tuqymy. Áz ázil bolǵan Ábilqaıyr sultan! Aıypkerimdi quzyrymnan julyp alyp, alty Shektige ulys begi etip qoıa saldy. Sóıtip Orta júzden múlde alshaqtatyp áketti. Osydan keıin eki ıyǵyn julyp jep, jalaqtap júrgen Orta júz sultandaryBaraq, Ábilmámbet, Kúshikter aıylyn jıa qoıar ma. Qıt etseń, biri jońǵarǵa kúılegen shybyshtaı artyn tyǵyp, biri Uly júz hany Jolbaryspen uılyqqan tóbetteı aýyz jalasyp, jymysqylana jylystap júrgeni.

Al Ábilqaıyryńnyń jymysqylanyp álgi áreketke ne úshin barǵanyn sezemisiń? Sezesiń árıne. Myń jerden tyrbańdaǵanymen Batyr sultanǵa Orta júz bıligi eshqashanda tımes edi. Murtyn alyp urtyna jalǵaıtyn, taýsylmas kúńkilimen — aq tobyr kóbeıtip, eldiń yǵyryn shyǵaratyn ondaı obyrlarǵa ózim ólmeı yńǵaıym joq. Al zymıan Ábilqaıyr sumdyqty áriden oılaıdy. Keshegi uly handyqtyń taǵynda otyryp Orta júzge yqpalyn júrgizgen Qaıyptyń balasyn panasyna alsa, qazirgi qatyn patshańnyń súıek tastaǵandaı etken shala handyǵyna, erteń Orta júzdiń kesek handyǵyn qosyp ala qoımaq. Orta júzdiń aıbarly tizginine qoly bir ilinse, Uly júzdegi Jolbarys aǵasy ózine bas ızeýden aspaıtynyn jáne biledi. Sóıtip qoldan da, joldan da ala almaǵan Uly handyqtyń altyn taǵyn qýlyq-sumdyqpen op-ońaı jambastap, jalpaıa ketpek.

Bıdiń sál kidirgende, qyryndańqyraǵan daýsynan tamaǵy kebersigenin baıqap, Túıte sary qymyz toly tostaǵandy qolyna ustata qoıdy. Qymyzdy bir — aq simirip, murtynyń shalǵysyn barmaq syrtymen egep ótken Qazybek Abylaıdyń únsiz bas ızep otyrǵanyn qalt jibermedi.

"Ábilqaıyr sultan — seniń eń bir osal jeriń ǵoı, Abylaı balam. Ustasaryń da, dostasaryń da jalǵyz sol ǵoı. Asyp ta, basyp ta, qashyp ta kete almaısyń odan. Ekeýińdi bir jipke myqtap baılaǵan dármensiz dalań, pármensiz halqyń, qarańdaǵan qarashyń. El qamyn shyn oılasań, Ábilqaıyrdyń álekke bergisiz áreketi únemi bir búıreginde jatýy tıis. Odan ǵumyr boıy saǵan arylý joq. Qorbańdaǵan qonjyqtardy batysqa qonjıtyp qoıǵan soń, eriksiz aralasýyńa týra keledi-aý. "Qoly etkenniń moıny kóteredi" dep uzyn arqan, keń tusaýǵa salsań, sol etken qol taǵy birazdy shıeleýi múmkin. Biraz úlken bóleni túıýi de ǵajap emes".

Bıdiń kóbirek oılanyp ketkenin otyrǵandar tegis baıqap edi, Bógenbaı tamaǵyn kenedi.

— Qazeke, Ábilqaıyrdyń istegen isine isinip, qylǵan qylyǵyna kijinbegen jan bul dalańnan tabylmas. Biraq qur kijingenmen amal ne, azat basqa azap noqtany salǵyzdy da jiberdi. Endi túregep turyp dáret syndyratyn áıel patsha ózi erttep mine me tańynyń ıisin burqyratyp. Álde temekisin qorqyratyp mujyǵyn moınymyzǵa otyrǵyzyp qoıar ma, áıteýir elden erik, qoldan quryq, saýsaqtan tizgin ketken zaman boldy ǵoı. Jaqsyńdy jadylap, aıaýlyńdy azǵyryp, tóbeńdi tómpeshik qylǵan qatybas ýaqytqa bireý moıymasa, qasıetti Qazekem, ózińiz moıymas deýshi em. Qatygez dúnıe sizdi de qajyta bastapty-aý...-"Osy aıtqanym qalaı boldy? Ózegine baıqaýsyz ot tastap jibergem joq pa" dep qýystanǵandaı batyr únsiz tomsarǵan bıge shúńirek kózderin japaq etkizdi. Biraq Qazybek sol ádettegi óreli tartysqa shyndap túserdegi zar kúıine kelip, kózi ótkirlenip, túsi surlanyp, ıyǵy zoraıyp alypty. "Áı, tereńsiń-aý! Áı, bıiksiń — aý! Ne boılatpaısyń, ne shyńyńa tý baılatpaısyń!" dep páseıgen kóńilmen sózin ári jalǵady. — Árıne jalyńyzǵa eshkimge qol tıgizbeısiz, keýdeńizdi shybynǵa bastyrmaısyz áli de. Anaý sharasy quryǵan Tókemdeı... Tóle bıdeı oırat qolynan sý iship, dám tatý siz úshin qurandy órtep, qudaıdy qulatýmen birdeı. Osy aıbatyńyz — aq alys-jaqyndy tegis seskendirip, ózińizben alyspaq bolǵannyń da, ózińizben tabyspaq bolǵannyń da júregin shaılyqtyrady. Keı — keıde sizdiń jalǵyzdyǵyńyzdy, sharshap-shaldyqqanyńyzdy eskerip qol ushyn bergisi kelgen, shyn bergisi kelgen shynaıy estıarǵa "Aralaspa, kılikpe!" deıtinińiz de bar. Oý, jaratqan táńir, eldiń bári esalań emes, estıary bar shyǵar. Jurttyń bári julynqurt emes, jankúıeri bar shyǵar. Solaı emes pe, Qazeke?

Bógenbaı aýzy aıtqanmen kómeıi basqasha bul kilderin tanytqandaı, suraǵyna jaýap kútken kisiniń keıpimen qarsy aldyndaǵy adamnyń betine shanshyla qaraýdyń ornyna, kirpigin jypylyqtatyp tómen tuqyrdy. Dál sonysyn Túıte batyr múlde jaqtyrmady. Túıteniń tamaǵy jybyrlap sóılegisi kep otyrǵanyn sezgen bı aqyryn kúlip jiberdi.

— Iá, Túıte batyr, kóp qopaqtap kettiń ǵoı. Naızańdy tym shoshańdatqan ekensiń. Orynsyz ondy-soldy silteme. Al, shyǵar lebindi, — dep bas ızedi.

Túıte keýdesin kótere ilgeri lyqsydy.

— Áı, Bógenbaı! Esalań men estiniń, bala men estıardyń ara jigin sen qashan tústep ediń. Tústemek túgil sonyń bar-joǵyna mán berip kórip peń buryn. Al endi mynaý búgingi kelisińe de, mımyrttap shań sýyrǵan shabysyńa da ıt jynym kelip, arqa-basym qurysyp otyr. Elden erikti, qoldan quryqty, saýsaqtan tizgindi ormandaı orysqa urlap aparyp, tyǵyp berdi degen Ábilqaıyryń ózińniń órisi de, jýsaýy da bir dosyń emes pe edi. Ár qoldy bir jalaǵan kúshikteı, ár myqtyny bir saǵalaǵan tirligiń ózińdi túńiltpeı me? "Aralaspa, kılikpeni" Bıaǵa kimge aıtyp, kimdi tyıǵanyn ajyrata aldyń ba. Álde áldebir jelaýyzdyń daqpyrtyna qosylyp, dalaqtap júr me ediń betaldy qańǵyrǵan betińmen. Batyrdy jaýda synaıdy, daýdy basqaǵa ber. Erkekpen erkekshe beldese almasań, qatyn ósekpen batyrsı berýdi qoıǵan jón. "Aralaspa, kılikpeni" Qazekem emes, men aıtam. Saǵan aıtam. Kónekti syrttan salyp, aǵaıynnan aýa kóship, bóline jónelgenniń jóni qaıda, joly qaıda? Murat joly ma, maqsut joly ma? Aǵaıynǵa alalyq ákelgen adasqannyń joly ma? Sony aıyrý úshin de keı — keıde ózgege ázeýremeı, óz ishińe úńilgeniń de qajet-aý. Bes Meıram, jeti Momynnyń irgesin ajyrata bastaǵan Jánibek ekeýiń emes peń. Anaý quldyq noqtaǵa basty kerdi degen Ábilqaıyrdyń asty — ústine túsip, asaı-múseıin árýaqtandyrǵan ekeýiń emes pe ediń. Endigi jaǵalaǵan shalshyq ózenińdi de kórdik, saǵalaǵan ózegińdi de kórdik, bildik. Ózeniń shalshyqtaı sholaq, ózegiń uradaı qysqa tárizdi — aý, Bógenbaı. Támam eldi dúr silkindirip, alash jurtynyń baǵytyn apandaı ashylǵan qandy kómeıge buryp jibergen Ábilqaıyryń anaý. Azǵan jerge suńǵyla shyǵar dep, esiriktenip saqalǵa jarmasqan tuǵyryń mynaý. Qaı anyq betińdi baıqatyp ediń? Suraǵaly kelip synaǵandaryń qalaı?

Qazybek tandaı qaqty. Esilip bara jatqan Túıte bıdi jalt etken janarmen shalyp ótti. "Qazir bitirem!" degenin tanytyp sál ıek qaqty.

— Bıaǵa, "Qulǵa da bir kúndik tendik" degen, artyq ketsem aıypqa buıyrmańyz. Meniki Bógenbaıǵa aǵalyq, naz ǵana. Bir jas kishi bolsa da úlkendigimdi buldap turǵam joq. Qaýyp aıtar árekem de emes, taptaı aıtar kelekem de emes. İshtegi kópten saqtaǵan inime degem kirnem edi. Maquldaı ma, shaqyldaı maáıteýir oıyna túrtki salǵym bar, — dep toqtady.

Bógenbaı úlken denesin yrǵalta shaıqap, Túıtege qadalyp otyryp, baıaý kúrsinip qaldy.

— Ne deıin, Túıte aǵa. Osal salmaq emes aıtqanyńyz. Ne dep jabysa túseıin. Jalǵyz-aq synaǵaly kelmegenimiz aıan. Adasqanym bar shyǵar, biraq meni ózgeni adastyrdy degenińizge kóne almaımyn. Al keıingi shıyrymdy kimmen keńesip, kimmen aqyldasyp salǵanymdy bilmeseńiz, bosqa áýrelenesiz, Túıte aǵa.

Qazybek myrs etti. Qazybektiń myrs etkeni anaý-mynaýdy selk etkizetin. Úsheýi de demin sanap shyǵaryp tynshyp qaldy.

— Áı, Bógenbaı, ishi qupıalynyń aýzy qulyptaýly ekenin umytpa! Túıte, bir — birimizge upaı salysqandaı bol maı, qur baqsyna tantyrap jyn shaqyrǵan ádetke baqpaıyq. Seniń de san soqqyzǵan qapylyqtan yzalanǵanyńdy sezdim. Biraq birimizdi birimiz osy arada da túrtpektesek, sol yza nazamyz odan saıyn órshimes pe.

Já! Jaqsy minezdiń qut ekenin, pále túbi jut ekenin bilmeıtin bala emespiz. Nıettiń qaralyǵy, istiń ylańdyǵy kúnshildikten, baqastyqtan. Bárinen de buryn mansapqorlyqtan. Aıaǵymmen jer tepkilep, tóbemmen kók tiresem deıtin qumarpazdyqtan.

Al áriden oılasaq, túpten qozǵasaq, júrektiń syzy kóp te, nazy joq. Buryndary ... aınalasy eki-úsh jyl da buryndary bop barady-aý. Buryndary Bolat hannyń kúrshim iship, qushala tartqanynan basqa qareketi joq dep qustanalaýshy ek úsh káriń. Al qazir seń soqqan balyqtaı máńgirgen Sámekeden Tókeń de, men de múlde kúder úzip bittik. Ne ózindik aıtary joq, al aıtqanyńa jańǵyryq bop qaıtary joq. Ne áreketi joq, ne áreket eter, ettim der ábigeri de joq, únsiz tilsiz meńireý. Meńireýlik jartasqa jarasqan. Jan-talasqan eldiń aǵa hanyna ol múlde qol emes. Uǵary joq bastyń aqyl turar qandaı turaǵy bolsyn. Janasyp baryp, túsiner ańǵaryn, túısiner syńaıyn tappaı, túńilip túnerip san oraldyq... Kósilip alyp, kórpesin tuıyqtap jata berýden jańylysar túri, aıyrylysar kúni joq.

Sámekemiz osyndaı bolsa, Ábilqaıyrymyz anaý. Batyr sultandy kúıeý balam dep arqasynan qaǵyp qoıady da, jarǵaq qulaǵyn jastyqqa tıgizbeıdi. Batyryń taǵy da at ústinen túsýdi qoıdy. Túsirmeıtin de Ábilqaıyr.

Abylaı qyzynyp, kıligip ketti.

— Durys aıtasyz, Bıaǵa! Qazir sol Batyr sultanyńyzdan qadirli jan bar ma eken qazaq arasynda. Joq qoı. Qara qasqa atty Qambardan bir de kem emes. "Qyzyl qaryn jas balanyń qamy úshin basyn otqa tigip, arystannyń aýzyna san túsip, túrikpenniń jerine baryp astyǵyn qaptap ákelip, maldaryn toptap qýyp kelip, ash-aryqtarǵa pyshaq ústinen bólip bergen naǵyz qulan aıaq qý sheke arǵymaǵym da, kók naızaly, kóp tileýli asylzatym da Batyr sultan" dep ash ózekke as túsken talaıdyń tamsanyp madaqtary sol.

Al Ábilqaıyrdyń asyǵy túgel. Erteń — aq "esiń shyqqanda esigińe mal baılap, aýzyńa dán salǵam, esebińdi óziń shyǵaryp, esemdi qaıtar, aǵaıyn" dep úıirlep jylqy, qoralap qoı jınaıdy. Onyń ústine mynaý juttan jutaǵan jurttyń kóz aldynda Batyr sultan men Ábilhaıyr hannan abzal adam bolmas. Ózge sultandar búk túsip buıyǵyp jatqanda, el aýzyna sý tamyzǵan ekeýi ǵana bop kórinbek. Al biz...— Abylaı qolyn taǵy da sermep qap, tyǵylyp toqtady.

Qazybek onyń nege toqtaǵanyn bilip otyr. "Al, biz" dep Jádikten shyqqan sultandardyń shóre-shóre tirliginen jeringenin, solardan ábden kóńili qalǵanyn aıtqany. Óz betinshe tórelerdiń jasary joq. Qımyly úı arasynda ǵalamat. Bylaı aýyldan, el shetinen uzaı bere keremettiliginen aıyrylyp, júnjip sala beretin usaqtyǵy orasan. Sony ózderi bilse de ózgeler kórmeıtindeı, bilmeıtindeı dúrildeıtinderin qaıtersiń. Kúnshildigi sondaı, ishterine pyshaq aınalmaıdy-aý. At — ataǵy kún saıyn ósip, dabyraıyp bara jatqan Abylaıdan seskenetinderi de, tipti qoldarynan kelse, qonjıta salýǵa daıyn turǵandary da belgili. Jer astynan jik shyǵaryp shyǵa kelgen baqtalasty... baqtalas qana emes, taqtalasty el aýzy álden-aq anaý qudiretti Táýekel men Esim handar otyrǵan, jahanger Jáńgir, qasıetti Áz Táýke handar jambastaǵan altyn taqqa otyrǵyzyp qoıǵan joq pa. "Qudaı-aý, Jádiktip. óz bóltirikteri birin — biri tirsektep, birine — biri arsyldap talasyp júrgen jalǵyz taqqa qaıdan týyp, Qaıdan shyqqany belgisiz álde bireýdi tap jelkemizden qoıǵanyń qalaı? Qanquıly qoldy bilekke deıin maılap osy kókeı tesken alabas qurt — taq úshin Qaıypqa ý berip kózin joıyp, Bolatty ádeıilep oqqa baılatyp bosatqan eńbek tekke ketkeni me. Ábilqaıyr nemeń ózegin órtegen ózimshildik órtin orys patshaıymynyń qolymen sóndirmek bop áli tyrashtanýmen keledi. Boıdan bıik sekirýge ál qaıda. Óz óresine jetti de, tyndy ol. Endigi úlken qaýip myna Abylaı Sabalaqta. Sur bulttaı túnerip, aspanymyzdy túgel qursaýlap ala qoımasyn kim bilsin. Almaı qoımas-aý. Jıyrmaǵa tolmaı jatyp, mańaıyna topyrlatyp Arǵyn, Naımannyń batyrlaryn úıirip ala bastady ǵoı. Anaý Qanjyǵaly Bógenbaı tipti sonyń qulaq kesti qulyndaı-aý tap bir. Qasynan bir eli qalmaıdy. Qaz daýysty Qazybek bı ne bitirip otyr.Bógenbaı-bıdiń sesi men susy emes pe edi. Sesi men usyn bıdiń ózi ustatqany qalaı shoshandap shyqqan nemege? Jastyń arynyń basar bol, aıbynyn asyrar Sol depti-aý. Al sonda batyrsyz qala berse, sol Qazybek bıiń qolyndaǵy Orta júzdiń ulys begi deıtin bıliginen de aırylyp qalatynyn bile me eken? Bilse,túptiń túbinde ózin jylan bop shaǵatyn sol jylannyń jumyrtqasyn uıasynda nege syndyrmaıdy?"

Baraq, Sámeke, Kúshikterdiń osylaı oılaıtyndaryn Qazybek aıtqyzbaı — aq sezedi. Abylaıdyń búgin nege, qandaı tilekpen kelip otyrǵanyn da biledi. Keleshekte aldaryn orap keter Abylaıǵa álgi sultandar búgin kún kórsete qoıar ma? Tendik bere qoıar ma? "Atasy bılik qurmaǵan, anasy úlgi kórmegen jún basty, kúıek asty shatanyń quzyryna baılanar bolsa, qutyrynǵan ıtteı qazir nege shaınamasqa jas qulaq pen jaý alqymdy" deıdi olar. Ózdi-ózderi arpalysqanda jeke-jeke qyzylsheke bolatyn sultandar, Abylaıǵa kelgende birigip, tize qosysyp alatyndy shyǵarypty. Sondyqtan Abylaıǵa az da bolsa bılik kerek. Aldynda eli, artynda qoly bolsa, Baraqtyń azýyn qaǵýǵa, Batyrdyń naızasyn jaıqaýǵa, Kúshiktiń quıryǵyn buraýǵa, Ábilmámbettiń áreketin tıýǵa Qahary mol jastyń qaýqary jeter edi. Endeshe, ózi ortasynda otyrǵan Atyǵaı, Qaraýylǵa ulys sultany ulys begi etý durys bolar. Mynaý Bógenbaı da meniń aqylymmen eki-úsh jyldan beri osyny tóńirektep júr ǵoı. Ushqalaqtyq jasata qoımas. Túptiń túbinde adaldyǵy jeńse, el tizginin de qolyna alar. Shirkin sondaı asylym bop shyǵar med?!"

Qazybektiń kóz aldyna osy tilekti arman etken eki aǵasy Áıteke men Tóle oraldy. Áıteke naǵyz suńǵyla jan edi ǵoı. Týysy bólek, bitimi erekshe, kútimi artyq bekzattyń oı-boıynan da únemi tazalyq, estilik, minezdilik esip turatyn. Azat eldiń ardaqty aza-mattaryn, aıaýly arýlaryn baqytty, baqtyly, ýaıymsyz, shabýyl-shandýyldan ada kúıde, óz ata jurtynda erkin, erke kúıde kórsek-aý dep armandaýshy edi asyl aǵa. "Erkin, erke kúıge áli jete almaı kelemiz. Ata-jurt áli jaý taqymda. Shabýyl-shandýyl áli qanymyzda. Ýaıym, muń jylaýly janymyzda, Áıtekem!" Týralyǵy ańyzǵa aınalǵan, adaldyǵy áýlıedeı tabyndyrǵan Tóle aǵasynyń jolyn oırattyń oqpany qıyp tastady ǵoı búginde. "Basqan izi ańdýly dańǵyldyń elim deıtin júregi egilip júr — aý. Qaıran da shirkin Tókem-aı! Dál qazir bir aýyz sózińe zar bolǵan mendeı inińdi, osynaý alashyńdy mańdaıynan qashan sıparsyń."

Qazybek osy eseńgiretken oıymen qosa oıanǵandaı kózin keń ashyp, ózine qadalyp otyrǵan úsheýge birtúrli muńaıa qarady. Úsheýi de bıdiń dál mundaıyn kútpese kerek, qypylyqtap qalysty.

— Bala kúnimnen saǵynǵan janymdy osylaı únsiz jabyǵa izdeıtinim bar, inilerim meniń! İshtegi órttiń opyq jegizýi kóp qoı. Opasyz dúnıe árkimderden ótetinin bilsem de, keıde ólshep bergen demi bitken qımastarymdy oılaǵanda janym kúızeledi... Ásirese Áıtekemdi eske alǵanda...

Qazybektiń kidirip qalǵanyna úsheýi de qınaldy. Japaqtap bir birine qarasty. Bógenbaıdyń: "Úlkenimiz ózińsiń! Birdeme deseńshi. Bosaǵan kóńildi jubatsańshy!" degenin uqqan Túıte bıdiń qazirgi kóńil kúıine óz túısigin qosarlady.

— Bıaǵa, aıtqandaryńyzdyń bári ras. Ógeısiter ókinishtiń eń aýyry azamattyń ólimi ǵoı. Biraq " synbasty usta, ólmesti qudaı jaratpaıtynyn" álginde bizden de artyq aıttyńyz. Arǵymaq aryǵanyn bildirmes, asylzat qaıǵyrǵanyn bildirmes. Aınalyp artqa qarap aqyrmas arystanymyz ózińiz edińiz ǵoı. Aǵaıynǵa saýyn aıtyp, at terligin qurǵatpaǵan kúnderińizde sizge mynaý Bógenbaı, anaý Aralbaı úsheýmiz kezektesip áreń esýshi ek-aý, Bıaǵa! Dúnıeniń sholaq ekenin, jannyń sol dúnıege qonaq ekenin ózińiz aıtýshy edińiz ǵoı. Áıteke aǵamyz, árýaǵynan aınalaıyn, sizdiń de, bárimizdiń de qamqorshymyz edi. Endigi panamyz ózińizsiz. Kóńilińiz páseımesin.

Qazybek keńk-keńk kúldi. Kúlki jasy ma, basqasy ma, kirpik jasaýratqan dymqyldy suq saýsaqpen syǵyp tastady.

— Aý, Túıte, seniń de sipekeıdeı sóziń bar eken-aý. Kádimgideı ee berdiń maǵan. Rahmet, baýyrym.

Birdi aıtyp birge kete berdi demeńder myna aǵalaryńdy. Kóp tyńdap az sóıler jasqa jetkenimdi ózim de bilem. Adaldy serik etpeıtin urynyń nadandyǵyndaı urkeppe oılarymen ózegimdi ylastaǵańdar kóp bolǵan soń, keıde ishti arshyp tastaý úshin aqtarylyp alam. Al, Abylaıjan, jónińdi aıta otyr, — dep Abylaıǵa tizgin tastady.

Abylaı dál osylaı birden silteı salar dep oılamasa kerek, qapelimde oı túımegen be, sur túsi sál qyzaryńqy tartyp turdy da, qaıtadan óz túsine kóshti. Sultan sabyrly qalpyna keldi.

— Qazeke, erlik minezdi ezdikke satqan talaı sultandy murnynan tizip, kóz aldymnan ótkizdińiz. Tálimińizdiń bir salasy ǵoı bý da. Aldyńyzǵa kelgen saıyn kóp nársege kózim ashylyp, kóńilim saırap qoıa beredi. Búgingi bir túıgenim: eńbekpen tapqan mal jaqsy ekeni. Biraq sol eńbekke kúsh tabylsa, ep kelmeıdi. Ep kelse, qol tabylmaıdy. Qysqa jiptiń kúrmeýge joqtyǵyndaı tirlik qoı. Eń, eń qajettisi búginde, erteń de, týý-týý alys keleshekte de bútin eldiń jaqsy bolary, qutty jerdiń jaqsy bolary ǵoı. Sol eldi bútindeýge bel býǵan jolymdy ózińiz arshyp salǵansyz, Bıaǵa. Qutty jerdi jaý taqymnan qaıtarýǵa ózime bergen antym bar. Odan ólsem aınymaspyn.

Esitken-bilgendi aıtpaımyn. Estigenniń qalpy kóp, bilgenniń usaqtyǵy men kúıkiligi mol. Men kúızeltkenimdi ǵana sezdirem ózińizge. Jalymnyń qysqa, quıryǵymnyń sholaqtyǵyn aıtam. Aqylyńyzdyń únemi kókeıime qonǵanyn, qonatynyn qaıtalap otyryp, qaqpańyzdy qaqqanyma uıalsam da, ókinbeımin. Mal ańdyǵan dinniń jaman ekenin, et ańdyǵan uldyń jaman ekenin uǵar jastan áldeqashan ótkem. Jyldyń jaqsysy jaz dep, únemi jaz izdeı de bermespin. Jastyń jaqsysy qyz dep, qyzdy da qaraqtaı bermespin. Aldyńyzǵa adaspaı anyq basyp kep otyrmyn. Terezemdi ózge sultandarmen teńestiresiz be, keregemdi keń jaıǵyzasyz ba, áıteýir aıǵa umtylyp mert bolar arystan emes, aldy-artyn teń sholǵan arysyńyz ǵanamyn, — dep qolyn keýdesine tósep, sózin aıaqtady.

Bógenbaı men Túıte dál osylaı qıystyrar demese kerek ishterinen:

"Qalaı qıalaıdy mynaý oǵlan. Ózin de, ózgeni de bir kógenge nelikten tizgenin jaqsy aıtty-aý, jaqsy inim. Aıanbaıynshy. Aıamaıynshy qolymnan kelgenimdi" dep Bógenbaı maǵurlansa,

"Áı, mynaýyń áriden siltedi-aý. Túptiń túbinde ózgelerden osy ozady-aý. Ozar-aq. Álden-aq óresiniń kendigin tanytyp jatqan joq pa. Bıaǵamnyń yqylasy jaı adamǵa teginnen tegin nege qulasyn" dep Túıte batyr qatty yrza boldy.

Qaz daýysty Qazybek esikten kóringen kútýshi jigitke "túsindim" degendeı belgi berdi.

Legen men qumyra kótere kirgen adam otyrǵandardyń qolyna sý quıyp shyqty.

Kóldeı taza asjaýlyq jaıyldy.

Úlken astaýmen saryala tuzdyqtatyp et keldi. Jabaǵynyń jas etine súrdiń qońyr qazysy salynǵan eken, tańsyq ıisi muryndardy alyp ketti.

Jabaǵynyń shekesin Bógenbaıǵa tartqyzyp, qoıdyń basyn Qazybek Abylaıdyń aldyna qoıǵyzdy. Osy iltıpatymen — aq sultannyń ótinishin oryndaı bastaǵanyn bildirgendeı bolyp edi.

As jep bolǵan soń taǵy da baldaı qymyzdan bir-bir tastap alyp, syrtqa shyǵyp kelgen bular endi qyzý áńgimege aýysty.

Qazybek dombyrasyn jaılap shertip otyrǵan. Betine súıek qaqtaǵan búıirli ádemi aspapqa Abylaıdyń kózi jıi túse bergenin baıqady ma, bir kez sultanǵa dombyrany ustata berdi.

— Abylaı, esinde me "Noǵaıly qazaqtyń aıyrylysýyn" tyńdaǵanda kózińe jas alatynyń?

— Esimde ǵoı, Bıaǵa! Nege umytaıyn. Sol kúıshi qaıda eken?

Qazybek kúrsindi. Saqaldy ıek omyraýǵa súńgidi.

— Qaldy ǵoı qaıran er, topyraq astynda. Aqtaban shubyryndy da Ánet babanyń bosqan jurtqa ere almaı, tebe basynda shoqıyp otyryp qalǵanyn kórip, kóshten jyrylyp qalyp, babanyń qasyna qaıtyp oralǵan ǵoı... Kóshse nýǵa jeter, qazsa sýǵa jeter kúndi ańsaǵan abyzdy ózi ólmeı kórge jibermeı, qasynda bolǵan ǵoı azamat. Demeýshi dos, qarmaýshy ini sondaı bolsashy!

— Apyraı, Qazeke, sol Ánet babany arqalap bolsa da alyp keterlik bir adam shynymen-aq tabylmaǵan ba? — dep Bógenbaı namystanǵandaı zor daýsyn báseńdete bitirdi.

— Bolǵan ǵoı, bar ǵoı. Ánet babanyń ózi ǵoı qashqyn tirliktiń azabynan ólim tańbasyn artyq sanaǵan. "Jerimnen qashqanym ólimnen qashqanym, ózimnen qashqanym. Kóz ashyp kórgen aspanym mynaý, kóz ashyp kórgen asqarym anaý, kóz ashyp atqylap oınaǵan tastarym mynaý — kári súıekti saýdyratyp týǵan jerden alyp ketkende, qaı ógeı jurttyń jeroshaqtaı qýysyna tyqqyzamyn. Odan da óz óleńim, óz tósegim-óz topyraǵymda kóz jumaıyn" degen ǵoı esil abyz. Al anaý kúıshi qaq júrekten oq tıse qaqyramas qas batyrdyń soıyn tanytqan ǵoı. Sonda, sol babamen birge qalǵan. Keıin birge kómilgen. Álginiń, kórgender aıtady, on saýsaǵyn jońǵarlar kesip tastapty dep. Kim bilsin, qas jaýyna qarǵys aıtqan kókiregi dombyrasynan kúı bop tógildi me eken? Qara daýyldaı qutyrynyp, qaýǵa tıgen qara órtteı laýlady ma eken? Oıratyń teginnen tegin on saýsaqty shaýyp tastamaıdy. Sol asyl azamat Ánet babanyń sońǵy sátine deıin qasynda bolyp, dostyǵy úzilmes baýyrmal qushaqtyń qudiretin aıǵaqtap ketken ǵoı.

Umytpapsyń, Abylaı balam. Ondaı kúıdi, ondaı kúıshini umytpaý kerek. Kózden nur, kókirekten jan ketkenshe ardaqtaý kerek.

Abylaıdyń surǵylt júzi qanyn ishine tartyp ala qoıǵan eken. Ýytty ótkir kózder dál qazir sol bir aıanyshty sýretti anyq kórip otyrǵandaı qarsy aldyndaǵy áldebir belgisiz bederge qadalyp qalypty.

Kenet dombyra "zyń" etti. Zyń etken ún jer túbinen álsiz ǵana "ýh" degen báıek dybysty jetkizgendeı boldy.

Sodan keıin on saýsaq kibirtiktep perne qýalady. Túrtpektep shanaqty tyqyrlatty. Saǵadan shanaqqa tekirektedi. Shanaqtan saǵaqqa qaraı órmeledi. Kidirdi. Kibirtiktedi. Qaıta jeldi, qaıta baıaýlady. Saýsaqtar tekirektedi. Sál tynym tapty. Artynsha — aq saýsaqtar oınaqtady. Sol qoldyń bes saýsaǵy birin — biri qýalap, perne jaǵalaǵanda, oń qoldyń bes saýsaǵy shanaqty tepkilep ala jóneldi. Dúrmek únder tolqyndap lyqsydy. Dúbirlep kóbeıdi. Bir sát bezgekti dirilmen shyryldap turyp aldy da, qaıtadan qajyrly da qutyryńqy tolqynǵa aýysty. Álgindegi sonar shalys azaıyp, taq-taq qadalǵan saýsaqtardan júrdek shabysty tileıtin nyq-nyq qaǵys jebeledi. Doldanǵan kúıden jalaqtaǵan jaýdyń daýyldaı doly yzǵary esti. Kúńirengen dalanyń zarly úni jetti. Sodan ári shyryldaǵan ananyń báıek únimen, "Elim-aı!" "Elim-aılaǵan!" kúıik áni tógildi. Dombyra qaıtadan shıryqty. Endigi alapat ekpininde anaý zarly, sherli únderdi basa jetken qajyrly qaırat, asqaq aıbyn, aqyrǵan aıbat qat — qabat tuna qalǵan edi. Ol únder, ol kek qaıraýlar — tóbe ústinde qonaqtap otyrǵan kári búrkitteı jalǵyz qalǵan Ánet babanyń shańqyly edi. Kúıimen oırat jendetteriniń ózegine órt salyp, dert quıyp órshelengen kúıshi qazaq edi. Qaıratyn eselep, kúıbeń qareketten bıik armanshyl áreketke shaqyrǵan azamat, azat qazaqtyń shamyrqanýy edi. Yzaly sharpýmen álem betinen dúleılikti, meńireýlikti, jabaıylyqty, járkeshtenýdi, jylbysqylyqty qýyp bara jatqan ádilet pen shyndyq urany edi.

Arýana bop bozdaı bilgen, aqsaq qulan bop tekirekteı bilgen, "Tepeńkók" bop qıralańdaı bilgen, qos qyzdyń jylaǵanyna noǵaıly men qazaqtyń aıyrylýyn qosaqtaı bilgen qaıran kóne aspap — qara dombyra tarta alar sheber saýsaqtarǵa tıgende, eges serpint men sher aqtaryp, ańyz tiriltip, ótken kúnderdiń alys sýretterin aldyńa ákelip ashyp, jaıyp salady-aý.

Mine, qazir de qyl saǵaqty qysyp alǵan sol qoldyń saýsaqtary dirildep turyp aldy da, ile ishek ústimen kóbesin onsha tıgizbeı tómen qaraı júıtkip kep ketti. Sodan joǵary qaıta shapshyp, orta tusta úsh-tórt perneden un aýlatyp, oı bir suńqyldatyp ala jóneldi — aı. Sodan qaıtadan bebeý yrǵaqqa oralyp bezektetti — aı! Sodan qońyr únge oıysyp baryp, "Elim! Elim — aý! Elim-aı!" deıtin saryn-yrǵaqty shymyrlata sozdy-aı! Sodan názik oralymdy maıda naqyshty buraltyp turdy da, náreste ýilindeı, qaryndas kúlkisindeı ásemÁýendi syzylta tógildirdi-aı! Sol maıda naqyshty ásem áýennen kóńil baıyrqalanar ýanysh tapty ma, saýsaqtar basqa yrǵaq-saryn izdemeı álgi náreste ýilge baılana qaldy da, úzdiktirip, yntyqtyryp, eliktirip turyp úzilip ketti. Kúı bitti.

Kúıshiniń saýsaqtary qybyrsyz qaldy.

Túıte álgi batyrǵa tán uzyn, jýan, kúshti saýsaqtardan dál osyndaı názik áýen, syrly áýez júrek terbetip qalaı týady deıtindeı qadalyp Qalypty.

"Apyraı! Abylaı sultandy bilmeıdi ekem-aý!.. Órkókirek, tákappar janǵa balaýshy em syrttaı. Ol anaý susty júzdiń, ótkir kózdiń ózgeni ońaılyqpen pıke kirgize qoımas saqtyq perdesinen eken ǵoı. Qaıran Qazaqtyń qara dombyrasy — aı. Qudiret qanasyń ǵoı sen! Bir asyl azamattyń jan dúnıesine súńgitip, sol taza móldir jan dúnıeden tazalatyp, jýyndyryp, áspettep shyǵardyń-aý bizdi. Asqaqtyqtyń taza bolsa, ádemi, sándi bolaryn tanyttyń — aý. Tákapparlyqtyń sergek shynaıy bolsa, ásem kelbetti bolaryn, kisiliktiń keń bolaryn aıǵaqtadyń-aý!"

— Órkeniń óssin, Abylaıjan! Qandaı taza edi ishiń! — dep Túıte oıyndaǵysyn syrtqa ytqytty.

— Jaraısyń, aqıyǵym. Seniń dál osylaı silterińdi sezip em. Kúıshini de tirilttiń. Ánet babany da óz Tuǵyryna qondyrdyń. Endi olardy óldi dep kim aıtar. Ólmes ǵumyr, óshpes ózek bolmas desek te, ólimdi jeńer er baryn, aýyrdy kóterer nar baryn taǵy tanyttyń. Keýdeme Ánet babama degen bir úlken túınek berish bop ornap edi. Ýaqyt ozǵan saıyn sol berishim molaıa túsýshi edi. Belgi, bedersiz umytylyp keter me degen qorqynyshym edi ol. Sondaıda salqyn túspeı sýalmas bıeniń úrpinen sorǵalaǵan sútteı jasym ishimdi kerneı kepteıtin. Jelbirsheginen oq tıgen balyqtaı órge qarsy júze almaıtyn kóp káriniń biri bop kúrsingennen basqa ne isteı alýshy em. "Elińdi súıseń — ólimnen qoryqpaǵan Ánet babańdaı bol, balalarym! Jerińdi súıseń-jaý tabanyna bastyrtpas kókiregimen qushyp jatyp, toqymdaı bolsa da týǵan topyraǵynda jan tapsyrǵan Ánet babańdaı bol, uldarym!" deýden jaq sembedi. Biraq jaqsynyń orǵa jyǵylǵanynan jamannyń eshteńesi qurymasyn kórip, janym yshqyndy. Nege ekenin qaıdam, ataly sózge toqtamas nadannyń búginde tartynshaq túıesi júrgish, tebegen bıesi jýas, jymysqy jıeni kósheli bop baratqan sıaqty. Urmaı-soqpaı taldyratyn ósekshiden bezingende kóńil jubatarym osy dombyra bolýshy edi. El qonbaı jetimsiregen jerimniń muńyn qozǵaýshy edi. Qus qonbaı qulazyǵan kólimniń nazyn tolǵaýshy edi. Biraq dál ózindeı, Abylaı oǵlanym, bıik taýdyń tóbesinen de asyryp, ózen-sýdyń kóbesinen de ótkizip, uly dúbirden eles-eles lep bere almaýshy em. Kóneniń kórgendiginen jastyń túıgen bilgendigi ozaryn sezdirdiń. Óziń kúıindeı tereń nárli bol. Kúıińdeı asqaq, arly bol, órenim. Kúıindeı shalqyp ot, shalqytyp, balqytyp ot halqyńdy, qazaǵyńdy, — dep asa qatty tebirene sóılegen bı sóziniń sońyn batadaı ǵyp bitirgende, Bógenbaı da, Túıte de shydaı almaı jaıǵan alaqandarymen betterin sıpap qalysyp:

— Aıtqanyńyz kelsin, Qazekem! Dýaly aýzym, qutym, berekem! Úıip-tóktińiz-aý adal, aq kóńilińizdi!

— Ámse, árýaqtardyń qulaǵyna shalynsyn! Bıaǵa, qalaı aıttyńyz! Kúıdiń qudiretin qalaı qudirettendirip jetkizdińiz. Iá, Ánet babam ólmepti! Saǵynýshy em men de!.. İzdeýshi em beıjaı kóńilmen alańdap. Alaqany... álemdi aıalaǵan alaqany arqamnan taǵy bir qaqsa... qaqpaı ma dep ezilýshi em ishteı... — Túıteniń kóńili bosap ketti. Tamaǵyna óksik tyǵyldy. Jutyna almaı qylǵyna berdi.

— Áı, Túıtem! Janyń názik, júregiń taza bolmasa seni ózgelerden artyq kórer mem. Tósimde ustar mem. Qoı endi. Ánet baba seniń ǵana emes, meniń ǵana emes, mynaý Bógenbaıdyń da, mynaý Abylaıdyń da... ısi qazaqtyń qasıetti babasy, abzal abyzy, kıesi men qasıettisi edi ǵoı. Bosama, Túıtem! Qaıta qýan! — dep Qazybek óziniń de bosańsyǵanyn daýsynyń sál dirilinen baıqatyp qaldy.

— Qýanyp turmyn ǵoı, Bıaǵa. Men abyz babamnyń qaıta oralǵanyna... babamdy qaıta oraltqan mynaý kúıge... kúıshige... aınalaıyn Abylaı balama, baýyryma qýanyp turmyn ǵoı... Átteń, Jarylǵabym estimedi-aý.

Úı irgesinen, bıdiń kúndiz otyratyn kóleńkeli ornynan sybdyr estildi de, ile daýys qosa shyqty.

— Estidim, kóke!

Qazybek keıin shalqaıyp, ádemi aq shulań saqalyn oń ıyǵyna qondyra qoıdy.

— Oı, Jarylǵappysyń?

— Iá, Bı ata! Menmin!

Qazybek keńkildeı kúldi. Yrzalyq tapqanda keń kózderin meıirimge toltyryp jylý oralady eken, sol jylý úı ishine shýaq shashqandaı.

— Kúıdi tyńdadyń ǵoı?

— Iá, ata! Sondaı kúshti kúı. Júırik attyń tuıaǵynan ot ushyrǵandaı. Tamsanyp qaldym ǵoı.

— Áı, Jarylǵap! Kir úıge. Sálem ber qonaqtarǵa.

İshke engen Jarylǵap keýdesine qolyn tósep, basyn ıdi. Biraq ádettegi "Assalaýmaǵaleıkýmdy" daýystap Bıaǵasyna ǵana berip, qolyn usyndy.

— Myna áke-aǵalaryńa nege sozbaısyń qoldy?

Abylaı shapshańdyq tanytty.

— O, bul jigitpen osy ózińizge kirerde qol da alysqanbyz, kóńilmen de tanysqanbyz.

— Áý, Túıte, Jarylǵap balam seniń ulyń ba edi. Báse, bir kórgennen jyly ushyrap edi. Kelshi, ulym!

Bógenbaı qolyn jaıdy. Jarylǵap qasyna jaqyndaı berip edi, uzyn qoldar ulannyń basyn eriksiz eńkeıtip, dobal erindi mańdaıyna japsyra saldy. jeńer er baryn, aýyrdy kóterer nar baryn taǵy tanyttyń. Keýdeme Ánet babama degen bir úlken túınek berish bop ornap edi. Ýaqyt ozǵan saıyn sol berishim molaıa túsýshi edi. Belgi, bedersiz umytylyp keter me degen qorqynyshym edi ol. Sondaıda salqyn túspeı sýalmas bıeniń úrpinen sorǵalaǵan sútteı jasym ishimdi kerneı kepteıtin. Jelbirsheginen oq tıgen balyqtaı órge qarsy júze almaıtyn kóp káriniń biri bop kúrsingennen basqa ne isteı alýshy em. "Elindi súıseń — ólimnen qoryqpaǵan Ánet babańdaı bol, balalarym! Jerindi súıseń — jaý tabanyna bastyrtpas kókiregimen qushyp jatyp, toqymdaı bolsa da týǵan topyraǵynda jan tapsyrǵan Ánet babańdaı bol, uldarym!" deýden jaq sembedi. Biraq jaqsynyń orǵa jyǵylǵanynan jamannyń eshteńesi qurymasyn kórip, janym yshqyndy. Nege ekenin Qaıdam, ataly sózge toqtamas nadannyń búginde tartynshaq túıesi júrgish, tebegen bıesi jýas, jymysqy jıeni kósheli bop baratqan sıaqty. Urmaı-soqpaı taldyratyn ósek-shiden bezingende kóńil jubatarym osy dombyra bolýshy edi. El qonbaı jetimsiregen jerimniń muńyn qozǵaýshy edi. Qus qonbaı qulazyǵan kólimniń nazyn tolǵaýshy edi. Biraq dál ózindeı, Abylaı oǵlanym, bıik taýdyń tóbesinen de asyryp, ózen-sýdyń kóbesinen de ótkizip, uly dúbirden eles — eles lep bere almaýshy em. Kóneniń kórgendiginen jastyń túıgen — bilgendigi ozaryn sezdirdiń. Óziń kúıindeı tereń nárli bol. Kúıińdeı asqaq, arly bol, órenim. Kúıindeı shalqyp ot, shalqytyp, balqytyp ot halqyńdy, qazaǵyńdy, — dep asa qatty tebirene sóılegen bı sóziniń sońyn batadaı ǵyp bitirgende, Bógenbaı da, Túıte de shydaı almaı jaıǵan alaqandarymen betterin sıpap qalysyp:

— Aıtqanyńyz kelsin, Qazekem! Dýaly aýzym, qutym, berekem! Úıip-tóktińiz-aý adal, aq kóńilińizdi!

— Jaraısyń, Jarylǵabym! Án men kúı qazaqtyń qos qanaty ǵoı. Án aıtqanda qaıǵy-muńyńdy umytasyń. Kúı shalǵanda sheriń tarqaıdy. Ne sherińe sher jamaıdy. Dombyra kıeli aspap. Qolyńa ustadyń ba, qasterleı bil. Al, ne shertip júrsiń?

— "Elim-aıdy" shertem. Eń alǵash úırengenim de sol ǵoı. Dombyramnyń qulaq kúıindeı.

Qazybek basyn ızep otyr, ızep otyr.

— Qulaq kúıi... Elim degen erler osylardan shyqpas pa. Seniń, senderdiń qulaq kúıleriń elińniń... elimniń zary bolsa, onda biz nege dúnıeden túńilerdeı kúńirene beremiz. Biraýyq táýbamyzǵa uıyǵan da jón — aý. "Elim — aı" dediń, á. Qaıran án... Zar áni, muń úni. Qaıyrymyń tez, áýeniń jeńil bolǵanmen salmaǵyń zor ǵoı. Zor ǵoı ár júrekke batpandap túsirer júgiń men jigeriń. Bosqan eldiń, óshken erdiń, belgisiz qabirdiń, shyryldaǵan sábıdiń, kúńirengen babanyń... Ánet babamnyń amanatysyń ǵoı "Elim-aı!"

Já! Jarylǵapjan, birdi aıtyp birge ketken atań osy. Mynaý Abylaı balam kóńilimdi qozǵaǵan. On saýsaq tek qarý ǵana ustamaıtynyn, on saýsaq qos ishekti dúnıeniń tili ǵyp sóıletetinin de kórsetti.

Rahmet, Abylaıym, barshynym!

Abylaı bas ızedi.

— Qazeke, kóńildiń beıjaılyǵy da, kóńildiń shamyrqanýy da kezine baılanysty. Bilmeıim, álgi bárińiz jaǵalaı maqtap jatqan kúı... kúı me, kúı emes pe... tebirengen jannyń serpini ǵana. Keýdeden lyqsyǵan serpini... Áıtpese keýde keýdeden kem be, saýsaq saýsaqtan kem be... Árkim-aq dombyra shertedi ǵoı... Áıteýir ózińiz aıtqan kúıshiniń qazasy, ásirese qıylyp túsken on saýsaq... Qudiretti, sıqyrly on saýsaq... Búgingi aty ańyzǵa aınalǵan Ánet baba...bári-bári oıymdy qozǵady ma... oǵan áli kúmándimin. Biraq nıetim taza.

Jarylǵap qozǵalaqtap Qazybek bıge jalt qarady. Áldebir qyzý leppen júzi qyzaryp alaýlap tur eken, bı ıek qaqty.

— Sóıle! Sóıleı ǵoı, Jarylǵabym!

— Bıata, úlken turyp kishi sóılegennen bez deıdi ǵoı. Sonda da bolsa ózińiz ruqsat etken soń óz oıymdy bildirsem dep em. Artyq-aýys ketsem aıyp kórmeńizder.

Abylaı aǵa, ózin-ózi maqtaǵan nadandyqtyń belgisi dep úlkender aıtyp otyrady. Ózgeni ózge maqtasa, adaldyqtyń belgisi dep meniń anyqtaǵym bar. İzgilik pen ıgiliktiń ótken-ketkeni bolmaıdy. Úlken-kishisi de bolmaıdy. İzgilik sepken kóńil saıasy kóp báıterekpen teń bolsa kerek. Saıam joq, panam az deıtin báıterek kórgen emespin. Báıterek olaı demes te edi. Al adam... Óziniń boıyndaǵy nárin elemese, ózgeniń asylyn kóre alar ma? Óz qadirin túsinbese, ózgeniń qasıetin baǵalaı alar ma?

Abylaı aǵa, Bıatam sizge senip aıtty, úmit artty álginde. "Kóneniń kórgendiginen jastyń bilgen-tergendigi ozar" dedi. Endigi zamannyń sizdiki ekenin aıtqany. Al siz... Kúmándimin deısiz. Bel sheship, bilek sybanyp kiriskenińizdi jurtyńyz qalaıdy. Solaı ǵoı, Bıata? — dep óziniń tym batylsynyp ketkeninen qysyldy ma, sóziniń sońyn atasyna súıeı saldy.

Qazybek te sol jaǵyna eńserile burylyp, Jarylǵaptyń mańdaıynan uzaq ıiskedi.

— Qaraǵym Jarylǵapjan-aı! Osymen eki ret nazaryma ilindiń... Nárińmen, boıyndaǵy bolaıyn dep kele jatqan baryńmen ilindiń. Asylyń ashyla túskeı, jarqyraı bergeı. Sen ózi kileń sultandarmen iliktesetin kúı, shalynysatyn jaǵdaı izdeımisiń, tastúlegim! Ótken joly Baraq sultandy babyna keltirip eń, búgin Abylaı aǵańa inilik bazyna jasadyń. Ylaıym ózindegi men kózindegiń ózgeniń ózegindegi bolyp, osylaı ashyq aıtylar bolsyn. Seniń, baıqaýymsha, kóptiń tilegin tıek qylar kóńil dombyrasyna aınalatyn syńaıyń bar — aý. Jańyltpasyn táńirim osy oıymnan. Jańylmaıtyn jaǵyń bolsyn, jaqsyǵa qumar janyń bolsyn, ulanym. Álginde "Elim-aıdy" shertip edim dediń be? Qane, shertshi onda.

Qazybek ıiskegen mańdaıynan tolqyndap jylý quıylǵandaı sezingen ulan dombyraǵa saýsaq kóbesin jaılap tıgizdi. Sergek aspap der kúıinde eken, ýildep qoıa berdi. Sol ýildi toqtatpastan Jarylǵap Qarataýdyń basynan kósh shubyrtty. Kósh sońynan jalǵyz taılaqty bos ergizdi. Qara orman ata — jurtynan aıyrylǵan bosqynnyń qara kózderinen mólt — mólt jas aǵyzdy. Sodan ishin tartqan keıýananyń uzaq solyǵymen "Elim-aılatyp" kúıik atqyzdy. Zar tókkizdi.

Saýsaqtar jorǵalap júgirip ketti. Saýsaqtar álgi kúńireniske, óksikke toly sherli áýennen ajyrap qalyp, sony yrǵaqqa jol ashty. Sol — aq eken sol jaq qoldyń bes saýsaǵy úsh-tórt perneden ún aýlaıtyn saryndy suńqyldata jóneldi.

— Oı, mynaý qaıtedi, eı! Álgi kúı ǵoı mynaý! — dep kúıdi ózgelerden kesh boljap, kesh tanyǵan Bógenbaı batyr búkil mol denesimen yrǵala qozǵalyp, eki jaǵyndaǵylarǵa kezek-kezek kóz tastap ótti de, qasyndaǵylardyń kúıge qulaı berilip, sazǵa uıyp qalǵanyn kórip, qaıtadan den qoıdy.

Dombyra bebeý yrǵaqqa quıyla oralyp bezildeı berdi de, názik oralymdy naqyshty sál ózgertińkirep jińishkerte buraltyp qalyp, úzip jiberdi. Yzyń jaılap baryp joǵaldy.

Úı-ishi jym — jyrt tynyshtyqqa bókti.

Túıte Qazybekke bir, Abylaıǵa bir qabaq astynan kóz júgirtti. Qazybektiń qatty túıile tyńdaǵanyn, Abylaıdyń sur júzine ystyq qan tepkenin baıqap, lepirgen, mereılengen júregi dúrs-dúrs soǵyp qoıa berdi.

— Qap! Beker úzdiń-aý! Álde osy jerden úzilgeni de durys pa edi?! — dep Abylaı únsizdikti búzdy.-Jarylǵap shyraq! Naǵyz myqty óziń boldyń. Shirkin quıma qulaq, qunarly keýde osyndaı — aq bolar! Óz kúıimdi ózimnen artyq sherttiń ǵoı. Tipti ózgertkeniń de kókeıge qona ketti-aý! — dep Abylaı qatty súısinip razy bolǵanyn jasyrmady.

— Azdap shertem degeniń mynaý bolsa, Jarylǵapjan-aý, sen tipti sharyqtap kettiń ǵoı. Aryq aıtyp semiz shyqqan jón. Sen Abylaıǵa zaman sizdiki deseń, endi men saǵan sony aıtam. Dáýren de seniki, dúnıe de seniki, maıdan da seniki, jeńis-jeńilis te seniki. Biraq dáýreniń ozyq bolsyn. Tozyǵynan aýlaq bol. Jeńisiń aıtýly, jeńilisiń usaq bolsyn. Jolyń bolsyn aman — da, — dep bı ketýine ruqsat berdi.

Ornynan turyp úlkenderge bas ıip kete bergen ulanǵa Bógenbaı qopańdaı umsyndy.

— Áı, Jarylǵap balam! Toqtashy!

Jarylǵap jalt buryldy.

— Kelshi beri! Men ózi sózge onsha joq ákelerińniń birimin. Mynaý Túıte kókeń birer jas úlkendigin buldap ursyp, úıretip ábden shókeletip tastaǵan, — dep keńkildep kúlip úlken tisterdiń túzý qataryn ashty. "Apyraı, batyrdyń tisteri áli bútin ǵoı. Shoqpar, soıyl tımegenine qaraǵanda, aıla — tásilge sheber-aq eken!" dep qyzyǵyp turǵan Jarylǵapqa qolyn sozdy. — Men seniń álgi kúı shalǵanyńdy sondaı jaqsy kórdim... Onymdy aıtyp jetkize almaspyn. Maǵan jeldiń sýyly, jebeniń ysyly, oqtyń ysqyryǵy áýen. Olardy qapysyz baǵam. Al endi myna jýan saýsaqtar dombyrany qur tyńqyldatqany bolmasa, júgirip, sóılep, saırap ketýge joq. Áı, kóp sóılep baram ba... Jarylǵapjan, sonyńa qarap... myna kókeńniń ustanǵan jolyna qarap, áli — aq sen ekeýmizdiń súrleý-soqpaǵymyzdyń qandy joryqtyń shańdaǵynda túıiserin sezip otyrmyn. Er qarýy-bes qarý. Ony Túıte kókeń arnap soqqyzǵan shyǵar. Soqqyzbasa, jasatpasa, jasatady áli. Mynaý meniń qulyndy bıege ádeıi jasatqan qamshym. Toǵyz órimdi doıyr. Ózgege sıpatpaýshy em. Saǵan kóńilim sondaı qulady. Tasbaýyrdyń ótin til, qas jaýyńnyń mańdaıyn aıyr. Má, balam!

Jarylǵap Bıatasyna — Qazybekke suraýly qaraspen jalt etti. Bı ántek bas ızedi. Kókesine kóz súrindirdi. Túıte yrzalyqpen keliskendikti meıirli júzimen tanytty.

Jarylǵap qamshyny qos qolymen ystyq ot qarıtyndaı úlken yjdaǵattyqpen qysyp aldy.

— Rahmet peıilińizge, batyr kóke! Senimińizdi aqtaýǵa tyrysarmyn. Sol joryq jolynyń shańdaǵyna sizben birge ilessem, armannyń basqa basqasy bolmas.

Jarylǵap shyǵyp ketisimen biraz tosyr-qatyńqyratqan únsizdikti Qazybektiń ózi buzdy.

— Al, Abylaı balam! Sen aıttyń, men uqtym! Jalyń molaıar, quıryǵyń uzarar, ınshalla. Ózge sultandardan shoqtyǵyń qazir — aq asqaq. Óreń álden — aq bıik. Tereze teńestirem degenińdi eskerdim. Erteń ózińmen birge attanarmyn. Búgin jata — jastana dem alyńdar, — dep qonaqtaryn bosatty.

Ońasha qalǵan soń dombyrasyn óziniń úırenshikti shertisine túsirdi de, qabaqty salbyratyp, oı shytyrmanyna batty.

Ábilqaıyrdyń ózgelerden góri osy Abylaı sultannan qatty seskenetinin de, Abylaıdan túbinde han taǵyna talasar úlken taqtalas shyǵatynyn sezetinin de bıdiń baıqap úlgergeni ras. Anaý azýly sultannyń tóńiregi tutasyp bara jatqany salmaǵyn da asyra túsetini belgili. Abylaıdyń el aýzyndaǵy dabyra bolǵan ańyzy ǵana bolmasa, ázirge qolyna tıgen tizgin bıligi az. Sol sebepti de mańaıyna toptala bastaǵan batyrlardan túptiń túbinde aırylyp qalý qaýpi de joq emes. Qazaqtyń áldisi men maldysy da, batyry men baǵlany da alǵandy jek kórmeıdi. Aıdaǵandy bek unatady. Qasynda batyr ustaý úshin, ne baılyǵyń, ne bıligiń bolý kerek. Áıtpese batyrdy barymtaǵa jumsap, berekesizdikke dýshar bolýyń ábden múmkin. Ashyqqan batyr da bir, ashyqqan bóri de bir. Soǵan dáleldi anaý Shaqshaq Jánibek kórsetpedi me. Ańyraqaıdan keıin Abylaıdy alaqanǵa salǵandaı ǵyp Atyǵaı, Qaraýyldaǵy Dáýletbek baıdyń aýylyna ala jónelgen batyrlardyń basynda júrgen Jánibek Ábilqaıyrdyń mol asatýynyń arqasynda qazany tez qańsyǵysh Abylaıdan aýnap shyǵa bergen edi. Qazir kóbine kóp Ábilqaıyrdyń soıylyn soǵady. Ótken jylǵy patshaıym elshilerin bastap kelgen shoqyndy Mámet Teýipkeldiń bir qulash qyzyl sátenine bola qulap tústi de ǵoı. Kim bilsin, adam pende de emes pe. Orys patshalyǵy Ábilqaıyrdy búkil qazaqqa dúrdıtip han saılaı salsa, sol dúrdıgen Ábilqaıyr han baıa-ǵydaǵydaı suqsyrdaı sulý qaryndasyn syılaǵandaı Shaqshaq Jánibekke búkil Orta júz bıligin nege syılamasqa. Dáme shirkin pendeniń oı — boıyn bir shyrmasa, ǵumyr boıy bosatpaıtyn qursaýmen shyrmap tastaıtyn shyrmaýyq qoı. Jánibek te múmkin sol qumar oıdan, baqqumar dámeden qutyla almaı kókeıin tesip bara jatqan ala bas qurttyń jemine aınalyp keterin ózi de sezbeı me eken? Sodan da bolar Abylaıdan tez sýynyp, aılasy da, maıysqaq tásili de mol, birdi berip eki alatyn Ábilqaıyrdy jaǵalaıtyny. Ótkende bireýlerdiń Jánibektiń jelpinip otyryp: "At jetken jerge izim tústi. İzim túsken jerge quzyrym ótti. Oıratqa oıran salǵandardyń aldy ózimmin. Bógenbaı-Bógenbaı deıtin jelaýyzdar onyń taqymy keppes urlyǵyn batyrlyq kóredi ǵoı ásheıin. Óz laǵyn teke qoıatyn urkeppeler óz jurtyna sımaı, aǵaıynǵa arzý qylǵan Qarakereı Qabanbaı deıtin áldekimdi áspettegenmen bári qosylyp meniń bir saparymda jasaǵan erligimniń shıregin de toltyra almaıdy. Qashpaǵan jaýdyń kúshi bar, jantaqty jerde sona bar. Jaý qashyra almas jantaqty jerdiń sonalary ǵoı olar. Al Orta júz bıliginiń tizgininen qoly bosasa qulap túsip, múrdem keteıin dep turǵan Qazybekti Qaz daýysty dep qopańdatyp jurt áýre. Bos kespektiń dańǵyraýyq bolatyn ádeti. Endigi bılik maǵan kóshedi. Kóshe bastady da ǵoı. Qazybek ózi bilip buıdamdy ákelip qolyma birjolata ustatpasa, kári qoldan julyp alýym op — ońaı. Bos myljyńdy kemeńgerlik deıtin kemelerdiń kómeıine qum quıam sóıtip. Áıtpese túıe qotyryn botasyna juqtyradynyń kerin keltirip, bılik dep shatyp but-qanymen eldi búldirer" depti degenin aıtyp kelgendi. Qazybek estigen de qoıǵan. Bastan jaqty aıyratyn ósekshi qazaqtyń qaı aýzyna qaqpaq qoıa alarsyń. Jánibektiń jelpinetinin de biletin bı, sanaly, salmaqty Jánibektiń jeńiltektengenin, jelikmasy bolǵanyn esh kórgen de, estigen de emes. "El bardaer bolady. Eli joq er-qor bolady" deıtin bul biletin nar Jánibek, zor Jánibek ondaı usaq kúıkilikke bara qoımas. Biraq... altyn kórse perishte joldan taıar... Taıǵyzdy ma eken altynnyń býyndaı ystyq bılik qumarlyq. Áı, biraq.... Kúnshil aǵaıynnan, ósekshi qatynnan bul dalań jyrtylyp-aıyrylyp jatqanda, eki araǵa ot tastaǵysh adalsynǵan shaǵystyrýshy kázzaptardyń ishine kirip shyǵýdan qıamet joq qoı.

Abylaı, árıne, jyly qabaq kútedi. Sol jyly qabaq oǵan "Arqar!" urandylardan ólse jeter me. Qarasy jabyla kóterip tóbege shyǵarǵysy kelse, tóresi etekten qos qoldap tartyp tómenge túsirýge qumbyl. Bilektegi qarýyna bıliktegi darýy saı bolmaı tur ǵoı. Áıtpese batyrlardyń bárin baı qylarlyq, baǵlandarynyń bárin bı qylarlyq oıy da, soıy da bar. Tarazy basyn tartarlyq salmaqty endi ózgeden izdeýge májbúr bolǵan halin basqaǵa bildirer me edi. Buǵan kelgeni — sengeni ǵoı. Áı, biraq... senim degeniń de qyrdyń kún saıyn myń qubylatyn saǵymy emes pe. Jel tursa jyrtylyp, kún tutylsa joǵalyp kete qoıatyn aldamshy perde ǵoı ol. Óz tekeshigiń óz basyńa sekirse, eshki tuıaqtan góri, eski ókinishti kómip túsetin jańa ókinish janyńdy tilgileıdi — aý. Áı, sonyń bári dalanyń ózindeı dalıyp ósip, ishke sımaı bara jatqan baqqumarlyqtan, ataqqumarlyqtan, jalǵan namysqoılyq pen keýdemsoq kerdendikten — aý. Áldebir ósek keýdege kesek tastap kep jibersinshi, shabalanyp, shabynyp shyǵa kelsin. Ákeni betten alar bala, aǵany aıaqtan shalar ini seniń ádiletińdi qaıtsin. Adaldyǵyńa, týralyǵyńa pysqyrsyn ba. Óz tómpeshigin tóbe qylmaı, óz tóbesin taý degizbeı kóńili kónshı me. Oǵan endi dańǵoı maqtanshaqtyqty qos. Qaıtip qap — qara ottyń jalynyńdaı shalqymasyn ol. Qymyzǵa qyzǵan jel ókpeni jer túbine jeldirtip jiberetin azǵyrýshy ázázilder az ba... Oı, bassyn kep qamshyny qashaıyn dep turǵan jalǵan namys — elikke. Júıtkisin sonsoń pysh-pysh ósek, qap-qap qaýeset keń dalamen. Qyryqpyshaq qazaq jatsyn sonsoń qyryq bóline qań-qyldasyp...

O, toba! Osy bir qubyjyq sekem bir bosatpaıdy-aý. Búkil qarań men tóreńniń arylmas derti sol bolǵan soń, dárý izdep áýre bola ma álde. Sol dárýdi qaıdan tabar? Tapsa, qalaı, qaıtip emder? Emdeýge kóne qoıar qazaq bolar ma eken. Dárýińdi ý dep, mereıińdi merezdik dep ózińe soıyl ala júgirýden de tanbas-aý...

Abylaıdy Atyǵaı-Qaraýylǵa ulys sultany saılap, aldy-artyn bútindep bergen jón bolar. Atyǵaı,

Qaraýyl jaqsy qaraıdy. Ózimsinip alǵan sultandy. Endi tek bıligin bekemdep berse, ózge sultandarmen terezesi teńesedi. Áıtpese jetpis myń jylqysynyń aýanymen júrgen Sámeke ózi kelip shóbere inisi Abylaıǵa qol ushyn bermeıdi. Berý qaıda? Qarsysyna shyǵar páleni basyn kótertpeı basyp tastaıyn dep júrgen joq pa. Tańq-tańq sóıleıtin sultandardyń mańq-mańq úretin ıtter sıaqty beli myqty, beti túzý bireýi shyǵa qalsa, soǵan qarsy birige qalatyn ádetteri-aq jaman.

Dombyra áýeni ózgere bastaǵanyn ózi sezbeı qaldy. Ań-tań kúıde saýsaqtaryna úńildi. Álgindegi Abylaı shertip, Jarylǵap sól ózgerte qaıtalaǵan kúıdiń nobaıy eki ishekke ilinip qalypty.

"Atyn qoımaǵanymyz-aı, á!.. Taǵy bir kúı týǵan kún boldy — aý. Biraq sony kim eskerip jatyr. Shertildi. Tyńdaldy. Qaldy. Nege qaldyramyz? Aý, dúnıege perzent kelgende alty alashqa bolmasa da, alty aýylǵa at shaptyryp, toı jasaımyz ǵoı. Endeshe dúnıege kúı týǵanda, án kelgende nege kindik kespeımiz! Nege aıqaılatpaımyz. Azandatpaımyz. O da kóńil kúı perzenti ǵoı. Qandaı perzenti deseńshi! Al biz sol marǵaý halden aıyǵa qoımaımyz. Alty aýyl turmaq, alty adam bilmeı qalady. Bildirgimiz kelmeı me? Nege bildirgimiz kelmeıdi? Ol da ózimshil qyzǵanyshtan emes pe taǵy da? Múmkin qyzǵanatyn shyǵarmyz. Áıtpese álgi Abylaı shyraqtyń ádemi, áserli kúıin búkil aýyl bop tyńdap, búkil aýyl bop nege uıymaımyz? Nege qýanbaımyz. Nege tusaýkeserin qylmaımyz?"

Dombyra suńqyldady. Dombyra bezektedi. Dombyra qaıtadan baıyrqalady.

Eki ishektiń endigi shertisi ózgeshe áýenge aýysty. Osy áýendi sonda Aralbaı inisi, Babanazar aǵasynyń tuńǵyshy tartyp edi — aý. Sondaǵy qýanysh, sondaǵy serpin myna áýende sál qońyrqaı tartyp, bıdiń búgingi shaý tartqan haline kóbirek beıimdelgendeı tárizdendi.

"Aralbaı kópten beri kelmeı ketti — aý. Aýyl arasy taıaý degenmen onyń da qoly qaı bir tıe bersin. Onyń ústine talaı shaıqasqa túsken kári kókjaldyń eski jaraqattary syrqyramasyn ba? Áı, ózi de bir júrek jutqan-aý. "Jaý! Jaý!" degen habar jer túbinen tirilip jetse boldy-aq at beline tirelgen Aralbaıdyń Qara — kesek jasaǵynyń aldyna túsip, aı qasqa aıǵyryn oınaqtatyp bara jatqanyn kóresiń. Saǵynyp qalǵam ba? Nege saǵynbaıyn. Sol kúıge de at qoıyp, aıdar taqpadyq. Salaqtyq pa, álde salǵyrttyq pa? Búginde sol kúıdi árkim — árkimniń shertkenin estidim. Biraq álgini alǵash kim shyǵardy? Kim shertti? Kóbisi bile de bermeıdi? Sol kúni Jarylǵap kúshik týǵan. Jáne qalaı týyp edi... Anasyn qınaltyp, kókesin qorqytyp, búkil aýyldy... aýyl emes-aý bárimizdi aıaǵymyzdan tik turǵyzyp qoımap pedi. Oǵan da mine on tórt jyl bopty. Balanyń aty bar. Al kúıdiń aty joq. Nege qoımadyq? Álgindegi Abylaı kúıiniń de atsyz ketkeni me? Erteń búkil aýyl adamyna tyńdatyp, azan shaqyrtyp at qoısaq she... Dabyrany sultan qajetsiner me?.. Jarylǵap qaǵyp aldy ǵoı... Ózi-aq sultansyz da oınap beredi. Atyn qoıamyz sonda. Onsyz bolmaıdy. El bilýi kerek. Aıtyp júrýge jaqsy. Al Jarylǵap balam on tórtte. Odan beri de on tórt jyl ótken eken-aý..."

Dombyra kúmbirleı jóneldi. Dombyra kúmbirinen sýdyń syldyry, tolqynnyń jaǵaǵa soqqan ekpini, nar qamystyń sybdyry estildi. Dombyra kánigi kúmbirmen ótken kúnder elesin taǵy da jaıyp saldy.

4

Aınadaı taza aspanda shókim bult joq. Álginde ǵana tań qarańǵysy aırandaı bop uıyp túskende tóńirek túgel qara perde tutyp alǵan edi. Sodan keıin kóp uzamaı qaýyn tiligińdeı sarǵaıǵan aı solǵyndap turdy da, qyr astynan qyltıyp shyǵyp kele jatqan qyrmyzy shóliniń shashaǵyńdaı altyn shapaǵymen aspan tilgilegen kúnmen talasa almaı múlde júdep jıdip ketti. Sol-aq eken qyr ústine qonjıǵan kúnniń qyzyl alaýy syrǵanap qana aqqan Syrdyń sýyna súńgip ketkende joıqyn aıdyn qyzyl barqyt oranǵandaı, qyzyl órtke sharpylǵandaı qyp-qyzyl bop jybyrlaı jóńkidi. Ózen jaqtan tańǵy samalmen esken taza aýa tynys keńitip sala berdi. Jaz ortasy endi jetkendikten dalanyń ajary áli qaıta qoımaǵan. Ózen jaǵasynyń qalyń balaýsa kók quraǵy kórgen kózdi ózine asyqtyra shaqyryp, "Kel, kir qushaǵyma! Aýna tósime!" degendeı hosh ıisimen taza aýa aralasyp muryn qytyqtaıdy.

Syrdyń eki qaptalynda taýsylmas tóbe-tóbelermen jaǵalasa jarysqan jal-jal qumdardy alystan ajyrata qoıý qıyn. Sary dalanyń sazartqan saǵynyshyndaı sýsyǵan saǵymynan dál qazir erteginiń jalǵyz kózdi alyby, jalyn atqan dıýy, jalaqtaǵan jalmaýyzy, saqyldap kúlgen saıtany, aqsıǵan albastysy shyǵa kelerdeı eriksiz elegizitedi. Kenet tústiktegi qos órkesh tóbeden qarań — qarań etip asyp túsip kósh kórindi. Birtindep kóterilip, birtindep kóbeıip beri asyp túsken túıeli kóshti, qara jorǵa mingen zor tulǵaly adam ústine shańyraq artqan sary atannyń buıdasynan jetektep alypty. Sándi kóshtiń sánin ashqan álgi úlken shańyraqtyń qospalaryn bekitken kúmis saqınaly sheńberler, kúldireýishterine ornatqan kúmis oramdar alystan kúnge shaǵylysyp jylt-jylt etip keledi. Kilem japqan, kebeje artqan túıelerdiń mań — mań basqan júristeri kóshtiń qonar jerine jaqyndap qalǵanyn sezdirdi me, taı — qunanǵa mingen jastar aldarynan tań shýaǵynda altyndaı bop syrǵanap, sulý kerilip jatqan Syrdy kórgende, shydamsyz shýyldasyp, aıqaılaı dabyrlasyp, rahattana kúlisip quıǵyta jóneldi.

— Áı, jaspysyń degen! Shydamaýlaryn qarashy.

— Áı, Sákentaı! Túspe sýǵa!

— Balalar! Saq bolyńdar! Qamysqa jolamańdar.

Úlkenderdiń osyndaı pysyqtaýyn estir-estimesten birin — biri qýalaı dúbirlete jónelgen jastar álgindegi typ — tynysh jatqan dalany dúrkiretip oıatty.

Kóshten bólinip shyqqan top attaryn jele-shoqytyp aýyl qonar kók shalǵyndy ıińkeniń irgesindegi tóbeniń ústinde irkildi.

— Búgingi kún de kerim! Anaý jyldaǵy jurtymyz da ásem. Syr anaý anandaı bop aq tósin kerip jatqan.

— Arýdaı deseńshi!

— Iá-ıá! Solaı eken-aý! Degenmen qaıran Syr, qaıran daıra anandaı ǵoı. Malǵa da, janǵa da naǵyz meıirli ózen qazaq úshin dál osy ǵoı!

— Qutty qonys bolǵaı!

— Qazaq úshin kóshý ońaı, qoný qıyn bolsa da, kóshe-kóshe zapy bolǵanymyz da ras.

— Já, jaraıdy. Áı, Sálmen! Bar! Kóshti burynǵy ornyna qondyra bersin. Sony aıt.

Sálmen atyn quıyqtyryp keıin qaraı shaba jóneldi.

Aýyl ıesi Túıte batyr edi. Uly súıegi-Orta júz ishindegi Meıram sopynyń toqaly Qarqabat anadan týǵan Qarakesek (Bolatqoja). Osy Qarakesekten Aqsha men Túıte atty eki ul týǵan. Túıte (bul mynaý bizdiń Túıte emes, arǵy Túıte) Maıqy men Tanas deıtin eki ul súıgen. Maıqydan-Álteke, Sarym tuqymdary órbise, Tanastan — Tymyrysqy, Sary urpaqtary taraıdy.

Qarakesektiń tuńǵyshy Aqshadan Boshan týǵan. Boshannan týǵan bes uldy-Jantý, Taz, Baıbóri, Mashaı, Manatty — bes Boshan dep ataıdy. Ataǵy jer jarǵan, qudiretti Qarakesekti tirep turǵan bes ata edi bular. Jantýdan — Toqtaýyl, Tazdan — Namanaı, Bulbul. Baıbóriden Oljashy, Júgineı, Temiráli, Kóshim, Shóptemis, al Manattan-Antyqbaı týǵan.

Keıingi kezderi Qarqaraly tóńiregin jaılaǵan bul tórt Boshandy-Baýyr Boshan dep atap ketken de, al Mashaı butaǵy-Syrt Boshan deıtin atqa ıe bolǵan. Bulbuldan — abyz atanǵan Shanshar týsa, sol Shanshardyń bel bal al ary Keldibek bı jáne Bertis han. Keldibekten Qazybek týǵany málim.

Ataqty batyr bolǵan, qalmaq - qazaq shaıqasynda talaı oırat batyrynyń tolaǵaı basyn doptaı domalatyp túsirgen Mashaıdan Báıimbet pen Boranshy eki bala týǵan ǵoı. Bul ekeýiniń keıingi urpaqtary shetinen jaýger, el qorǵany bolǵan. Urandary — "Mashaı!". Abadan baıraǵyn kóterip "Mashaılap!" shapqanda odyrańdaǵan oırat pen osqyrynǵan orys oıǵa túsip, qyryldaýyq qalmaq qyr asyp ketetin kórinedi. Aıbatynan arystan shoshyp, jolynan jolbarys qashatyn bul eki atadan shyqqan batyrlar el aýzynda kúni búginge deıin ańyz bop aıtylyp, árýaqtaryna urpaqtary bas ıýmen keledi.

Báıimbetten Dáýlet, Qoıanshy jáne Tanaı degen úsh ul týǵan. Keıinnen sońǵy ekeýdi jurt bilmestikpen biriktirip Qonyshtaǵaı dep atap ketken.

Boranshydan Tileýli, al Tileýliden-Táńirimberdi, Kerneı týǵan. Táńirimberdi babamyz jubaıynyń esimimen Kársán atalyp ketken de, Táńirimberdi aty eleýsiz qalǵan. Tileýli Kishi júz Quıǵan bıdiń báıbishesi Aqqýdan týǵan Aısha degen qyzyn Kerneıge, toqaly Gákkýden týǵan Bıbi men Bátıma degen apaly — sińlili eki qyzdy Táńirimberdige alyp bergen ǵoı. Quıǵan bıdi áıelderiniń álgindeı ádemi qustyń atyna sáıkestigine baılanystyryp Sáhar Quıǵan dep atap ketken desedi. Sáhar aqqýdyń qorazy degendi bildirgen kórinedi.

Sol Bıbi sheshemiz Dúzeı, Esenaman, Naýryzymbet deıtin úsh bala týyp, toqtap qalypty. Al Kerneıden Samyrza, Daý (Dáýit), Shań, Balapan atty tórt ul týyp, Bıbi sheshemiz Kerneı jýan ata bolyp ósip, myna ózinen týǵan úsheýge álimjettik jasap júrer degen sekemmen, sińlisi Bátımany Táńirimberdige ákesiniń ruhsatymen ózi nekelep qostyrǵan ǵoı.

Sol Bátımadan Táńirimberdi bes perzent súıedi. Aldanazar, Babanazar, Beknazar, Ernazar, Qulnazar-Besnazar atalyp dúrildep shyǵa kelgen ǵoı. Tórt ata Kerneı, segiz ata Kársán (Úshbıbi men Besbátıma) atqa mingende, syrt Boshan, tórt Baýyr Boshanǵa ese jibermeı, búkil Qarakesekke aıbar bolǵan kórinedi.

Báıbishelikti qasıet tutqan, qadirli sheshe, úlken shańyraqtyń otanasy Bıbi ózinen týǵan úsheýdi de, Bátımadan týǵan beseýdi de óziniń baýyrynda ósirip, sodan Bıbátıma atalǵan eken.

Kársán-Kerneı balalary ósip-óngen soń arjaǵynan dúrildep kele jatqan jońǵardyń Batyr jáne Qaddan hontaıshylarynan beri yǵysyp, Kókshe teńizge qaraı aýnamaı ma. Ol kezde balyǵy taıdaı týlaǵan, qurbaqasy shýlaǵan kókala tolqyndy búgingi Balqash kólin-keshegi Kókshe teńizdi Saryúısin eli jaılap tursa kerek. Kókbóri Kerneı batyr bastaǵan Boranshy, Báıimbet balalary andaǵaılap tıisip, olardy Kóksheteńizden ári asyryp tastap, keń jaılaýda emin-erkin kóship — qonyp júrgen ǵoı.

Kóksheteńizdi jaılaǵan soń Kársón-Kerneıdiń aqtyly qoıy, kókalaly jylqysy qotandy kernep, óristi endep ketpeı me. Aldynda maly kóp baılary bar, sońynda qoly kóp batyrlary mol bul ólkege ishten de, syrttan da qyzyqqysh kózderdiń suǵy jıi qadalmasyn ba. Kóksheteńizdiń sýsyǵan sýyndaı lyqsyp kórshi rýlardyń kógenbastary qabaqtarynan qar jaýdyryp bir jetse, Kóksheteńizdiń kók jartasty jańǵyryqtyra soqqan nar tolqynyndaı ekpindeı ekilengen oırat qalmaqtary aýyzdarynan aıdaharyn atqylap jáne kılikpeı me. "Qarqabattaǵan!" uran, "Mashaılaǵan!" ozań qara jerden kók aspanǵa shanshylyp, Kársán-Kerneıdiń kúndiz kúlkisin urlap, túnde uıqysyn tonap, tynysh tirliginen baz keshtirmeı me. Maıbókse báıbisheleri súmpıgen soń, salbókse erkekteri sheltıgen soń Bıbátıma sheshemiz kárine minbeı me.

— Áı, shirkinder sol. Eńisten órge, esikten tórge shyǵa almaıtyn jaýbórik emes qaýbórikterim-aı! Kóriktileriń shybyshqa aınalyp, bóriktileriń bilekten baılanyp, tóbedegi kózderiń tómendegi kótterińe jabysyp qalypty — aý. Endigilerińnen eshteńe ónbesin baıqadym — aý. Endi men kiriseıin! — dep aqkıinip, aqboz atqa minip, jaýynyń aldynan jalǵyz ózi qasqaıa tartyp bermeı me.

Kóksheteńizden áýpirimdep aınalyp áreń ótken kop torǵaýyt kesh bata appaq qyrdyń etegindegi aq taqyrǵa jetip erý bolypty. Aldy kelip, arty áli de qybyrlaǵan qoldyń jınaqtalǵanyn kútip, erteńgi bolar mol qyrǵynnyń qazaqtardy búrip túserine myqtap sengen qolbasy keýdesin kergitpeı me.

Appaq qyrdyń etegindegi aq taqyrdyń qarsysyndaǵy kók tóbege qıaqtaı aı qıalaı kóte-rilgende, sol qıaq aıdyń qylyshyna ilinip shyǵa kelgendeı aqboz atty, aq kıimdi Bıbátıma anamyz jarq etpeı me!

Sodan soń túngi dalanyń túnegin úńgilep álde zar, álde án, álde ýil, álde yzyń-uzaq bir saryn áýelep shyrqap, talyqsyp sorǵalap quıylmaı ma!

Kók tóbe qalyqtap kók aspanǵa tirelgendeı bola ma-aý, álde kók aspan kóp juldyzymen quldılap kelip, kók tóbege qonaqtaǵandaı bola ma — aý, áıteýir aspan men jer astasyp, kók tóbe men kók táńir tabysyp ketkendeı bir tylsym sát túngi dúnıege ornapty — aý!

Ysqyryp jel turǵan ba, alasuryp surapyl soqqan ba-aý, dalanyń taýy teńselip, qyraty qybyrlap, tóbe, jotalary jóńkilip sala bergen ǵoı. Kókten sansyz juldyzdar tors-tors tamǵan ba, Kóksheteńiz taıdaı týlap, taǵynaı móńkip, tolqyndap órship ornynan aýǵan ba mańaıdy sý qaptap, topan basyp, telegeı toltyrǵan ǵoı.

Sodan sibirlep tań atyp, syǵalap kún kórinbeı me. Syǵalaǵan kúnniń qyzyl araıy dúnıeni túgel toǵytqan telegeı teńizge súńgip, aınalany ot — teńizge, órt — teńizge aınaldyryp jibergen ǵoı.

Astynan sý ótip, ústinen tolqyn aýnaǵan dúrben men torǵaýyt dúbirlep oıanyp, topyrlap turyp, topyrlap alasuryp, qolbasyǵa qaraı qoıanshyǵy ustaǵandaı japyryla jóńkigen ǵoı. Eki kózden únemi shoq shashyp, aýzynan jalyn atatyn Erdene Batyr hontaıshy jynyn aldyrǵan baqsydaı búkshıip aıaq astynan júnjip sala bergen ǵoı. Eki qolyn oq tıgen qara — qustyń qanatyndaı erbeńdetip: "Qar — sun! Qar — sun!" degen bir sózdi kómeıinen qyryldata sýyryp, barqyraı bergen eken. "Qarsuny" oıratsha"kóp qol!" "ot kól!" degeni ekenin keıin sol surapyl daýyl, nar tolqynnan shalajansar kúıde qolǵa túsip, qazaq arasyna sińip ketken júzdegen torǵaýyttar jetkizgen ǵoı.

At-kóliginen adasyp, azyq-túliginen aırylyp, jaıaý-jalpy keıin shubyryp, áýpirimdep aman qalǵan Erdene Batyr hontaıshy seldiregen tobymen óz ulysyna áreń jetken desedi. Sodan bylaı Kóksheteńizdi jaǵalaı jaılaǵan Kárson-Kerneı eki-úsh urpaq aýysqansha sol mańda turyp, turaqtap qalypty.

Al Bıbátıma anamyzdy eljiregen eli, jadyraǵan jurty Qarsun, Kársón dep atap ketipti de, Táńirimberdi babamyzdyń aty umytylyp, endigi rý osy qasıetti anamyzdyń qurmetine bólenip, Kársón ataǵyn ıemdenipti.

Al álgi telegeı teńiz bop jaýynyń aldyn bógegen ot-kól, órt-teńiz bop oıratty opat etip kilkigen kól-búgingi Qashqanteńiz bolsa kerek. Bıbátıma sheshemizdiń aq kıinip, aqboz atqa minip shyqqan kóktóbesi keıde "Kókene", keıde "Kókshe ana" atalatyn qasıetimen aıly túnderde áppaq munarymen kók aspanǵa tireý ornatqandaı tik shanshyla qalady dep tamsana tilge tıek etetinder óli de kezdesip qalady.

"Sol Kóksheteńizdi búginde oırat jambastady. Oǵan da qyryq — elý jyldaı ýaqyt ótipti. Namysqa shoq salyp, "Qaıran atameken!" dep ah ura ańsaǵanmen, zeńbireginen dop topyldatyp, qunys myltyǵynan qorǵasyn sepken jońǵarǵa soıyl-shoqparly qazaq ne isteı qoısyn. Qoryqpasa da toryǵyp, úrikpese de úrkindep qıandap ketkeni ras. Tuıaq serippeıin demeıdi — aý, qıaǵynyń qarymy qaıtqanynan túńiledi de. Áıtpese talaı shaıqastyń esesin toltyrar edi — aý. Talaı aıqastyń maıdanyn qyzdyrar edi — aý. Túbiniń qaıyryn bersin. Arǵymaǵyn jebelep atar tandy, shyǵar kúndi ıyqtaryna qondyryp alystaǵy Arqaǵa, jyraqtaǵy Jetisýǵa da jeter áli-aq. Sol kezde jym-jyrt keýde búlk eter, meńireý qulaq selt eter. Atamekenniń saǵyntqan ıisi keýdege ener, ańsatqan lebi qulaqqa tıer. Tıer-aq..." dep kúrsindi bı.

Túıte aýyly tezdetip keregesin jaıyp jantalasa ýyqtaryn shanshyp, jalma-jan shańyraǵyn kóterip, Syrdyń jaǵasyna kóp úıdi qoralandyra tizip tastady.

Kók maısaǵa qonǵan aýyl altyn taqqa qonjıǵan hannan kem bolsyn ba. Jańa qonystyń órisi keń bolsyn, qotany qutty, emshektisi sútti bolsyn deıtin tilekti saýatyn qazaqtyń otqa qoıǵan qazany burqyldap qaınamas pa. Qaınaǵan qazanda qoıdyń basy, jylqynyń sary ala telshigi týyrylyp oınamas pa.

Túıteniń keń dastarqany kóldeı bop jaıylyp, astaý toly et aldaryna endi kele bergende, kún uzyn bir turyp, bir otyryp jaıy bol maı, jaǵdaıy kelmeı júrgen Apsha júptisi jany qysylyp sala berdi. Mańdaıdan ter quıylyp, kómeıden yqylyqtap yńqyl atylyp, eki búktetilip qalǵan jubaıynyń qasyna baryp, basyn ustaǵan Túıteni áp-sátte jınalyp qalǵan áıelder úıden shyǵaryp jiberip, tezdetip qur quryp, Aıshany qaýmalaı kóterip ákelip, álgi kerilgen qurǵa asyldyrtyp ábigerlene qalǵandy.

Al sodan tolǵaq bastalsyn.

Túıte sodan bastap bir qýansyn, bir qýarsyn.

Qýanǵany-anaý táji astynda jaratylyp, taq ústinde týatyndaı álden-aq aýyl-úıdi túgel asty-ústine keltirip ábiger tirlikke salyp qoıǵan ulynyń jaryq dúnıeniń qaqpasyn qaǵyp jatqan habaryn estigeni. Qýarǵany-sol jaryq jalǵannyń esigin tesip óterdeı, qaqpasyn qaqyratyp enerdeı bop sheńgeline qan ýystaǵan náreste shirkin aıaq-qoldy shirep shirengende esiniń ózegin úzip, óńeshin buzyp keter me dep kúdikti Qaýipke boı aldyrǵany.

Aısha týra bir kún, bir tún tolǵatsyn.

Bir kún, bir tún búkil aýyl, búkil aımaq aıaǵynan tik tursyn.

Qýanyshty birge atqaryp, qaıǵyny qaýymdasa kóteretin qazaq bul joly da túgel qoparylyp, qýlyqtysy jany yshqynǵan tumsa kelinshektiń Qasyna jamyrasa júgirip, bóriktisi júregi syzdaǵan Túıteniń mańaıyna topyrlap, bir tánniń syzdaý-tyrqyraýy birdeı jalǵyz janyna aınalyp ketip edi. Aıshanyń tolǵaǵy uzaǵan saıyn úreı bılegen otaǵasynyń kózindegi jyltynyń juqaryp bara jatqanyn kórip, dalbasa dýyldy tiriltip jiberdi.

— Táýip shaqyraıyq!

— Áı, seniń táýibińnen ne qaıyr. Bıaǵanyń úlken moldasyn aldyrtyp, ishirtki jazǵyzyp, urttatsaq pa eken!..

— Anaý Áshken qajynyń báıbishesiniń qoly epsek deýshi edi. Sol báıbisheniń ýqalaǵan alaqany qarynǵa tıdi degenshe, nebir qatty tolǵaq bosap sala beretin kórinedi.

— Oıbaı-aý, onda sol báıbishege at shaptyrmaı, ıe ǵyp otyrmyz!?

— Já! Bosqa shýyldamańdar!

Kún uzyn Túıteniń qasynda tóńkerilgen tóbedeı bop otyrǵan tól qurdasy Tańybaı tur ete qaldy. Ózi osy aýylǵa keshe keshte kelip, anaý qulyndaǵy daýsy turaqqa shyǵyp jatqan Aıshany qıyp tastap kete maı, qurdasynyń qasynda bógelip qalǵan-dy.

— Qaıyr baqsyǵa kisi jiberý kerek!

Túıte Tańybaıǵa jalt qarady. Sol qarasy quptaǵany da, ótili de edi. Tańybaı bas ızedi.

— Iá! Men baraıyn onda. Qudaı aıdaǵandaı baqsy kóktóbesi keıde "Kókene", keıde "Kókshsana" atalatyn qasıetimen aıly túnderde áppaq munarymen kók aspanǵa tireý ornatqandaı tik shanshyla qalady dep tamsana tilge tıek etetinder áli de kezdesip qalady.

"Sol Kóksheteńizdi búginde oırat jambastady. Oǵan da qyryq-elý jyldaı ýaqyt ótipti. Namysqa shoq salyp, " Qaıran atameken!" dep ah ýra ańsaǵanmen, zeńbireginen dop topyldatyp, qunys myltyǵynan qorǵasyn sepken jońǵarǵa soıyl-shoqparly qazaq ne isteı qoısyn. Qoryqsa da toryǵyp, úrikpese de úrkindep qıandap ketkeni ras. Tuıaq serippeıin demeıdi — aý, qıaǵynyń qarymy qaıtqanynan túńiledi de. Áıtpese halaı shaıqastyń esesin toltyrar edi — aý. Talaı aıqastyń maıdanyn qyzdyrar edi — aý. Túbiniń qaıyryn bersin. Arǵymaǵyn jebelep atar tandy, shyǵar kúndi ıyqtaryna qondyryp alystaǵy Arqaǵa, jyraqtaǵy Jetisýǵa da jeter áli — aq. Sol kezde jym — jyrt keýde búlk eter, meńireý qulaq selt eter. Atamekenniń saǵyntqan ıisi keýdege ener, ańsatqan lebi qulaqqa tıer. Tıer-aq..." dep kúrsindi bı.

Túıte aýyly tezdetip keregesin jaıyp jantalasa ýyqtaryn shanshyp, jalma — jan shańyraǵyn kóterip, Syrdyń jaǵasyna kóp úıdi qoralandyra tizip tastady.

Kók maısaǵa qonǵan aýyl altyn taqqa qonjıǵan hannan kem bolsyn ba. Jańa qonystyń órisi keń bolsyn, qotany qutty, emshektisi sútti bolsyn deıtin tilekti saýatyn qazaqtyń otqa qoıǵan qazany burqyldap qaınamas pa. Qaınaǵan qazańda qoıdyń basy, jylqynyń sary ala telshigi týyrylyp oınamas pa.

Túıteniń keń dastarqany kóldeı bop jaıylyp, astaý toly et aldaryna endi kele bergende, kún uzyn bir turyp, bir otyryp jaıy bolmaı, jaǵdaıy kelmeı júrgen Aısha júptisi jany qysylyp sala berdi. Mańdaıdan ter quıylyp, kómeıden yqylyqtap yńqyl atylyp, eki búktetilip qalǵan jubaıynyń qasyna baryp, basyn ustaǵan Túıteni áp — sátte jınalyp qalǵan áıelder úıden shyǵaryp jiberip, tezdetip qur quryp, Aıshany qaýmalaı kóterip ákelip, álgi kerilgen qurǵa asyldyrtyp ábigerlene qalǵandy.

Al sodan tolǵaq bastalsyn.

Túıte sodan bastap bir qýansyn, bir qýarsyn.

Qýanǵany — anaý táji astynda jaratylyp, taq ústinde týatyndaı álden — aq aýyl-úıdi túgel asty — ústine keltirip ábiger tirlikke salyp qoıǵan ulynyń jaryq dúnıeniń qaqpasyn qaǵyp jatqan habaryn estigeni. Qýarǵany-sol jaryq jalǵannyń esigin tesip óterdeı, qaqpasyn qaqyratyp enerdeı bop sheńgeline qan ýystaǵan náreste shirkin aıaq-qoldy shirep shirengende enesiniń ózegin úzip, óńeshin buzyp keter me dep kúdikti qaýipke boı aldyrǵany.

Aısha týra bir kún, bir tún tolǵatsyn.

Bir kún, bir tún búkil aýyl, búkil aımaq aıaǵynan tik tursyn.

Qýanyshty birge atqaryp, qaıǵyny qaýymdasa kóteretin qazaq bul joly da túgel qoparylyp, jaýlyqtysy jany yshqynǵan tumsa kelinshektiń qasyna jamyrasa júgirip, bóriktisi júregi syzdaǵan Túıteniń mańaıyna topyrlap, bir tánniń syzdaý — syrqyraýy birdeı jalǵyz janyna aınalyp ketip edi. Aıshanyń tolǵaǵy uzaǵan saıyn úreı bılegen otaǵasynyń kózindegi jyltynyń juqaryp bara jatqanyn kórip, dalbasa dýyldy tiriltip jiberdi.

— Táýip shaqyraıyq!

— Áı, seniń táýibińnen ne qaıyr. Bıaǵanyń úlken moldasyn aldyrtyp, ishirtki jazǵyzyp, urttatsaq pa eken!..

— Anaý Áshken qajynyń báıbishesiniń qoly epsek deýshi edi. Sol báıbisheniń ýqalaǵan alaqany qarynǵa tıdi degenshe, nebir qatty tolǵaq bosap sala beretin kórinedi.

— Oıbaı-aý, onda sol báıbishege at shaptyrmaı, neǵyp otyrmyz!?

— Já! Bosqa shýyldamańdar!

Kún uzyn Túıteniń qasynda tóńkerilgen tóbedeı bop otyrǵan tól qurdasy Tańybaı tur ete qaldy. Ózi osy aýylǵa keshe keshte kelip, anaý qulyndaǵy daýsy quraqqa shyǵyp jatqan Aıshany qıyp tastap kete almaı, qurdasynyń qasynda bógelip qalǵan — dy.

— Qaıyr baqsyǵa kisi jiberý kerek!

Túıte Tańybaıǵa jalt qarady. Sol qarasy quptaǵany da, ótili de edi. Tańybaı bas ızedi.

— Iá! Men baraıyn onda. Qudaı aıdaǵandaı baqsy áýlıeniń ózi Bıaǵamnyń aýylynda ǵoı. Kónse, ózim aıtyp, kónbese, Bıaǵamdy salyp, alyp keleıin.

On eki jilik, bir basy túgel opyrylyp ketkendeı qaýsap otyrǵan Túıte Tańybaıdy attandyrýǵa da jaramady. Qan maıdanǵa tebinip kiretin batyrdyń teben ıne jutqan tóbetteı mólıip qalǵanyn ishteı jaqtyrmasa da, ádettegi qurdassynyp qaǵyta beretin ádetine baspaı, Tańybaı atyna qamshyny kómip-kómip qalǵan-dy.

Túıteniń ózi de óziniń munshalyqty mojýyn, munshalyqty eseńgireýin, munshalyqty qaljyraýyn buryn bilmek túgil sezbeýshi edi. Qazirgi áldebir ýaıymdy, ýaıym arqalaǵan úreıdi kómeılep jutyp, keýdesine toǵytyp alǵanyna da qatty qaıran.

"Maǵan ne bolǵan búgin? Álde qýanǵan da, qoryqqan da bir degen sóz ras ta shyǵar — aý. Keýdemde óksik bar ma?.. Óksikti qýar súıinish te týyp kele me?.. Aısham qınaldy-aý ábden. Oý, daýysy nege shyqpaı qaldy? Kesheden beri yqylyqtatqan yńqyly men bebeýletken zary bir tynbap edi ǵoı. Endigi mynaý til tistegendeı únsizdigi qalaı? Álde baıǵustyń... Oý, anaý úıge nege kirip barmaımyn, á... Eń bolmasa Aıshamnyń júzine bir qarap... baquldasardaı bolsa... Ne oılap baram?!. Kúnáhar kúdik qaıda súıreısiń.. Jooq! Kóne almaspyn ondaı sumdyǵyńa! Bere almaspyn jarymdy úńireıgen sýyq jerdiń qapas qýysyna...

Oıpyraı! Maǵan birdeme kóringen shyǵar... Qaıdaǵyny qaıdan oıǵa alyp otyrǵanym... Álde kisemdi moınyma salyp, qurandy tóbeme qoısam ba eken, á?.. Oý, qulaǵymnyń shýyldaǵany nesi?..Bu ne yzyń? Tyrs etken dombyranyń qyl isheginiń shertisi tárizdi me? Shar etken náresteniń ińgásiniń názik shyryly ma? Áıteýir júregimdi syzdatýy tegin emes. Kórem be?.. At ustar muragerimdi Jaratqan ıem jarylqap ustata salar ma qolyma?! Ustatar. Soǵan ılanaıynshy. Sonaý bir kúnde "qýbas!" dep kókiregime naıza suǵyp alǵan sumnyń sol kókiregimde temir tiken bop áli kúnge deıin qadalyp turǵan istigin dál búgin sýyryp tastap...erkin tynystap, emirenip dem alsam-aý! Mańdaıymnan sıpar jyly alaqandaı ulymnyń sábı ińgásin estisem!... Aısham aman qalyp, ózim ólip ketsem de, armansyzbynder em-aý!... Áı, arman nege bolmasyn. Bolady ǵoı. Sol, sol bar bolǵyr shirkin ólip keterdeı bolsam... Apyraı, qaıdaǵy surqıa sózder oıǵa túsetini qalaı?.. Sol bar bolǵyr balam mańdaıynan sıpar áke alaqanyn ańsamas pa?.. Jetimdik qamytyn týa sala kıgizgen taǵdyryna nalymas pa. Aldyna mal, qoınyna qyz, qaraýyna qul bergen meniń ózime kóz alartyp "qýbas!" dep qyjyrtatyn qyzylkóz aǵaıyn jelbir jekendeı jetimekke sugyn qadamas pa... Áı, nege bojyp baram?.. Qyryqjyl qyrǵyn bolsa da, ajaldy ólmeı me? Endeshe tóbemnen tóngen Táńir buıryǵyn kórip, táýeldi basty tuzaqqa ilgendeı myna tuńilýime jol bolsyn... Nege óleıin. Bórkemigiń men emes.

Qudaı jarylqap, tuńǵyshymnyń aq mańdaıy jarq etse... Aısham aıaq-qolyn baýyryna alsa, oı, sonda aq túıeniń qarnyn jaryp tastap, dúnıeni túgel dúbirletip shildehana toıyn dúrildetermin-aý. Oǵan Kerneıdiń myń kókalasy tótep berer-aý... Áı, Bıaǵam! Bıaǵam! Aýzyń dýaly ǵoı. Dýaly!.. Sonda óziń bolmaǵanda osal minez, olqy qylyǵymdy kim túzeıtin edi. "Erge ókpeleseń de, elge ókpeleme. Kópten ketseń kómýsiz qalarsyń" degendi aınalaıyn qazaq tekke aıtpaıdy ǵoı. Jekege eregisseń de, jalpaq jurtyńmen eregisýge bolmaıtynyn endi-endi uǵyndym-aý. "El ishi — altyn besik". Altyn besigimdi ózim syndyra jazdappyn-aý... Shirkin Bıaǵam! "Uldy da, qundy da bolasyń, Túıtem! Tileýiń qabyl bolady. Táńirim áli-aq jarylqaıdy. Kelinniń kóńiline kirbiń túsirme. Jasańǵyraǵan janyńnyń emin jaryńnan tabasyń!" dep eń — aý!.. Áı, osy mynaý álden shirenip, anasyn qınap, kókesin qajap qıǵylyq salyp jatqan tentek nemeniń atyn Jarylǵap qoısa qaıter edi?.. Qaıter edim ne?! Solaı ataý kerek! Oıbaı-aý, sol atty ótkende-aq Allataǵalam Bıaǵamnyń aýzyna salypty-aý. "Táńirim áli-aq jarylqaıdy!" degeni "Jarylǵabyń týady. Jarylǵabyń bolady!" degen sáýesi eken — aý!"

Sol-aq eken Túıteniń keýdesin ystyq tolqyndy áldebir qýanysh toltyrdy da ketti. Erkinen tys otyrǵan ornynda shalqalap shańytqan kúlgin tústi kókke shanshyldy. Batyrdyń manadan únsiz qap, uzaq oıǵa shomǵan halin buzbaı qımyl-qybyrsyz tomsarǵan qasyndaǵy serikteri endi jybyr ete qalysyp, Túıtege nazar tiktedi. Biraq Túıte ony kórgen de, sezgen de joq. Sonaý zeńgir aspannan áldebir ózine ǵana estiler ásem sazdy búkil jan dúnıesimen qabyldap bara jatqandaı kúı keshti.

"Áı, anyq estidim! Tegin emes. Mynaý jaqsylyq habary bolsa ıgi edi! Tulaboıym túgel ısinip sala berdi — aý. Bu ne saz?! Saz ba, álde tylsymdy eksim úni me? Mereılenem ǵoı. Meıirimi qandaı mol edi!.. Toǵytyp, toltyryp áketti-aý!.. Áı, kúrsinis estile me? Álgi ásem sazǵa muń ba, sher me, mynaý kúıik úni aralasqany qalaı?!. Apyraı, Aıshama Qater bolmasa ıgi edi... Baqsy shirkini nege keshikti? Tańybaı qurdas ol shirkindi endigi aıaq-qolyn baılap ákelse de, jetkizetin edi ǵoı. Álde baqsy áýlıege batyrdyń ekpini júrmeı me eken? Júrmeýi de múmkin — aý. Kim kóringenniń jetegine murnyn tesken taılaqtaı búlkildep ere berse, onyń áýlıeliginiń bósi qansha? Baqsylyǵynyń quny qandaı?

Oı, áne Aısham yńyrandy-aý taǵy!? Bar eken-aý! Tiri eken-aý syńarym!.. Qınaldy-aý ábden. Mine, baqandaı eki kún boldy azapqa túskenine. Apyraı, adam pende dúnıege kelerde anasyn azapqa salatyny nelikten eken, á? Álde jaryq jalǵannyń jalǵandyǵyna kónbeı, sol jalǵan dúnıege engisi kelmeı, ene qursaǵyndaǵy aq, pák uıasyn qımaı ma eken? Jalǵan dúnıe bolsa da, jaryq dúnıe ǵoı. Qarańǵy túnek qansha pák, taza degenmen allanyń nury túsken jaryq dúnıedeı qaıdan bolsyn. Aqtyqty, páktikti osy jalǵan dúnıeden-aq tabýǵa bolady ǵoı. Bıaǵam-sol shynaıylyqtyń ózi emes pe. Anaý meniń taǵy bir tól qurdasym Buqar jyraý da tazalyqtyń bir mekeni ǵoı. Endeshe adal bolý da, aram bolý da pendeniń ózinen. Alǵan táliminen, sińirgen tárbıesinen. Shirkin, mynaý Jarylǵabymdy...áı, álden-aq at qoıyp, ıemdenip jatqanymdy qarashy, qudaı aýyzǵa salǵan shyǵar-aý... Sol mynaý Jarylǵap janymdy Bıaǵamnyń tárbıesin kórsetip ósirsem-aý. Jaqsydan sharapat... Kókiregine berish túıgizbeı, kóńiline alańdyq kirgizbeı, adalymen alǵa umsyndyryp óter edi-aý óıter bolsa. Óńezelikten ónegeliktiń artyqtyǵyn bildik qoı. Adamzatty perzentim deıtin Haqtaǵala sol adam-pendesine ártúrli minez — qulyq sińiretini nelikten eken, á? Olqyny tolyqtyrsa, álsizdi kúsheıtse, nashardy myqtasa dúnıe-jalǵan qulpyryp keter edi-aý. Sony nege baqpaıdy? Álde eldiń de ógeıligi, jurttyń da jattyǵy, pendeniń de bótendigi bolǵany ma sol jandy-jansyzdyń ıesi men jaratýshysy bolǵan Jasaǵan haqqa? Olaı bolsa ógeı eldiń egesi kim? Jat jurttyń janashyry kim? Bóten pendeniń baýyrlasy, batalysy kim? Bolmaǵany ma? Onda ógeılik órship, jattyq jýandap, bótendik balalap sala bermes pe... Sonda osyndaı keleńsizdikti tıar qudiret bolmaı ma? Álde sol keleńsizdikti týdyratyn Qudiretti Jappar ıemniń ózi me?.. Qoı.. kúpirlik jasamaıyn. Mynaý úlken tilek ústinde otyrǵanda asylyq bildirip nem bar... "Qumyrsqa álińdi bildi" umytqanym qalaı.

Táńirim túgil pendege shalqaıýǵa shamam bar ma dál qazir. "Kim ne dese, o desin!" dep kerdeńsýden jalyqpap pa edik. Jaqsymen jaǵalasyp, jamanmen aýyz jalasyp júrip tapqanymyz — úı arasynda úrgen qaryndaı bop dúrdıip mardymsý ma? Al onda ody-rańdaǵan basyńnan taıaq ketpegenin, kerdeńdegen keýdeńnen judyryq arylmaǵanyn da ózgeden kóresiń be... Endeshe Táńirge til tıgizbe. Tilińdi táýbaǵa keltir, Túıte. Áne, anaý dúnıe esigin qyzylshaqa tabanymen tepkilep jatqan tentegińe kepıetiń tıip júrmesin. Shekten asyp, erneýden taspa. Bergennen qashpa, bermegenge talaspa.

Oý, Aıshanyń daýysy taǵy estilmeı qalǵany qalaı?.. Osy myna bárimizdiń úımelep otyryp alǵanymyzǵa jol bolsyn. Áı, mynalar nege tym — tyrys. Úndemeıdi ǵoı. Nege úndemeıdi?.." Osy oıynyń jeteleýimen Túıte endi qasyndaǵylarǵa bir — birlep kóz júgirtti. Synyq júzdiń suraýly qarasy otyrǵandardy eriksiz teńseltip jiberdi. Syǵyraıa qadalǵan kózderden jylt etken ushqyn baıqaldy ma, álde sol jylttyń reńki búgin ózgesheleý sezildi me, batyrdyń serikteri qopańdasa túsip, birin — biri tospaı jamyrap qoıa berdi.

— Kelinniń tolǵaǵy uzap ketti-aý...

— Ábden qınaldy-aý baıgus.

— Kúni boıy daýsy bir sembep edi,... Áı, ana tynshýynda bir gáp bar-aý...

— Táıt! İrigen aýyzdan shirigen sóz shyǵarmaı jaıyńa otyr.

— Baqsy da keshikti ǵoı.

— E-e, ol ózi áýlıe baqsy bolsa, op — ońaı kóne qoıar dep peń.

— Apyraý, munda adam qınalyp jatqanda, sonshama kertıtin ol neǵylǵan áýlıelik.

— Tańybaı batyrdyń shamasy jetpese, onda eshkimniń oǵan qyzyry da ótpeıdi.

— Bıaǵam she?

— Bıaǵa aýylynda bolsa, qulaǵyna kelinniń qınalyp jatqan habary tıse, árıne onda basqasha bolýy ábden múmkin. Áýlıe bolmaq túgil, táńirdiń ózi bop ketse de, bizdiń Bıaǵanyń kóńilin jerde qaldyrmas.

Túıte endi myna tus-tustan jamyraǵan aǵaıynynyń sóz yńǵaıyn múlde jaqtyrmaı qaldy. Óz keýdesindegi kúdikti odan saıyn qoıýlatqan shirkinder qulaq shekeni shymyrlata túskennen basqany bileri joqtaı sezildi.

Nasybaı shaqshasyn qonyshynan sýyra berdi de, dál qazir bylsh-bylsh túkirip otyrýdy yńǵaısyz kórdi me, teke múıiz úshkil shaqshasyn qaıtadan óz ornyna súńgitip jiberdi. Túıteniń ár qımylyn tyshqan aýlaǵan mysyqtaı ańdyp otyrǵan erkekterdiń japyrlaı umtylǵan qoldary orta joldan sylq-sylq túsip, shaqsha emes, topyraq qaýyp qalysty.

Osy kezde tústiktegi qyrattan kólkigen kók munardy jelpip jiberip, áldene qylańytyp qana shalyndy. Qyrat ústine shyǵa kelgende álgi endi qaraýytyp kórinip, tik shanysha salǵan jińishke quryqtaı bop uzara qaldy. Endi bir sátte álgi kógildir munardy dirildetip, bıletip jalǵyz qaraýytqannyń izin alamala qyrqanyń ústine úsh — tórt qaraıǵan qybyrlap shyǵa berdi. Túzdiń qybyr etkeni men jybyr etkenin qapysyz qaǵyp túsiretin qyraǵy kózder álgi shoǵyrdy eleń etisip, qopańdaı qalysyp, nazarlaryna baılap ala qoıdy. Erinderdi samal sıpaǵandaı kúbir-sybyr jelpintip áketti.

— E, báse! Áne, áýlıeń!

— Keledi! E, kelmeı...Tańybaı batyrdyń dúmpýine shydaıtyn tiri jan, áı, joq qoı!

— Kelinjan... Aısha qaraq, qudaı sátin salǵyr, endi aman-esen aıaq-qolyn baýyryna alar.

— Áı, osy anaý "jarysqazan" qashanǵy qaınaı beredi. Túsiretin ýaqyt boldy ǵoı, — dep áldebir salmaq saýy úńireńdegen kózin oshaq jaqqa qadap qapty.

Túıte qyrqadan asyp túsken úsh — tórt attynyń qazirgi kógiljim munarda sereıip tóbesimen kóp tireıtindeı bop kele jatqan sulbalarynan nazar aýdarmaıdy. Eki kúngi uıqysyz máýrit bet — aýzyn isińki tartqyzyp, kóziniń aldyn kógistendirip tastapty. Biraq tay júrginshilerdi aıasyna súńgitip jibergen janardyń qazirgi kógildir ushqynynda súıintken úmittiń anyq belgisi tanylyp tur.

— Jaqsylyǵyn bergeı táńir...

Túıte eki qolymen jer tirep, ornynan turdy. Qalmajan qoltyǵynan kótermekke umtylǵan eki ini serikti ıyǵyn qıqań etkizip, jolatqan joq.

Sol eki ortada jolaýshylar da aýylǵa jaqyndap qalǵan edi. Aqboz attaǵy kesek deneli adamdy Túıte tanyp qap, elpekteı jóneldi.

— Oý, Aralbaı aǵa ǵoı! Áý, jigitter! Tez! Attaryn ustańdar. Aǵany ózim túsirip alam.

Aralbaıdy qoltyqtap attan túsirgen Túıtege týysqany kóldeneńdep kóz salyp ótti.

— Oý, túsiń qashyp ketipti ǵoı, Túıtem! Osal ma ediń sonshama. Túsirme unjyrǵańdy!

Túıtege osy sóz jetti. Álgindegi shytyrman oı, shyrǵalań ýaıymnyń tumany seıilip sala berdi. Keýdesi keńip, tynysy túzelip, boıy sergip qoıa berdi.

— Kishkentaı shirkin álden shirenip... sheshesin qınap esimizdi alyp jatyr ǵoı, aǵa.

— Oý, onda ol kishkentaı shirkin tegin bolmaǵany. Kúıinishtiń súıinishi bar ǵoı, Túıtem. Súıinter ol áli. Súıinter-aq sol kúshik!

Bákeltek qana baqsy bul kezde eshkimge kóz toqtatyp qaramastan ústindegi aq shapandy sheship, bir jigitke ustata salyp, qomaqty qorjynynan qara qobyzyn sýyryp aldy.

Sodan soń tolǵatyp jatqan áıeldiń bebeý zaryna qulaq túre qaldy. Álgi yńyraný men yńyrsýy aralas bebeý zar bir baıaýlap, bir kúsheıgen kezde, baqsynyń tula boıy tegis sol bebeý zardyń yrǵaǵymen san qubyla dirildep, qalshyldap qoıa berdi. Dirildegen, qalshyldaǵan deneniń qımyl-qozǵalysy turǵandardyń kózin arbap, bir ózine ǵana baılap tastaǵandaı. Al álgi býynsyz san buralǵan dene adam beınesinen góri áldebir san bas, san qoldy, san butty, basy aıaǵynyń arasynan, aıaǵy tóbesiniń ústinen, qoly arqasynan, buty jotasynan shyqqandaı kóz ilestirmes qubylyspen el estip, jurt kórmegen ǵalamat qubyjyqqa aınalyp — aq ketkeni. Álde turǵandardyń kózin baılady ma, álde shynymen — aq dál solaı jasady ma, bir kezde jerde jatqan qobyz tik kókke atyldy. Zyń etken úni ishin tartqan jurtty selk etkizdi. Qobyz tik shanshylǵan kúıi arqan boıy kóterilip, qalshıyp bir orynda qatty da qaldy. Qara jerdiń qara topyraǵyn burq-burq atyp, jer tarpyǵan buqadaı ókire, yshqyna, qyshqyra, apyr-topyr tóbesimen tabanyn qasyp, jaýyryn-jotasymen bashpaıyn jalap, oń kózdi aqshıtyp tústikke qydyrtyp, sol kózin alaqtatyp teriskeıge jóneltip, sala qulash tiliniń istikteı ushymen birese mańdaıyn qasyp, birese óndirshegin túırep jatqan baqsy kenet:

— Iá-hah! — dep aqyryp kep jiberdi. Álgi "ıá hahtyń" ári ashshy, ári oqys estilýi sondaı boldy, jaǵalaı turǵandar japyryla qulap, jalpıyp otyrǵandar qybyr etýge murshalary jetpeı siresti de qaldy.

— Iá-hah!-Ekinshi ret qaıtalandy. Sol "ıá-hah" endi jurt bitkenniń erinderinde tirilip, kómeılerden kúńirenip aqtaryldy. Dalany jańǵyryq dirildetip, dúrildetip ala jóneldi.

— Iá-hah! baqsynyń aýzynan lap etken jalynmen birge úshinshi ret atylǵan kezde bákeltek dene qaýyrsyndaı qalyqtap kóterile berdi. Aýyzdan ytqyǵan jalyn úsh bólek bop lyq-lyq tógildi de, qaýmalap turǵan jurttyń esin tandyra, zárelerin ushyra birin-biri qýalaı jóneldi. Qýalaı jóneldi de, arqan boıy uzaı berip, birine — biri súzisken qoshqarlardaı tap — tap berisip, úıme-júıme boldy da ketti. Endigi jumarlasqan jalyn-ot aýmaǵyn keńeıtip, birese oń jaǵyna bult etip, birese sol jaǵyna sýyldaı lyqsyp, birese joǵary shapshyp qap, ile tómen quldılap júrdi de, manadan qybyrsyz qalyqtap turǵan qobyzdyń taqtaıyna zymyrap kelgen boıda sart soǵyldy da, shanaqqa sińip ketkendeı zym — zıa joǵalyp ketti. Qaýyrsyndaı qalyqtaǵan baqsy qobyzdy shap berdi. Qyl qıǵaqty qaıdan alǵanyn da, qyl ishekke qalaı basqanyn da eshkimniń kóz qıyǵy shala almap edi. Sol — aq eken kókten naızaǵaı jarq etti me, álde qara qobyzdan álgi bir jalyn-ot kókke shapshydy ma, tóńirek kóz qaryqtyrardaı jarqyrap baryp qaıta túnerdi. Jer dirildep, otyrǵandardyń jambasy sýsyp, turǵandardyń býyn — býyny bosap qoıa berdi.

Qara qobyz al kep kúńirendi.

Qara qobyz al kep sarnady.

Sýyldap jel turdy. Sýyldap turǵan sýyq jel tek keýdelerdi ǵana selkildetti. Ysqyryp, yshqynyp daýyl soǵyp, boran qutyryndy. Yshqynǵan daýyl júrekterdi shaıqaltty. Qutyrynǵan boran ystyq qandy sýytty. Ysqyryp aıdahar, yryldap jolbarys, aryldap arystan qaptady. Aıdahardyń ysqyryǵy denelerdi titirentti. Jolbarystyń yryly tula boıdy qursaýlady. Arystannyń aryly jonarqaǵa muz qaryp, jonarqadan taspa tildi.

Qara qobyz sarnaǵan kúıi qaýyrsyndaı qalyqtaǵan baqsyny súırete-múırete qara jerge qara tabanymen dúrs etkizdi.

Baqsy búk tústi. Qara qobyzǵa endi jaǵyn súıep ala qoıyp, qyl qıǵaqty ersili-qarsyly sermedi. Qyl ishekten yńyranyp, ańyrap qula túzge kúńirengen sary josydy. Kúńirengen saryn birde ishin tarta sher atqan keıýanadaı eńiredi. Qara qobyz bir kezde botasyn izdegen arýanadaı bozdady. Sol bozdaý únmen dalada on san áýen tirilip, qara jerden kók aspanǵa yńyranǵan, kúńirengen zar atyldy. Yńyranǵan, kúńirengen zar kók aspannan qara jerge shurqyraǵan, shyrqyraǵan jińishke suńqyldaı bop sheke bitkenge shegedeı qadalyp shymyrlata sorǵalady. Qara qobyz oqys sańq etti. Endi qıǵaq astynan zildi yrǵaq bas kóterdi. Aýyr susy qorǵasyndaı salmaǵymen eńse kótertpeı ezip turdy da, kenet saq-saq kúlgendeı, jaıdarylana til qatqandaı jaımashýaq ýilmen dúnıeni qymtap, baýrap terbeltip, teńseltip ala qoıdy. Kózderge jylý júgirdi. Keýdelerdi ińkárlik qushty. Baqsy bir orynda quıryǵymen jer tómpeshtep qutyryna selkildep ala jóneldi. "Ah! "dep aýzynan taǵy da bir jalyn atyp qap, uzaq aıǵaıdy álgi jalynǵa qosa qalyqtatty.

Jurt siltideı tyndy. Kıiz úıdegi tolǵatyp turǵan áıeldiń bebeýlegen sarnaýy álgi uzaq aıǵaıdyń qushaǵyna kómilip ketti.

— A-a-aı! Aıdan appaq Aıgerim!
Kúnnen kúshti Kúngerim!
Kók aspandy sharyqta
Albastyny anyqta.
Árýaǵymdy qozdyr tez.
Qaharymdy ozdyr tez.
Áı, dáýrenim! Dáýrenim!
Qarsy kelse kókteńiz
Jerdi tesip, kókten ush!
Taýdy buzyp, óktem ush!
Tart! Soq! Qırala!
Toqta! Qashpa! Qırama!
Áı, qan basty-aý! Qan basty.
Toqta, bálem! Albasty!
Qolda babam arýaǵy!
Oı, qarmady-aý. Qarmady!

Baqsy qıralań etip, aýzynan jalyn — ottyń ornyna aq kóbik burqyratyp alaq-julaq etti de qaldy. Sodan soń qobyzyn qoıa salyp, eki qolyn batysqa qarata erbeńdete selk-selk zildendi.

— Aýlaq! Aýlaq! Aqtaýdan asyp ket. Qarataýdan kóship ket! Kókjartasqa kirip ket! Kók júzinen quryp ket!

Á-á! Ketpeımin deımisiń?! Ókteımin deımisiń! Qyrdaǵy perimdi aldyrsam, oıdaǵy kórińdi qazarmyn! Aıdaǵy perimdi shaqyrsam, saıdaǵy kórindi tabarsyń! Iá-hah!

Endigi "ıá-hahynan" manaǵy zil, manaǵy ekpin baıqalmady. Aınala qorshaǵan jurttyń birde bireýiniń erni qybyr etpedi. "Iá-hah!" qaıtalanbady. "Iá-hah" kóp kómeıde tirilmedi. Dúrildemedi.

Baqsy qorjynyna jarmasty. Qolyn suǵyp jiberip sýyrtpaqtaltan aq matany beline oraı bastady. Bir aınalyp túsip: "Mynaý Aıgerimniń bilegi!" dep bilegin batysqa qaraı bilemdep qoıdy. Ekinshi ret aınalyp, shúberekti beline taǵy bir orap alyp: "Mynaý Kúngerimniń qaýqary!" dep bilegin batysqa qarata taǵy da bilemdedi. Úshinshi ret aınalyp, beline oraǵan shúberekti bekemdep turyp: "Mynaý Qyrdaǵy perimniń qylyshy!" dep batysqa qarap basyn kekjıtti. Tórtinshi aınalǵanda: "Mynaý Qyrymdaǵy perimniń qarýy!" dep batysqa kózin alartty. Besinshi aınalǵanda: "Mynaý Urymdaǵy perimniń aıbaltasy!" dep batysqa betin buryp turyp, jerdi teýip-teýip jiberdi. Altynshy ret oraǵanda: "Mynaý babamnyń perisiniń bezgeldegi!" dep batysqa burylǵan júzinen shań burqyratty. Eń sońǵy jetinshi aınalyp baryp shúberektiń ekinshi ushyn beline qystyryp: "Mynaý atamnyń perisiniń aıbaltasy!" degen kezde aýzynan qaıtadan jalyn atylyp, tóńirek dóńgelenip tóńkerilip júre bergendeı boldy.

— Á-á, seskeneıin dediń be?! Bas! Qash! Tas! Tas! Tasqa kir! Kirmeımisiń! Júrmeımisiń yrqyma! Iá-hah!

— Iá-hah!-Taý men dalany kúńirentip kóp kómeıden tógilgen tolqyn ún tus-tusqa jańǵyryǵa uzap ketti.

Baqsy qorjynyna taǵy jarmasty. Sol-aq eken qorjynnan áldene jarq etip kórinip, sart etip atyldy da, dik etip qaqqan qazyqtaı tik shanshyla qaldy. Úsh shúberek taspasy jelbiregen asa taıaq eken. Úsh taspasyn ıreleń degen úsh jylandaı shubatyp-jıyryp, shubatyp-jıyryp dirildep tur.

Baqsy álgi úsh taspanyń jibekten jasalǵan bireýine usyndy. Taspa baqsynyń bilegine jylandaı ıretile oralyp, odan soń qaıtadan bosap, sylq tústi. Zamatta shıyrshyq atyp baqsynyń eki aıaǵyn qursaýlap búrip ala qoıdy. Teńselip baryp baqsy shalqalaı qulady. Shalqalaı qulaǵan baqsynyń eki qoly erbeńdegende eki jetekteı bop uzaryp, kókke on saýsaqty on súńgideı tarbıtty. Ysyldaǵan kómeıden zýyldaǵan jebedeı, sýyldaǵan oqtaı úskirik pen ysqyryq bezildep turdy da, ile buǵan deıin estilmegen gúrildegen jýan daýys mańaıdy dúrk shaıqaltty.

— Mynaý tusaý men aıaǵyńdy baılaımyn! Úrim butaǵyńdy jaıǵaımyn! Qash! Bas! Zyt! Butyń but! Zárińdi jut! Iá-hah!

"Iá-hah!" jelmen jetti me, selmen jetti me, jurt bitkendi ekpindete soǵyp ótkendeı boldy.

Jibek taspa sýsyp bosap, asataıaqtaǵy ornyn taba qoıdy. Jetek qoldar jıyryla tartylyp, óz qalpyna qaıta bergende baqsy júreleı turyp ekinshi jibek taspaǵa saýsaq bezedi. Sol — aq eken álgi taspa oq jylandaı atylyp baqsynyń eki aıaǵyn tusap ala qoıdy. Qaıta sheshilip, qaıta shıratylyp, baqsynyń qos qolyn qosaqtaı shalyp, búristirip býyp burap qalyp, bákeltek deneni murttaı ushyrdy. Gúrs etip qulaǵan baqsynyń eki aıaǵy kókke shanshylyp, eki terekteı bop kók tósine boılap qoıa berdi.

Baqsynyń aýzynan kók ala tútin burq etip, mańaıdy burkep alyp ketti. Sol tútin seıilgenshe gújildegen zirkil tóbe quıqalarǵa zirk-zirk qadaldy.

— Sastyń ba! Bastym ba! Mynaý buǵaýmen qolyńdy baılarmyn. Záýzatyńdy jahannamǵa aıdarmyn. Sas! Bas! Qash! Kósh! Ses! Ses! Ósh! Ósh! Iá-hah!

"Iá-hah" jerden shyqty ma, elden shyqty ma, dymy óship, tynysy tarylǵan jurttyń keýdesinde jańǵyrdy.

Jibek taspa bosap sýsyp, shıratyla sheshilip, aqyryn jyljyp asataıaqqa órmeleı jónelgende, qos terekteı kókke atylǵan eki aıaq ta semip, kemip bara jatty.

Baqsy qyldyryqtaı moınyndaǵy qabaqtaı basyn qaltaqtatyp eńsesin tiktep, tizerleı kóterildi. Qaltaqtaǵan bas ońǵa burylyp edi, oń jaqta turǵandar óz — ózinen jalp — jalp qulady. Qaltaqtaǵan basyn solǵa buryp edi, sol qanatty qaýmalaǵandar qoǵadaı japyryldy.

Baqsynyń oń qoly qylyshsha sermelip, asataıaqtyń ushynan salbyraǵan úshinshi taspa-aq shúberekke sart etti. Áldene jarq etti. Baqsy jalp etti. Qyryldaǵan ún qyr asyp ketti. Ókirgen, baqyrǵan ysyl ulasyp ketti. Áppaq taspa — aq shúberek áppaq jylan bop baqsynyń moınyn orap ala qoıǵan eken, eki kóz alaryp uıasynan shyǵyp bara jatty. Qyzyl til kómekeıine sheıin aqtarylyp, aýyzdan túsip bara jatty. Qos tanaý qos apandaı úńireıip, qaraqoshqyl qandy lyq — lyq ytqytty. Yqylyqtaǵan baqsy jantalasa yshqynyp erbeńdegen qoldaryn áreń ıip ákelip, alqymdaǵan áppaq jylandy shap berdi. Taǵy da áldene jarq etti. Jylannyń basy qolǵa saq etti. Úskirik pen ysqyryq joǵaldy. Ókirgen, baqyrǵan daýys sap tyıyldy. Áppaq jylan aq shúberektiń taspasy ǵana bop qyl moıynda bop-bos oratylyp turdy.

Baqsynyń tanaýlary taryla qýsyrylyp, alarǵan kózderi sharasyna jabysa sińip, aqtarylǵan til men kómekeı kómeıge tyǵyldy. Artynsha — aq álgi kómeıden lap etip jalyn atyldy. Úzik-úzik úsh ret ytqytyp, mańaǵy úsh jalyn-otty qaıta týǵyzdy. Úsh jalyn-ot birin-biri qýalaǵan, birin-biri tirsektegen qashqyn — qýǵyn "oıyndaryn" qyzdyrǵan kezde ishtegi — tystaǵy attyly — jaıaýly, jatqan — turǵan tiri pendeniń birde — biriniń boıynda sýymaǵan qan, shoshymaǵan júrek qalmady.

Úsh jalyn — ot aqyry toqaılasa toptasyp qushaq tolar alaýǵa aınaldy da, kenet laqtyrǵan tastaı quldılaǵannan quldılaı kelip, baqsynyń kómeıine suńgip kep ketti. Alaý súńgigen kómeıden izin sýytpastan "Iá-hah!" qudirettene atyldy.

— "Iá-hah!" Kókten kúrkirep kún qostady.

— "Iá-hah!" Dirildep, dúbirlep qara jer qaıtalady.

— "Iá-hah!" Jurt bitkenniń aıqaıy taý men tasta jańǵyrdy.

— Á-á!... Ushtyń ba! Tústiń be! Aıaǵymdy qushtyń ba! Mynaý tuzaqpen alqymyńdy syǵarmyn! Tuqym-tuqıanyńdy tóńiregimen qosa tamuqtyń kórine tyǵarmyn! Kókten ush! Jerge tus! Aıaǵymdy qush! Qush!

Aq, taspa baqsynyń alqymyn aıalaı sıpap, sýsyp bosap sýmańdap jyljyp, asataıaqqa burynǵysynsha asyla qaldy.

Kıiz úıden Aıshanyń bebeýli zary talyqsyp jetti.

Baqsy ornynan atyp turdy. Qorjynǵa qolyn soza bergeni sol edi, júzi jarq etken almas qanjar jumyryǵyna qystyryla qaldy. Sol boıda qanjardy aýzyn apandaı ashyp turyp, kómeıine tereń boılata suǵyp jiberdi. Suǵyp jiberdi de, yrǵap — yrǵap qap, sýyryp aldy. Sýyryp alǵan qanjardyń almasy qyp — qyzyl bop balqyp shyǵa keldi. Baqsy bógelmesten álgi qyzyl ottaı balqyǵan almas qanjardy óz qarnyna qors etkizip pisip kep aldy. Lan etip jeıdesi janyp, byqsyp sóne bergende, aqtarylǵan ishek — qaryn baqsynyń aıaǵyn kómip ketti.

Aıshanyń qulyndaǵy daýsy quraqqa ketti.

Shanshylyp turǵan qara qobyzdyń shanaǵy óz — ózinen bozdap baryp, bezildep baryp, pyshaq keskendeı tıyldy.

Esi shyqqan jurt eseńgirep te úlgergen joq, baqsy qanjaryn jarq etkize kóterip qap qulashtap laqtyryp jiberdi. Laqtyrǵan qanjar ishińde eki kúnnen beri zar ılep bebeýlegen áıel turǵan úıdiń shańyraǵyna sart etip qadaldy. Ýyqtar sart — surt etip, keregeler ersili — qarsyly shaıqalyp, shańyraq teńselip qalyp, túzeldi. Ars — ars daýys shyǵandap, tarsyl-gúrsil dybys dúrildep, kókshil ot ushqyndatyp naızaǵaı tutanyp, qara jer bir búlk etip basyldy.

Baqsy jerde aqtarylyp jatqan ishek — qarnyn eki qolymen saýmalaı kóterip aparyp qarnynyń úńireıip turǵan qýysyna tyǵa saldy. Sol zamat qarynnyń tiligi de, kıimniń kúıgen orny da, jyrtyǵy da zym — zıa joǵalyp ketti.

Baqsy turǵan jerinde shyrq kóbelek aınaldy. Shyrq kóbelek aınalǵan baqsynyń aıaǵynyń astynan shyrq kóbelek quıyn kóterilip, shyrqaý kókke baqsyny úıirip ákete jóneldi. Iekterin shoshaıta, bastaryn shalqaıta joǵary shanshylǵan jurt shegin tartyp bitpeı jatyp, álgi úıirilgen quıyn kıiz úıdiń tóbesine baqsyny top etkizdi. Baqsy shańyraqqa shanshylyp, áli de bolsa sheńbirek atyp dirildep shertip turǵan qanjaryn tabanyn tirep kúshene tartyp sýyryp aldy. Qanjardyń izinen, qara shańyraqtan baýyzdaǵan qoıdyń óńeshinen atqylaǵandaı qan saýlap qoıa berdi.

— Ólmep peń áli! Ól! Ól! Ól! Kel! Kel! Iá-hah!

Baqsy "ıá-hahymen" teńselip, shaıqalyp, yrǵalyp,yshqynyp qalǵan kıiz úıdiń ústinen gúrs etip qulady.

-Qolymdy qaǵasyń! Aıaqtan shalasyń!

Apyr — topyr tura sap, apyr — topyr úıge kirgen baqsy, apyr — topyr etip qaıtadan atyp shyqty. Qımylyna kóz ilespeı jarq — jurq etip onda sekirip, munda sekirip júrdi de, bir kez ertteýli atqa qarǵyp minip, kóz ushyna quıǵyta jóneldi.

Qara qobyz óz-ózinen al kep sarnasyn!

Kóz ushynda qara daýyl tutanyp, al kep dýyldasyp!

Qara daýyl aspandy búrkep, kúnniń shartabaǵyn qomaǵaılana jutyp jibersin!

Qara jerdi qarańǵylyq torlasyn!

Kenet kóz ushynan aqqan juldyzdaı bop jalǵyz at beri quıǵytsyn. At tuıaǵynyń dúsiri mańaıda jańǵyryp, qara daýyldy uıtqyta qýyp jetsin. Qarańǵydaǵy torynan jarq etip kún shyqsyn! Tóńirek nurǵa bóksin!

Jalǵyz at omyraýyn aq kóbik jýyp jetkende, qarǵyp túsken boıda baqsy kıiz úıge qoıyp ketti. Teńselgen úı, shaıqalǵan úı qamshy sabyndaı kóterilip qaıta tústi. Kóterilip qaıta shókti. Úshinshi ret kóterile berip, endi teńselýin de, shaıqalýyn da toqtatyp, nyq ornyqty. Arsy — gúrsi dybys temir qyrǵyshpen qazannyń túbin qyrǵandaı qulaq shekelerdi osyp tústi.

Qurǵa asylyp, qur jany ǵana qalyp bebeýlep turǵan Aısha yshqyna shyńǵyryp jiberdi. Sol yshqyna shyńǵyrǵan únge qosyla náresteniń názik ińgási shar ete qaldy.

Qara qobyz bir — aq ret sańq etti de, qısaıa ketti.

Úıden eki jaǵy sýalyp, eki kózi úńireıip, eki samaıdan qara teri badanadaı bop tógilip baqsy shyqty. Eki — úsh attap bardy da, úı syrtyndaǵy kókmaısaǵa qıralań etip qulap tústi. Qulap túsken boıda qor etip qalyń, qatty uıqy qushaǵyna shomdy.

Úıden kımesheginiń etegi shubatylyp qartań áıel enteleı shyqty. Túıteni kózimen izdep, tus — tusqa baǵjıa qarap turyp aıqaı saldy.

— Ýaı, Dúmdi qaınym! Súıinshi! Uldy boldyń!

Sol — aq eken, turǵandar Túıteni qaýmalap qorshap alǵanda, áıelder Aısha jatqan úıge lap qoıdy.

— Aq túıeniń qarnyn jarasyń endi, Túıte!

— Qudaı jarylqady degen osy!

— E-e, Bıaǵanyń batasy tegin ketýshi me edi. Ul súıesiń, muragerli bolasyń degeni aınymaı keldi ǵoı!

— Áı, endi bir ulan-asyr toı kórermiz-aý!

— Oıbaı! Anaý baqsy ólip qalǵan joq pa?! Ózi ábden sharshady-aý!

— Iá! Daýryqpa! Shýlamańdar. Tynyqsyn. Ońaı dep peń jyn-perimen alysýdy.

— Áı, sonda da dál búgingideı baqsynyń arpalysqanyn buryn kórmep edim... Áı, bir kádik bar-aý! Bir kádik bar!.. Zarary jaqsyǵa tımese eken. Elge náýbet bermese eken. Baqsynyń ana jatysy tegin emes. Ábden qaljyraǵanyna qaraǵanda, áı, úlken bir... orasan bir jamanat habar jeter-aý.

— Týý, Ábeke! Siz de qaıdaǵyny múńkitip turasyz — aý. Jaqsy lepes — jarym yrys. Súıinishtiń suryn qashyrmańyzshy.

Manadan únsiz otyrǵan Aralbaı tamaǵyn qyrnady. Túıte týysqanyna jalt qarady. Alpamsadaı aqsur júzdi aǵasynyń qalyń ósken qabaǵynyń astyndaǵy kózderde inige degen meıirim tuna qalǵan edi. Kúlimsireı bergen Túıte de tez yqylas bildire, basyn ızeı tústi.

— Túıtejan, alasań bıiktep, bıigiń asqaqtap ketti ǵoı búgin. Qolyń uzaryp, qonysyń kóbeıgenine senen de góri kóp-kóp qýanatyn aǵaıynyń mine qasyńnan tabylyp otyrmyz. Mal tólden, el urpaqtan ósedi. Órkenińdi jaıǵanyń, tamyryńdy tereńdetkeniń anaý sábı ińgásimen aıdaı álemge osy qazir — aq aıan bop jatyr. Sol kishkentaı shirkin soıyl soǵar tentek bolmaı, qylysh kóterer azamat sarbaz, qol bastar sardar bolsyn degen tilegimdi qabyl al. Batyrlyǵyńdy kóre almaı basyrlyq jasaǵan keı jel ókpelerdiń aýzyna qum quıylǵan da kún búgin. Bir kúni kúlik, bir kúni búlik bop qutyratyn aǵaıyn arasynyń araz — qurazynyń da tyıylatyn kezi búgin. Bıaǵanyń batasy daryǵan náreste ǵoı, eńkek basty erkekti shalqaq basty erge aınaldyrar el serkesi bolsyn murageriń. Baýyry tastaı berik, ózińe jastaı serik bolsyn tuńǵyshyn, Túıtem! — degende, Túıte eńbektegen boıda súrine qabyna jetip, aǵasynyń qushaǵyna kómildi. Kózinde tumantqan urlyqy dymqyldy jasyrǵysy keldi me, betin keń ıyqqa úıkep-úıkep jiberdi.

— Arekem! Aınalaıyn aǵajanym! Aıtqanyńyz kelsin. Úıip — tóktińiz. Tilegińiz qandaı taza edi. Shólpildedim de toldym.

Aralbaı Túıteni qaýsyra qushyp, sonsoń arqasynan qaǵyp qaldy.

— Já! Sabańa tús.

Túıte keıin serpilip, quıryq basty. Aǵasyna endi sabyrly júzdiń áldene kútken syńaıyn tanytty.

— Túıte, anaý baqsyny jigitterińe aıtyp, bir úıge kótertip aparyp, jaılandyr. Ol endi kópke deıin oıana qoımas. Arpalysy qatty boldy ǵoı. Mynaý Ábildanyń da sóziniń jany bar. Qaıyr baqsy jaı ǵana baqsy emes, áýlıe de ǵoı. Men de sekem aldym — aý. Teginnen tegin op — ońaı sylq ete qalmas edi ol. Áldeneden shoshyndy — aý deıim.

Jaraıdy. Bosqa kúdiktene de bermeıik. Toı ǵoı búgin. Sharýańnyń qamyna kirise ber, baýyrym, — dep Aralbaı Túıteniń endigi yńǵaıyna keńshilik berdi.

Sodan keıin aýyldyń ózindik qarbalas tirligi bastalyp ta ketti.

Túıte Aısha jatqan úıdiń tabaldyryǵynan attaı bergende júreginiń attaı týlaǵanyna kádimgideı tolqydy. Ol anaý zaryǵa kútken "kishkentaıyn qazir kórem — aý, kezdesem — aý, keýdeme basam — aý" degen asyqtyrǵan qýanyshynan ba, álde sol qýanyshty tusaý salǵandaı kibirtiktete bergen belgisiz bir kúdiktiń keýdede tirilgeninen be áıteýir tolqyǵan keýdesin basa almaǵan kúıde, oń jaqta, aǵash tósekte jatqan jubaıyna tesile qarap, tórge ozbaı turyp qaldy.

Aıshanyń tostaǵandaı kózderiniń aldy kógis tartyp, aq eti molaıa kórinip, jaǵy sýalyp, júdeý tartqan júzdiń qyzyl erinderiniń ushynda ǵana yrzalyq tanytqan jaırań kúlkiniń taby bilindi.

— Tólbasyńyz qutty bolsyn, otaǵasy!

Aıshanyń daýsy Túıteniń qulaǵyna beıish únindeı bop estilip edi. Keýdesin syqaǵan belgisiz kúdigi seıilip ketti de, búkil tula boıynda dýyldap lepirgen súıinishtiń, shadyman kóńildiń shattyǵynyń ystyq qany tasyp ala jóneldi.

— Óziń de mereıli bol, Aısha!

— Kishkentaıdy kóresiz be?— dedi júzine sharbylanap qyzyl nur júgirgen jubaıy áli de beri attaýdyń retin tappaı kibirtiktep turǵan erine óziniń qulaqqa maıdaı jaǵatyn áserli únimen.

— Kóreıin!.. Kórem ǵoı. Qaıda ózi?!

Kún uzyn únsiz otyrǵan aqjaýlyqty áıel, sirá kishkentaıdyń kindik sheshesi ózi bolsa kerek, ornynan lyp kóterilip, syńǵyr kúlkisin úı ishine toltyryp jiberdi.

Áli de nury taıa qoımaǵan bádendi júzinde kúlki tabyn kilkite, qasyn kere qaldy.

— Kórimdik, Dúmdi qaınym! Búkil Aspap2ataýlynyń atustaryn op-ońaı kóre qoımaqsyń,á. Jolymnan nege jańylaıyn. Jolyńnan nege attaısyń, qaınym-aý.

Túıte qarqyldaı kúldi.

— Oý, jeńeshe! Al, al! Qalaǵanyńdy al. Kerneıdiń kókalalary jetedi bir shashylýǵa. Soǵymyń moınymda.

— E, báse! Dúmdi qaınymnyń dúmi osal bolýshy ma edi. Má! Tanys ulyńmen! Áı, kúshik neme! Pushyq neme, kókeńe sálem ber! — dep áıel Aıshanyń irgesinde qundaqtaýly jatqan sábıdi ilip alyp Túıtege ustata berdi.

Túıte qyzylshaqa, alja-alja betke emirenip ernin tıgizip, eljirep uzaq ıiskedi. Aýzyn taýsap, qaımyjyqtaı erinderin jybyrlatqan sábıdiń eshkimge, eshteńege uqsamas, ózine ǵana tán tátti tańsyq juparyn tanaýlaı sińirgen jas ákeniń súıek-súıegi balqyp júre bergendeı bosańsyp sala berdi. Sony sezdi me, álde Túıteniń nárestege uzaǵyraq jabysyp qalǵanyn baıqady ma, Aısha aqyryn ǵana kúle dybystady.

— Otaǵasy-aý! Kishkentaıyńyzdy tunshyqtyryp alyp júrmeńiz.

* * *

Dastarqan jınalyp úlken úıdegi qonaqtar azaıǵan kezde Túıte Aralbaı aǵasynyń qolyna dombyrasyn ustata qoıdy.

Aralbaı Túıtege ajyraıa qarady. Onysy: "Munyń qaı qolqań?" deıtin nyǵyzdyqpen jetip edi, ininiń asa bir qýanǵan, meımanasy asqan hali túr — túsinen tanylyp tur eken, túsine qoıdy. Túsine qoıdy da, dombyrany jaılap shertip, qulaq kúıine túsire bastady.

— Kópten ózińizdi estı almaı ketip em... Dombyrany kóp ustamaıtyn boldyńyz-aý, aǵa.

Aralbaı endi Túıtege yqylastana qarap, basyn ızedi.

— Ras, ras aıtasyń, Túıtem. Ońashada, ózimmen ózim qalǵanda bolmasa, dombyraǵa onsha úıirligim joq. Búgin endi eriksiz ustattyń. Perzentti bolyp, tóbeń kókke jetip otyrǵanda qolyńdy qaqsam, saǵan da maǵan da ábúıir bolmas. Kóńilińnen shyǵa alsam, jaqsy. Áıtpese myna saýsaqtar baıaǵydaǵy jorǵasy men júıtkýinen jańylǵaly qashan. Sonda da tyrysyp kóreıin.

Dombyra birazǵa deıin kúmiljip, kibirtiktep, arqandaýly arǵymaqtaı qazyq aınala tekirektedi. Qaıta shıryqty, qaıta bezektedi. Sodan... arqany úzildi me, tusaýy sheshildi me, keń dalaǵa kósile quıǵytty. Bes saýsaq perne qýalap ersili-qarsyly júıtkigende, qara shanaqtan tógilgen áýen keregeni tesip óterdeı úı ishin kernep, toltyryp ala jóneldi.

Dalada daýyl tutandy. Teńizde tolqyn týlady. Azynaǵan jel aspanda damyldady. Doldanǵan tolqyn aspanǵa shanshyldy. Teńiz tirlik qaqpaqyldaǵan pendeniń jan aıǵaıy tolqyndardyń shýylynda qumyǵyp shyǵyp, qumyǵyp jutylyp turdy da, kenet anaý shanaqqa qaraı quıyndaı ushqan saýsaqtardyń astynan yshqyna bezektep, shyǵandap sharyqtap ketti. Sol shyǵandap sharyqtaǵan ál-dármen únine endi ashýly jeldiń yzaly sýyly aralasty. Sol-aq eken kúıdiń ekpini odan saıyn ekilendi. Shanaqqa tasyrlaı tıgen oń qoldyń bes saýsaǵy bes túmen qoldyń alamanǵa atoı salǵan selińdeı qatýlandy. Kókjıekten kún batyp ketip, aspandaǵy aı shatynaı synyp qara jerge jarq — jurq qulaǵandaı ma — aý, álde sol kókjıekten endi — endi týyp kele jatqan kúndi qara daýyl qańbaqtaı qýyp ala jónelip, álemdi arsy — gúrsi únder qaptap ketti me — aý, ústi-ústine órshigen azynaǵan, aryndaǵan ártúrli únder, ártúrli at oılar, ártúrli ozan-urandar qym qýyt aralasyp ketti me — aý, dúnıe asty — ústine shyǵyp, astan-kesten kúıge kóshti. Astan-kesten dúnıeniń bezildegen tili, bezengen qarýy, zýyldaǵan jebesi, ysyldaǵan qylyshy, shaqyldasqan súńgisi bozdaǵan túıeniń, ańyraǵan ananyń, jylaǵan balanyń qymqýyt daýystaryn basyp ótip, pendeniń basyn perishtelerine dop qyp ustatyp, tóńkerilgen tul denelerden tóbe jasap, soǵys zobalańynyń soıqan kórinisin jaıyp saldy.

Saýsaqtar kibirtiktedi. Álgindegi úsh — tórt perneden toqaılasatyn sonar shalys jańylysyp, endi durmek únderdiń legi úzilip-jalǵasyp, úzilip-jalǵasyp turdy da, bir sát ýili anyq sezilgen baıaý yrǵaqqa aýysty.

Joq, dúnıeni áldıleıtin de, aıalaıtyn da alasapyran tirligi mol atys-shabysty aıqas pen shaıqas emes eken. Álemdi alaqanynda terbetetin jumyr basty pendeniń bir — birine degen meıirimi men bir — birine degen súıispenshiligi eken. Kóńilińe qanaǵat berip, keýdeńe raqym nuryn quıatyn baýyrmaldyq eken. Sol qanaǵatqa tushynǵan janyńnyń raqymshyl júregi týǵan topyraǵyńnyń tabanyńnyń astynan tabylatyn kezine mereılengen sátte dúnıeniń tórt buryshyna izgilik pen meıirim tógýden basqa baqyt bar dep oılamas ta. Sondaıda jer túbinen jetetin bir tylsym ún: "Adam-pende, senen asqan qudiret joq! Jasaǵan haqtyń ózinen de qaıyrly izgiligińmen asyp túspediń be" dep qulaǵyńa sybyrlap jatqandaı, on saýsaq bıpańdady — aý bir. Sol qudiretti sybyrǵa túgel ısingen adam — pende janymen emirendi — aý bir. Beıbit kúnge, beıbit túnge, beıbit tirlikke rahattana alǵys aıtyp, álemdi aıalaǵan ómir — ǵumyrdyń ózimen til qatysty — aý bir. Bir tóli mańyrap eneden týyp jatsa, bir sábıi ińgálap dúnıe esigin qaǵyp jatsa, alty úıli aýylyn abyr — sabyr dýyldatyp, alty aýyldy aımaǵyn toı — dýmanmen dúbirletip, óz qyzyǵymen ózgelerden ózgeshe kún keshetin qazaqtyń ulan — asyr tabıǵattyń tól perzenti ekenin taǵy da dáleldegendeı dombyra kúmbiri uzap bebeýlep, úzdigip úziltip tymyq keshke jomart jandy ańqyldaq jurttyń syryn aqtaryp jatyr.

Túıteniń kózi jumylyp, kókiregi sarnap qoıa berdi.

"Apyraı, Arekem-aı! İshimdegini qalaı kórgen. İshimdi qalaı tanyǵan. Tap basty — aý! Kúıigim kúıinishimnen óspeýshi me edi. Kijinip kıligýshi em ǵoı. Altyqqan saıyn apyraqtap, kılikken saıyn kúıinip toqtaýshy em. Mandytpaı, mańaılatpaı, qol baı-laıtyn tilek ustatpastaı kórinip, quryqty quralǵa jalǵap, ókpeni ashýǵa ulastyryp, daý qýǵyzyp, jaý izdetkizip, dalada dalaqtatqyzyp shapqyza bermeýshi me edi. Ne taptym bireýge quryq ala umtylǵanda, bireýge qanjar ala júgirgende. Qulaǵan qońsymnyń qany aqqan shekesinen. Sulaǵan qasymnyń jany shyqqan keýdesinen. Biraq baıyrqalanǵan kóńil, tushynǵan keýde boldy ma? Qaıdan bolsyn. Shekesi jarylǵan dostyń, jany jahannamǵa jónelgen qastyń bala — shaǵasynyń zary men sheri tappady ma meni. Qappady ma qabyrǵamdy. Tapty da maıystyrdy. Qapty da qabyrǵamdy qaıystyrdy. Al endi... Mynaý kúı... mynaý eljireýik ýil shym — shymdap boıyma daryp: "Adam bol! Asqaq bol! Ózgeni ózindeı kór, ózegine órt salma. Ónegeń meıirimińmen óristesin. Dúnıe alys — julys úshin jaralmaǵan. Tanys — bilis úshin jaralǵan. Uǵynysýdan óter ulylyq joq. Túsinisýden artyq turlaý joq. Tatýlyqty qatýlyqpen iritpe. Dostyqty óshtikpen jaıratpa. Jalǵannyń jazǵyra berseń, jaǵalasar jaýy kóp, dalańnyń kinárattaı berseń, aralastyrar daýy kóp. Jaýdy taýysa alarmysyń, daýdy azaıta alarmysyń. Aǵaıynnyń da ashyǵan aırandaı jelpinter qıǵylyǵy bolady. Kórshińniń de kók qymyzdaı qyjyldatar kıkiljińi qabattasady. Qıǵylyqqa kımeleseń, kıkiljińge keýdelesseń, tórińnen kór qazarsyń, tósegiń tabytqa aınalar. Tirliktiń máni táýbeshil tilekte, eljiregen júrekte, birikken bilekte. Endeshe táýbeńe uıy, tirligińdi berekeńmen órkendet, órisińnen urysty qýyp, esigińnen yrysty engiz. Besigindi tuze. Tuzelgen besigińnen sábı ińgási úzilmesin. Negizdep alǵan tuńǵyshynyń sońynan úrim-butaǵyńdy egizdetip shubat!" dep quıylyp jatyr ǵoı. Abzalym-aı! Aqkóılek aqgileý Arekem-aı! Uıip-toktiń ǵoı! Dúnıeniń kendigin, dalanyń darqandyǵyn, ǵajaptyǵyn sezdim ǵoı. Júregimniń yzǵar torlaǵan bir qylshyǵy qalmaǵanyn endi bilgenimdi kimge aıtaıyn. Nesine aıtam. Dos izdesem, tatýlyq ańsasam, meıirimge bóksem, jasaǵan haqtyń keýdeme nuryn túsirgeni bolar-aq. Janym jaılandy-aý. Jalǵanǵa jar salǵan júregimniń dúrsilin júreginiń dúrsilimen aýlap otyrǵan, tanyp, bilip otyrǵan Arekemniń saýsaqtarynan sergek, Arekemniń keýdesinen sezimtal ne bar eken! Qaıǵyrsa, qaýym bolyp túgel qaıǵyra biletin, qýansa, aýyl — aımaq bolyp dýyldasa qýanatyn, qaıran qazaq, senen óter ulysty taba alarmyz ba? Endeshe sol alashymnyń ardaqtysy myna Arekemniń kishkene Jarylǵabyma degen mynaý úlken qoshemet qurmetin qalaı umytarmyn. Umyta alarmyn ba. Budan artyq qandaı tilek pen bata aıtylar".

Kúı ýildep baryp, syńsyp toqtady.

Aralbaı aq sur júzde tarynyń dánindeı bórtken ter búrshikterin mańdyq oramalymen súrtip áketti. Oń ıyqqa ıegin qondyra Túıtege kózin qydyrtty.

Túıte aqtarylyp ketti.

— Arekem — aı! Ońymnan aı, solymnan kún týǵyza saldyńyz ǵoı. Saı súıegimdi syrqyratar keremetti búgin, osy qazir ǵana tyńdadym-aý, aǵa. Ónegeńiz ózegimdi túgel jaılap ketti-aý. Jer — kókke siz syıǵyzbadyńyz ba, ózim syımaı baram ba, básim ósip, qadirim aspandap ketti ǵoı. Aspandatqan siz ǵoı, ózińiz ǵoı, Arekem!

Aralbaı myrs etip kúlip, Túıteniń ıyǵyna qolyn saldy. Meıirlengen júzdiń qabaqtary tik seripkende, qońyr kózderden jylylyq lebi esti.

— Túsinipsiń, Túıtem. Buqadaı bop topyraq shashyp, buta toryǵan buzyqtardaı bolmaǵanyńa táýba. Tesikten esik shyǵaryp, bútinnen jamaý jasaıtyn keraýyzdar ne bilsin. Osy biligińnen, osy túısigińnen tanba, Túıtem, — dep endi qolyn ıyqtan bosatyp bir yrǵatylyp aldy da, jaırań etken júzdiń oń qabaǵyn jarq etkizdi Kishkentaı shirkinniń atyn oılastyryp pa edińder?

Túıte kúlimdedi. Basyn qaıta — qaıta ızedi.

— Solaı dese de bolady, Areke. Shyntýaıtyn aıtsam, bul shirkinniń atyn Bıaǵamnyń ózi qoıdy deýge bolady.

Aralbaı túgel denesimen shapshań buryldy.

— Qalaı? Qashan?

Túıteniń kózderi jypylyqtap ketti.

— Qashan deımisiz?.. Sonaý bir keshte... Álgi meniń aǵaıynǵa ókpe artyp... shala búlingen kezimde... Bı-aǵamnyń tilek bildirgenin bilesiz ǵoı?

Aralbaı túsine qaldy. Suraýly júzi jadyrady. Qabaǵynda yrzalyq tundy.

— E-e, ony bilem. Qazekeńmen birge bolǵam sonda.

— Sol keshte Bıaǵa: "Táńir jarylǵap uldy bolasyń" dep edi ǵoı. Táńir ras jarylqady meni. Sony yrymdap, anaý kishkentaıdyń atyn Jarylǵap dep atasaq pa deımin, aǵa.

Túıteniń betine qoshtaý kútip, umsyna qalǵanyn baıqaǵan Aralbaı eńsesin tiktedi. Qoldaryn jaıdy.

— Qazekeńniń aq tilegi qulaǵyna shalynyp, Táńirimniń ózi jarylqaǵan bul Túıte batyrdyń oǵlanynyń esimi Jarylǵap, Jarylǵap, Jarylǵap bolsyn! Qylyshtyń júzindeı, naızanyń súńgisindeı ótkir bolsyn. Ulysyna yrys bop ensin, týysyna qonys bop kóbeısin! Áýmın!

Otyrǵandar alaqandaryn qus qanatyndaı japyr-jupyr kóbeıtip, betterin sıpasty.

Sol túni aýyldy "oı baýyrymdaǵan!" daýys dúrliktirip oıatty.

Qaı qazaq "Attan!" dese, at belinen tabylmaýshy edi. Qaı qazaq "oı baýyrymdaǵan!" tóbe quıqany shymyrlatar qaraly habarǵa dúrk kóterilip, óre turmas edi.

Túıte aýlynyń keýdesinde jany bar jamaǵaty uıqyly-oıaý tysqa atyldy.

Sonaý qyr betkeıden jalǵyz quıǵytqan adamnyń qarlyǵyńqy daýsy túngi dalany jańǵyrtyp basyna kóterdi:

— Oı baýyrym!

— Apyraı! Kim boldy eken?!

— Báse, áýlıeniń kádik keltirýi tegin bolmasa kerek edi.

— Já, bosqa daýryqpańdar.

Sol eki ortada álgi jalǵyz atty da aýylǵa enip edi, kelgen boıda kóliginen domalaı tústi. Kómeıinen suńqyldaǵan sumdyq habar tógildi.

— Shańyraǵyń qulady, qazaq! Báıteregiń syndy, Alash! Áz Táýke hanyń dúnıeden ozdy.

5

Qaz daýysty Qazybek Túrkistanǵa mol tobymen asyǵys attandy. Sýyt jortqan júrginshiler tús áletinde qasqa bulaq basyna at shaldyryp, ózderi de aýqattanyp alǵandy. Endi kólikteriniń basyn irikpesten aldarynan qaraýytyp kóringen jataǵan tóbelerdiń qoınaýyna kire bergenderi sol edi, ymyrtqa beıimdelgen keshki apaq — sapaqta árqaısysy bir-bir terekteı zoraıa kórinip elý shaqty atty urymtaldan bularǵa qarsy dúrse qoıa berdi. Qapersiz kele jatqandardy tutqıyldan saý etip tıip, aýdaryp, tóńkerip áketemiz degen keýdemsoq dáme, ońaı oljalaı qoımaq jolaýshylardyń kim ekenin de ańdatpap edi.

Tańybaı batyr aıǵaılap úlgerdi.

— Aqke, Bıaǵany ózińizge tapsyrdym. Áý, jigitter! Qurystyrysymyzdy bir jazatyn boldyq. Al aıanbandar. Biraq kisi ólimi bolmasyn. Bosqa arandamańdar. AqkesiAralbaı aǵasy únsiz basyn ızedi.

Sol-aq eken bularǵa kese-kóldeneńdete umtylǵan tosqaýyl topqa qarsy Tańybaı, Túıte bastaǵan Arǵyn jigitteri elegizip, qulaq qaıshylaǵan ministerine taqym qysyp, lap qoıyp kep qaldy.

— Qarqabat! Qarqabat! Qarqabat! — degen Tańybaıdyń gújildegen daýsyna ilese Eneń Toqasy Jasybaı uly Myrzambettiń kómeılete sozǵan úni dalany basyna kóterdi.

— Aqjol! Qarpyq! Qarpyq!

Osy ekeýine ilese Túıteniń keń keýdesinen "Mashaı! Mashaılaǵan!" ozany taý sýyndaı aqtaryldy. Tasyrlata jóńkigen Tańybaı jigitteriniń ozan-urany keýdelerine shanshylǵan oqtan da aýyr tıdi bilem, kenet álgi qıalaı shaýyp, qyr kórsetken belgisiz qol jaltara burylyp, tyrym-tyraqaı qasha jóneldi.

Qashqan jaýǵa qatyn da er. Álekedeı jalanǵan Arǵyn jigitteri jan shaq keltirsin be, sút pisirim ýaqyt ishinde qojyraǵan tobyrdyń uıpa — tuıpasyn shyǵaryp, jaıaýlatty da tastady.

Jartysy ıesiz ústi bosap qalǵan tul attardy qýyp ketkende, qalǵandary ár jerde bir omaqasa qulap jatqan shapqynshylardy baılapmatap, bir jerge tyrp etkizbeı úıirdi de, astyndaǵy kósheli kók aıǵyrdyń jalyn jelkildete maıda jorǵalatyp kele jatqan Orta júz ulysynyń begi-Qaz daýysty Qazybekti tosyp aldy.

Bı at ústinen, ózine ımene qarasyp, erin jybyrlatqan, qol qýsyryp sálemdesý rásimin tanytqan qalmaq tymaqty, ózbek topyly, qazaq telpekti tobyrǵa uzaǵyraq kidirtip nazar aýdardy. Sodan keıin qasyndaǵy Aralbaıǵa ıek kótere berip, aqyryn ǵana:

— Kimder eken?— dedi.

Aralbaı batyr bas ızep qup alǵanyn tanytty da, kúreń, qasqa atyn ilgeri lyqsytyp, úıirilgen topqa dál ústinen tónip keldi.

— Kimsińder dedi ǵoı senderge. Tilderińdi tistegileriń kelgen eken. Onda shyndap tisteteıik.

Aralbaı batyrdyń qolyna qysyp ustaǵan qamshysy shoshań ete qap, qaıta sylq tústi. Sol sesi — aq jetip artyldy. Únsiz, qybyrsyz topqa ún de bitti, qybyr — qımyly da kúsheıdi.

— Biz be?.. Biz, qudaı uryp, adasqan jandarmyz.

— Iá... uryǵa ury namazshamda kezdesedi dep... Esten tanyp, esiriktengen qazaǵyń da bar aramyzda.

— Shaıtan azǵyrdy ǵoı, shaıtan azǵyrdy bizdi. Áıtpese Táńiriniń buıryǵyn ustaǵan, áýlıedeı áspetteıtin Qaz daýysty Qazybek aǵanyń jolyn kesetindeı kim edik biz.

— Qudaıdyń qarǵysyna ushyradyq. Óziń bilme, bilgenniń tilin alma deýmen apyraqtaımyz da júremiz.

Shýyldaǵan, birin-birin tospaǵan tobyrdyń ashynǵan, shoshynǵan únderinen áıteýir bir óz kinásin moıyndaý lebi eskenin Aralbaı, árıne, sezdi. Biraq áli de shıryqqan júıkeniń yrqymen at ústinen úzeńgige shirene oń qolyn taǵy erbeń etkizgende, doıyr qamshysy bulǵaq qaqty.

— Jón sóıle! Qalaı adasyp júrsińder? Mynaý qalmaq tymaqtylar men ózbek shapandardyń jónin ǵana bilgizińdershi. Jóninen adasyp, jolymyzdan tosyp, ádeıi toryǵandaryń ras bolsa, júrimderińdi úzeıin.

Jaıaý turǵandardyń kózderi sharasynan shyǵa úreıge býyndy. Mynaý "ıá" dese uıpap tastaýǵa attaryn tyqyrshytyp daıyn turǵan sahara jigitteriniń ılikpes túrin qapysyz tanyp tur. Qazaqtary bezek qaqty.

— Jan saýǵa, aǵalar! Táńir qysasynan oırat qysasy asyp tur ǵoı búginde. "Qazaqtyń Táýke hany ólip, shańyraǵy shaıqalyp turǵanda bas kóterer kimi qaldy deısiń, atqa qonyńdar. Qarý — jaraqty tańyńdar!" dep janalǵyshtan da beter dikildep záre-qutymyzdy almady ma. Baraıyn deseń óz qazaǵyńa óziń qalaı jaý bop tıersiń. Barmaıyn deseń qatyn — balandy qamshynyń astyna alyp, dúreleı bastaǵan soń amalsyz barmaq tistedik qoı. Eriksiz ilestik qoı sonsoń. Oǵan mynaý ala shapanyndaı ala keýde ózbek aǵaıyn taǵy qyt — qyttap qosylmady ma. "Ústinen aýdaryp tastap, astymdaǵy hatynymdy alǵan, qaqpamdy qaýsatyp, qoramdaǵy qodyǵamdy alǵan saharanyń qyrshańqy qazaǵyna qyzyl telpek kıgizem. Qyzyn hatyn etem, keregesin otyn etem!" dep tápirdi ǵoı bul shirkinder! — dep top ishinen qara bórkiniń astynan taspalanyp qan bilingen qarabujyr qazaq kádimgideı qınala sóılep, ashyna ashylyp ketti. — Zamannyń qıanaty kılikti me, álde zaman qıanatyn ózimiz adam-pende qalyńdatyp júrmiz be, Qazeke, áýlıe begim, jazǵyrsań da, jazalasań da mine bas, mine tós, — dep bórkin jerge atyp uryp, basyn ıe moınyn ilgeri sozdy.

Qazaqtar kinásin moıyndap "talsha moınym qylsha" dep zar ılep ketkende, ózbek ákalar da "usynǵan basty qylysh kespesti" eskerip, ózbekshe men qazaqshasyn qoıyrtpaqtata, "jazdyq, jańyldyqqa basyp" tizerleı otyra ketisti.

Árkimge de jan tátti. Qalmaq tymaqtaryn eńkeıe berip qara jerge domalatyp túsirgen oırattar, dál tóbesinen tik sulaǵan qyzalaqtyń jińishke kelte burymyńdaı aıdarlarymen topyraq sıpap, mańdaılaryn etikteriniń ushyna soǵyp jatty.

— E-e, aıaq qushý osylaı bolady. Endi men senderdiń aıdarlaryńdy qyrqyp, kótińe quıryq qyp jamap berem, — dep Tańybaı qyzýlandy. Dál osysyn shynynda jasap tastasa qaıter edi degen suraýly pishinin Aqkesine-Aralbaıǵa jalt etkizdi.

Aralbaı "sóıtseń sóıtti" qabaq qatyp qana sezdirdi.

Tańybaı jigitterine belgi bergenshe, manadan kók aıǵyrdyń ústinde bir jambastap otyrǵan Qazybek bı sál yńyrandy. Tańybaıdyń kóterile bergen oń qoly sulq tústi. Aralbaı artyna, erdiń qasyna qolyn tireı jalt buryldy.

— Aıaq-qoldaryn sheshińder.

— Bıaǵa-aý, sonda ne? Bulardy bir han, tóredeı tóbemizge shyǵarmaqpyz ba? — dep bı aldynda erkindeý sóıleıtin Túıte kelispeımin degendeı basyn shaıqap-shaıqap qaldy.

— Áı, Túıtem! Qyzynba bosqa! Árkimniń — aq han, tóreden kem emespin deıtin kókiregi baryn oıla. Árkimniń — aq kótergen shańyraǵy, tik ushqan tútini, sol tútinniń tóńireginde otyrǵan bala-shaǵasy baryn esker.

Bıdiń daýysynda qatqyldyq, úninde zil joǵyn sezgen tutqyndar qaıtadan jamyrap ala jóneldi.

— Áýlıedeı adal Qazekem-aı! Sózińizge quldyq!

— Adastyq dedik qoı. Endi adaspaspyz-aq!

— Bárinen de buryn uıatymnan órtenip baram.

— Qazaq, ózbek bir týǵan. Biz de myna jońǵar nemelerdiń ıtarshysy bolýdan ábden túńildik.

— Mine jan, mine ıman! Kesseń de, keshseń de erkiń ózińde, qasıetti ulys belgi!

Qazybek qabaq shytty.

— Adasqandaryńdy anyq uǵynsańdar, basqasyn tilemes te edim. Aıaq — qol tusalǵan soń amalsyz sharǵy jasap tursańdar, oǵan men ne dermin. Ýlanǵan qastyqty álden — aq bastapsyńdar. Áz Táýkeniń jambasy qara jerge tımesten qazaq dalasyn qanǵa bóktirem deýden artyq jaýyzdyq pen jaýlyq bolmas ta. Sharasyz ilestińder me, sharýamdy shalqytaıyn dep erdińder me, ishterińe kim kirip shyqqandaı. Dýyldaǵan ystyq qannyń jemtik izdemeı, kek qýǵanyn kórsemshi. Qulashtap qylysh siltep, zýyldatyp naıza salǵyzatyn qomaǵaı tirlikten kim tıar...

Já! Sheshińder qol-aıaǵyn! Bosatyndar erkin! Buǵaý tirliktiń búrseńdegen kúl pendesi onsyz da az emes. Manaǵy qarabujyr bórikti qazaq shylbyr batqan bilegin ýqalap turyp endi bıge basyn kótere keń ashylǵan kózderimen týra qarady.

— Apyra-aı, Qazeke-aı! Dittegen jerimnen tabyla bergen týralyǵyńyzdy buryn sezsem de, bilmeıdi ekem. Qaýsaǵan keýdemniń shybyn janyn dúreden de kúshti ádiletińizben — aq murnymnyń ushyna taqap ákeldińiz — aý. Jetti ǵoı aıtqanyńyz jetesiz myna mendeı paqyryna. Qaraly eldiń jaraly júregine naıza siltemek bolǵanymdy uqpasam, tórt aıaqty haıýannan nem artyq bolar edi. Uqtym da buqtym ǵoı. Qazir ǵana emes, mana anaý tustan "Aqjoldaǵan!" uran, "Qarqabat, Qarpyqtaǵan!" ozan estilgende — aq, tóbemnen qudaı urǵanyn sezbep pe edim. Sol ses úni sol sátte sespeı qatyrsa dep ishteı jalbarynǵanymdy Táńir haq qana rastaı alar — aý. Men shirkin shyryldaǵan náresteniń ińgásindeı de ún shyǵara almaı, mynaý aıdarlylardyń aıbatynan seskenem dep, aryma qanjar siltep, nárime ý seýippin. "Aqjol!" meniń de uranym edi buryn, Qazeke!.. Qaz daýysty Qasıettim! Al sol qasıetimnen baz keship, qasıetti uranyma qural ala umtylǵanymdy túısingenimde... "Áý, baýyrlar! Áý, Alashtyń azamattary! Tóbemizden jaı tústi — aý! Jasaǵan jolymyzdy kesken eken. Qaıtyńdar! Qarsylaspańdar! Óz ózegimizge ózimiz qanjar suqqaly kele jatqanymyzdy kórdińder me!" dep at basyn burǵyzǵanyma myna kóz aldyńyzda mólıgen kináli qazaqtaryńyz kýá, — dep qarabujyr adam kózin áli de taıdyrmastan basyn eki jaǵyna sál-sál burǵyshtaǵan syńaı bildirdi. Aıaq-qolymdy Siz sheshkizgenmen tusalǵan arymdy, buǵaýlanǵan janymdy bosatar qudiret joq qoı. Óz ishimniń tireýin ózim qıratsam, ózegimdi qashan, qaıtip qursaýlaı alaıyn.

Bul eki ortada bosaǵan attardy ekeý — úsheýden jetektep jigitter de jetken edi, bı yńǵaıyn baıqaǵan Aralbaı sergektikpen qamshysyn shoshań etkizdi.

— Kólikterin berińder ózderine.

Tutqyndar dúr qozǵala bergende, Aralbaı batyr jáne gúr ete qaldy.

— Toqta bylaı!

Tutqyndar qalt tyıylyp, tomsaryp tyna qaldy.

Aralbaı keýdesin tiktep, sál qysyńqy ekinshi kóziniń kirpigi qozǵalmas óli janarymen tesireıe shanshyldy.

— Oırattyń basshysy qaısyń eń?

Eshkim men deı qoımady. Tańybaıdyń aýyr doıyry zildene kóterildi.

Álgi qarabujyr qazaq ilgeri lyqsydy.

— Tóre men qara, bar men joq birdeı emes deýden góri, batyr, qorqaq pen batyldyń arasy jer men kókteı deý áldeqaıda durys — aý. Oırattyń basshysyn izdeseń, myna butyna jiberip, qazaqtyń keń dalasyn ylańymen de, nájisimen múńkitip jatqan osylar ǵoı. Mine mynaýsy....áı, ashyńdar aralaryńdy, osy ógizdeı óńmendegen nemesi, — dep qarabujyr adam táltirektegen aıaqtarynyń býyn-býyny bosap, tizerleı qalǵan torǵaýytty jıirkengen kóziniń qıyǵymen ǵana ilip tústi.

Aralbaı Túıtege ıek qaqty.

Túıte atynan dik etip sekirip tústi. Sekirip túsken boıda oń qoly dóıdekýli kisedegi qynǵa jarmasyp, qanjaryn jarq etkizip sýyryp aldy.

Jarq etken qanjar batar kúnniń eń sońǵy qyzyl alaýyn almas júzinde jarq-jurq etkizip, joǵary serpigende, qara jerde tizerlegen oırat qıralań etip bir búıirine sulaı ketti. Sulaı ketti de, tuıaq ta serippesten qybyrsyz qaldy.

— Oı, mynaýy sespeı qatty ǵoı. Júrek qaby jarylyp ketkennen saý emes. Áı, Túıte-aı! Ázireıilden neń kem. Qanjaryńdy jarqyldatyp tap bergeninde adamnyń adamy shydar-aý bopsańa.

Ár jerden bir tutana bergen kúlkini Tańybaı alara qaraǵan túrimen-aq tyıyp tastady.

— Báribir qyryq aıdaryn! Tulymdymyzdy tul qylam degen qasaqy jaý ǵoı. Aıdaryn qyrqyp aıbatynan jurdaı qylaıyq. Ólse, óligi aıdarsyz ketsin.

Túıte eki — aq attap jetip, aıdardy sol alaqanynyń ýysyna qysqany sol edi, qybyrsyz jatqan oırattyń kózderi keń ashylyp, kómeıinen qyryldaǵan ún shyqty.

— Áı, mynaý ólmepti ǵoı!..

— Júrek qaby jaryldy deıtindeı, osylarda sol júrek bar ma eken. Aıaýshylyqtan jurdaı júreksiz sumyraılar ǵoı shetinen.

— Qoıannyń túrin kórip qaljasynan túńil degendeı, bu nemeler qatyn — qalash, bala-shaǵalardyń aldynda ǵana batyl. Basqa jerde butyna sıip, boǵyn syǵatyn qatyn emes pe. Qoryqqanynan talyp qalǵan ǵoı.

Túıte aıdardan qysyp ustap, kónekteı basty kekjıte kóterip, oıratty keýdesine turǵyzdy.

Oırattyń kózderi uıasynan shyǵardaı alaqtap, jarqyraǵan qanjardyń almas júzine baılanyp qalypty.

— Ó-ó-óle-em be?!

Qarqyldaǵan kúlki keshki dalanyń kólbeı sulap, qoınaý — qoınaýǵa jarysa súńgigen kóleńkelerimen birge uzaryp, birazǵa deıin taý — tasty jańǵyryqtyryp jiberdi.

— Áı, mynaý qazaqsha saıraı jóneldi ǵoı.

— Shynynda da laq tekedeı baqyrtyp baýyzdaı salsa qaıter edi.

— E, nesi bar. Áz Táýkeniń jolyna shalar qurbandyqtyń basy etermiz onda. Sóıteıik. Qurbandyqqa shalaıyq, — dep aıaq astynan jigitter ekilene qaldy.

Qazybek bı taǵy yńyrandy.

— Áı, jigitter! İzgilik izdeýden góri ozbyrlyq jasaýǵa beıim turasyńdar-aý. Ozbyrlyq bılegen keýdeniń júregi joǵalaryn eskermeseńder, bar júrekten ózderińniń de maqurym qalaryńdy bilińder. Áz Táýke azamat edi. Asqaq edi. Alasartpańdar asqaǵymdy qan júktep. Áz Táýke Alashtyń asyly, ardaqtysy edi. Ataq-dabyrasy adalymen, ádildigimen alty alashtan da asyp, oıdaǵy, ormandaǵy orysyńa, qyrdaǵy, qıyrdaǵy qytaıyńa ketpep pedi. Jendettik jasap jelushyq etkileriń bar ma sol abyroı — ataǵyn ardagerimniń. Áýlıedeı tazamnyń erteńgi musylmandyq jolyn adamnan qurbandyq shalyp, qanmen bylǵaıyn dep pender!

Turǵandar jym boldy.

Túıte endi bógelgen joq. Qanjaryn jarq etkize bir — aq siltedi de, tutamdap turǵan aıdardy túbinen oryp jiberdi. Qaýǵadaı bas sylq bosaǵanda, oırat opyryla qulady. Alarǵan kózderde jylý ma, jylt pa, áldebir kúńgirt ushqyn tirildi. Sirá, "endi ólmespin. tastan qulaq, jo-oq, bastan aıdar sadaǵa!" deıtin dalbasa dámeni saýmalap jatqan tárizdi.

Aralbaı qarabujyr qazaqqa qabaq seripti.

— Osy seniń nyspyń kim?

— Bekdáýlet. Qurama ishindegi Arǵynmyn.

— Al Bekdáýlet. Janyń olja. Álginde Qazekem aıtty ǵoı arysymyz, aǵamyz ben jaǵamyz bolǵan Áz Táýkeniń aqyrettik jolyn jónimen, jobasymen ótkizeıik dep. Alaman bop sol qasıetti jolymyzdy kestegenińdi keshirgim kelmese de, kesiriń tımesin degen nıetpen saǵan, ózińe ǵana bes qamshy dúre salǵyzbaqpyn. Óıtkeni seniń, Bekdáýlet, ózińnen sóziń kesek túsip jatyr. Óziń ózgeden kesek shyǵyp jatyrsyń. Osyma kelisesiń be?

Bekdáýlet tóbesine qısaıta qondyrǵan bórkin tóbesinen ýystap kóterip, jerge alyp soqty da, eki qolyn qýsyryp búk tústi.

— Oıpyraı, aqsaqal-aı! Manadan "kúná arqaladym, Alashyma alaýyzdyq jasadym. Áz Táýkeniń árýaǵyna qylap keldim. Osy kúná-jalamdy, kesirkesamattyǵymdy qalaı óshirem, qaıtyp arylam?" dep ólimdi ózim ishteı qajap, qaýsap tur edim. Týý, aǵasy, qandaı keńshilik berdińiz. Keýdemdegi berishti bosatyp keńitip jiberdińiz-aý. Bes emes bes júz qamshy dúre salǵyzsańyz da, Bekdáýlettiń kók ógizdiń moıyn turyq qajaǵan moınyńdaı kónteri jotasy kóterer-aý. Biraq sonymen ókinishimniń ornyn ózim toltyra alsam. Arymjanymnyń sadaǵasy deıtin qazaq ekenim ras, aǵalar dep shekpenin sheshe bastaǵan Bekdáýletke Qazybekte, basqalar da yrzalyq aıtyp eriksiz bas shulǵysty.

Túıte ózgeler atynan túse qoımaǵan soń, jotasyn kósep, yńǵaılana qalǵan Bekdáýletke jaqyndap barýyn barǵanmen qamshysyn kótere qoımady. — Nege bógelesiń? Jaýdan qaıtpaǵan júregiń, jaman-jáýtiktiń shúıkedeı jotasynan taısaqtap tur ma. Álde qaıdaǵy bir qańǵyma tóbetke bola qolyńdy bylǵaǵyń kelmeı me.

Túıteniń beti bozaryp sala berdi. Doıyry shoshańdap kóterilip sýyldap quıylyp, qýshıǵan aryq arqany tilip tústi. Bekdáýlet búkil denesimen kirjiń ete qaldy. Aq jeıdege taspalanyp qyzyl belbeý júgirdi.

— Oıpyraı, Túıte-aı, baıqasańshy!— dedi at ústinde turǵandardyń áldebiri.

Qamshy ekinshi ret ysqyrdy. Jonarqa taǵy bir týlap tústi. Aq jeıde tilinip, tilik boılaı qan shyp — shytyp ótti.

— Qolyń qatty edi ǵoı, qurdas.

Bul árıne Tańybaıdyń saqtandyrǵany. Sesińdi esińmen qursaýla deıtin dalbasasy.

Qamshy úshinshi ret siltendi. Sýyl alǵashqy ekeýin-deı estilgenimen aq jeıdeniń astynan bileýlengen taspa tilik bul joly onsha uzarmap edi, Bekdáýlet qıqań etken ıyǵyna ıegin shoshaıta qoıdy.

— Jańylma siltesińnen! Sen aıaǵanmen óz kesigim aıamaıdy. Soq qatty! Aıamaı soq!— dedi.

Júdemeldete taǵy eki tilik túsirgen qamshy sońǵy ret qara jerdi oqys osyp túskende, qıyrshyq tasoǵyndaı atylyp, burshaqtaı jaýyp ketti.

Bekdáýlet shekpenin jelbegeı jamyla saldy. Qolyn keýdesine tosyp, manadan únsiz otyrǵan bıge basyn eńkeıte ıdi.

— Qazeke, alashtyń almaǵaıyp mezetinde aldyńyzǵa tap boldym. İzdesem taptyrmas, ańsasam jetkizbes sáttiń dál myna qırakezik sátte bolýy janymdy qınap tur. Biraq aıtpaı jáne qala almas jaıym bar. Kórerim alda dep aldanar jastan ótippin. Sondyqtan kórgen quqaıymnyń kóptigin aıtpasam da sezip tursyz. Nuryn jalaǵan kúnimdi de kópsingen taǵdyrdy pesheneme Táńirim jazdy desem de, keıde bulqynǵym — aq bar. Búk túsire beretin zamana qysastyǵy báribir bosatpaıdy. Bosatpaıdy deıtin kónbistiktiń sharasyzdyǵy búgingi qaraqshy tirlikti mańdaıyma tańbalap basqyzyp, kiriptar etti de ǵoı. Ashynyp ashýǵa basqanymnan ne qaıyr. Tap erteń taǵy bir ala shapandy ózbek ákireńdep ózegimdi sýyrardaı bolsa, taǵy bir qalmaq tymaqty oıraty basyma áńgirtaıaq oınatyp erkimdi urlasa, taǵy da bir dúrmekke ilesip, keń dalamnyń bir túkpirine keregesin jaıǵan qazaǵymnyń aýylyna atoılap kirip, Alashymnyń qanyn aǵyzyp, abyroıymnan aırylmas pa ekem? Sóıtkizbes dermisiz. Amalsyz keskektegen ıtteı ǵyp, arsyldatyp óz alashymnyń óńeshine azýymdy basqyzady — aý.

Bekdáýlet endi mańaıyndaǵy serikterine qyzaryp ketken kózin jalt etkizip qadap — qadap ótti. Tomsyraıa qalǵan júzder "aıtqanyń rasty" túıilgen qabaqty júzderdiń ıek qaǵýymen bildirdi. Bekdáýlet endi tipti aqtarylyp ketti.

— Qazeke, mal elde, el týǵan jerde bolǵan dáýrendi biz ańsamaı ma ekenbiz. Jerden el aýǵan soń, elden mal aýlaqtanbaı qaıtsin. Malsyz qazaq qaýqarsyz qańqa ǵana. Jer tyrmalap, topyraq arshyp, kúnkóristiń qamyn jasaǵan da bolamyz. Sol tirligimizdi de kópsinetin dúmdilerimiz kún saıyn kóbeıýde. Namys dep shirenetin kúıden ajyradyq pa, búginde qazaqpyz deýden de qalyp bara jatqan halimiz bar. Ay, Ertis pen Edilden at sýaryp, Arqada aýnap kúlip, Altaıda turmys quryp, Qytaı qorǵanyna quryǵyn súıegen jaýynger halyqtyń urpaǵymyz degenge senetińder azaıyp bara jatqany qalaı. Qazaqpyz deýge aýzymyz onsha bara qoımaıtyny qalaı? Neden úrkip, neden shoshynamyz? Álde keshegi atoıymyz aspanǵa jetetin, qaharymyz qara jerdi dirildetetin qudiretimizdi birjola joǵaltyp aldyq pa? Syqsyńdaǵan oıraty omyraýlasa, shybjyńdaǵan ózbegi keýdelese, omyraýymdy teskizgenim, keýdemdi basqyzǵanym emeı nemene. Eseginen tússe esi ketetin ala shapandydan úriksek, oraǵytyp aldynan shyqsaq, odyrańdap beze qashatyn oırattan shoshysaq, alpys eki baýly alashtyń basynan baǵy taıǵany ma? Bes qarý asyna alar erleriniń kejegesi keıin tartqan ezge aınalǵany ma?

Bekdáýlet qyzynyp ketkenin endi sezgendeı bıge kóz toqtata qarap, bógelip baryp, qaıta júıtkidi.

— Qazeke, ózimnen dáýren ketken soń, búkil qazaǵymnan dármen ketti me dep jatsam, ashynǵanym shyǵar. Ashynǵan adamnyń allasymen de ustasary bolady. Ylǵı tórde otyrǵannyń tóbesi bıik kórine me, shalqalaı-shalqalaı qarap kóz taldyrdyq pa, keıde taban astyndaǵyny baıqamaı tońqalań asyp jatatynymyz da bar.

Mynaý zarym ba, jan aıqaıym ba, artyq aıtyp tońqalań asyp jatyrmyn ba, áıteýir qulaǵyńyzǵa jetse degen bir shyrylym edi. Jetkize alsam, qýanyp, sindire, ilindire almasam qýaryp ketemdaǵy, — dep sál bógelip bıdiń betine ajyraıa qarady. Qazybek bı sál bas ızedi.

Bekdáýlettiń kóziniń qıyǵynda jylt oınady. At ústindegi adamnyń sál qımylynan — aq boıy jazylyp, arqasy keńip sala berdi.

— Boılaýyq oı saıraýyq tilge de kónbeıdi eken. Oıymdy pyshyratyp alsam... aldyńyzǵa endi kele alam ba, kóre alam ba dep sasqalaqtaýymnan ǵana, Qazeke. Birdi aıtyp, birge kettim. Endi tótesine kósheıin. Ala shapandy da, qalmaq tymaqty da kórip tursyz. Myqtynyń aldynda bular býtyna jibergenimen bylaı shyǵa, ońasha qoldaryna tıgenimizde bular bizdi butarlaıtynyn menen kem bilmeısiz. Meni qınaıtyn endigi kúnimniń, endigi kúıimniń múshkildigi. Ózim ǵana bolsam bir sári. Anaý artyma ilesken bir aýyl, bir qaýymnyń jaı — jaǵdaıy. Qoparyla kósher edim, qonar saıymdy kim kórseter? Tamyr jaıar qunarymdy qaı qıyrdan tabarmyn? Soǵan qabaq alartpaı, qushaq jaıar kimim bar?

Qazybek er ústinde yrǵalyp aldy. Bekdáýlet sózi qabyrǵasyna qatty batqanyn surǵylt tartqan júzinen anyq ańǵartty. Aldymen týysqan inileri Aralbaıǵa kirpik qadady. Odan álgi shanshylǵan kirpikterin Túıtege, Tańybaıǵa kezek — kezek shúıiltti. Qısaıa burylyp óz tobynyń arasynan áldekimdi kózimen izdeı bastady. Aqyry qarashyǵy áldekimge tikteldi de, turyp qaldy. Bıdiń ózine qadalǵanyn kórgen Myrzambet keýdesin kótere, dóńgelek júzin túgel bura, elgezek peıil tanytty.

— Myrzambet! Estidiń ǵoı.

— Iá, Bıaǵa! Estidim.

— Jetti ǵoı jan aıǵaıy janyńa?

— Iá, jetti.

— Men saǵan jarylqa demeımin, jalǵas deımin. Qolynda qudaıǵa shúkir, aq buıdań bar. Aýzymen oraq oratyndardy aqylyńmen orap alatyn kisiligiń de mol. Osy kúnge deıin tóńiregindegilerden qıanatyńnan qysyldym degen kúńkil-kúbir estilgen de emes. Saıyn laıyqtap, tamyryn jaıǵyzarsyń taǵy bir talanǵan aǵaıynnyń.

— Qup, Bıaǵa. Siz senim bildirseńiz, biz sony tıanaqtarmyz. Árıne, alshysynan túsip jatatyn burynǵy dáýren joq. Kól — kósir qonys ta, shetsiz — sheksiz óris te jaý taqymda qalǵan soń, qysylsaq ta qabysarmyz. Syǵylsaq ta sıysarmyz, — dep Myrzambet qolyn keýdesine basyp, bı ótilin qabyldady.

Qazybek endi Bekdáýletke ıek qaqty.

— Estidiń ǵoı, Bekdáýlet inim?

— Iá, estidim. Til ushyndaǵy rahmetim azdyq eterdeı, ishimnen tasyp turmyn. Qysyraqtyń qymyzyn ishkendeı tula boıym qyzynyp sala bergenin de aıtyp jatpaıyn. Oıymnyń qoıny-qonyshyn tonatyp, aqylymnyń azabyn kótere almaı qur kijinýshi em, áı, endi sol jyrtqysh oılarymnyń talaýynan bosap, alqymdaǵan saýaldardan sap tyıylarmyn dep táýbaǵa uıyp turmyn. Anaý shyryldaǵan sábılerdiń kóz jasyn ıetin kúnim de, kóńilimdi jubatatyn aǵa — inim de bar ekenine jáne ısinip baram. Alda razy bolsyn, Bıaǵa!

ARBASÝ

Tóskeıde keńes toptanyp,
Jaqsylar úıde baptanyp.
Nókerler júrse sap túzep,
Qas-qabaqpen attanyp.

Aqtamberdi jyraý

1

Túrkistan qalasy yǵy — jyǵy halyqtan kóriner emes. Qazaq dalasynyń tus tusynan lek-lek jetip, kóktemgi saı — saıdan jamyrap júgirip kólshikke kópirshı qulaıtyn jylǵalardaı qaýyrt jetken azaly tobyrdyń tomsarǵan júzderi tipti ashylar emes. Jaıshylyqta ekeý-úsheýden basy qosyla qalsa tórteý-beseýdiń keý-keýi men beseý-altaýdyń qaý-qaýyna basatyn aıqaıshyl túzdikterdiń unjyrǵasy túsip, aýyzdaryna qulyp salynǵandaı. Ol, árıne, anaý Ázireti sultannyń saǵanasynda uzynynan sulap jatqan búkil qazaqtyń qasterlisi, búkil alashtyń aıbyny, búkil kıiz týyrlyqty dalalyq jurttyń janashyr jaqyny, búkil handyqtyń tireýi men tiregi bolǵan arysy Táýke hannyń elin eńiretip, ózegin órtep, keýdesin syndyryp, fánı dúnıeden baqılyq ǵumyrǵa bet túzegeninen bolar. Qadirin uqqan halqynyń aldyna endi baıpań basyp shyqpaıtynyn, qasıetin tanyǵan ultynyń qamyn jeıtin qareketin jalǵamaıtynyn, ádileti men týralyǵynan mysqal eli aınymaıtyn, aýytqymaıtyn áýlıedeı tazalyǵyn jylaýly jamaǵatyna endi qaıtyp jasaı almaıtynyn túısingen kúrsiniske, kúıikke toly ishterdiń qasiretke shomýynan da bolar. Dosqa tatý, qasqa qatý basshynyń aıbarynan jaýy yǵyp, abyroıyna eli marqaıyp, qazaǵynyń ataǵyn qabyrǵalas memleketterge kádimgideı aıbaraqtata tanytyp, alashynyń aıdynyn aıdaı álemge dabyraıtyp shyǵarǵanyn qysyq kózdi kórshisi de, shólmek kózdi kórshisi de kók jótelge býlyǵyp otyryp, kókiregine shanshýdaı qadaltyp otyryp, qýlyqsyz bolsa da eriksiz bas shulǵyp tanýǵa da, kónýge de májbúr bolǵan-dy.

Otyz eki qalasy bar handyǵynyń shańyraǵyn jarqyrata kótergen Táýkeni qudiretti Táýke atandyrǵan sol kezdegi eliniń yntymaqqa uıyǵan iriligi men tirligi edi. Aspan astynda tarydaı shashylyp, sol keń dalasynyń aspanynyń astynda birin-biri múıizdep, birin-biri búrip jep, taǵydaı talasyp syıyspaı júrgen qazaǵyn qaıyryp ákep,úıirip toptap, bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵara alatyn qaıyrymdy halyq, berekeli el, qaharly kúshke aınaldyrý úshin qanshama jiger jumsap, qanshama ter tógýdiń qajettigin túnde uıqysyn urlatqan, kúndiz kúlkisin tonatqan Táýkeden basqa kim bile bersin. Biraq ter beker tógilmepti. Jiger bosqa muqalmapty. San saıda saıǵaq tirlik keshken san rýdyń basy qosylyp, san rýdan iri — iri taıpalyq odaqtar quralyp, sol taıpalyq odaqtar turmys — tirshiligi, áreketi, ornalasýyna qaraı júz — júzge jiktelip, osy úlken úsh aýmaqtyq qoǵamnyń myzǵymas negizinde mámlakatyn aıaǵynan qaz turǵyzbap pa edi. On jetinshi ǵasyrda eńkeıip kelip Edildi alyp, etekke qol salǵan orys, on segizinshi ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde Sibir qazaǵyn shiderlegenin mise tutpaı, adyrańdap kelip Arqaǵa kımelep, Ombydan bastap Qara Ertiske sheıin taıaq tastam jer saıyn bekinisin bekemdep, forposaryn qaptatyp, alashtyń Aı astyndaǵy aıasyn, Kún astyndaǵy keńistigin kádimgideı — aq taryltyp jibermep pe edi. Kók naızany qoqańdatqan jigitteriniń qoı qumalaǵyndaı — aq qorǵasynnan qulaǵanyn, shashyn taldap julyp qyrshynynan qıylǵan bozdaqtaryn joqtap zarlanǵan analardyń bozarǵan júzinen qorǵasyn oqtaı zapyran bop quıynǵan jasyn kórgen Táýke han súıekke synyq túskenin sezbeýshi me edi. Namysy qozǵan eldiń atoılaǵan arysy oqqa ushyp, doppen tozatynyn paıymdamasa, qyryq kisilik aqyly bar han bop nesine qaqyraıtyp telpek kısin.

Árıne, Táýke han taǵyna otyra salysymen dalaǵa beıish ornatyp, halyqqa yrys jaýdyryp, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalatqan deýden aýlaqpyz. Otyz jyldaı ózdi — ózi yrǵasyp, ózdi — ózi súzisip, bir tizgindegi bútin bılikti ár shylbyrǵa bólip, bólshektep ustatqan dala tirligi taıpa — taıpa bop toptanyp, birligi ydyrap, tattanyp ketkenin eskermeıtinimiz de bar. Táýekel hannyń tusynda ekilengen jaýyn esinen tandyrar, dúrildep tıgen dushpanyn dirildetip qan sıdirer qudiretti memleketke aınalǵan Qazahıa emes pedi. Sol qudiretti memleketti odan saıyn jutyntyp, kók semserin jarqyldatqan, kók kireýke saýyttaryn sartyldatqan qalyń qoldyń susty sesimen esikten esiriktenip engen jaýyn qara jerdiń tesigine engizip jiberetin Esim han irgesi berik, irgeli memleketke aınaldyrmap pa edi. Al osy handardyń ıgilikti isterin odan ári órbite jónelgen Salqam Jáńgir qosynyn ot qarýmen jasaqtaýǵa barynsha kúsh salǵanyn tarıhtan biletinimiz aıan. Biraq amal ne, eliniń irgesin nyǵaıtyp, eriniń qarýyn bekemdeı bastaǵan Salqam Jáńgirdiń ǵumyrynyń tez aıaqtalýynan qazaq dalasyna aıbar beretin qazaq balasynyń qolyndaǵy ot qarý odan ári óristemeı qalǵan edi.

1653 jyly Erdene-Batyr hontaıshynyń kózi jumylysymen-aq, jońǵar handyǵynyń shańyraǵy shaıqalyp, ýyǵy syqyrlap, keregesiniń saǵanasy synyp, taqqa talasqan hanzadalardyń yryń-jyryńymen úlken álekke dýshar bolǵany bar. Baýyry, basy qosylmaǵan aǵaıyndardyń arazdyǵy qaharly memleketti kórinen aıyryp, qudiretti handyqty qunsyzdandyryp jibergendi. Jatsa da, tursa da qara soıylyn qaqyratyp qazaq basyna soǵýdy qasyndaǵy uly túgil qaryndaǵy sharanasyna deıin ýaǵyzdap otyratyn oırattyń ózdi — ózderi qyrqysyp sala bermesi bar ma. Ker aýyz taıshylar kerildeskende, sary aýyz sherikter aryldaspaı qaıtýshy edi. Qudaıdyń qutty kúni qanjar siltemese, Qudaıdyń qutty kúni naıza salmasa, qıqýlaǵan qyryldaq úni óz kómeıine qylysh bop suǵynatyn oıratqa alystaǵy qazaqtan góri janyndaǵy jaqynyn jáýkemdeýden óter dúbirli dáýren bola qoıar ma. Sol-aq eken aǵaıyndy taıpalar arasyndaǵy taq talas dúrildep ala jónelsin. Uıytqysy bir ketken eldiń irigen birligi aǵany inige aıdap salyp, inini aǵaǵa qaırap salyp, ólikten taý turǵyzyp, qannan ózen aǵyzbaı qaıtsin. Árkim-aq óz aýzyn myqtap alarda tóńiregin toltyrýdy, olqysyn keńeıtýdi, qarasyn kóbeıtýdi ditteıtini belgili. Qaq jarylǵan tórt túmen oırat kekireıgen hanzadalardyń yńǵaıymen bet-betimen ketedi ǵoı. Shalqaq bastyń shataǵy shalys bastyratyn qashanǵy ádeti. Baqyryn altynǵa balatam dep tyrashtanýdyń aqyry altynyn baqyrǵa aınaldyraryn sezbeı, biriniń jelkesine biri kók súńgini boılata qadaǵan soń, keshegi aspan astyna tireý bolǵan handyq qabyrǵasy sógile qıraǵan úıindiniń astyna kómile bastap edi.

Aldymen aǵalaryn alqymynan syqqan Senge jońǵar taǵyna kádimgideı — aq dúrdıip otyrýyn otyryp — aq edi. Ákeniń altyn taǵyna ashkózdene umtylǵan aǵalary sol altyn taqqa jambasy jabysyp týǵandaı — aq kókiregine nan pisip, aýzynan jalyn atylyp, murnynan marjan saýlatqandaı táńirimsingen baýyrdyń qabyrǵasyn qaqyratyp, baýyryn sýyryp alyp, suǵanaqtaǵan nemeniń ókpesine qosyp, suǵanaq qanshyqtyń súmpıgen tumsyǵynyń astyna nege tastaı salmasqa. Sol súmpıgen tumsyqtan sorǵalaǵan qyzyl qanǵa qyzarǵan kózderdi qushyrlana qadap, qushyry qanǵan kóńiliniń aptyǵyn nege baspasqa.

Suǵanaq tilek keýdege tiken bop qadalsa, tyzyldaǵan janyńa maza berer me. Yzyńdaǵan beımaza jankeshtilik qastasqan óshtikti óshpendilikpen aıaqtap tynyp edi. Shera — Moýdýn qystaýynda otyrǵan Senge hontaıshyǵa jádigóılenip "tatý bolaıyq, tátti bolaıyq, araz-qurazdyqtyń perdesin sypyryp tastaıyq. Ókpeni qara qazandaı qylǵanda óner ne bar. Ózgeler qyrqysqanymyzdy qyzyqtap qana qoımaı, ótimizdi betimizge shapshytyp, odan saıyn qyt-qyttaıtynyn nege umytamyz. Bir qaptan, bir saptan shyqqanymyz ras bolsa, endi tatýlyqqa uıyıyq, táýbaǵa keleıik. Endigi el basshysy da óziń bola ber, Senge. Seniń hontaıshylyq pármenińe qudiretti dármenińniń jeterine kámil sendik. Usham deseń, qanatyń bolýǵa daıynbyz. Qonam deseń, quıryǵyń bolýǵa qumbynmyz. Seniń qas-qabaǵyńa biz, aǵa — inileriń, qarasaq, bizdiń qas — qabaǵymyzben tórt túmen oıratyń, bes hoshýn Halhań qurdaı jorǵalamasa, qara da tur. Endigi kúnde tatýlyqtyń, táttiliktiń belgisindeı altyn sharaǵa qyzyl qan quıyp, qolymyzdy matyryp ant eteıik te, murnymyzdy murnymyzǵa tıgizip, seniń shyryldaǵan shybyn janyń, meniń shyryldaǵan shybyn janymmen almasty. Endigi jerde seniń janyń mende, meniń júregim sende!" desip, bir deneniń tutas basy bolaıyq. Bir tutas bastyń alyp denesi bolaıyq!" depBatyr men Sesen (Sheshen) taıshy aǵalary quraq ushpaı ma. Qulashty alysqa sozyp, quryqty qıyrǵa tastaýǵa qumartyp júrgen Senge qoshemet kórsetip, qolyn qýsyrǵan baýyrlarynyń sózine baýyry eljirep qulap túspeı qaıtsin. Tula boılaryndaǵy baqastyq deıtin qyzýly qannyń joıqyn aǵysyn jýasytyp, tatýlyq deıtin mekerliktiń mysyǵyn mıaýlatqan aǵalaryna bu da jaıylyp jastyq, ıilip tósek bolam dep júrip, óz kókiregin qandy qanjardyń sýyq tósine tósep bergenin bile almaı qalǵan ǵoı. Qarǵys qanjardyń sýyq júzinen sorǵalaǵan ystyq qandy sýmańdaǵan tilimen túshirkene jalap-jalap alǵan Szotba-Batyr da, Sheshen de kóp uzamaı — aq Sengeniń sońynan o dúnıege attanyp júre bergen-di.

Tarydaı tasyp, bıdaıdaı bórtken sol ekeýdi de, handyqtyń eki shylbyr bir tizginine jarmasqan ózgelerin de Tıbettegi lamalyq oqýynan erte oralyp, órshelenip tıisken Qasıetti Qaldan atanǵan Qaldan Bashyqty ómirem qamtyrǵan edi. Ol ol ma ýlanǵan qaskóılikti Qaldan hontaıshy órekpigen qanynyń ár tamshysynan sorǵalatyp, taq joly men baq perdesin arshyp tastaý úshin eńkeıgen káriniń aqseleý saqalyn ýystap ustap, omyraýynan osyp jiberip, lázzat tapqan-dy. Shyryldaǵan náresteni ýyz ińgásin kókiregine kirsh etip qadalǵan súńgisimen kómeıinde kómip, ińkárlikke bólengen — di. Dalasyna aq jaýyp, qalasyn kebinge oraǵan ámirshiden buqpaǵan arat, yqpaǵan taıshy qalmap edi. Baýyrmaldyq joǵalǵan jerde qanisherlik qaptaldasa óretini ejelden belgili. Alaýyzdyqtyń aralasa ketetini aqıqat. Qanisherliktiń qanyna sýarynǵan naızanyń ushy men bilektiń kúshi aǵaıyn arasyna ala búlik engizip, alaýyzdyqty bastap bir bersinshi, aǵany ini pyshaqtasyn. Ákeni bala baýyzdasyn. Yntymaǵyn óshirip, óshpendiligin órshit-keń Qaldan-Bashyqty tórt túmen oıratty tyzyldatqany azdaı, endi azýdy bes hoshýn Halqaǵa — manǵul jurtyna salmaq bolmaı ma. Tórt túmen oıratyn bir ýysqa jınaı almaı júrip, búkil oırat, muqym mańǵul jurtshylyǵyn Qytaı quzyrynan adaqtap alyp, bir handyqqa biriktirip, bir qaýyzǵa sıǵyzam dep al kep jantalassyn. On jetinshi ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynyń aıaǵyna taman Halqaǵa endep engen Qaldan-Bashyqty, aqyry Qytaıdyń Gobı qumynan da kóp san júz myńdaǵan áskerine qarsy tótep bere almaı, ózine de, ógeılik kórsetken ómirine de ókpe artqandaı, qysas kórsetken dúnıeniń óz basyna jasaǵan qysastyǵyna shydamaı, bu dúnıedegi sý isherlik ǵumyryn ý iship, sap toqtatqan edi.

Bul kezde tórt túmen oıratqa Qaldannyń nemere inisi Sengeniń uly-Syban-Rabtan hontaıshy bop dúrildep shyǵa kelgen — di.

Sonymen bir myń alty júz elý úshinshi jyly baqılyqqa attanǵan Erdene-Batyrdan keıin ózdi-ózi qyrqysqan jońǵar oırattary otyz jyldaı ýaqyt ishinde qazaq dalasynyń ádettegideı shańyn burqyratpap edi. Otyz jyl qazaq-qalmaq qanjarlaspap edi. Jebeniń sýylynda qulaq kúıi oınaıtyn, qylyshtyń jarqylynan kózin sýaratyn qara taqym qazaq balasy taban serippeı oqjaýdyryp, uńireıip baryp súńgisiniń uńǵysyn kókjelkeden qadaıtyn qan-qasap, Qandy qyrǵyn aıqas-shaıqastan qol úzip qalǵan soń, quıymshaǵy ósip, quty qashyp, úı kúshiktenip qatyn-balanyń tóńireginen oza almaı qalǵan edi.

Sar jambas bop jata bergen qazaqqa qaıdan da bolsa jaý tabyla ketetin ádeti ǵoı. Beldeýden at ketse, belden qarý tússe, bezerip shyqqan ul betińnen almas pa, bedireıgen qatynyń shańyraǵyna shańqylyn salmas pa. Qotanyńnan sonsoń qoıyń urlanyp, qosyńnan úıiriń joǵalyp, shyǵasyǵa ıesi basshy óziń bop shyǵa kelmeısiń be.

Táýekel dúrildetken, Esim han bekemdegen, Jáńgir

han irgesin bekitken Qazaq handyǵy dál osy otyz jyldyń ishinde dúrildegen dúbirli dúminen aıyrylyp, bekemdiginen ajyrap, berik irgesine syzat salǵyzyp, bútindi bólshektetip alǵan edi. Jáńgirden keıin Qazaq Ordasynda otyrǵan Bahadúr hannyń bilikti bıligi jetpedi me, álde han qolyndaǵy tizginge talasqan basqa sultandardyń óktemdigi kúsheıdi me, ne kerek tutas handyq sıyrdyń búıregindeı bop ydyrap sala bermedi me. Kim kóringenniń qolynda ketken tizgin bir qolǵa, Táýke han qolyna tıgenshe qazaq arasynda alaýyzdyq degen kúshiktep ósip, qyrǵı qabaqtyq deıtin kesel etek alyp júre bermedi me. Jurttyń kóksegeni-ydyraǵan birligi bolsa, az da bolsa býyna bóktirip máz etken ońasha bıliktiń óktemdigi sultandardy odan saıyn bórliktire túspedi me. Kúnine qyryq qubylatyn dala jeli qyryq saıdan shań burqyratyp, daýyl úıirse, kúnine qyryq qubylatyn tóreler tirligi sol dalany daýyldan da beter alasapyran halge dýshar etken de ǵoı. Keshegi aıbarynan baz keshken, keshegi qaharynan adasyp qalǵan qara qazaqtyń taýy shaǵylyp, eńsesi túspeı qaıtsin. Kókireginen asyl oı qashyp, sol qaýsaǵan kókirekti qursaýly kúdik basqan soń ıt silikpesi shyqqan qara buqara aqyrǵanǵa qarap bas shulǵyp, baqyrǵanǵa qarap ıek qaǵyp, shaqyrǵanǵa ilesip kete bermesin be. Álgi ilestirgen tóresi, sońynan shubyrtqan sultany qıalap órge shyǵara ma, shendestirip tórge otyrǵyza ma, joq álde kóz kórim jerden adastyryp, kókeıdegi nıetti kózdegi kekpen joǵaltyp, qasıetten bezdirip, toıymy joq qurdym kórge tyǵar ma — ony endi ajyratyp ta, paıymdap ta jatqan qazaq bola qoımaǵan ǵoı. Sharasyzdyǵyn kórip kijinip, yza bop ishin ýǵa jalatyp, jaman shobyryna er salyp, jalǵyz túıesine jappasyn artyp, eki — úsh jandyǵyn bala-shaǵasynyń aldyna salyp berip kóshe jónelgende, qasha jónelgende tabary da, alary da sol ózgermes, aınymas, aýytqymas bir tirlik. Ondaǵy sultanynan mundaǵy sultanynyń ózgesheligi atynda ǵana. Ataǵynda ǵana. Anaý Úsiktiń tuqymy bolsa, mynaý Jádiktiń kindiginen. Nemese anaýsy Jádiktiń úrim-butaǵymyn dep úzeńgi baýy toǵyz qabat tor-ǵaýyttaı bop shirense, mynaýsy Úsiktiń ári belimin,ári tólimin dep shalqaıǵanda tóbesimen kek tirerdeı kópirerin qaıtersiń. Synǵan saqty túzeıtin bilikti tabylmasa, túsken eńseni kóterer bılikti kezdespese, oırany shyqqan ordany oırattan da buryn, jońǵardan da jyldam ydyratqan tórelerdiń tirliginen túńilgen qazaq, "Áı, shirkin ózimizden, óz qaramyzdan, óz aramyzdan qamymyzdy jeıtin, qamqorymyz bolatyn, ádilim men adalymdy ǵana betke ustaıtyn nyǵyz da naǵyz azamattardy qalqaıtyp otyrǵyzyp, bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵarar uıymshyldyqqa nege uıymaımyz? Sóıtsek qaıter edi?"dep ári ishteı armandap, ári sol armanǵa túbinde bir jetermiz-aý dep ári kijinip, ári qulshynyp júrgende ákeniń altyn taǵyna Táýke otyra qalmaı ma. Árıne, Táýkege mıras taqqa otyra qalý ońaıǵa túspegeni de belgili. Jan-jaqqa tartyp, jaq — jaq bop bólingen sultandar oz aldarynan jyly-jumsaqtyń jyljyp júre bergenin, árıne, qalamaıdy. Biraq olardyń qalamaǵanyna olardan kúderin ábden úzgen qara halyqtyń belsendi bıleri, kórgendi kósemderi, maıtalman sheshenderi, azýly aqyn — jyraýlary, bilekti batyr, baǵlandary kóne qoısyn ba. Kónbegendikten de, kóp tizgindi bir — aq julqyp bosatyp alyp, bir ǵana qolǵa, myqty bolar-aý dep sengen Táýkeniń qolyna shıratyp ustatqan edi. Sodan soń jasy qyryqqa tolǵan, kórgeni men tergeni mol, oqyǵany men toqyǵany tolyq, kemel oıdy kemeńgerlikke qaraı súıregen jas han az ben kópti teńgerýdi, ozyq pen tozyqtyń alshaqtyǵyn meńgerýdi; adam men adamdy atystyrmaı, halyq pen halyqty tabystyrýdyń súrleý — soqpaǵyn sýyrtpaqtap bastap, túptiń túbinde dańǵyl joldyń kúre tabanyna ákep tireýdiń qamyna qabaǵat kirisip ketken edi. İrgeli el bolý úshin, árıne, eń aldymen temirdeı tártip ornatýdyń qajettigin bir kisideı bilgen Táýke, ózgeniń isinen, kórshilerdiń tájirıbesinen kóp nárseni, kóp úlgi, ónegeni barynsha qamtyp qalýǵa da tyrysyp baqqan-dy. Árıne, irgeli eldiń berik qorǵany men myqty qalqany — dýlyǵasyn jarqyratyp, kóp saýytyn syńǵyrlatyp, naızasynyń jelegin jelkildetip, á dese, má dep aqyra shyǵatyn ásker jasaqtaýdyń qajettigin de ózgeden buryn uqpasa nesine han atansyn. Sol bir kindikke baılanǵan mámlakattyń alys kórshisin jaqyndatýǵa, jaqyn qońsysyn tabystyrýǵa ebin taýyp, sebin tıgizetin jorǵalatyp sóıleı alatyn, maıdalatyp jetkize alatyn, kómekeıi búlkildegende kósem kóńildiń sáýlesi tógiletin mámilegerlerdi tóńiregine toptastyrýdy eń alǵashqy mindetterdiń birindeı kórgen de edi. Onyń ústine talaı elshilikke dám aıdap baryp, talaı aıtys-tartystyń dodasyna túsken Táýke qaıratker dese qaıratkerliktiń úlgisin kórsete alar ómir mektebiniń san qystalańynan qysylmaı abyroımen ótken maıtalman da edi. Ulttyq dástúri qalyptasqan, sál-sál túzetip, ózgerister engizip jiberse bir yńǵaıǵa kelip qalǵan belgili zań júıesi bar, birlikke uıýǵa búkil qaýymymen daıyn turǵan berekeli jurtshylyqqa aq kıizge kóterilip, aq tilekpen han saılanǵan Táýke kóp yrǵatylyp-jyrǵatylmaı — aq sultandar iritkýinen shyraǵan alty alashynyń basyn qosýǵa jantalasa kirisip ketti. Árıne, beıbit kúnniń ózinde — aq, irgeden shań sýyrǵan shapqyn — shylyqsyz-aq durys ta ádil bılik bolmaǵan jerde aıdyny asyp, baılyǵy tasyǵan, shalqyp dáýren súrip, tolqyp qyzyq kórgen eldiń op — ońaı azyp — tozýy, tep — tez kedeıshilik kebenegin kıýi, qaıyrshylyqtyń azabyn tartyp, kiriptarlyqtyń mazaǵyna shalynýy tarıhtyń ár kezeńinde ár halyqtyń basyna aınalyp soǵyp otyrǵany ótirik emes. Sol on jetinshi ǵasyrdyń ekinshi jartysynda bastalyp, týra otyz jyl beıbit tirlik keshken Qazaq Ordasynyń sol tynysh kezendi barynsha paıdalanyp qudiretin burynǵydan da asyryp, qýatyn eselep ósirýdiń ornyna, jarty jalǵandy jaılaǵan alash jurtyn aıtaqyrǵa otyrǵyzyp, múddeli muratyna jetkizýdiń ornyna súbeli sybaǵasynan aıyryp tastaǵan toıymsyz bıleýshiler men ıleýshilerdiń shaldýarlyǵyn qaı úrdispen aqtaı alar edik. Áıteýir tarıhtyń aınalyp soqqysh, qaıtalanyp otyrǵysh sol tálkek kórinisi halqymyzdyń basyna qaıta oralmasyn, oralǵan kúnde de tez seıilip, óziniń Táýke syndy kóregen de kemel, "arym — alashym! qanym-qazaǵym!" degish ultjandy basshysyn, ultjandy tiregin tez tapsyn dep tilek bildirgennen basqa ne aıtarmyz.

Al Táýke han bolsa telpegin kıip, Túrkistandaǵy aq saraıdyń qaq tórindegi altyn taqqa otyrysymen — aq irgeden dúbir kelmeýin, irgeden dúbir ozbaýyn bes ýaqyt namazynan da aýyr paryzyna aınaldyryp alǵan edi. Ol úshin eń aldymen aranyn apandaı ashyp, ol sheti men bul shetine ushqan qustyń qanaty talyp ázer jetetin, júgirgen ańnyń tuıaǵy tozatyn ushy — qıyrsyz dalasyn qarpyp qalýǵa jantalasa umtylyp kele jatqan teriskeıdegi azýly kórshisi — Reseı patshalyǵymen eki aradaǵy qarym — qatynastyń yńǵaıly bolyp qalyptasýyna aıryqsha kóńil bólgen — di. Kón shoqaıy kótine qatqan kóshpeli jurtty kózge ilmeımiz dep orys patshalarynyń birinen soń biriniń talaı ret aýyzdary kúıse de, osy Ortalyq Azıany taý sýyndaı aqtarylyp, tarydaı shashylyp júrin — aq, jambasyna jelimdep basqan "jabaıy" halyqty, "búlikshi", "qaraqshy" halyqty, "orǵanyn toıǵanyna, toıǵanyn tolǵanyna sanap júretin jetesiz nomadty" jelkelep japyryp, jalpaq dalanyń bir pushpaǵyna ǵana aıdap tastap, talystaı Azıanyń uly qaqpa, úlken darbazasy-Ortalyq Azıadaǵy qazaqtyń ýlan dalasyn baýyrǵa nege baspasqa degen silekeı shubyrtqan qomaǵaı qumarlyq jaıqyn saharaǵa jetýdiń, ótýdiń san sapalaq amaldary men aılalaryn qarastyrtpady ma. Qaharly Ivannyń tusynda tústigine de, teriskeıine de, batysyna da, shyǵysyna da suǵyna kirip, shekarasyn shirene ıterip sharyqtatyp ósirgen Reseı kúni keshe Qazan handyǵynyń aty estilse ǵana saqaldy mujyǵynyń shólmek kózi jasaýraı túsip, qalshyldaı jóneletinin múlde umyttyryp, sol qudiretti Qazannyń aıaǵyn aspannan keltirip, omyrtqasyn opyra, baýyryna basyp ala qoımap pa edi. Ol ol ma, osynaý keýdemsoq qarqynynan bir jazbastan, qolyn ustamaq túgil etegine mańdaıyn tıgizip qana, etigin tilimen jalaıtyn Noǵaılynyń ordasy Ájtarhan handyǵynyń qabyrǵasyn kúıretip, shańyraǵyn ortasyna túsirgennen keıin jolyn bóger, qolyn qaǵar, qarsysyna keler jaý bórik kıgen jaýjúrek el tabylmastaı sezinip, tipti eki ıyǵyn julyp jep, jahangerlik ólermendiktiń quıynyn burqyratqan edi. Endigi bir arman, bir maqsat-ońtústik baǵdaryna sozyla umtylyp, sonaý baılyq pen molshylyqtyń kózindeı, kózindeı emes — aý,tup — týra ózindeı parsy, aýǵan jerine, odan ári qulashty keń siltep, qıaldy qyryq qubyltqan, júrekti myń dirildetken, jeńsikti san túrtkilegen Úndistanǵa bir — aq jetip, kúngeı muhıtqa orys soldatynyń etigin jýǵyzsa, sóıtip tústik irgesin sol kúngeı muhıtqa tirep tastasa, patshalyqtyń aıbyny asar ma edi aspas pa edi. Qudireti tasar ma, taspas pa edi.

Asqanda qandaı. Tasqanda qandaı. Ol úshin eń aldymen anaý eki ortada dalıyp jatqan qazaq dalasyn orys balasyna áperip, ormanyn otap úı salyp, tasyn qoparyp qamal salyp, ózenderiniń salasyna, kólderiniń jaǵasyna orys qalasyn ornatý qajet. Berse qolynan, bermese jolynan. Sol qaharly Tórtinshi Ivannyń kezinen bastalǵan osy bir kóz alarta qyzyǵýshylyq sodan ári údep, jyldan jylǵa ozyp, ǵasyrlap tereńdep, birde úrkitip aıdap, birde aılasharǵymen baılap, birde mámilegerlikpen jaıǵap, qazaq jerine shet pushpaqtap endep enip, oıyn da óktemdete jetkizip, boıyn da bıiktete kórsetip, túptiń túbinde qyltanyna da qaqalmaı, jutyp jiberetinin sezdirip jatqandy. Ókpesin soqqan teriskeı kórshiniń óktemdigine malma tymaq qazaq tuıaq serippeı kóne qoıdy deýge, árıne, aýyz barmaıdy. Aqnazar hannyń tusynda qazaq aty estilgende, mujyǵy qan sıip, kópesi qaradaı qalshyldaıtyn Reseı, Aqnazar ólgennen keıin táýekel dep tas jutyp, arystandaı aıbatty eldiń talystaı dalasyna aǵashtyń qabyǵynan, shiliktiń óskininen toqyǵan shabatasynyń tabanynyń mórin qaldyra tap bermeı me. Shabataly mujyqtyń tap bergen táýekelin Táýekel han bastaǵan saıdyń tasyndaı júz myń sarbaz tas — talqan etip, aq seleý bastyń talaıyn aq seleýli dalasynda kómýsiz qaldyryp, shólmek kózdiń talaıyn shólmek aspanǵa jylýsyz, jalynsyz ashyq telmirtip, sýsyǵan qumymen, dýyldaǵan qannyń qaısar kegimen kómbeı me. Biraq ólmesti qudaı jaratqan ba, mujyq ólse, kúıelesh tóbeli tar lashyqta sol mujyqtyń úıelmendeı-súıelmendeı segiz — toǵyz kógen kózderi úrerge ıti, syǵarǵa bıti bolmaı, pesh ústindegi jumaq tórińdeı jalǵyz orynǵa japyrlasa talasyp, aǵasy inisip jáýkemdep, inisi qaryndasyn baqyrtyp, jalańash aq baltyryn tyr-tyr qasynǵan jýan qaryn sheshesin tirideı jep jibererdeı úńireıgen kómeıdiń, ash qursaqtyń zaryn góıgóılep jatqan joq pa.

Endeshe bir mujyq ólse, sol mujyqtyń kegin qýar, esesin alyp, orys boıarynyń, orys patshalyǵynyń esebin toltyrar anaý úńireńdegen saban shash uldardyń ekeýin, qajet dese úsheý-tórteýin qosaqtap al da, qasarysqan qazaq dalasyna, qarǵys dalasyna qarǵybaýlap qosyp kep qal. Tastan qum kóp. Qazaqtan orys kóp. Qashanǵy olar qyra berer. Qashanǵy bular qýyla berer. Óligimen — aq ózegin taldyryp júrip, dalalyqtardyń ózenine de jeter. Ózen boılap, ózen jaılap bekinis pen qamaldary ozar. Osy ozbyr oı, óktem tilek, óktem saıasat álemdi qaıta kesip — pishý jolyna túsken Anglıa sıaqty Reseıdi de qutyryntyp ala jónelgen edi. Sondyqtan da ózi handyq qurǵan jyldary orys patshalyǵyna "dostyqta bolaıyq, beıbit turmystyń qulaqqa jaıly kúıin sizderdiń , bizdiń dombyramyz kúmbir-letsin. Túsinisken kóńilderdiń tabary kóp bolmaq, uǵynysqan júrekterdiń alary mol bolmaq. Qushaq qushaqqa dostyqtyń aq peıilimen ashynsyn. Qushqan qushaqta dos peıili tunshyǵyp ólmesin. Jer ústi keń, kelisim bar jerde kergilesý bola qoımas. Aspan asty jeterlik. Aqyldy ashýǵa jeńgizbesek, arazdyqtyń aldyn alarmyz. Alqynǵan ókpeniń, julqynǵan júrektiń órekpip qabynýyn basýǵa tyrysaıyq. Ólim zarynan ómir jyrynyń áýeni qulaqqa jaǵymdy, janǵa juǵymdy bolatynyn balamyzdyń balasyna ýaǵyzdap óteıik" deıtin tárizdi tilekterimen Táýke han birneshe márte elshilerin jumsaǵan edi. "El arasyn elshilik bitimdeıdi, jaýshylyq buzady. Bitim bar jerde bútin buzylmaıdy. Baılanys úzilmeıdi. Sony myqtap eskerińder. Orys elimen teń turyp, teń tutyp sóıle-sińder. İrilense, qorǵalamańdar. Dúrildese, jorǵalamańdar. Qazaq Ordasy basqanyń ońaı óńgerip kete qoıatyn oljasy emes. Qazaq Ordasy Reseı pat-shalyǵymen terezesi teń, keregesi keń mámlakat" dep elshilerin qaırap, pysyqtap shyǵaryp salatyn han sol orystardyń talaı ret elshilerin de aq saraıynda qabyldaǵan edi. Biraq qara sanyn qaptap saptama etik kıgen, qasqyr ishik jamylǵan, quıryq-jalyn shart túıgen qaz moıyn at mingen, sol túzdik elshilerge qara shekpendilerdiń shekesinen qaraǵanyn, shekarasynan ótkizgenimen shenine jetkizbegenin Birinshi Petrdiń tusynda esin jınap, etegin jaba bastaǵan ózimshil kerdendiginiń alǵashqy esekmasy tirliginiń kórinisi dep sıpaı qamshylap ketýge de bolar edi. Al shyndap, tereń boılap oılasań, óz boıynyń qotyryn elemeı, ózge jurttyń temiretkisinen tumsyǵynyń astyna kúıek baılaǵandaı etip uıysqan sap — sary túkten murt japsyrǵan murnyn jıirkene ala qashyp, osqyrynyp turatyn keýdemsoq shovınısik astamshylyǵynan taný durys sıaqty — aý. Sol astamshylyq kókiregin ylastap kernegen patsha saraıy qazaq elshilerin altyn shatyrly Máskeýine de, keıingi Soltústik Palmırasy atanǵan Peterbýrgine de jolatpastan, burynǵy qazaq jurtynyń qazyq qaǵyp malyn baılaǵan, keregesin jaıyp, jaılaýyn jaılaǵan samyrsyndy sary baýyr Sibirin sińirip alyp, tobylǵyly Tobylynyń jaǵasyna Tobyl atty qamal turǵyzyp, sol qamaldan ári qadam bastyrmaı qoıǵan edi. Ol azdaı — aq irgeli eldiń sózin ustap, kózi bop kelgen qabyrǵaly elshilerin kórineý kózge túrtki qylyp, tutqyn ǵyp qamap, taqymdap qysyp, azap pen mazaqqa janyn shyjǵyrǵan da sol qara shekpender edi ǵoı. Eldestirem dep barǵan elshini qara pyshaq janyǵan qaraqshydaı ǵyp qaraqtaǵan birden bir el — orys patshalyǵy bolǵanyn búginde bireý biler, bireý bilmes. Solaı desek te óz aıtqanyn ótkizýge kelgende, óz kerdeńdigin arttyrýǵa kelgende, óz sodyrlyǵyn ózgege tańýǵa kelgende patshalyq Reseıdiń de, keńestik Reseıdiń de, tikbaqaı sheneýnikterine teń keler dıplomattardy qolyńa qyryq shyraq alyp izdeseń de, áı, taba qoımassyń.

Táýke hannyń elshilerin tutqyndap, elshiligin mazaqtap, elshisin jazalap qana qoımaı abaqtysynda shiritip óltirgen patshalyqtyń kelte oı, qysqa aqyl, qysas jaýabyna sondaı jaýap jasaýǵa óreli hannyń ónegesi jibermep edi. Taryqqandy qoryqqan kóretin, túńilgendi úreılengen sanaıtyn patshalyq saraı tóńiregi odan saıyn órshelenip, aıylyn bir jımap edi. Qazaq pen oırattyń dalada quıyndatqan lańyna jel úrlep, ot qoıyp, órt tastap, al kep ýshyqtyrsyn. Saǵan da bolysamyn, saǵan da kómektesemin deıtin jymysqy ýádeni aýyzdyǵyn tistegen kóshpeli eldiń eki jaǵyna birdeı úıip-tóksin. Itjyǵys túsip, birde jyǵyp, birde jyǵylyp jatatyn oırat ta, birde jelkesinen alyp, birde jotasymen jerde qalyp jatatyn qazaq ta urys dalasyna aınalyp, maıdan shebine ótken Arqanyń quba jonynan kóshin aýlaqtatyp áketip, qonysyn jyraqta qondyryp, qyzyl qaryn jas balanyń qamyn kúıttegen saqtyqpen Ertis boıynan aýnap ketken edi. Dál sony baqqan, aılaly aramdyqpen baqqan orys patshalyǵy balapan basyna, turymtaı tusyna degizip oırat pen qazaqty uzatyp alǵan boıda — aq dúrkireı lap qoıyp, orys — qazaǵyn tezdetip jaýyp jiberip, qazaq jaılaýynyń eń bir shuraıly mekenin — Ertis boıyn ıemdenip ala qoıǵan edi. Sóıtip Qazaq Ordasynyń qasıetti jeriniń topyraǵyn otarshyl ozbyr oıymen de, shabata — shárkeıiniń kir — qojalaq soıymen de synalap enip, lastap úlgergen edi.

Kópke topyraq shasha alsyn ba, amaly quryǵan Táýke barmaǵyn tistep, endi óz mámlakatynyń irgesin bekemdep, tuǵyryn bıiktetip, temir tártibin nyǵaıtýǵa myqtap kirisip ketedi. Qazaq Ordasy bir temir qazyqqa bekem baılanyp, tutas turǵanda oǵan tikeleı tıisip, jaýlap alam deýdiń ormannan órgen orysqa da, japan túzden jalpyldap jetetin jońǵarǵa da, jaıaý — jalpy shubyrsam, shańyma tunshyǵarsyń deıtin shúrshitke de ońaı shaǵyla qoıar jańǵaq emes ekenin keıinnen Áz Táýke atalǵan sol uly qazaq talaı márte dáleldegen de edi. Tutasyp kelip, betpe-bet turyp maıdan ashýǵa batyly barmaıtyn ashqaraq ta sasqalaq Reseı, but arasynan bultaryp ótetin ádetine basyp, birde birikse, birde birikpeıtin alashty bólip alyp, bólshektep jutýdyń jádi toı jolyna túskenin kórgen saıasatker alyp tulǵa Táýke: "Sonaý túriktiń sultanynan, anaý qyzylbastyń shahynan meniń qaı jerim kem? Artyq bolmasam, eshbir kemdigim joq!" — dep patsha elshilerine orystar ustanǵan saıasattyń jymysqylyǵyn betine basyp, zorlyqqa zorlyq jasar, qysasqa qysas qaıtarar tabandylyǵyn, qaıtpas qaısarlyǵyn shegelep otyryp jetkizgen edi.

Áz Táýkeniń handyq qurǵan kezeńiniń — on jetinshi ǵasyrdyń sońy men on segizinshi ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq halqynyń asa bir qıly dáýiri, dúrbeleń shytyrman oqıǵalarmen tikeleı baılanysta bolǵanyna tarıhymyzdyń ózi kýá. Hannyń aldyn ala boljaǵyshtyǵy men kóregendigi Qazaq Ordasyna jan-jaqtan tóner qaýip-qaterdiń aldyn alǵyzyp, qazaq jurtyna tóne bastaǵan zobalańnyń qara bulty men qalyń tútinin buryp jibertip otyrǵanyna da tarıhymyz kýálik bere alady.

Eliniń tynyshtyǵy men beıbit tirligi jolynda jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımegen Áz Táýkeni syrtqy basqynshylardan da góri ásirese ishki alaýyzdyq qatty qobaljytqan ǵoı. Sodan da bolar eki kisiniń basyn biriktirmes arazdyq, eki anadan órbigen rýlardyń ishteı arbasyp, syrttaı óshtesýi, aǵaıyndy aıaqtan shalyp, baqtalasty baqannan attatpaı, kúnshildiktiń kúlin burqyratyp, baqastyqtyń shoǵyn tastap, dúrildegen órtin tutatyp, úı arasynyń kishkentaı kıkiljińinen úlken janjaldy qoıýlatatyn tirlik handy qatty alań-datyp edi. Osyndaı áreketterdiń kesirinen barymtany balalatyp ósirip, qarymtalas syrymtany kúshiktetip qaptatatyn sumdyq soıqandardy barynsha azaıtyp, tyıa alsa múlde tejep, óshirip tastaý úshin qazaq dalasynyń ereje qaǵıdalarynyń úlgili nusqasy, halyqtyń ejelden kele jatqan tártip — nızamynyń, salt — dástúriniń ásem jıyntyǵy-"Jeti jarǵyny" dúnıege ákeltip edi. Sol Táýkeniń "Jeti jarǵysy" qazaq qoǵamyna birtutastyq bergen edi. Sol ereje — tártipti dúnıege ákelýge atsalysqan Tóle bıdiń "Jeti jarǵysy" qazaq arasyna yntymaqtyq ta ákelip edi. Sol Qaz daýysty Qazybek bıdiń qatysýymen túzilgen "Jeti jarǵy" aýyl — úıdiń berekesin qashyryp, aýyl — aımaqty talas-tartysqa salatyn yryń — jyryńnan tazartyp, el — jurtty birlikke, tatýlyqqa úndep edi. Sol Áıteke bıdiń keńesimen ómirge oralǵan "Jeti jarǵy" qazaq balasyn, alash arysyn kúnshildik, baqtalastyq, qyzǵanshaqtyqtyń kúıdirgi dertinen aıyqtyryp, qara buqarany sharýaǵa qulshyndyryp,jas órkendi eńbekke baýlyp, qalyń jurtshylyqty qareket-tirlikke ıkemdep te edi. Ár sultannyń ıleýi men bıleýinde shóre — shóre bop bytyrap júrgen eldiń basy qaıta qosylyp, eregiste yǵyry shyqqan erlerdiń qosy qaıta kórkeıip, el jasy jaqsy azamat atanyp, tentek uldan tekti ulan ósip, ulys ulǵaıyp, ult qadirlenip, qaırat qýatyna qaıta jetken halyq óziniń bıik qasıetin taba bastap ta edi.

Árıne burynǵy irgeli el, qabyrǵaly memleket deıtin atyshýly ataǵyna Qazaq Ordasy birden kele qoıǵan joq edi. Sol úlken birlikke jetý úshin Táýke úlken táýekelge barýǵa bel baılaǵan bolatyn. Bahadýr handyq qurǵan kezde Jánibekten taraǵan sultandar ata-babanyń altyn taq, altyn tájin óz taqymy men óz bastarynda kórý úshin qıalyn ǵana qurtqa shaptyrmaı, quryǵyn qulashtaı siltep, qylquıryqty qýalap úıirip, qylyshyn qıalaı shaýyp, qyl — moıynnyń talaıyn doptaı ushyryp óz tóńiregine qol toptap, usaq ta bolsa handyq quryp bedelin ósirýge tyrysyp, aıbaryn asyrýǵa tyrashtanyp, talystaı dalany dar — dar aıyryp áketpep pe edi. Birneshe jyldan beri jymysqylaǵan qara shekpender qazaqqa qarsy tikeleı joryqqa shyǵýǵa bata almaǵan soń, ózdi-ózi qyrqysqan jońǵarlar jota kórsetýden jańylyp qalǵan soń saýyryn tuıaq tesip, shuraılysyn shań qabatyn qaıran da berekeli saıyn sahara týsyrap qala bermep pe edi. Biraq sol týsyraǵan dalanyń daýyldatqan jeline jelikken sultandardyń shań uıtqytqan ábiger tirshiligi aýyq — aýyq aralasyp turǵanyn ózgeden jasyrsaq ta ózimizden jasyra almaspyz.

Sol týsyraǵan dalanyń bir shuraıly shalǵynyna shalqalap kep qonatyn aýyldy elestetip bir kórińizshi. Sol sol — aq eken álgi esiz jatqan jer áp — sátte kisinegen attyń, mańyraǵan qoıdyń, jamyraǵan maldyń, aıqaılaǵan adamnyń ártúrli únimen tirilip, túrlenip shyǵa keledi — aý. Aq jumyrtqadaı áppaq úıler ózen boılaı, ne kol jaǵalaı tigiler edi. Mama aǵashtar uzynynan keriler edi. Qatar — qatar jeliler tartylar edi. Aralaryna jeti qulash jer qaldyryp uzynshalap jeroshaqtar qazylar edi. Qara qazandar álgi jeroshaqtarda qazdaı tizilip, telshigi túrilgen semiz bıeniń, junttaı jabaǵynyń jas eti álgi qazandarǵa toǵytylar edi. Sol — aq eken áldebir aq kıiz áldebir úıden op — ońaı tabyla keter edi. Qaýqaýlasqan jurt áldebir jaqtan, at — túıedeı qalap ákelgen áldebir qabasaqal sáldeli qojany aldyna sap qorǵalana qorshap, álgi aqkıizdiń qasyna jınalar edi. Qabasaqal qara óndi qoja molda qońyr daýsyn kúńirentip sary dalaǵa sansyz jurttyń birde biri uqpas arab jurtynyń áldebir maqamyn sarnata jóneler edi. Sol túsiniksiz tilde tula boıdy shymyrlatar aıat biter — bitpesten áldeneden úrkip dúrk kóterilgen top qustaı bop japyr-jupyr jaıylǵan ártúrli alaqandar bet bitkendi jaıqap — jasqap, sıpap — súıkep óter edi. Sol súıkelgen alaqandar zamat kógal ústinde kóldeı bop jaıylyp jatqan aq kıizge japa-tarmaǵaı tórt tusynan jarmasar edi. Jarmasar edi de, kıizdiń dál ortasyna nyǵyz basyp, keń dúnıeni jalpaǵynan jalǵyz ózi ǵana basqandaı táńirimsip jalpıa qalǵan áldebir sultandy tik kóterip ala qoıar edi. Sol qımyl, sol serpin jetip jatyr. Álgi jalpaıyp otyrǵan sultan endi jaı sultan emes han sultanǵa aınalyp, han kóterilip, mynaý jańa aýylǵa jańa ordasyna, jalpaq dala, kúreń bel, uzyn jotaǵa jarq-jurq ot tutanǵan qyp-qyzyl kózderin kóńili túsip, meıirimi ustasa, mynaý mártebesin ósirip, tóbesin kókke tıgizip, astyna kishkene de bolsa taq berip, tarlaý da bolsa basyna táj kıgizip, jik-japar bolǵan táýeldilerine eleýsizdeý etip nazar aýdarar edi. Qazaq Ordasynyń Aqnazar kótergen, Táýekel aıbyndandyrǵan, Esim qudirettendirgen, Jáńgir dúrildetken qara shańyraǵy taǵy bir shaıqalyp, taǵy biraz ýyǵy synyp, taǵy biraz keregesiniń kógi jyrtylyp, saǵanaǵy qırap, úı ishinen úı tikkendeı etip uly handyqtyń shaldýar bir otaýsymaǵy dúnıege keler edi. Taǵy bir hansymaq sultan qazaq dalasyna iritki salyp, birliktiń berik dinine osylaı syna qatar edi.

Qazaqta týsyraǵan dala jetkilikti. Qazaqta qyńyratqyǵan sultan da jetkilikti. Úlken orda sanatqa qospaı ma, onda sol úlken ordaǵa qıǵylyqty endi mynaý sultannyń ózi nege salmasqa, moıyn ozdyrýǵa nege tyryspasqa. Al moıyn ozdyrýdyń, sanatqa enýdiń birden-bir joly óz tóbeńdi tóbe ǵyp kórsetý. Qashanǵy áldebir urym — urqy belgisiz, kúıek asty jaratylǵan nekesiz kúnniń shatasynyń qas — qabaǵyn andyp, mólıgen kózińdi qaıyrshydaı telmirtip, eki aıaǵyńnyń ushynan ǵana basyp baıpańdap júre berersiń. Seniń sol kishireıgenińdi qoryqty dep, mólıgenińdi úrikti dep, kókirek kókirekti odan ári tekirektetken kósemsymaq kelimsektiń etigin jalap, etegin súıe berersiń. Sol shirkinniń astamshyl kóńiliniń asqaqtaǵany sondaı emes pe, eńkeıgen basyndy etigimen teýip, jyǵynǵan betińdi kótimen súzip qor qylǵan joq pa. Úlken shańyraqtyń, kıeli shańyraqtyń, ata — babań qudirettenip alty alashty bılep — tóstep otyrǵan shańyraqtyń yrqyna kónip, mynaý dúmbilez shiriktiń yńǵaıyna jyǵyla bermedi me. Sol seniń yńǵaıǵa jyǵylǵanyńdy, syr bermes kónbistigińdi osaldyǵy men nasharlyǵyńa balap, odan saıyn asqynbady ma bul shata nemeń. Ańys andyp, tuzaq tastap, qaqpan qurýdyń jolyn qansha baqqanmen, aýzy birikpes, tútini qosylmas kindiktes sultandar, kindik baýlaryn byrt-byrt kesip, jan — jaqqa órip ketpedi me. Jaı órip ketse, kete bersin dep quıryǵyńdy qopańdatpaı, sen tımeseń, men tımen badyrań kóz dep melshıip otyra berer ediń — aý. Oǵan qaıda. Bir emes birneshe ret hanynan da, hany qalqaıyp otyrǵan aq saraıdaǵy qara shańyraǵynan da meseli qaıtyp, taýy shaǵylǵan elirme jurt, uıytqyma qazaq álgi jarysa jónelgen sultandardyń sońynan shubyra jónelmedi me. Áý, qazaq kóp pe, dozaq kóp pe dep arqa — basyndy keńge salyp, nasybaıyńdy ıiskep, qushalandy qymyzǵa qosyp iship, kúpinip láılip otyrǵanyńda aınalańnyń aıtaqyrlanyp bosap, tóńiregińniń azaıyp, jalańashtanyp qalǵanyn bir — aq baıqarsyń. Sodan ári mizbaqpaı, myqty bolsań, otyryp kórshi. Tóresi men qarasynyń aýzy ár udaı alash ár tustan pysh — pyshtap, ártúrli aǵash atqa mingizip, sumdy da senen tapsyn, sumyraıdy da senen shyǵarsyn. Namyssyzy da sen, jigersizi de sen, kóriksizi de sen, eriksizi de sen bolyp, yzyndaǵan masanyń, azynaǵan jeldiń ótinde jalǵyz qalyp, qybyrlaǵannyń qaraýylyna qubyjyq bop ilingenińdi bir-aq bilersiń.

Jo — oq! Teke emes tóre ekeni ras bolsa, ultan emes sultan ekeni haq bolsa, endigi jaltaqtaýdyń jóni joq. Shyryldaǵan janynyń órekpigen qanymen óre turmasa, jaraly júregi jarylyp aq keter. Endeshe aq saraısyz da baq saraı turǵyzýǵa nege áreket jasamasqa. Ortaǵa sýyrylmasań da, Ordaǵa lap qoımasań da, "Arqar" urandy bir sharyqtatyp, janshylǵan namysty bir tiriltip, týsyraǵan dalańnyń ekinshi, úshinshi... besinshi bir tusynan endigi shańdy sen shubyrtsań, tez tutanǵysh jaýjúrek qazaqtyń qaısysy sońyńnan ilespes eken. Al sodan soń... Sodan soń qol jaǵalaı, taý jebeleı, ózen boılaı aq jumyrtqadaı shúpirlep jańa bir aýyl tigile qalsyn. Jańa bir "orda" ornaı qalsyn. Qazaqtyń qoıy qurymasa, qatyny qolyn baılap ustamasa, taǵy bir kósh qulash aqkıiz kók quraqtyń ústine, kók aspannyń astyna kóldeı bop jaıylar. Taǵy bir sáldesi daǵaradaı kúıeksaqal qoja at kótine mingesip jeter. Qazaqqa dozaqtyń daýysyndaı bop tóbe quıqasyn shymyrlatar taǵy bir arabı maqamdy aıat pen súre oqylar. Taǵy bir hansymaq sultan qazaq eliniń jerinde dúnıege kelip, osynaý tóreshil jurttyń "mártebesin" kóterer. Biraq keýdeden túıtkil, kóńilden zil ajyrar ma. Tóreshil qaranyń tóbesinen quryq, jotasynan syryq úziler me. Qaıdan úzilsin. Óz qolymen qurmettep kóterip han saılap alyp, óz qolymen kóterip aparyp, saýys — saýys taqymyn, eki ókpeńe salbyratyp moınyńa mingizip qoıǵan endigi taqsyryń men táńiriń, endigi aldıaryń men ámirshiń shalqaqtamaǵanda kim shalqaqtasyn. Shalqaqtatqan óziń, qarashy qazaq. Aq kıizge kóterdiń. Aspandattyń, asqaqtattyń. "Han talapaı" jasadyń. Biriń bıesin jetektediń, biriń túıesiniń buıdasyn ustadyń. Biriń buzaýyn, biriń laǵyn baýyzdadyń. Biriń jamaýyna jarmastyń, biriń shulǵaýyna talastyń. Kókiregińe nan pisti. Keýdeńdi "hanǵa da bir judyryq!" deıtin álde ózimshil óktemdik, álde myrzashyl yrzalyq tolqyny keptirdi. Handy tapadaı tal túste qarasy talap aldy. Endeshe qaradan kúshti, qara buqaradan qaharly, qara halyqtan qudiretti eshkim joq eken — aý deıtin órkókirek senimmen ózińdi óziń bıiktettiń. Ózińdi óziń ǵana zor tuttyń. Biraq...hanyńnyń handyq sybaǵasy bar ekenin, mol ekenin umyta jazdaǵanyńdy arqandy osqan han tóleńgitteriniń qamshysy eseńgiretip esińe salǵan joq pa. Hannyń "haraj" deıtin salyǵyn, "merdikeri" men "zeketin", "qonalǵy" men "jamylǵysyn", "taǵary" men "qabaryn", taǵy aty — ataýy shúpirlep ósetin alym salymdaryn eskermegenińdi hannyń álekedeı jalanǵan jasaýyldary tóbeńnen quı qazyp otyryp shegelep eskertip, álgi san alýan alym-salyqty bir bıe emes bes túıe ǵyp aıdap, bir jamaý emes, bes bútin etip tıep, bir shulǵaý emes on qulash shuǵa etip alyp, artyp ala jónelgende, shýyldaǵan qatyn-balańnyń ortasynda aýzy — murnyńnan qan sıdektetip, zaryńdy Jasaǵanǵa ǵana shaǵyp jer toqpaqtamaýshy ma ediń, qara qazaq, qalyń buqara! Al seniń zaryń men sherindi tyńdaı qoıar qulaq Jasaǵannan tabyla qoımaǵan soń, uǵar kóńil taqsyr hanyń túgil tuldanǵan mańyńnan shyǵa qoımaǵan soń, bir — aq túnde urlana qashyp, jyryla kóship jónelýden basqa amalyń boldy ma, qarashy qazaq, qaraly buqara. Sondaǵy barar jeriń, alar tóriń taǵy bir hansymaq sýltannyń aýylynyń etegi bolsa, aranyn apandaı ashqan sol tóreń seniń súmireıip jetkenińe, úńireıip kóz súzgenińe meıirlenip qaraı qoıar ma eken. Áı, qaıdam. Óz qońsylary men óz kórshileriniń kózinen soryn aǵyzyp, tórinen kórin qazǵyzyp júrgen, úzeńgi baýyn alty qabat qyp, tegeýrinin tórt eli ósirgen esekmasy han — sultan ózi izdep, qan sheńgelge ózi qańǵalaqtap kep túsken baıǵusty aıasyn ba. Shópjelkesin shyryldatyp súırep áketip, baýyryna búristirip basyp, kúń etsin. Shoıjelkesin shyńǵyrtyp sabap, qozy qaıyrtyp, qulyn baılatyp, qulynshaq kezinen qul qylsyn. Úsh kúndik pánıdi — uıpalap soǵar jeńsigim men jemitimniń kezeńi, kezegin kúttirmespin dep jyrtqyshtana kılikken sol hansymaq taqymynda typyrlaǵan qarashysyna qan sıgizip, sol úsh kúndik pánıdi sol qarashylar úshin azap pen tozaqqa aınaldyrmasa, qazaq deıtin kónbis halyqtyń, qazaq deıtin kónteri halyqtyń Qazaq atalýy da ótirik, halyq atalýy da jalǵan. Áıtpese arǵy jaǵyndaǵy oırattyń alqymynan syǵatyn ójettigine, bergi jaǵyndaǵy qalmaq pen estekti qylǵyntatyn qyrǵılyǵyna, ormanynan odyrańdap shyǵa kelgen mujyqty omaqasa astyratyn yzaqor qaınar ashýyna bassa, qanynyń ár tamshysynan altyn quıǵan, janynyń ár eńireýin áýes áýendeı qunyǵyp tyńdaǵan hansymaǵyn baıaǵyda — aq qalpaqtaı ushyryp, jádigóılengen janyn jahannamǵa jónelter edi ǵoı. Jylt-jylt júgirgen qomaǵaı kózderin oıyp alyp, ózgeniń asylyn da, jasylyn da ólekse jutqandaı qylǵyp tastap, sońda da bir toımaıtyn, sonda da bir tolmaıtyn qurdym keýdeni almas qylyshpen bir-aq shaýyp, qyl óńeshinen ajyratar edi-aý. Sóıtip qos ókpesin túsirerdeı moıynyna otyrǵyzyp qoıǵan ámirshisiniń tepkisinen birjolata qutylyp, sherter kúıin, shaǵar muńyn ózdi — ózderine ǵana bildirip, qara qazaq, qalyń buqara balanyń balasyna, urpaqtyń urpaǵyna ónegeniń eń bir ulaǵatty úlgisindeı ǵyp, úlginiń eń bir ádiletti nusqasyndaı ǵyp, únemi jadynda jańǵyryp turardaı jattatyp qaldyrar edi — aý! Áı, biraq ondaı atty kún qaıda. Hanynyń qaraýlyǵy azdaı — aq qazdańdaǵan hanymynyń ókireńdegen ozbyrlyǵy óńmenine oq jylandaı qadalmady ma. Hanyshasynyń da halyqtyń aldyndaǵysyn aýzyna apartpaı, qolyn qaǵyp tastap, qazdaı qalqyp, úırekteı júzip qylǵytqanyna da, qan kómeılep, zapyran qusyp otyryp, kirpik qybyrlatpastan kóne berýden, tóze berýden óter qorlyq bola qoımas-aý.

Ol ol ma, qońsysynan tartyp alyp soıǵan qoıynyń qońy kelispese, kórshisiniń dastarqanynan julyp alyp jegen tamaǵynyń dámi tatymasa, "qoıdy nege aryqtatasyń, qyrshańqy tóbet! " "Tamaǵyńdy nege tatytyp pisirmeısiń? Tabaǵyńdy nege bútindep ustamaısyń, saldaqy qanshyq!" dep tóbeńde áńgirtaıaq oınatyp, tómenge tuqyrtýdan bir jazar ma sol qutyrynǵan áýlet. "Dánikkennen qunyqqan jaman", ulardaı shýlaǵan qolastyndaǵylardyń úlesinen upaıyn qansha túgeldese de, olqysy bir tolmaıtyndaı qaıta — qaıta shaýyp, shapqyndap, sińiri shyqqan jitikke saıaǵyn odan saıyn shylyq atqyzyp, shyrǵamen shyrmap, shybyn janyn shyrqyratyp alqymǵa ákep qylǵyndyryp otyrmasa ishkeni boıyna taraıtyn qaı ókim, qaı ámirshi bar edi. Qolynan kelip turǵan soń qonyshynan basatyn ozbyrlyqty kim tergegendeı, kim teksergendeı. Sońyna ergen kóp momyndy túıebas qyp, túıip otyrmasa, handyq atalyp saltanat qurmasa, nesi sán? Han bolyp qarashysyn qan qaqsatpasa, nesine qudiret?

Osyndaı kishigirim qudiret tusyraǵan qazaq dalasynyń bes-alty tusynan handyq quryp, orda saılap, qara qazaq, qalyń buqaraǵa kúnine qyryq tómpesh kórsetip, kúnine qyryq óltirip tiriltken soń, kónbis qazaqtyń, kónteri qazaqtyń bes ýaq namazdan da jıi qaıtalanar, jıi aıtylar minájat tilegi: "Jappar ıem! Jalbarynyp jalynarym ózińsiń. Talyqsyp tabynarym da ózińsiń. Bar bolsań, kóktegi jalǵyz qudaıdy jerge túsirip, kóbeıtip qoıǵanyń qalaı! Kózimizge zár, kókiregimizge ý quıyp, kók táńiri de ózim, jer táńiri de ózim dep ótimizdi otqa qaqtap, qabyrǵamyzdy tirideı sógip, baýyrymyzdy sýyryp alyp, baltalaı bere me? Aýzyńdy ashsań — ashyndy dep bas — kózge tópelep, úndemeseń-basyńdy dep tý syrtyńdy tulyptaı qylatyn bu shirkinderge butalyq salar zaýal bola ma? Zaýaly shynymen bar bolsa, tabylar bolsa, o Jasaǵan ıem, Táńir haq, onda nege soza beresiń. Onda qashsań, onda obyp, munda shubyrsań, munda obyp jatqan obyr tórelerdiń tóbesinen jaıyńdy túsirip, jasynyńdy nege oınatpaısyń? O dúnıeniń tozaǵy mynaý búgingi bizdiń tartqan azabymyzdan kem bolmasa, artyq bolmasyn óziń de sezetin shyǵarsyń. Endeshe nege búgejekteısiń? Álde bizdiń saǵan qul ekenimizdi budan da zor qorlyǵyńmen, budan da beter zorlyǵyńmen qasqa mańdaıymyzga ómiri óshpesteı etip tańbalaı túseıin deımisiń? Onda seniń anaý tóreden, myna sultannan neń artyq? Jańǵyryq estilmes japan túzge zar shaqqanda, sol japan túzden de jaman bedireıe qalatyn Táńiriden ne qaıyr, ne zaıyr. Al pendem dep betińdi kórseter bolsań, yǵyńa alar bolsań, onda emirenip buryl, tebirenip kel. Jarty álemdi jańǵyrtqan zarym, sheksiz dúnıeni shemendegen sherim qulaǵyńa sonda ǵana jetip, sonda ǵana meńireý keýdeńe mendegen dertim men sertimniń sybyry men sýyly ener edi-aý. Endirer bolsa, engizer bolsań, tilerimhansymaq sultandardyń qara jerdiń ústinde suǵanaq kózin endi qydyrtpa. Suǵanaq izin endi sozǵyzba. Suǵanaq kózderdi jeti qat jerdiń astyna tyq. Suǵanaq izdi kisi boıy qarys súıem qara topyraqtyń astyna túsirip, endi qybyrlamastaı qarasyn óshir! Eger zarymdy estigeniń shyn bolsa, onda osynaý qanymyzdy tespeı soratyn, janymyzdy murnymyzdan sýyratyn digirlek tóresymaq sultandardyń ornyna ózimizdiń qara qazaqtan, qalyń buqaranyń arasynan tapsańshy janymdy uǵar, qamymdy jer kemeńgerlerimdi. Bılikti soǵan ustat. Ámirshimdi solardan saıla, o, Táńir!" dep kóz jasyn kóldetpeı me.

Kóktegi Táńirge kóptiń tilegi shynymen — aq jetti me, álde izdegenge suraǵan deıtin kezdeısoq sáttiliktiń anda sanda aınalyp soǵyp turatyn urymtalyna tap boldy ma, qara qazaqtyń bir ótinishti zary oryndalyp edi. Bahadúr han ózdiginen qyljıa saldy ma, álde sol kókiregi biteý, jany júdeý hansymaqty halyq qarǵysy soqty ma, áıteýir Salqam Jáńgirdiń mıras taǵyna Táýke uly qonjıyp edi. Qasıetti taqtyń qasıeti shyn ıesin tapqanda ǵana aıqyndala, aıbarlana qalatyn qashannan ádeti. Betin ońǵa berip, júzin jurtyna buryp, bardy básin bere baǵalap, joqty bar qylýdy azaıtyp, aqyldysyn alǵa shyǵaryp, aqyldas etip, qarýlysyn qasyna shaqyryp, qorǵan men qalqan ǵyp ustap, kókirek jarystyryp, kóbik shashyratatyn jelókpelerdi mańaıynan alastap, shashbaý kóterip, saqalymen jer sypyryp, murtymen etik tazalaıtyn jaǵympazdardy aq saraıdan qýyp, tóresinen góri qarasynyń kóńilin kóbirek taýyp, qolynan kelgenshe tóbesine shyǵarýǵa tyrysqan Táýke azyp — tozǵan elin bútindeýge, shashylyp — tógilgen handyǵyn sheńberlep biriktirýge janushyra kirisip ketken edi. Ózim degenge ózegin sýyryp beretin ańqyldaq qazaq jas hannyń jarylqaıtynyna sendi me, álde endigi tizginniń biliktige, paryqtyǵa, ádildik dep tynymsyz soǵar júregi bar shyn taza janǵa tıgenin sezdi me, eńsesin tiktep, boıyn kórsetip, jigerin qaırap, jaınap, janyp shyǵa keldi. "El birligin nyǵaıtam!" degen asyl azamattyń sózi qashan aıtylar, qashan kókeıimizden tabylar dep eki kózi tórt bolyp kútip júrgen qara qazaq ońynan Aıy, solynan Kúni týǵandaı bilekke bilek qosýǵa, tilekke tilek jamaýǵa, áı bir, qulshynyp — aq bergen — di. Burynǵy "lábbaıdan" endigi "lábbaıy" múlde bólek sharyqtaǵan soń qazaq dalasyna sony serpin enip, qurt qımyly mol qozǵalys kirgen edi. Týsyraǵan dalanyń ár pushpaǵyndaǵy kól jaǵalaı, ózen boılaı japyrlaǵan aýyldardyń túndik-týyrlyǵy sypyrylyp, shańyraǵy shalqaıa jerge túsip, mańqıǵan túıelerge teń — teń júk artylyp, qyzyl jota, quba jon, kók munarly beldermen shubyryp keri josyǵan kósh qaptaǵan edi. Sol jyǵylǵan aýyl áldebir han sul-tannyń ordasynyń kúlin kókke ushyra, taǵyn taptap, tájin taqıaǵa aınaldyryp, taǵdyrdyń endigi tálkegine keshegi qudirettisin osylaı ushyratyp, qańyraǵan jurtynyń shań — topyraǵyna kómip, ıt kemirgen qý asyqtaı eleýsiz etip, tastap — tastap ketip edi. Sol-aq eken oz qadirin ózi túsingen jurttyń altyn sandyq keýdesi aqtarylyp, jasyǵyn tez umyttyryp, asylyn ardaq tutqyzyp alǵa shyǵartyp edi. "El ishi — altyn besik" degendi qaıran da bizdiń dana ata — baba teginnen tegin aıtpaǵan ǵoı. Sol altyn besik el balasyn mápelep terbetip dana ǵyp ósirgenine, jas ulanyn tárbıelep jetkerip, has ulanǵa aınaldyrǵanyna kópshiliktiń kózi kóp uzamaı-aq jetken edi. Ár sózdiń astaryn baǵatyn, ár tilektiń aıtaryn uǵatyn, qashty-pyshty ósekke uıymaıtyn, eshkimniń esebinen de utylmaıtyn, eshkimniń epseginen de tosylmaıtyn azamattardyń at — esimderi qulaq eleńdetip, aýyzǵa ilinip, aqyry kókireginiń kózin tóńiregine jıi qadap, jadaǵaı men jasyqtan jırenip, jigerli men asyldy ańsaǵan han nazaryn aýdarmaı ma. "Naǵyz qı-myldaıtyn kezim endi keldi. Kóptiń oıynan shyǵyp, kóksegenin kókten izdete bermeı, talǵan kózin kóringenge bir, kólgir kókjıekke bir telmirte bermeı, qaryq qylmasam da qaranyń qamyn jegenimdi bildirip, bir tilegin-zar tilegin qolyna nege ustata salmaımyn. Áliptiń artyn baǵýǵa kelgende qazaqtan ozar halyq bolmasa, istiń yńǵaıyn shesherde kótkenshektep keıin sheginip, jetek syndyrar tórelerden ozar bıleýshiler bolmasa, osy bir ótkennen ónegedeı emes óń eze bop jabysqan ádettiń tamyryna nege balta shappaımyn.

Syr bermeımin, sybys shyǵarmaımyn dep tóńiregińdi qymtaı túsip, mysyq kómbe jasaǵanyńmen, múńkigen shirigiń men sasyǵan ıisińdi qaıtip jasyrarsyń. Aýzyńdy baǵyp, kózińe úńiletin tóńiregindegi timiskileýshiler tóbeńdi tespeı — aq quı qazyp, keýdendi buzbaı — aq esik ashyp, basyndaǵy men ishindegini ózińnen de buryn bilip almaýshy ma edi. Bilip aldy degenshe aýyzdary jabysyp, sypsyńdasqan erinderinen ý aǵyzyp, ósekti kesektep laqtyryp, baýyrdy baqtalasqa aınaldyryp, aǵaıynnan alaman tapqyzyp, saý basyńa saqına salyp, qalyń buqarany arpalysy kóp alasapyran tirlikke dýshar etpeýshi me edi. Endeshe kózdi tars jumyp alyp, qulaqty tars bekitip alyp, ózgeniń ákkiliginen ózimniń tektiligim artyq dep shalqalap túsip, shaljıyp jatyp alyp, shańyraqqa tesireıetin keshegi Bahadúrge uqsamaımyn. Ol eshteńeni sheshpedim demeıtin, sheshýin kúter máselelerdiń pisýin, istiń sátin tosam deıtin. Máseleniń pisýin, istiń sátin kútem degenshe, abyroıyńdy jyrymdap taýysyp, qadirińdi Qaýǵalap tógip alǵanyńdy bilmeı de qalarsyń. Odan da eki jeńdi túrip, beldi bekemdep býyp, tap bergenge shap beretin tas-túıin táýekelge túıijen durys. Onda endigi kóshim de, órisim men qonysym da qara qazaqpen bir bolar. Jádiktiń urqynan órbigen, Úsiktiń úrpinen taraǵan sultandardyń qolynan tizgindi alarmyn, shylbyrdy úzermin. Kónse qolynan, kónbese jolynan. Tizgin ustaǵanda óz halqyn tizdep ustasyn degen josyq bolmaıdy. Qońsysyn qul etse, kórshisin jaý tutsa, tóreligine tórelik kórsete almasa, ondaı bıliktimnen elim deıtin bilektim artyq. Jylaýly jurtym, qaıǵyly halqym deıtin bıiktim artyq. Endeshe telpek kıgen tóreniń tentektiginen eńkektegen elimdi nege arashalamaımyn. Bilektim men biliktimdi el betine shyǵaryp nege alqalamaımyn".

Osylaı oılanyp — tolǵanǵan Táýke han dalasynyń syrqatyn dál basqan emshideı taba qoıyp emdeýge, dalasynyń tarydaı shashylǵan sharýasyn jóndeýge kirisip ketken edi. Hannyń kóńiliniń qurty qalaı qarap jybyrlaıdy dep júrgen kúpti kópshilik sodan keıin Táýke degende ishken asyn jerge qoıyp, izgilikti de sodan tabardaı, meıirim men qaıyrymdy da sodan alardaı elgezek kóńilmen alyp ushty da qaldy. Bireýge qulasa, búkil jan dúnıesimen qoparyla qulap, búkil barymen, nórimen aqtaryla alǵys-rızashylyǵyn úıip — tógetin aqkóılek Qazaq hanyna degen qurmetin dalanyń jelinen de artyq júıtkitken. Ámirshisine degen emirengen júrektiń tilektes sózderin taý sýyndaı tasqyndatqan.

Árıne Táýkege dál osyndaı úıilip-tógilgen abyroıdy kóre almaı qyzǵanǵan alakózder saraı mańynan da tabylǵan edi. Sonaý kóshken eldiń qańyraǵan jurtynda qalǵan sultandardyń ishin osqylatyp jibertken de edi. Júıkesi juqarǵan sol tóreler endi ulyp tabysqan bórilerdeı bop, birin biri izdep taýyp, qıyr men shıyrdy kúndiz — túni at tuıaǵymen shandata bezingendi. Bezektep jamandaıtyndary Táýke bop, áýlıedeı Shyńǵystyń kıesin taptap, áýlıedeı Shyńǵystyń áýlıedeı uly Joshynyń áýletiniń qasıetin aıaqasty etip, áýlıedeı sultandardyń áýelete shanshyǵan keýdelerin áldebir qul-qutannyń qoraba — qortyq qańqalarymen almastyrǵan áýlekiligi bop, aǵash atqa san mingizip, san túsirgen. İsinip — kebingen keýdelerdiń aǵash oǵy aq saraıdyń qabyrǵasyna qardaı borap jetip, Táýkeniń onsyz da tyzyldap júrgen janyn túrtpektep, túrtkilep mazalaı bergen — di. Sol — aq eken batyly birde jetse, birde jetpeı eki oıly bop júrgen handy nar táýekelge aıdap salǵandy.

"Múmkin emesti múmkin etem. Joqtan bar jasaýdy nyshaq kesti tıam. Endigi kúnde bardy baǵalaımyn. Jaqsyny jaǵalaımyn. Elim deımin de erine erik berem. Biliktisine bılik berem. Halqyn qaraqtaıtyn, jaqsysyn balaqtaıtyn sultanyn jolatpaı, jurtyn-jaqynym, ultynurandasym deıtin qarasyna tizgin ustatam. Sóıtem!"

Aıtty-bitti. Shesti — kesti. Tórden tóreni qýdy. Tórelikti qaraǵa ýystatty. Tóbedegiler tómendegende tómendegiler tórge ozdy. Esik kózindegilerdiń de sóziniń bátýasy, keýdesiniń jalyny, janynyń jaryǵy bary hanyna da bilindi, halqyna da tanyldy. Buryn tóbedegi tóreniń kózi aspandap, tómenge onsha kóp túse qoımaıtyn. Endigi jerde tórdegi qaranyń urany — "qandasym, qaryndasym, halqym!" deıtin qasıetti uǵymnan ajyramaıtyn boldy. Halqy hanyna jaqyndady. Hany qarasymen kirikti. Birtutas deneniń biri basy, biri tulǵasy bop tabysty. Endigi Táýke jaı Táýke emes Áz Táýkege aınaldy. Qasıetti Ázız Táýke, qudiretti izgilik ıesi Táýke atalyp, búkil qazaǵynyń qurmetine bólendi. Halqy men hany bir tánniń bir janyna aınalǵan soń keshegi ydyraǵan el aıbyndy mámlakat atanyp, keshegi ár sultannyń yǵynda búrisken jurt asqaraly ult bop qulpyryp shyǵa keldi. Kúni keshe ǵana ár sultannyń týynyń astynda júrip birin — biri jáýkemdegen qyzyl kóz tobyrdyń, búgin birine birin yntyqtyryp, jany men janyn tabystyryp, qany men qanyn aralastyryp qulpyrtyp halyq qyp shyǵara bergen qandaı qudiretti qubylys deısizder ǵoı. Ol qubylystyń tórkinin uqqysy kelmegenderge túsindirý qıamettiń qıyny bolary da múmkin. Keýdesin ashyp, kóńilin berip sezingisi kelgenderge jetkizý ońaıdyń ońaıy bolýǵa da tıis.

Ol qubylys-Áz Táýkeniń kóregendiginiń, Áz Táýkeniń ultjandylyǵynyń, Áz Táýkeniń ózge tórelerge uqsamaı el qamyn jegen azamattyq tirliginiń arqasy ǵana.

Ol qubylys — Qazaq Ordasyn quraıtyn alty alashynyń tizginin sol alty alashynyń ardager uldaryna, ataqty bılerine senim bildirip, úlken mindet artyp ustatýy edi. Uly júzge bılik qurǵan Úısin Tóle bıdi, Orta júzge ádilqazylyq jasaǵan Qaz daýysty Qazybekti, Kishi júzge ádilettik júrgizgen Alshyn Áıteke bıdi, Qyrǵyzǵa qara qyldy qaq jarǵan Qarash bıdi, Qaraqalpaqqa týǵany joq týra bı Sasyqty, Quramaǵa adaldyqtyń shyńy Muhamed bıdi otyrǵyzǵan Táýkeniń quryǵy uzaryp, handyq quzyry burynǵydan da ósip, o sheti men bu shetine aılap jol júretin dalasyn bılep — tósteýdiń tıimdi jolyn bastap ketip edi. Al endi osy árqaısysy bir eldiń tutqasyn ustaǵan kemeńgerlerdiń qatysýymen túzilgen "Jeti jarǵy" ulttyń berekesin shalqytyp, birligin saqtaýda, qoǵamdyq toptar men jeke adamdar arasyndaǵy Qarym — qatynasty retteýde, ádet, salt-dástúr hám minez — qulyq erejelerin negizdeýde, eń aldymen memleketti basqarý men halyqty bıleýdiń qalyptasqan josyqtary men nızamdaryn belgileýde ulttyq sananyń, eldik sananyń kúrt ósýine úlken yqpal jasady.

Árıne qaradan shyqqan "tórelerdiń" aıynyń jyp-jyldam ońynan týǵanyn, sol ońynan týǵan aıdyń álgilerdiń aıdarynan jel eskizip abyroıyn aspandatyp áketkenin kóre almaıtyndar alystan da jaqynnan tabylyp, jattan da, jaqynnan da shyǵyp, gý-gý ósekti qaptap kóbeıtip, dý — dý dabyrany dýyldata jónelgen ǵoı. Janary jaltyldap janǵandy jyrtqysh dep, kókireginen nur men syr saýyldaǵandy myljyń dep, ózinen basqany jumyr basty pendege balamaı, jeti basty jalmaýyzdaı kóretin keraýyzdar qaradan da tabyldy. Tóreden de tabyldy. Bórikten aıyrǵansha bastan aırylaıyn, kóriktiden aırylǵansha dostan aırylaıyn deıtin ózimshildik aq almasty tat baspasyn demeıdi. Qaıtsem almasty tozdyram, ózimniń talaıymdy ozdyram deıdi. Sondaı ishegine pyshaq aınalmaıtyndar Táýkeni qaralaýda basqasha áýen taýyp ala qoıdy. Sol áýendi endi kúndiz de yńyldaıtyn bop aldy. Túnde de sarnaıtyn bop aldy. Eki kisiniń basy qosylsa-aq basy joq, aıaǵy joq uzyn sonar osy bir yzyńdaǵan áýen. Eki aýyldyń toqaılasa qalǵan jerinde de estiletin osy bir kekep moshqaý. Jeldi kúngi jelpildegen týyrlyqtaı jylpyldaıtyn erinder áz Táýkeni jamandap jer túbine on aparyp, on qaıtaryp, aq tumsyq qara esekke teńedi. Quıryǵy sholaq, jaly joq aıdalada adasyp qalǵan qulanǵa da teńedi.

"Oý, o zamanda, bu zaman, qul jıylyp bas bolǵanyn kim kórgen? Qum jıylyp tas bolǵanyn kim kórgen? Áýlıedeı Shyńǵystyń áýletin adaqtap aıdap tastap, sonda bul azban aıǵyrdaı kisinegen Táýke nemesi qaı ushpaqqa shyǵam deıdi eken, á? Aqsúıek-tórelerdi, hanzada — sultandardy sútke tıgen suǵanaq ıtteı etip, qańsylatyp qýyp shyqqandaǵy sumdyq oıyn, sumyraı tilegin bylaıǵy jurt bilmeıdi de sezbeıdi deı me eken, ó? Oý, baqqanymyz ben tapqanymyz Saraı tóńireginiń qýlyǵy men sumdyǵy, aılasy men arlyǵy bolsa, mynaý óz qaǵynan bezingen, óz otyna opyryp — opyryp maı quımaı, shapshyǵan tamaqtan baýyzdaý qan quıǵan jetesizdiń búkil eldi jalǵyz ózi ǵana bılemek, búkil ańqaý jurtty jeke ózi ılemek bolǵan qara nıetin qalaı paıymdamaıyq. Óziniń jeke ákimin arttyryp, anaý qarsy kelmes, qatty aıtpas únsiz bas shulǵyǵysh bısymaqtaryna maquldatyp qoıyp taqsyr da ózim, Táńir de ózim dep taq ústinen taqyldap otyrmaqshy bolýyn qalaı baıqamaıyq. Aý, Qazaq Ordasynyń taýarıhynda han bıliginiń álsiz de shynjaý bolǵanyn kórip pe edińder. Árıne keshegi Bahadúr nemeni aýyzǵa almaı — aq qoıalyq. Ol shirkin aýmaly-tókpeli zamannyń alasapyran tolqynynda kópirshigen kóbikpen birge qalqyǵan ánsheıin bir kezdeısoq jańqa edi ǵoı. Sol handar bıliginiń qara shańyraǵyn kóterip turǵan ýyqtar kim edi? Qasıetti altyn belden, kúmis qursaqtan jaralǵan Shyńǵys áýleti — tóreler edi. Sol tóreler tóbemizdi kókke jetkizgen. Aýzymyzdy aq pen etke jetkizgen. Tóresiz el bolmasty, sóresiz úı bolmasty nege umytamyz. Áý, qarany qalqaıtyp ne barqadar tabarmyz. Kón qataısa qalybyna degen. Jaıa jegenniń jaıa jerin, ókpe jegenniń kótke teberin eskermese, Táýkeni de qudaı tabar áli — aq. Oý, bı kim? Bı dep bórkin qansha daǵaradaı qylsań da, keshegi bıtin syǵyp qanyn jalaǵan qolańsa sasyǵan qoıshyńnyń ózi emes pe. Ózi bolmasa, kózi emes pe. Qoıyn qurttap, qoıyrtpaǵyn urttap júrgen baıǵustar eki kisiniń basy qosylǵan kelege kire alýshy ma edi buryn. Oý, óz rýy túgil óz aýlyna sózi ótpes, salmaǵy batpas sol súmelekterdi qopaqardaı qudiret tutyp bútin bir ulystyń basyna ulys begi etip qoıa salǵanda Táýkeniń saltymyzdy ózgertip, dástúrimizdi buzyp bul qaı esirgeni? Qaı esiriktengeni? Oý, qaranyń armany — qarny, tóreniń armany — orny degendi eskermese, qarynnyń qamy dep tómendegini tóńirektegish sol qara súıek bılerdiń tóbedegini bajaılaı almaı, bıiktegige óresi jetpeı, bılikti kúshim men mysym dep, balanyń qolyndaǵy qylyshtaı ǵyp ondy — soldy silterin, sol siltengen almastyń álde oqysta, álde ádeıilep kep óz kókiregine qadalaryn sezbeıdi-aý. Sezse, búgingi mynaý kóz baqqysh, qabaq ańdyǵysh bılerdiń qarny toıyp, bótegesi bultıyp, búırek maıy biteýlengen kezde endi sóz baqqysh, syr ańdyǵysh, saıasat deıtin saldaqynyń qoınyna túnep, qoltyǵyna tumsyǵyn tirep alyp, daý — damaıdyń maıyn ezip iship ábden dúrdıerin baǵar edi — aý. Sol dúrdıgen bılerdiń óz keýdesin oba emes tóbe ǵyp shanshyp, óz sózin dúnıeniń tiregine balap, balpandaı da qalaryn, batpandap ta soǵaryn basyna saq etip soqqy tıgende, kókiregine kirsh etip qanjar qadalǵanda bir — aq tanyr — aý. Biraq kesh tanyǵannan paıda ne? Qol ushyn berer mańynda sultandary joq. Kómek kúshin beretin tóńireginde tóreler joq. Ádildik pen adaldyq degenge allasy men pirindeı tabynatyn sol tóreler ǵana emes pe. Sol tóre degen sózden tórelik degen ádilet balamasy shyqpap pa edi. Tóre bar jerde qazaǵyńnyń orny tór, basary ór emes pe edi. Endi qara bıledi degenshe, qaýymyńdy qaǵylǵan — soǵylǵan bıledi. Qatyn — qalash, bala — shaǵa ıledi deseńshi. Óıtkeni qaradan kóp ne bar? Kóp barda kókparǵa túspes daý — damaı men jarys qalar ma, daý — damaıǵa túspes ar men namys qalar ma. Qalmaıdy árıne. Sebebi ne desek, sol kóptiń tobyrlyǵy sebep. Tobyrdyń túpten qozǵamaı, tereń boılamaı betinen ǵana qalqıtyn obyrlyǵy sebep. Endeshe tobanaıaq tobyrdyń ekinshi aty tasyrlyq ekeni de jadymyzdan shyqpaýy tıis. Áıtpese sol tasyrlyqty kesirlikpen kerdeńdetken tobyrdyń qorqaýlyǵyna tap boldyń ba, onda ol aıamaıdy. Qolyńdy qol, butyńdy but qyp butarlap ta jatpaıdy. Biteýdeı qylq etkizip juta salady da, obal — saýalyn oılap ta bas aýyrtpaı taǵy bir jemtigine asyqqan jemsaýyn toltyrý úshin qyzyl kórgen ógizdeı qantalaǵan kózderin shańyraqtaı dóńgelentip, múıizin shaıqap, aıaǵymen jer kúrep, topyraq boratyp, órshelene túsedi.

Al týysy bólek, bitimi bólek, kútimi bólek, quny men nury bólek, syny men syry bólek tórege kim jetsin. Halqynyń qamyn oılasa, solar ǵana oılasyn. Ulysynyń jany men júregine boılasa, solar ǵana boılasyn. Qamshy ustap ádiletti jaqtaı bilgen de solar. Qarý ustap, áskerı qýatty kúsheıtip, jerin qorǵap, elin saqtaı bilgen de solar. Ulys tutqasyn durys ustap, ultyna ulaǵatty jol kórsetip, halqynyń senimi men úmitin aqtaı bilgen de solar. Ult múddesi degende ulys múddesin de, rý múddesin de qurbandyqqa shalyp jiberip, usaq arqyly úlkendi irilendire bilgen qaıran da bizdiń tektilerdiń búgin qymyz túgil aıranǵa da zárý bop qalǵanyn kimnen kórermiz. Tektini tepkilegendi, shetkini ókirektetkendi buryn bilmek túgil estýshi me edik. Endi mine estimek túgil kózben de kórdik. Kózben kórdik te, túńilýmen eńiredik. Etegimiz jasqa toldy. Kókiregimizdi sher basty. Biraq soǵan ıliger hanym bar ma? Ah urǵanymdy tyńdar aldıarym bar ma? Eńiregenimdi mańyraǵan qurly kórmedi. Ah urǵanymdy baqyrǵan qurly sanamady. Zarymdy óńińdeı tyńdady. Sherimdi kúıindeı tyńdady. Qarqyldap kúlip mazaq etti. Tyrqyldaq kúlkisinen janyma jarasy jazylmas azap jetti. Endeshe jaqsylarǵa ep bolýdan qalsam, jamandarǵa sep bolmaı qaıteıin. Alystan izdegen dushpanyń, eı, Táýke, endi men bolyp qasyńnan tabylar. Ejelden taban ańdysqan ata jaýyń men bolyp, týyrlyǵyńdy keskilep, toqym qylarmyn. Aq saraıyńnyń altyn býly keregesin qıratyp, otyn qylarmyn. Tórdegi ornymdy tómenge tastaǵanyń úshin — aq tórdegi tolyqsyǵan hanymyńdy tósime basyp, qatyn qylarmyn. Butyńdy kóterip, urtyńdy kóptirgenińmen alysqa uzamassyń, uzatpaspyn — aq. Bozdaǵan daýsy qozdaǵan sherimdi qozǵaǵan ananyń joqtaýyna bozbalanyń kókirek qulaǵyn tosa qoısam, namysy oıanbas pa, kek qyjynyp órshimes pe. Jabyqqanǵa jel bersem, taryqqanǵa óń bersem, qımaly naızasyn óńgerip, alshaǵyr aldaspanyn jarqyldatyp táýekelge bel baılap, atoılap shapqan narqasqa jigitterim tý syrtyńnan ótińdi jarmaı — aq alar áli. Kúshikteı qyńsylaǵan daýysyńdy, pushyqtaı yńyrsyǵan daýysyńdy aspanǵa shyńǵyrtyp, asyq jiligindi qazyq qyp qaǵyp, qoń etindi azyq qyp jermin-aq sonda. Aıdahardaı arbadym dersiń, elimdi bólinte kóshirip, ulymdy bórikken qoıdaı mańyratyp, aıaq — qolymdy jipsiz baıladym dersiń. Jo-oq, Táýke han! Men tóre ǵana emes qara maıǵa qansha bir maılap salsań da esh qaraımas aqsúıek sultanmyn! Jaı sultan ǵana emespin, keskekti erdiń soıymyn. Endeshe keskilespeı nege basylaıyn. Asqar taýdyń qıa jartasyna qarsy bitken qaraǵaıdyń eńsesi bıik boıymyn. Endeshe bultqa jetpeı nege shart synaıyn. Shamdansam, shamyrqansam, astymda qalyp súıegiń ýatylar. Sharbolatyma oratylyp ishek — qarnyń shubatylar. Qabyrǵadan aqqan qanyndy at baýyryna tógermin — aq. Qara jerdiń qoınyna seni de, jer bolǵan, jer qylǵan jigersizdigimdi de kómermin — aq!"

Osyndaı qaıraý-pysyqtaý aralas qyjyldy ókpe, qyrsyqty eregis dalany kernep ketken edi. Údeı soqqan daýyldaı dúrildegen ashý tar keýdelerden asyp tógilip, qyzynǵan kókirekterden tasyp tógilip taý bókterleı, kıa jartastaı qalqıǵan yzaly júrekterge órlep jetken — di. Jez qarǵydan aırylǵan quba arlan qorashyl tóbetteı qotan aınalyp júrýge qalaı kóne qoısyn. Teriskeıden daýyl soqtyrmasa, tóskeıden bult úıirmese, alystaǵy dushpany tabalamas pa. Qasyndaǵy dosy qýanbas pa. Jo — oq, dushpanǵa taba bolǵansha, qara jerdiń qoınyna kirgen artyq. Dostyń mazaǵyna ilingenshe, sol dosty laqtaı baýyzdaǵan artyq. Endeshe baldaǵy altyn qurysh bolatty baldaǵynan qanǵa boıamaı upaı tolar ma, kek qaıtar ma, ósh alynar ma.

Ekilengen sultandar elirgende qybyrlaǵan qaralardyń qabyrǵalary qaýsamaı qaıtsin. Neǵurlym atqa jigitterdi kóp mingizse, soǵurlym shaýyp alary da, tapap keteri de mol bolmaq qoı. Ereýildi erlik tutsa, qaraýyldaǵy qazaq basy dop bop domalaıtyn ejelden ádeti. Sol ereýildi kim bastady, nege bastady, qalaı bastady dep aq, qarasyn tekserip jatqan tóleńgit bar ma. Tóresiniń ezýi qısaısa bitti, qıqań etip erge qonady. Qıalap qyr asady. Qıǵylyq salyp estekti shabady. Quıǵytyp baryp orysty tabady. Esi shyǵyp esiriktenip qolǵa túsken estekti eseginiń qulaǵy etekteı bop túrilgen sartqa satyp jiberedi. Aýzy — basy jabaǵydaı uıysqan orysty Hıýa asyryp, jón — jobasyn taptyrmaı, qıýyn jasyryp jiberedi.

Qıqýlap baryp qaraqalpaqqa qol salady. Qodyrańdap qorqytyp, aýzyndaǵysyn sypyryp, aldyndaǵysyn aıdap alady. Anaý kórshini bir sulatyp, myna kórshini bir jylatyp, dúrkiretip jylqysyn qýyp ketip, qan qaqsatyp kúlkisin tıyp ketip jatqan "qaraqshy qazaqtarǵa" tonalǵan eldiń patshasy, talanǵan eldiń hany qalaı ashynbasyn. Urlanǵanǵa izdeýshi, tonalǵanǵa joqshy, ólgenge qun suraýshylar bar eken. Joǵalǵandy joqtap, janalǵyshtaı dikildegen jaýshy, tonalǵańdy izdep yzbarlanyp jetken elshi, ólgen-jitkendi, qoldy bolyp tutqynǵa túskendi, qunyn daýlap, tiri júrgenniń ózin, ne kózin áketpek bop túnerip kelgen quny kerdiń de eneri aq saraı, tabary Táýke han boldy. Onsyz da eki eldiń arasyna shı júgirtip, alakózderdiń naızaǵaı otyn kóbeıtip, "turt, shaıtan, túrtti!" qoıýlatatyndardyń qataryn sıretem dep júrgen áz Táýke, endi mynaý saý basqa saqına salmaq bop, eki eldiń arasyna ot jaqqan tóreler tirligin tyıýǵa birjola den qoıǵan edi. Óıtkeni Táýke taqqa otyrysymen — aq shyǵystaǵy atyshýly kórshisi jońǵar handyǵy otyz jyl tyıylǵan shapqyn — shylyǵyn jańǵyrta bastap, bir myń alty júz seksen birinshi jyly ár sultannyń yqpalynda bop áli de basy birige qoımaǵan qazaqtyń árýaǵyn qashyryp, mysyn basyp, halyqtyń qalyń ortasyndaǵy Saıram qalasyn qorshap alyp, eki jyl boıy birde sheginip ketip, birde lyqsyp jetip júrip, aqyry ábden álsiretip baryp, basyp alǵan edi. Qasarysqan qamal halqyna qatty óshikken Syban — Rabtan hontaıshy gúldengen qalany qaqyrata qıratyp, úıindige aınaldyryp, kent turǵyndarynyń bulttan shyqqan kúnin shubar ǵyp, býyrshyndy muzǵa taıdyryp, bulyqsyǵan ulandy kúl ǵyp baılap áketip, tolyqsyǵan sulýdy kúń qyp aıdap áketip, qatarlanǵan qara narlarǵa altyn men kúmisti teńdep, qazdaı tizilgen arysty arbalarǵa qazyna múlikti tıep, Qazaq Ordasynyń ásem uıytqysyn — Saıramdy uıqy — tuıqy oırandap, myńdaǵan halqyn qynadaı qyryp, myńdaǵan jurtyn tutqyn ǵyp shubyrtyp, qısapsyz oljamen eline oralǵan edi.

Osyndaı oısyrata soqqyǵa ushyraǵan Táýke, árıne, Ordasyn nyǵaıtyp almaı, aınalasyna elin biriktirip, kúsh-qýatyn eselep almaı ashqaraq kózderin alaq — julaq qadaǵan kórshilerine, ásirese teriskeıdegi orys ókimetine kerdendik tanyta almas ta edi. Sol sebepti de tas qursaýdy sál de bolsa keńite túsý úshin, beıbit kezeńdi sál de bolsa uzarta túsý úshin, alarǵan kórshige de, bezergen kórshige de amalsyz bas shulǵyp, eriksiz ıek qaǵyp: "Tatýlyqta táýba bar! Tentegimdi tıam! Kinálini tabam! Tutqyndy almastyram. Shabýyl-shańdýyldy toqtatam!" dep úıip-tógip ýáde berdiń be, hannyń jarlyǵyn jasadyń ba, ól — tiril, sózińde tur. Kúı meıliń, jan meıliń, biraq jarlyǵyńdy orynda.

Táýke aıtqanyn oryndaýǵa tyrysyp-aq baqty. Endigi tilekti tórege emes qaraǵa saldy. El bolaıyq desek, búlinbeıik, birigeıik degendi ýaǵyzdady. " Berkinip sadaq asynsaq, birindep jaýdy qashyraıyq. Sharýasyn kúıttep júrgen qarabaıyr jurtty-estek-bashqurt bola ma, qaraqalpaq, ózbek sarty bola ma, qarashekpen orys bola ma, shaýyp baryp, tapap qaıtýdy toqtataıyq. Bir bıe alsań, on qylquıryǵyńdy qýyp keter erteńgi kúnińdi eskerseń, áldekimniń kóshiniń buıdasyna, kóliginiń tizginine jarmasýyńdy doǵar" dep ótinish sálemin jetkizdi. "Ózinde joqty tartyp alý búgin ońaı bolǵanmen, erteń izinshe qýyp kelgen azýly kórshilerińniń aldynda kúná-kináńdi moıyndap, moınyńnan sý ketip, tartyp alǵanyńnan artyq tóleıtinińdi esker. Tórege ergen ertoqymyn arqalar degendi esińnen shyǵarmaǵyn, qarabaıyr qazaǵym!" degendi bıleri arqyly da jetkizdi. Jasaýyldary arqyly da jetkizdi. "İrgeden shı júgirtip jatqan dushpandarymyzǵa syltaý taýyp bermeıik. Kúsh jıý-es jıý ekenin esimizden shyǵarmaıyq, jamaǵat. Ádeıi arandatyp júrgen sultandardyń qasaqy áreketine sender uıymańdar da ermeńder. Mynaý jelkemizden jońǵar naızasy tónip turǵanda, arqamyzdan orys zeńbiregi zirkildep, kók semseri sýmańdaǵaly turǵanda, odyrańdap júrip ot basyp almaıyq. Soǵys órtin tutatyp alsaq, mynaý elsiz kúıimizben alysqa uzamaı, úzilip tynarmyz" deıtin shyndyǵymen ıliktirgen edi. Sodan keıin-aq bir tússe, qolq etip túsetin ańqyldaq qazaq, bir qulasa, shyn kóńilimen barynsha qulaıtyn taza qazaq ashtan ólsem de aram jemeıin, adalymmen óleıin degenge uıyǵan ǵoı. Sodan keıin-aq ár tustan ár tútinin ár qaraýyl tóbeden qanshama shýdalatsa da, ár qıyrdan qanshama qıǵylyq salyp arystansha aqyrsa da, selteńdegen sultandardyń sońynan ádettegideı qyr-shańqy torysyna toqymyn sala salyp, tońqyldatyp ere jóneletin qunjyńdasqan tirliginen qara qazaq sap tyıyla bastaıdy ǵoı. Ol ol ma, osy qarashy halyq ári-beriden soń el ishiniń alasy men qulasyn azǵyryp azǵyndatyp júrgen han tuqymy tóreler degenge túgel oıysyp, bıliktiń eki shylbyr bir tizginine qos qoldap jabysyp, bura tartyp búlikke bastaǵan keı sultandardyń qandybalaq urylaryn, shash al dese bas alar jandaıshap jasaýyldaryn burap, búktep tastaǵan da edi. Ásirese bilekti batyrlary kóp Orta júzdiń yqpaldy bıi Qaz daýysty Qazybektiń sultandar búligin basýda eńbegi erekshe bolǵan edi. Saıdyń tasyndaı mańaıyna toptaǵan Qanjyǵaly Bógenbaı, Kársón Aralbaı, Qozybaq, Rysqul, Kerneı Túıte, Qaratoqa Myrzambet, Álteke Dos sıaqty batyrlar tize qosyp atqa mingende qaı-qaı sultanyń bolsyn basylyp, júni jyǵylyp, jaýtańdap, jaltańdap yńǵaıǵa kóshe bastaıtyn. Árıne jaýgershilik zamannyń jaýdyń betine, jeldiń ótine, jerdiń shetine ustaıtyn batyrynyń ámanda mereıi men bedeliniń ústem bolatyny, qurmet-qadiriniń artyq bolatyny belgili. El qorǵany-qarýly sarbaz qashanda bıik mártebege ıe bop ótken ǵoı. Sol sebepti de tebingisi terge shirigen, egeýli naızasyn kóldeneń ustap at ústinde kún kórgen azamattyń asqaq abyroıy ata dańqymen aqsúıekpin dep keýde soǵatyndardan ásirese Táýke han tusynda áldeqaıda asyp ketken edi. Temir qazyq jastanyp, er tósekten bezinip, jelp-jelp etken ala týdyń astynda aq bilektiń kúshimen, kók naızanyń ushymen jaý qashyrǵan baǵlannyń baǵasy baı bop paıdasy halyqqa tımegen, batyr bop naızasy jaýǵa tımegen kóbik aýyz kúbi keýde tórelerden áldeqaıda joǵary da bolǵan. Áldeqaıda mártebeli de bolǵan.

Árıne, Táýke de et pen súıekten jaralǵan jan. Qazaq Ordasynyń aq saraıyna ulysbekteri arqyly da, tóre-sultandary arqyly da, elshi-jaýshylary arqyly da úıilip-tógilip kelip jatatyn keń-baıtaq dalasynyń tyń túıin, shytyrman syryn shesherde, sol órekpigen tórelerdiń, ádilet deıtin ulysbekteriniń, myńdy aıdaǵan baılardyń, myńdy baılaǵan batyrlardyń esep pen esep salystyryp, upaıdan upaı asyrmaq bolǵan nıetteriniń adal-aramyn, aǵy men qarasyn anyq saralaýy ábden qajet-aq.

Táýkeni osylar qatty qınaǵan. Qınalǵan han osyndaıda qol artar ıyqty, aqyl qosar bılikti árıne qasynan kóp kórgisi keledi. Sol qolyn artar ıyqtysy, artqan qolyn aýyrsynbaı shyn pıǵylymen jotasyn tosar ma. Álde artylǵan bilekti qıqań ete túsip, búrip alyp, burǵalyq sala qoıýǵa tyrysar ma. Aqyl qosar deıtin bıik biliktisi, aqylyn buldamaı, sózin qundamaı qulaǵyna adaldyq, ádildik bulaǵyn quıar ma. Álde aqylym dep taqystyǵyn ótkizip alyp, taqymyna qylburaý salar ma. Qaısysynyń ishine kirip shyǵarsyń. Quıryq-jalsyz kún kórýiń qarań. Jalǵyzdy jáýkemdeý tym ońaı. Jańylys bassań, jańsaq ketseń-jaǵańa jarmasar qol alystan emes jaqynyńnan-aq tabyla ketedi. Tabyla ketedi de, alqymyńdy syǵymdap, janyńdy murnyńnyń ushynan syǵyp alady. Sodan soń ertoqymy bosap, shylbyryn súıretip shekeleı basqan Aqmonshaq attaı tul qalǵan taǵyńa áldekim áldekimderdiń keńesterinsiz-aq qonjıyp ala qoıady. Odan óri keshegi Bahadúr tirligi Qazaq Ordasyna qaıtalap soǵary árıne aıan.

Jo-oq! Táýke oǵan jibermeıdi. Alty alashtyń aýzyn biriktirip, mámlakatynyń irgetasyn somdap, elin nyq biriktirip, alty ulysbegin aıtýly azamattarynan saılap aldy. Bul úrdiste esh jańylyspapty. El ishiniń burynǵy kún saıyn órbıtin, kún saıyn atysyp-shabystyratyn búlik-bylyǵy pyshaq kesti tyıylyp, búginde qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan beımaral tirshilik oraldy. Qol bastar, qosyn bastar, túmen bastar, myńdy bastar sardar men áskerbasylardy batyrlar arasynan taǵaıyndap, láshkerdiń de saıma-saılyǵyn kúsheıtip, bekemdigin bekitip aldy. Bul áreketi de kóńildegideı shyǵyp, ishki hám tysqy iritkitýshilik pen arańdatýshylyqtyń aldyn alýmen keledi.

Endigi bir sheshiler qıyn túıin-myna qasıetti qara shańyraqtyń-han ordasynyń bolashaq taq ıesi muragerdi tap basyp, anyqtap, ajyratyp qoıý. Kezdeısoqtyq deıtin kesirdiń aıaq asty kıligýinen adam oıyna kirmes alasapyran oqıǵalar týyp ketýi kádik qoı. Sony boldyrmaýdyń eń bir tóte joly, sońyńa ergen, seni basshym dep qulshynyp ilesken sultandardyń ishinen iriktep alyp han saılap, murager taǵaıyndaý.

Osy yńǵaıǵa oıysqannan beri Táýkeniń túnde uıqysy ashylyp, kúndiz kúlkisi qashyp qalyń oıdyń qushaǵyna suńgip, sheshýi qıyn shytyrmanǵa shyrmalyp qalǵany bar. Súıenerim dese, erteńgi qazaǵymdy ertip áketer-aý deıtin senim artaıyn dese, eń aldymen Ábilqaıyr sultan kóz aldyna orala beredi. Al Ábilqaıyr Jánibekten taraǵanymen, Úsik, Bólekeı-Qoıan butaǵyna handyq ómiri buıyryp kórmepti. Han buıyrmaǵan butaqty han etip saılaý úrdiske qaıshy, dástúrge qyryn kelmek. Ábilqaıyrdyń óz basyna taǵa qoıar kemshilik az. Qol bastaǵan batyr ekeni, el bastaǵan bılikti de bilikti ekeni keń dalany jaılap ketken. Adalyna ara-tura aralasyp ketetin azdaǵan, azdaǵan emes-aý atanǵa júk bolardaı qýlyq-sumdyǵyn keýdesinen alastaýǵa qushtar emes. Sol qýlyq-sumdyqty ózgeniń ıgiligine jumsar bolsa, árıne kóz jumar ediń de, kórmegen bolar ediń. Ábilqaıyr biraq sol qýlyq-sumdyǵyn ózimshil ozbyr tilekke, ózimshil meshel maqsatqa jumsap, álekke túsip qala beredi-aý.

Aǵaıynǵa aýaıyn, jaqynymdy jaqtaıyn dese, nemere inisi, Syrdaq hannyń uly Qaıyp sultan júr qasynda qalqaıyp. Júgen julqyp, aýyzdyq shaınap, buıda úzip, bulqynys tanytqan jeri joq. Bilekke shoqpar ilip, júrekke qalqan tósep jaýǵa qarsy shabar aıbary da bar. Úsheý-tórteýdiń daýyn shesher, beseý-altaýdyń aýzyn alar baılamy da bar. Áı, biraq anaý Ábilqaıyrdaı alysty jaqyndata qoıarlyq, jaqyndy qaýyshtyra alarlyq bıik óre, alǵyr aqyl jetińkiremeıdi-aý shirkinge. Al endi sol baıaǵy Qasymnan qalǵan qasqa jolǵa, Esimnen qalǵan eski jolǵa oıyssań, ákeniń taǵy balaǵa mura degeninen qalaı aýytqyp ketersiń. Isi alashtyń urpaq jaǵalaǵan úrdisinen jańylmaı dástúrin saqtaımyn dese, onda óziniń belinen jaralǵan Bolat sultandy qaýqaıtyp han kóterýi kerek. Biraq Bolat sultanǵa Táýkeniń kóńili tolmaıdy-aý, tolmaıdy. Tolý qaıda, sultannyń órkó-kirektigi, shuǵyldyǵy, taıyzdyǵy, tyz etpeligi hannyń taýanyn talaı qaıtaryp, talabyn talaı muqaltqan. Eldiń sózin sóıleıtin jerde ezdiń sózin ezip otyrsa, biriktirdim, kiriktirdim degen sol kıeli eliniń irgesin ydyratyp jibermes pe eken deıtin kúdikti qaýpi keýdesin únemi basady da turady. Biraq qalyń qazaq arasynda qalyptasqan dástúrdi saqtamaı, alashty alash etken úrdisten attap kete alarmysyń.

Osyndaı tolǵaǵy kóp, tolǵandyrýy kóp qıyn túıindi Táýke han bir myń jeti júz onynshy jylǵy Qaraqum quryltaıynda kúltildetip, búlkildetip sheship edi. Iaǵnı pyshaq keskendeı birden kespeı, Ábilqaıyrdy da, Qaıypty da, Bolatty da han saılap, túptiń túbinde uly handy el ózi tandap alyp, tóbesine kóterer degen oımen bylq-sylq etkizip erteńgi kúnniń esep aırylysar úlesine ıtere salǵan-dy.

Sol Áz Táýke, alashynyń aıbyny bolǵan Táýke, qazaǵynyń qaıraty bolǵan Táýke mine kóz jumyp, elin eńiretip, jamaǵatyn jylatyp, qara jerdiń qýysyndaǵy máńgi jaıyna attanǵaly jatyr. Qasıetti hanynyń jambasy qut tósegi-qara topyraqqa tımesten túbitteı tútetilgen oılar túnergen júzderdiń qas-qabaǵynan bilinip, túnergen júzderdiń jybyrlaǵan erinderinen tamshylap jatyr.

"Áı, bir bolsa osy joly Qaıyp han bolar-aq. Qashanǵy aýzyna apara bergen sybaǵasyn sypyrtyp basqalarǵa usynta berer. Bermes endi. Syrdaqqa buıyrtpaı, birese urym-urqy belgisiz Bahadúrge bir jambastatyp, odan óri syrǵytyp Táýkege jambastatyp kelgen altyn takty, ádilet bar bolsa, jasaǵan táńir oń kózimen qarap, Qydyr qonyp, baq darysa, dál Qaıyp hannyń astynan kórermiz-aq" deıtin keıbir jylpyldaq eringe myna tustan ekinshi bireýdiń kergigen daýsy yńyranyp qosylatyn.

"Áý, qasqalar-aý! Qaıda adasyp barasyńdar? Sybyrlaǵandy Qudaı estimeıdi deımisińder. Álde óz kóńilderindegini ózgege sezdirýge tyrysqan túrleriń be? "Qaıyp, Qaıyp!" degenderińnen baıypty eshteńe ónbeıtinin ádeıi baıqaǵylaryń kelmeı me. Áý, ákesi Syrdaqqa tımedi dep synalap enýge daıyn tursyńdar ǵoı. Sondaǵy sybaǵa sanaıtyndaryń han taǵy eken-aý. Murtyńdy maılap, erinińdi bultıtyp, ezýińnen maıyn aǵyzyp, maljańdaı shaınap, qylǵyna jutyp jiberetin qazyń men qartań ǵoı dep pe ediń qasıetti qara shańyraqtyń altyn taǵyn. Jo-oq! Atadan qalǵan dástúrdi nege qıratqyzaıyq. Babadan jetken úrdisinen nege jańylaıyq. Endeshe at aınalyp qazyǵyn tabady. Taq úıirilip ıesin tabady. Taq ıesi-Bolat han. Áz Táýkeniń bel balasy! Endigi eldiń aınalyp ıiriler temir qazyǵy da sol!"

Úshinshi tustan álgi eki erinniń kergýin jaqtyrmaı úshinshi bir túńlikteı erin túrilip bir berip, sýyldap ala jónelsin: "Oý, shirkinder-aı! Sóz etpesti sóz etip, bóz jetpesti bóz etip, til men jaqqa súıenip bezekteı bergendi qashan qoıar ekensińder. Osy senderdiń dál osyndaı bas joq, kóz joq tópeleı beretinderińniń kesirinen jaqtan basty aıyryp, kósemim men kemeńgerimnen taqty aıyryp qoıǵan keleńsizdikti nege kórmeısińder. Jádiktiń tuqymy aspannan aıaǵy salbyrap túse qalyp pa eken. Taqty da sol Jádik tuqymynan asyrma, baqty da sol Jádik áýletinen basqaǵa buıyrtpa dep qaı qudaıyń tapsyryp ketip edi. Kórsetshi sol qudaıyńnyń quranǵa jazyp, qaldyryp ketken ósıetin. Áıtpese jarapazan aıtqandaı "Jádik, Jádik!" dep qur bosqa basymdy aýyrtpańdar. Dúnıeaýmalytókpeli. Aýnaǵan dúnıe tóńkerilmeı me eken. Tóńkerilgen dúnıe tógilmeı me eken. Tógilgen dúnıeniń halqy yǵysyp, hany aýysyp, dástúri túzelip,úrdisi ońǵa baspaı ma eken. Aýmaly tókpeli zamannyń Jádigi de, Jádikten taraǵan úrim-butaǵy da mynaý qasıetińnen aınalaıyn Áz Táýkemen birge kelmeske ketti. Endi dúnıe jańa dástúr, jańa úrdis, jaqsy tilektermen tolady. Sol jaqsylardyń basy-Ábilqaıyr sultan. Qol bastar sardarlyǵy bar. Qoltyq sýyryp, bas ushyrar batyrlyǵy bar. Kel salsań, keremetteı býralyǵy bar, keńeske salsań, kesip túser týralyǵy bar. Alashtaǵy jaqsydan bata alǵan, jaýynyń qanyn qanjar júzinen tata alǵan jaý toqtatar erligi bar. Qabyrǵasyn qaýsatsa da, qasyndaǵyny qaraqtamaıtyn narlyǵy bar. Oq tartarǵa qoly uzyn, oraıy kelgen jerinde tartynbaı sóıler joly uzyn, tý túbinen tý alǵan naǵyz dúrdiń ózi emes pe. Endeshe endigi hanyń da, endigi tiregiń de dál osy Ábilqaıyr ǵana. Qoshqar múıizdi, teke músheli, qoıan shekeli arqar urandylardyń ishinen Ábilqaıyrǵa mańaılar da eshkim joq. Bul joly ulys bekteriń de, rý bıleriń de Ábilqaıyrdan asyp kete almas. Ketpes".

Osyndaı kúbir — sybyrdan bastalǵan ósek — aıandy tesik qulaq, qýys keýde bolsa, osy bastan ilip alyp, quıa bersin degen esepshil tilekpen ár aýyzdan kópirtip, keń dalasyna taratyp jibergen Qazaq Ordasy qasıetti de qadirli Áz Táýkeni Ázireti sultannyń kúmbeziniń qasynan qasterlep jer qazyp, jaı daıyndap, aqyrǵy qut mekenine jylap — syqtap qoshtasyp tabystap edi.

2

Áz Táýkeni alty alashtyń ardager azamattary, ısi qazaqtyń iske alar, ıgi jaqsylary-ulys bekteri, sultandary, batyrlary, bıleri, aqyn — jyraýlary aq jýyp arýlap qoıǵan soń, eńsesin tikteı almaı ezilip júrip jetisin ótkizdi. Endi dál osy jabyrqaý kúıdi odan ári jalǵastyryp, jerdiń shalǵaılyǵyn, joldyń alystyǵyn eskerip, tus — tusqa ydyramaı, ulys-ulysqa bettemeı osy tutas qalpymyzda qasıetti hanymyzdyń birjolata qyrqyn da ótkizeıik degen nıetke tegis uıyǵan edi. Árıne qyrqyn ótkizeıik deý aıtý úshin, biriniń aldynda biri arylý úshin synyqqa syltaý ǵana ekenin ekshemegen jáne bireýi de bolǵan joq. Endigi jerde mynaý jan — jaqtan quıylǵan quzyrly jıynnyń ortasyna túsken asa úlken daýdyń sheshýin taba qoıýy qıyn ekenin de túsinbeıtin bórikti shyǵa qoımas. Ol-Táýkeniń taǵyna bıler keńesiniń sheshimimen uly handy qasterlep otyrǵyzý. Sol sebepti de qyrqyn ótkizýge qalǵan mynaý aqsaqal toby ýaqytty bosqa jibermeı, ekeý — úsheýden ońasha bas qosýlardy jıiletip jibergen edi.

On eki qanat úlken aq ordada túski astan keıin sál myzǵyp ketip, dem alyp jatqan Qazybek bıdiń esigin ashýǵa asyǵa basyp bara jatqan adamdy Túıte batyr bileginen ustap qana toqtatty.

— Bókembisiń? Bıaǵa osy álginde ǵana kózin ilip edi, — dep saýsaqtaryn tez bosata qoıyp, Bógenbaı batyrǵa kádimgideı qurmet tanytyp qolyn keýdesine tósep basyn ıdi.

— Á, Túıte, solaı med?! Apyraı, óz aǵańmen ońasha kezdese almaýdan óter qıyn ne bar eken. Qaıda barsań, ańdyǵan kóz. Bógegen qol. Ne bop baramyz? — dep batyr aýyr denesimen túgel buryla Túıtege jaqtyrmaǵanyn jasyrmastan alara qarady.

— Maǵan ne iste deısiń, Bókem? Bıaǵamen kezdesem deıtinder de, ońasha bólekteıtinder de búginderi tym kóbeıip ketti ǵoı. Nansań, aǵamyzdyń qaı kezde tynyǵyp, qaı ýaqta kóz shyrymyn alatynynan da adasyp qaldyq, — dep Túıte kinásin túsingen túrmen jýyp — shaıa bastady.

— Kezdesetinder, bólekteıtinder kóp deımisiń? — dep endi álgindegi qatyńqy qabaǵyn tez jadyrata qoıyp, Túıteni esik aldynan aýlaqqa ıyǵynan demep bastaı jóneldi. — Sonda solar ne deıdi? Nege bólekteıdi Bıaǵany?

Túıte kidirdi. Batyrǵa júzin tike qadady.

— Áý, Bókem-aý, ońasha keńestiń ne túıetinin, ne baılaıtynyn men qaıdan bileıin.

— Bilesiń, Túıtem. Basqa bilmeýi múmkin, sen bilesiń. Sen anaý Aralbaı batyr ekeýiń Qazekeme tonnyń ishki baýyndaı jaqynsyńdar. Senderden Bıaǵanyń jasyrar syry joǵyn men bilmeıdi dep pe ediń, — dep Bógenbaı endi júzine kúlki tabyn júgirtýge tyrysty.

— Árıne Bıaǵanyń Aqkem ekeýmizden jasyrar qupıasy bolǵan emes. Al ózgeniń qupıasyna ózimiz de onsha qumartpaımyz.

— Áı, qaıdam. — Batyrdyń júzi qubylyp, túsi sýyp qoıa berdi. — Jaqyndatqyń kelmeıdi á. Aǵaıyn arasyna da alalyq kireıin degeni osy — ay. Álden — aq óz aǵam, ózektesim dep júrgenim óńmeńnen ıterip, syrtqa tebedi.

Túıte tútige býlyǵyp ketti. Qońyr ónde qyzara bórtip shapshyǵan qan dýyldady. Batyrǵa qyrystana qarap turyp, qylǵyna jutynyp aldy da, tópeleı jóneldi.

— Áý, Bógenbaı! Adamnyń túsine qarap ishine kiripshyqqandaı túńilgeniń qalaı? Túıteniń tiri pendege ıneniń jasýyndaı qıanat jasady degenin estigeniń bar ma edi buryn. Álde tortań — tosyrańqy minez kórsetip býyp, býyndyryp alaıyn dep álek bop tursyń ba. Áıtpese júregińdi alqymyńa tyǵyp, tynysyńdy taryltardaı alalyqty aǵaıynǵa da, saǵan da qaı jerde kórsetippin?

Bógenbaı sasyp qaldy.

— Apyraı, óziń ókpelegennen saýmysyń? "Ókpem joq, tula boıym bári baýyr" deıtin Qarakesek sender emes pe edińder, — dep báseńsı tústi.

Túıte qaıta qoımady. Daýsy áli de qatqyl estildi.

— Ókpesiz Qarakesekti onda endi baýyrynan da jurdaı etkeli turǵanyń qalaı?

— E, ne deppin sonshama?

— Esep túgendegeli me, upaı salystyrǵaly ma, áıteýir maǵan beımálim áldebir sebeppen ósek tasytpaqshy bolǵanyńa, inim, kúıinip turmyn.

— Oý, sen ózi, Túıte, tereńdep barasyń ǵoı. Ósek tasy degenim emes, ózimsingenim edi ǵoı. Myna ortaǵa syn túsip, búkil alash balasy sodan qatty dámelenip... — Sál kidirdi de, oıyn irkýdi jón kórmedi. Jiliktiń maıly basy kimge aýady. Bıler áýeni qalaı qaraı qubylady. Kim utylady, kimder utady. Alash, alash deı qoıǵanmen alashtyń balasy aǵashtan da kóp ekenin men de bilemin. Sen de bilesiń. Kópke birdeı jete berer sybaǵa da joq. Bireýdi jarylqaıdy. Bireýdi jasytady. Sony, sol erteńgi baılaýdy búgin joramaldap otyr-ǵannyń da artyqtyǵy joq. Osyny senen sezsem be desem... Ózimsingenime de ókpe taǵamysyń, jarqynym?

— Upaı deısiń?.. Utylam ba, utam ba deısiń. Sonda anaý búkil Qazaq Ordasynyń bıleri sheshetin máseleni, Bókem, sen jalǵyz sheshýden saýsyń ba? Onyń ústine sen utylyp, ne sen utar qandaı qısyn bar edi? — dep Túıte endi batyrǵa ajyraıa qarap, ári tańdanǵanyn da, ári jaratpaǵanyn da anyq sezdirdi.

Bógenbaı álgi ashyq qarastan taısaqtap, kózin jasyra jypylyq qaqty.

— Sen, Túıte, meni qaı qıyrǵa qańǵytyp barasyń. Utylam ba, utam ba desem, óz qamym ǵana ma eken. Ózim úshin qınala da qoımaıtynymdy bilesiń. Er azyǵy men bóri azyǵy jolda. Árıne bıler sheshetin túıindi men de, sen de shıeleı almaımyz. Biraq sony shıeleı tinderdiń aýzy qalaı qısaıady. Tútinderi qalaı qaraı ushady. Estimegim sol edi. Odan basqa bóten oıym joq.

— Onda Bıaǵamdy búgin mazalamaıyq, Bókem. Shıelense de sheshiler bir túıin ǵoı túbinde. Asyqqanda ne,entikkende ne, — dep Túıte de yńǵaılana berdi. Alaıda Bógenbaıdyń shapshańdyǵy taǵy ustady.

— Asyqpań ne?.. Áliptiń artyn baǵam dep talaıdyń aýzy urylǵanyn eskergiń kelmeı me? Qashanǵy qapy qap, san soǵa berermiz. Jaqsylyq pen jamandyqtyń jaǵalasyp júretinin uqqan týysym ediń. Mynaý bóten bógdeniń sózin sóılegeniń qalaı? — dep qıalaı tartty.

— Bóten bógdeniń sózi deımisiń? Sonda jaqyn janashyrdyń sózi qandaı bolmaq. Jańsaq baspaıyq. Ózgeni de, ózimizdi de adastyrmaıyq deıtin Bıaǵamnyń jolynan bura tartyp, buzyp shyq deýiń bóten bógdelik emes pe sonda? — dep Túıte daýsyn ekpindete Bógenbaıǵa dúrse qoıa berdi. Manadan jasy, kishi bolsa da, jolynyń úlkendigin syılap, sıpaı qamshylap tur edi, kórneý kózge qıanattaǵanyna qatty ketti.

Bókeń de andamaı apyraqtap ketkenin uqty da, júzin jylytyp, uıalǵan tek turmastyń ádetimen aǵasynyń arqasynan qaǵyp — qaǵyp qaldy.

— Oı, aǵa — aý! Bóten bógde desem seni, osylaı aıtar ma edim. Ashýshań bolarmysyń sonshama, Túıte baýyr. Múmkin men seni synamaqqa ádeıi solaı degen shyǵarmyn.

— Synama óıtip. Ne men synarmyn, ne sen synarsyń, býynsyz jerge pyshaq ura berseń.

— Báse dese! Oý, Bógenbaı!

Ekeýi jalt — jalt qarady. Altyn úzik aq ordadan jeńil juqa shapandy ıyǵyna salbyrata jamylyp, asyqpaı attap kele jatqan Qaz daýysty Qazybek bı uıqysy shala júzdiń úlken jazyq mandaıyn jarqyrata jaqyndady.

— Oý, Bógenbaı! Utymdy sózge daý joq edi ǵoı.

Bógenbaı sasqalaqtaǵan kúıde eki qolyn ilgeri soza,alyp denesin shapshań qımyldatyp qarsy umtyldy.

— Assalaýmaǵalıkým, Qazeke.

— Ýagalaıkýmsalam. Daýyldatyp keldiń ǵoı. Kópten ish pysty bop, maıdanǵa kirer jaý saǵynǵannan saýmysyń.

Qazybek jaı ǵana keńk — keńk kúlip, Bógenbaıdyń alaqanynda jatqan kúrekteı alaqanynan tarta tústi.

— Júr. Meni izdeseń, nege tabylmaıyn. Kúpti kóńil kómek qajet etedi. Aqyl qosarsyń.

Úsheýi aq ordaǵa endi. Túıte qonaǵynyń astyna kórpeshe jaıyp, bıge de, batyrǵa da shyntaqtasa dep jastyq tastady.

— Al, aıta ber. Aıtaryń mol tárizdi, — dep Qazybek qyr murnynyń ushyn suq saýsaǵymen egep jiberdi. Qasyndaǵy kóńili túsken janǵa peıil bergende jasaıtyn qashanǵy ádeti edi ol.

Bógenbaı bir shaıqalyp qalyp, kózderin Túıte jaqqa qaraı serpip ótti. Bı onysyn da ańǵardy.

— Bóten bógde eshkim joq munda. Bastaı ber, batyr.

— Qazeke, mynaý jylaý kúnder, qaraly kúnder qazaqtyń qabyrǵasyn qaıystyryp ketti ǵoı. Áz Táýkedeı asqarymyz qulaǵan soń, aspanymyz tireksiz qalǵandaı ár keýdeniń qorqynyshty úreıi kóbeıdi. Sol tirek bolar aspanymyzdy eńkeıtpeı, asqarymyzdy joq-syntpaı anyq tabý, dál boljaý endigi eldiń óksigi ǵoı.

— Iá, óksigi ekeni ras. Óksigenimiz de ras, Bógenbaı.

— Óksik elde ǵana ǵoı, Qazeke. Eldiń ózeginde ǵoı. Ózgelerde esep qana. Esesin túgendeý deıtin amal ǵana! — Bógenbaı sóziniń ańǵary bıge qalaı jeterin paıymdaǵandaı sál kidirip, betine betin bura, kóz toqtatty. Biraq Qazybek batyrdyń sóziniń tórkinin anyq uqsa da, túıinin qalaı tastar eken degendeı únsiz tosyp qaldy. — Kóptiń ishinde alasy men qulasy bolaryn, Qazeke, menen artyq bilesiz. Tiriniń tirligin jasaıyq dep álden-aq qopańdaı bastaǵan keıbireýlerdiń yńǵaıynan shoshydym-aý.

— E, ne bop qapty... Ne dep qopańdaıdy? Qaıtip qopańdaıdy?

— Qopańdaıtyndardy jurttyń bári bilip otyr ǵoı, — dep Bógenbaı kúmiljidi. Onysy "Jurt bilgendi siz qalaı bilmeısiz. Álde bilmegensısiz be?" degenin Túıte de túsine qoıdy. Jalt etip jaqtyrmaı qarady. — Julysqan maıdan emes, maıda keńeske kiriskender ýildesken sózderge, daqpyrt — laqapqa jel úrlep, jol ashyp bergen joq pa.

— Qazaqtyń jeli de, jel sózi de kóp qoı. Qaısybirin toqtatarsyń, qaısybirin tıarsyń. Jel soqpaýshy ma edi. Jel sóz jelmeýshi me edi.

— Áý, Bıaǵa-aý!-"Bıaǵa-aý" degende Bógenbaıdyń daýsy qattyraq shyǵyp edi. Aınalasyn qymtap, eshteńeni ótkizbes qamalǵa aınalǵan aǵaǵa degen qyjyl ma, nemese ózin ózi qamshylaýy ma, biraq bıge onysy onsha áser ete qoıǵan joq. — Jeldiń artynda daýyly bar ǵoı. Jel sózdiń artynda bitpes daýy bar ǵoı.

— Ras, ras. Daýdyń sózden týary, daýyldyń jelden turary ras. Sen sonda, Bógenbaı, daýyl úıirer elińniń qamyn jeısiń, á. Daý shaıqaltar ordańnyń ornyqty bolýyn oılaısyń, á. Jón-jón.

— Nege oılamaıyn. Átteń, qol qımyly únemi em bolmaıtyny jaman. Áıtpese...

— Áıtpese, attandap shaýyp, aqyra tıip berer ediń, á, batyrym. Oıdaǵy bola berse, bul jalǵan dúnıe jumaq atalar ma edi, qaıter edi, — dep bı sál kúrsindi de, esikten shara toly qymyz kóterip engen jigitke "kele berin" bildirip ántek bas ızedi.

Bir-bir tostaǵan qymyz tastap alǵan úsheý, álgi jigit shyǵyp ketkennen keıin de biraz tomsaryp otyryp qaldy. Únsizdikti Túıte buzdy.

— Bıaǵa, osy taqqa... anaý aq saraıǵa Qaıyp, Bolat, Ábilqaıyr úsheýinen basqa yńǵaıly eshkim joq pa?

— Aý, Túıte, batyr ańǵal degendeı Áz Táýkeniń ósıetin aıaq asty qylmaqpysyń. Sol úsheýdi han saılatyp, uly handy sol úsheýinen tańdaýdy el tarazysyna tastap ketkenin esińnen shyǵarǵanyń qalaı? — dep bı eleń etti.

— Sonysy bar eken-aý, — dep bas shulǵyǵan Túıte eki qolǵa ermek bolsyn degendeı arqar múıiz ojaýdy ustaı alyp, bappen qymyzdy sapyra bastady.

— Sol úsheýdiń birin durys tańdaý ǵoı endigi tirlik te, endigi qıankeski tartys ta, — dep Bógenbaı sóz qystyrdy.

— Qıankeski tartys deısiń, á... Sol qıankeski tartysyń aǵaıyndy jamastyrar ma, arazdastyryp alysqa adastyryp áketer me. Biraq tartystyń bári tóbeles emes qoı. Tirliktiń bári qatýlyq emes qoı.

— Qazeke-aý, qaı-qaı tartysta da taralǵy úzilerin, qar talaryn, ar tonalaryn menen jaqsy bilesiz. Anaý aýyzy aýyzyna jabysyp jatqandardyń sol qıankeski daýdy osy bastan tutata jónelgenine mynaý Túrkistan kentiniń halqy turmaq, sonaý sheksiz dalańyzdyń shekesi solqyldaǵan qazaǵy kúıinishti, — dep batyr aldyna kele bergen tostaǵandy alaqanyna qondyrǵan boıda judyryqtaı jutqynshaǵyn joǵary — tómen eki-aq qydyrtty da, kómeıine qylq — qylq quıa salyp, bosaǵan ydysty ishki ekpinniń lebimen shıyryp jiberdi.

Qazybek myrs etti. Ajarly bettiń ájimi jıyrylyp baryp, jazyldy.

— Sol daýdyń bir ushyǵy, batyr, sende jatyr — aý yńǵaıyńdy baqsam. Mysyq kómbelep qaıtemiz. İshimdegini tap dep keýdeni qulyptasań, ári qyrbaı, ári shalǵaı ketermiz. Ash onda keýdeńdi. Aqtar kómbeńdi! — dep bı tótesine kóshti.

Bógenbaı dál osylaı oqys shap berýdi kútpedi me, az tiksinip, bıge qalta qarap, oılanyp qaldy.

— Aqtaratyn nem bolýshy edi. Álde meni jaý qýmaı sóz qýǵan bireý kóresiz be? — dep qashqaqtatpaq bolǵan batyrǵa Qazybek úlken kózderdiń qarashyǵyn qozǵaltpaı tiktedi. Qalyń qasty qabaǵy sál túıile túskenmen, ajarly júzde ashý joq edi.

— Shalqaıamysyń! Qoımam joq deısiń, ıisin biraq qońyrsytasyń. Jaqsy nıetiń bolsa, jasyryp álek bolar ma eń. Áı, seniki mashaqatty bir qolqa bop júrmesin osy, — dep bı endi Bógenbaıdan aýdarǵan kózin Túıtege qydyrtty. "Sezdiń be, seziktenip sekire me, sergeldeńmen sekire me, myna týysyńnyń búgingi myna sóz saptaýy tegin emesti" anyq bildirip, úlken kózderi ilez kúńgirttenip bara jatty. Túıte Bıaǵasyn tus-tustan kıligip, biri mazasyn alyp, biri yzasyn keltirip, qabaǵyna qarap jatpaıtyn kóp kelgishterden qorǵaı almaıtyn qaýqarsyz kúıine qapalanatyn. Qazir de júregi syzdaǵan aǵanyń jaıyn túsinip, shytynyp qalyp, Bógenbaıǵa jalt qarady.

— Áý, Bókem! Aqtararyń joq bolsa, aqyldasar kebiń bar shyǵar. Kúpinip kelip, kúmiljip myna otyrýyń ne? Álde seni de alarym qansha, utylarym qansha deıtin kúdik qınalta ma? Sóıtýi de múmkin-aý.

— Já, Túıtem! Aptyqpa bosqa. Bógenbaı, sen mynaý Túıteden qansha kishisiń?

— Bir — aq jas kishimin ǵoı.

— E, onda Túıteniń sózin aýyrlaıtyn retiń joq eken. Qazaq bes jasqa deıingini bel qurdas dep qaljyńdasa beredi. Áıtsede, bul aǵańnyń sóziniń de jany bar. Tarazyǵa el túsip tur. Eldiń bolashaq baǵy, ne batpandaǵan sory túskeli tur. Sony uǵa alar ıgi jaqsylar kóbeıse, qyńyratqýǵa jol bere qoımas. Ábilqaıyrdy alqalaı ma, Qaıyp handy aspandatar ma, Bolat hanzadaǵa aýnap túser me el aýqymy, erteńgi bıler keńesiniń sheshimi tıanaqtar.

— Tıanaqtar ma, toryqtyrar ma-álden árkimge jel berýdi shyǵarypty sol ıgi jaqsylar, — dep Bógenbaı erkinen tys tur ete qalǵanyn ózi de ańdamady. Biraq "Aıtylǵan sóz-atylǵan oq. Aıtqanymnan qaıtpańdy" ustanǵandaı bıge qadalǵan kózdiń kirpikterin jypylyqtatqan joq.

— Kim ne depti? Áý, aıtsańshy ashyǵyn. Kórsetseńshi kómeıińdi túgelimen! — dep bı qabaǵyna keıis ilindirdi.

— Aıtam. Aıtpaı...ádeıi aıtqaly keldim, Qazeke. Aǵa dep arqalanyp jettim ózińizge. Aıtam da, bazyna ǵylam.

Qazybek qadala qarap otyryp, bas ızedi.

— Elge ylań kirgeli otyr, Qazeke. Ylańnyń aldyn almasaq, el múlde búlingeli tur.

— Ne qylǵan ylań ol? Tentektiń kinálasqanyn eldiń urandasqanyna balaımysyń álde. Qozdana sóılegenińe qaraǵanda qozdana bastaǵan órt bar — aý bildirmeı janǵan. Aıt onyńdy. Jasyrma!

— Jasyryp qaıteıin. Ara aǵaıynnyń minezi ǵana ustanǵanym. Qaryma da tartqanym, qandasyma da tartqanym bolǵan emes. Meniki Ábilqaıyr jaıy. Sonyń úlesten únemi utyla berer aqaýyzdyǵy.

Qazybek shaıqalyp qaldy. Qabaǵy qalyńdap dúńkıe kóterildi. Keń jazyq mańdaıǵa ırektelip ájim syzyqtary terendeı tústi.

— Ne dep kettiń, Bógenbaı?! Ábilqaıyrdyń jyrtysyn sen jyrtsań, Qaıyp hannyń sózin myna Túıte sóılese, Bolat hanzadany men qolpashtasam, ara aǵaıyndyqtan alshaqtaıtynymyzdy eskermegeniń qalaı? Áý, jarqynym, onsyzda qazaqtyń týyrlyǵy jelpildegish qoı. Tus — tustan jel úrleıik deýińdi qalaı uǵarmyn. Túlki bultaqty ózge ózge emes, jaýda kirisi bar, daýda jumysy joq deıtin batyr sen bastasań, basqalar páleni balalatyp kóbeıtpeı me. Qoldan kelse sol páleni órbitpeıik dep jarǵaq qulaqty jastyqqa tıgizbeı júrgenimizben isiń bolmaıtyny qınady ǵoı, — dep Qazybek bı keýdesin kernegen álde ashý, álde kúıinish tolqynyn lekildete ytqytty.

— Oý, Qazeke, apyraı, men solaı tereńdeteıin demep em ǵoı. Ábilqaıyrdyń qol bastar soıyn kórgendikten, el bastar oıyn tanyǵandyqtan beıilimdi bergenim ǵana oǵan. Áıtpese men eshkimniń joqshysy da, sálemshisi de emespin, — dep Bógenbaı yldılady.

— Bolma, Bógenbaı. Bólme jurtyńdy! Qolqa salam, sóz ustatam degen áreketiń osymen tıylsyn. Epsekteýdiń orny bul ara emes. Qazaq Ordasynyń qara shańyraǵy qańyrap bos tura da bermes. Qara shańyraq ıesin baz bireýdi quptatyp, baz bireýdi kúpti etip, baz bireýdi ertip ap, baz bireýge jetektetip jiberip, op — ońaı qonjıta qoıam deý, jańaǵy óziń aıtqan lań órtin úrleý ǵana. Biz kirissek, bútindeýshi, jamaýshy bop kiriseıik. Biz kıliksek, emshi, synyqshy bop kıligeıik. Áıtpese maquldyń aýyly alystap júre beredi.

Bógenbaı jym — jyrt qalyp, basyn sál shulǵyǵan boldy. Biraq ishteı bımen kelispeıtini túrinen baıqalyp qaldy. Ne oılasa da, ne baqsa da búkpesi joq, qupıa túnemes adal jannyń ashyǵynan keter týralyǵymen syr jasyrmas, jasyra bilmes qataıýymen óńine barlyq shynyn qalqytyp shyǵardy.

"Áı, Qazeke! Aǵaıyn arasyna arazdyq salqynyn men salmaspyn — aý. Salatyndardyń qýlyq tásilin ózińiz de sezetin shyǵarsyz. Azý tisińiz shyqpaǵan bala emessiz. Meni ıyqtan basarsyz. Shókeletersiz. Anaý irkilip, tartynýdy bilmeıtin syńarezýlerge jasasańyzshy sol tejeýińizdi. Tergeý — tekserýińizdi nyqtap sol shyryq buzar, paıda epter pysyqtarǵa ótkizseńiz, men búıtip shala búliner me edim. Buıda úzdiń deýdiń az — aq aldynda qaldyńyz. Ádil minezdi bolǵandy kim jek kórsin. Órt úrleý menen bastalǵandaı shoshynǵanyńyzdy qaıteıin. Sol órtti dúrildetkeli jatqandardy shynymen — aq kórmeımisiz? Al Ábilqaıyrdy alǵa shyǵardym. Terisin de oń, durysyn da oń demeı, baryn, básin ǵana baǵalaıyq degenime de shamdanasyz ba? Oý, aǵadan aqyl, iniden keńes emes pe. Kekireıý jetpep pe edi túbimizge. Endeshe nege aıt, úıt joq bas sala beresiz".

Osy oıy túrtki boldy ma, batyr tamaǵyn kenedi.

Qazybek bas ızedi.

— Iá! Toq oıyndaǵyny. Bógelme. İniden keńes tyńdaý da paryz.

Bógenbaı qozǵalaqtap qalyp, bıdiń betine sasqalaqtap qaraı almaı, kózin buryp áketti. İshteı: "Apyraı, adam oıyn oqıtyn sıqyry bar ma? Oıymdaǵyny aıtqyzbaı bilip qalǵanyn qarashy!"

— Qazeke, biteý jara tirliktiń buqpantaıy onsyzda kóp. Men ep izdemeı, sep kózdeımin be desem, aıaq — qolymdy tusap, siz uzatpaısyz. Aıtarym taǵy da Ábilqaıyr jaıy. Qalaı deseńiz de, men sol sultannyń "el tynyshtyǵy, jurt tatýlyǵy" deıtin bir búıregin búlkildetip jatatyn jylýy baryn sezgendikten aıtamyn. Al aradaǵy shoq tastap, keıbir ósek otyn qyzdyra túsetinderdiń Ábilqaıyrdy ár saqqa júgirterinen de habardarmyn. Úı arasynyń pysh-pyshyn túgendeıtinderden, Qazeke, uzaq kúnin at ústindegi qaqtyǵysta ótkizetinderdiń qyltyń-syltyńy az bolatynyn da paıymdaǵam. Talaıdyń taryǵyp, tarylyp qalyp, tar oılaıtyn tusynda da Ábilqaıyrdyń ushqarylyq tanytqanyn ózińiz de kórmegen bolarsyz. Aǵaıyndy qanǵa batystyratyn shappa-shaptan, kisimdi áketti, namysyma shı júgirtti deıtin lepirme qylyqtan boıyn aýlaq ustap, aǵaıynnan da góri aımaǵyn basa oılap, tutqynda ketken erlerdi, kúndikte zarlaǵan qarakózderdi qutqarýda qan tógispeı berispeıtinin ekshedińiz be?

Qazybek daýsyn qyrnady. Qatýlanǵan júzin jasyrǵan joq. Úni de qatqyl shyqty.

— Seniń ıindi ábden qandyrǵan eken, Bógenbaı. Seniń aıtýynsha bu dúnıede Ábilqaıyrdan óter jaqsy joqta, bu dúnıede sol jaqsyǵa qolyn sozar, shylbyr tastar janashyr da joq eken. Jaqsyny qaraqtaıtyn, jampozdy balaqtaıtyn ozbyr qazaq qara peıilin sol sultannyń ústine ǵana tógedi eken-aý! — Bı yrǵatylyp, keýdesin batyrǵa umtyldyra sozdy. — Jaqsy nıettiń bári jaqsylyq bop tıer me. Jaman tilektiń bári jamandyqty júkter me. Saharańdaǵy zorlyq pen zombylyqtyń eń aldymen sol qarý ustaǵan sul-tandardan órshıtinin sen de esker. Al sen maqtaǵan Ábilqaıyryńnyń men biletin zorlyq-zombylyqtaryn esińe qaıtalap salyp, basyńdy qatyrmaıyn. Árkimniń kókiregin tesip jep bara jatqan alabas qurttyń tórkinin tanyp otyrmasam, ulysbegi atanyp nem bar. Bıler keńesiniń úsh tóbe bıiniń biri bop tóbe qalqaıtqanymnyń qasıeti qansha. Sher júrektiń qandy jarasyn naızasymen suqqylap oınaıtyn sol seniń sultanyńnyń qaı jónin sen asyra alarsyń? Qaı kiná-jalasyn men jasyra alarmyn. Tómende júrip tóbege kózin satýmen boldy dersiń ony. Aý, tómende júrip — aq alys — jaqyn dep ajyratyp jatpastan aýzyna túsip, taqymyna tıer bolsa, kórshi dep qaramastan, obal — saýal dep qaqalmastan qylǵyta beretin obyrlyǵyn endi tóbege shyǵaryp, tóbeme otyrǵyzyp odan saıyn órshiteıin be! Sóıtip taıtańdataıyn ba! Osy ma, Bógenbaı, seniń adaldyǵyń! İniden qosylar aqylyń? Qýat-medeý bolar ma desem, ózime ózeýrep bas salǵanyń qalaı?

Qazybek bı daýysynyń qattyraq, qatalyraq shyǵyp ketkenin qarsy aldyndaǵy alyp deneniń eki ıyǵyna sýǵyna kirip, tómen tuqyra túsken basynan ańǵara qoıdy. Óziniń shuǵyldaý kılikkenin de, sol shapshań minezden týǵan ashshy sózderdiń aýyrlyǵyna da anaý qaýǵadaı basyn jutyp jibergendeı órkeshtenip qaraýyl qaraǵan qos ıyqtan anyq sezindi.

— Solaı, Bógenbaı baýyr! Shyndyqtyń shyryldatary bolady. Sózimniń de, janymnyń da shyryldaǵanyn durys uǵyn. Baýyrlyqtyń tátti tilinen, ádilettiń ashshy sózi anaǵurlym tıimdi bolady keı — keıde. Baýyryna tartpady deme. Baýyryma tartqanym osy. Jany kúıgen Jasaǵanyn qartaıdynyń keri meniki. Jatyrqamaı, jadyna túısin dep lapyldaǵanymdy aıyp kórme, batyrym, baǵlanym!

Bógenbaı shyǵyp ketkennen keıin de eki týys ólgindegi sharpylys sózderdi oımen, sanamen qaıta keshkendeı biraz únsiz otyryp qalǵan edi. Túıte sol únsizdikti alǵash buzdy.

— Bıaǵa, Bógenbaıda dál jańaǵydaı jetek tebý bolmaýshy edi-aý. Nege sóıtti eken?

Qazybek sál kúrsindi. Shyntaǵyna aýyr han jastyqty áreń qozǵap jastady da, qısaıa ketti.

— Bógenbaı deısiń-aý. Men batyrdyń sózin ǵana tyńdadym. Biraq ár jaǵynan baspalap syǵalap turǵan Ábilqaıyrdyń ózin kórdim-aý. Sol ǵoı, sultan ǵoı Bógenbaıdy ıtermelegen. Áıtpese batyrdy kinálaǵym joq.

— Sonda anaý Ábilqaıyr Bókemdi aıdap salyp otyrǵan ba?.. Handyqty suǵanaqtanyp surap almaqpa?

Qazybek myrs etip, erin búlkildetti. Túıtege qyzyǵa qarady. Rıza pishin júzinde tundy.

— Áı, Túıtem! Adaldyqtan jaralǵan ańqyldaq inim! Eldiń bárin ózindeı kóresiń — aý. Suǵanaqtyq qana jasap surap alam deý ber jaǵy ǵoı. Sypyra aıdap berip, satyp alam, onyma da ılikpese, bıine búıideı tıip, begine bilek kórsetip, qol — aıaǵyn baılap, qorqytyp tartyp alam deıtin dombytpasyn daýyldatyp, irgeńdi shaıqaltýǵa da barady ǵoı kóbisi, — dep kúıine bas shaıqady.

— Apyraı, tazalyqqa daq túskeni me? Adaldyqty kir shalǵany ma? — dep tanaýy qýsyrylǵan Túıte kádimgideı renjip tyqyrshyp qaldy.

— Tazalyq taza minez, adal oı, ádil júrekte ǵana qonaqtaıdy. Júrekten ádildik joǵalsa, oıǵa olja dámetkish nıet aralassa, minezge merezdik qabattassa, tazalyq aıdalada ulyǵan ıtteı adasyp qalady, baýyrym. Sol tazalyqtyń alǵash adasqan jeri osy Aq Saraı bolatyn. "Balyq basynan shirıdini" rastatyp Bahadúr hannan bastalǵan sol sumdyq nyshany edi ǵoı. Qoralap aıdap kep qoı bergenge, bılikti bergen. Qos — qostap jylqy qýyp jetkenge, bektikti qanjyǵasyna bóktertip jibergen. Kómeıinen alǵashqy parany qınalmastan bir ótkizgennen keıin, keıingisin hanyń qynjylmastan qylǵyta bergen Kómeı apandaı keńeıgen. Keýde qurdymdaı bolǵan.

— Sumdyq qoı. Elden, jurttan qoryqpaı ma... qoryqpaǵan ba?

— Qoryqpasa qoryqpaǵan da shyǵar. Badyraıyp turǵan masqaralyqqa, aramdyqqa kózińdi baqyraıtyp otyryp barsa, el — jurtyńdy kózine ilgisi de kelmegeni. Qubylǵan zamannyń qý tirligi, qulqynnyń quldary Táýke hannyń tusynda tyıylyp, toqtap qalǵan edi. Qaıtadan bas kótereıin degenin sezgende tóbe quıqam shymyrlap, arqa-basym qurysady. Júrekke jara salyp, betke tańba túsiretinderdiń álegi ǵoı álgi Bógenbaı sıaqty adalyn arymen ǵana taýyp júrekterdi adastyratyn. Men batyrdy kinálamaımyn. arym basqa. Kóp jyldan beri, kóp zamannan beri saqtap jatqan ý jylannyń ordasyn oıatyp, barmaq basty, kóz qystyny qozdyryp, Bahadúr hannyń tusyndaǵy bútkil haram páleni qaıta tiriltip jatqandardy kinálaımyn. Kinálap qana qoımaspyn.olarǵa daýyl bop kıligermin. Tajal bop tıermin!

Túıte Bıaǵasyna sońǵy sózderin estigende qatty yrza bop, basyn qaıta-qaıta ızeı túsip, jumylǵan judyryǵyn tizesine soǵa bergen edi. Óz kóńilindegi shyraǵy bıdiń aqtarylyp ketken tusynda tirile bastady, oıana bastady deıtin ozbyrlyqtyń, aıarlyqtyń, qýlyq-sumdyqtyń yzbarly yzǵarynan kúlt táltirekteı, óshe jazdap baryp, Qazybektińqulshynýymen qaıta dúrildeı jóneldi. Mynaý ádilettiń qaınar ashýyn, susty sesin qabaǵymen keýdesine túıip, quıyp alǵan aǵasy barda, eliniń, Orta júziniń qylshyǵy qısaımas jaǵasy barda,

Buramshaq kózdiń súzilýi de, qorjyny tolyqtyń ekpinin tegeýrindi jyrtqysh pendelerdiń qoqan-loqysyna esik kózinen syǵalaı almaı, qańǵyryp keterine kámil sendi. Endi kóńili tynyshtalyp, kómekeıinde turǵan bir saýaldyń jaýabyn alǵaly bıge jaýtań kózdiń qıyǵyn baǵyshtady.

Qazybek ininiń bet-júzindegi qubylysqa ári yrza (in, ári súıinip otyrǵan, jaýtań kózdiń ótilin de qalt jibermedi.

Oý, Túıte, jutpa kómeıińdegini. Jasyrma jyryńdy.

— Bıaǵa, Bókemdi adal dedińiz. Ras onyń adaldyǵyna (búkil dala kýá. Esti, qaıratty ekenin ózim de bilem.

Aqkem ekeýmiz Qarakesektiń myńymen Bókeme talaı ilestik. Talaı joryqtyń quıynyn shańdattyq. Ishti anaý Qoıandy-Qaıyndydaǵy shaıqasta men onyń týyn da ustaǵam. Arǵynnyń týyn aıtam-daǵy. Sol surapyl aıqasta Aqkemniń kózinen jebe tıip, keýdesine súńgi qadalyp, qalyń jaýdyń ortasynda qalyp bara jatqanda, qaptaǵan sherikke "Aqjoldap!" umtylyp, aldyn esik, artyn tesik qyp baryp osy Bókem Aqkemdi aman-esen qutqaryp alǵan. Sodan beri Bókeme degen qurmetim aıryqsha. Aqkemdi-Aralbaı aǵamdy sol joly batyr bolmaǵanda, tiri kóre alar ma edik, kóre almas pa edik, abyroıdy taptatpap edi-aý!..

Al búgingisálginde siz aıtqan suramshaq kózdiń qol jaıýy... Ózge úshin, onda da Ábilqaıyr úshin arandaýy — qansha sıǵyzaıyn desem de, basyma sıar emes. Qaıratty batyrdyń, esti azamattyń, kózdi — qulaqty adamnyń Ábilqaıyrǵa sonshama qulaýy qalaı? Nege týra jolynan bura bezindi?

Bı shyntaqtaǵan basyn kóterip, eńsesin tiktep aldy.

— Túıte-aı, qarǵa tamyrly qazaqtyń ilik-shatystyǵy keıde aqyldy taqyl, oıdy oıran etetinine kózim talaı jetti. Qudaıdyń sózin aıtar jerde qudanyń joǵyn joqtaı qalatyn derttilerge em tappaı yzamen túıilgenimdi sen bilmeı — aq qoı. Qaýymym demeı, tipti aýylym da demeı, baýyrym dep baýyry ezile qalatyndardyń aqty qaralap, qarany saralap, haq jolynan taıyp, shaıtannyń sabaýyna jarmasqanyn kórgende, qapas bop ketken dúnıeden tynys alar qýys tappaı qýarǵanymdy kimge shaǵarmyn. Qunǵa tolmas qý taıaqtaı aǵasynyń baǵasyn asyryp, ımanynan aıyrylǵan bas ýázirdi uıaltam dep, uıat túnemes bedireıgen betinen de, betine shapshyǵan ótinen de bezine jerigem. Kúńdikke de alǵysyz ápkesin hanyshadaı qasıettep, álginiń qasyna túnemek túgil terige qaptaǵan saýdyraǵan súıeginen tún aınalyp qashatyn qadirli jas jigittiń abyroıyn tógip, "áp-kemniń etegin ashty, keýdesine basty" dep sabaz erdi sybaǵasynan aıyrǵan óktegish ózimshil jas ýázirdiń qudaıdyń quly, Muhammedtiń úmbeti ekenine de senbegem. Senbeımin áli.

Al Bógenbaıdiki de sol tóńirekten órbigen sasyqtyq. Iá, sasyqtyq. Biraq ony sasytqan beriden bolsa, qoınyńdaǵy jary. Júptisi. Áriden salsaq, taǵy da Ábilqaıyr. Taǵy da taq qumartqan toıymsyz dáme. Baqtalastyń basyn jutýǵa da daıyn turǵan óńmendegen taqqumarlyq. Qumartý da aýrýdyń... onda da asqynǵan aýrýdyń bir alýany. Qumartý qushtarlyqqa ulasqan kezde ishtarlyq deıtin daýasy joq kesel álgi álekke túsken shirkinniń búkil ishin túgel kemirip, ókpe — baýyryn berishke aınaldyryp, júregin julynqurt jaılaǵan jaýyzdyq ordasy qylady. Qaıtsem de uly han bolam deýshilerdiń eki ıyǵyn julyp jep bara jatqanyn kóldeneń kózden qansha jasyrmaq bolsa da, aıarlyqtyń ashylmaýy múmkin emes. Ordaly jylannyń ordasyndaı órbigen qýlyq-sumdyqtyń ýy Bógenbaıǵa da, ózgelerge de taramady, ýlamady ǵoı deımisiń.

Qazybek syzdaǵan janynyń, shyryldaǵan júreginiń shynyn aqtaryp alǵanyn endi baıqaǵandaı sál kidirdi de, súzisken qos qoshqardaı bop kúrjıe qalǵan han jastyqty oń qolynyń qyrymen salyp — salyp ótti. Ókinishi ókpesin qysqandaı ishtegi qystyǵyp shyqqan aýyr demdi tynysyn dirildete sozyp, lekildete ytqytty.

Túıte qymyz toly tory ala tostaǵandy bıdiń aldyna qos qoldap aparyp qoıdy. Keıin bir syrǵyp, jekeı bórkin mańdaıdan nuqyp qap, tóbege ıtere saldy.

— Kókeıin tesip bara jatqan alabas qurty sol altyn taq bolsa árkimdi bir ýlantpaı, árkimdi bir adalynan jańyltqyzbaı, quda da tynysh qudaǵı da tynysh, qudaı da tynysh, dep handyqty Ábilqaıyrǵa nege bere salmaıdy? — Suraýyn suraǵanmen "suraǵym jónsizdeý shyqty ma?" dep ózi de kúptileý bolǵan Túıte kóz tikteýge jaramaı búgejektep, ojaýyna jarmasyp eńkeıip ketti.

Qazybek bı aldynda bos jatqan kisesine qol sozyp, maral múıiz shaqshasyn sýyryp aldy. Tyǵynyn tyrs etkizip ashyp, shaqshany murnynyń ushyna tosyp, eki-úsh ret ıiskedi. Tyǵynyn qaıta jaýyp, shaqshany tastaı saldy. Tanaýy sál kerjıgenimen túshkirgen de, pysqyrǵan da joq.

— Sen de solaı deımisiń. Onyń, Ábilqaıyryńnyń artyqtyq aıtyp júrgeni, ózin ózgeden joǵary qoıyp, óndirshegin sozyp júrgeni osy jaqynnan beride emes, áriden, talaıdan bar ǵoı. Bolattyń doǵaldyǵyn, Qaıyptyń mosqaldyǵyn ár jerde kekep-moshqap kóringenniń qulaǵyna quıa berýden jańylyp pa edi ol. Artyqtyǵyn ózi aıtpaı ózgeler aıtsa, moıny ozǵanyn, dárejesi asqaqtaǵanyn basqalar ǵana baıqatsa, onda soz joq qoı. Doǵal da bolsa Bolat hanzadada aramdyq az, qýlyq joq. Biraq el qamy deıtin es alar, maza qashyrar tirlik oǵan múlde jat. Qaıyp handa sylbyrlyq basym bolǵanymen syrdańdyq joq. Sekemi az da, sezimtaldyǵy jetkilikti. Onyń ústine jasy bolsa kelip qaldy. Jastyqtyń qyzý alǵyrlyǵynan alystap ketken. Aqyldy ala bilgenge alǵyrlyqtyń qajeti de shamaly-aý dep topshylaımyn. Al Ábilqaıyrda alǵyrlyq mol. Jetip artylady. Amal ne, sol alǵyrlyqty da, aqyldy da aıarlyqtyń artyna óńgertip jiberip, óziniń ájeptáýir el aldyndaǵy ajary men qol aldyndaǵy qajyryna nuqsan keltiredi de otyrady. Bileri-bıliktilerdi bitistirý emes, shatystyrý. Jasary — aǵaıyndy jamastyrý emes, shaǵys-tyrý. Handyqqa, uly handyqqa jetý úshin ol jolynda tas jatsa da, bas jatsa da qaramaıdy. Tastan kópir, bastan ótkel jasap, ilgeri ozý úshin ekeýin de teýip, tepkilep adymdaýdan aıanbaıdy.

— Ras, ras, Bıaǵa. Ótkende Aqkeme kelip, anaý Jánibekti jerden jeti qoıan tapqandaı jamandap, jer túbine aparyp tastaǵanyn estip, artynsha — aq sol Jánibekpen ekeýiniń aýyz jalasqandaı bolǵan túrin kórip jaǵamdy ustaǵam. Apyraı, sonda qalaı mán bermegem, Bıaǵa. Ábilqaıyr solaı eken — aý. Qubylǵysh eken — aý. Men anaý jarqyldaǵan jaı otyndaı Jánibek batyrdy aıap baram — aý. Jaman janyndaǵysyn qaraqtaıdy degendeı, bul sultanyń Jánibekti jarǵa jyǵyp júrmese, — dep Túıte qyzyńdy.

— Jánibek ońaı ustatpas, odan qam jeme. Aıańkes, bolpash bozókpe emes, qaıraǵan saıyn jarqyrar, qajaǵan saıyn ótkirlener sharbolat qoı ol. Ábilqaıyrǵa bola da, kóne de qoımaıdy. Biraq sol ekeýiniń arasyndaǵy dostyq pa eken? Shyn senisken dostyqqa ne jetsin. Ádil kóńil, aq peıilmen tabysqan dostyqtyń qadiri qymbat qoı. Ábilqaıyr sol dostyqty óz maqsaty úshin oılanbastan qurbandyqqa da shalyp jibere alady. Al mansapshyl maqsat bıiktigi talaıdyń óligin taý qyp úıip alatyn asa qıyn asý. Mansap qýǵan han da, sultan da qanǵa bóger qarasynyń jaı-jaǵdaıymen sanaspaıdy. Qara halyq olar úshin upaıyn toltyratyn doıbynyń tasy ǵana. Al bıliktiń tizgini qolyna tıip, taqymyna taq ornasa, olar jamaǵatyna jany ashyrymen jaqpaı, qan aǵyzar qylyǵymen janyn syǵar. Sol qataldyǵyna qomaǵaılyǵy qosylsa, úıirlep jylqy, qoralap qoı ǵana aıdamaı, topyrlatyp qul, shubyrtyp tutqyn aıdaı ma dep qorqam. Baýyrlas qaraqalpaqty, túbirles bashqurtty kegi ketkendeı — aq eki kúnniń birinde shýlatyp shaýyp kelip, el eldiń arasyna ot tastap, órt tutatqanyna Táýke han talaı eskertý jasap, sultandy birer ret taqymyna qylburaý salǵandaı etip qınaǵany da bar. Biraq ordasy bólek, qordasy bólek, az da bolsa han aty bar tórege qashanǵy shyjymmen ush, shyrǵamen qon deı berermiz. Buldyratyp ustatpaýǵa ábden ákkilengen soń terligin maıdaı eritip baryp urlap ákelgen aramdy jeýden tıylar ma.

Qazybek bı tostaǵanyn kóterip, baldaı qymyzdy asyqpaı simirdi. Ortalanǵan ydysyn aldyna qoıyp, aq juqqan murtyn asjaýlyqtyń ústinde jatqan sýlyqpen jaılap qana súrtti.

— Aıtpaqshy Bógenbaıdy bultalaqtatqan júptisi dep em ǵoı. Sen sol kelinińniń kim ekenin bilemisiń?

— Bopyshty aıtasyz ba? Nege bilmeıin. Áji sultannyń qyzy, Ábilqaıyrdyń ápkesi ǵoı,-deı berdi de, Túıte sál bógelip baryp, esine áldene oqys tústi bilem, mańdaıyn alaqanymen sart etkizdi. — Áb-báse! Bir kiltıpany, zor kiltıpany osy eken-aý! Oıpyraı, ilik-shatystyqtyń kesiri kisini týra joldan qalaı taıdyrmaq, á. Qaıran Bókem-aı, qoınyńdaǵy qatyny qulaǵynyń qurysh etin qudaıdyń qutty kúni jeı bergen soń, mazasyn tappaq bop qaqpan basqan eken-aý.

— E-e, onda boljaý aıtyp qaıteıin. Túsinseń bopty.

Qazybek aǵash tósektiń ústindegi dombyraǵa umtyla berip edi, úlken denesin urshyqsha úıirgen Túıte shapshań qozǵalyp, dombyrany ilip alyp, umsynǵan qolǵa ustata saldy.

Dombyrany ustaǵan boıda qos ishekti aıalaı sıpap, "zyń" etkizetin ádetinen bı osy joly da jańylǵan joq. Sol "zyń" etken yzyń báseńdep tyıylǵansha, sol qoldyń saýsaqtary qyl saǵaqtan bastalǵan júrdek qımylyn kúsheıtip tómenge, shanaqqa qaraı ekpindeı enteledi.

Aq ordaǵa kúmbirlep kúı aqtaryldy. Sol aqtarylǵan kúı dalanyń san alýan úni bop, san alýan tirligi bop, san alýan áreketi bop dúrmek-dúrmek tirildi. Ashynyp kóbik atqan kók teńizdeı býyrqandy. Daýyldatqan qara borannyń úskirikti sýylymen azynady. Dúbirlegen kóp tuıaqtyń qalyń dúsirimen saharanyń saǵymyn jyrtyp, kók munaryna sińip ketken kóp qulanynyń sońynan shoqyraqtaǵan aqsaq aıǵyryn áreń ilestirdi. Qulan jortqan jotadan endi atoılaǵan ozan-uran dýyldaı kóterilip, aspan astyn, jer ústin qyrǵyn-súrgindi surapyl shaıqastyń dúbirine toltyryp bara jatty. Álgi dúbir kóp kómeıden tógilgen qazaqy attandy aspandatqanda, myń san keýdelerde tutanǵan namys oty tutas órtteı dúrildedi. Quba sur dalany at tuıaǵy tesip jibererdeı tepkilep, shyńǵyrǵan daýysqa kisinegen qyl — quıryqtyń, zýyldaǵan jebeniń, shaqyldaǵan qy-lyshtyń únderin qym-qýyt aralastyryp týý-týý qıanǵa alyp qashyp jatyr.

Kenet álgi alasapyran qutyryńqy únder joǵalyp ketti de, ústińgi ishektegi barmaq astynan báıek áýen ýildep tógildi. Sol maıda ýil júrek áldıledi. Júrek terbedi. Júrek tebirentti.

"Qaıran da sol Sharahaı! Bir kórgennen asyldaı jarq etip eń. Asyldaı tartyp, erik-yrqymdy bir ózińe baýrap alyp eń. Áli kúnge deıin túsimde kórem. Túsimde ǵana kezdesem. Al sen bútinde qara jerdiń betinde de joqsyń. Kózimdi jumsam, sol shyraı bergen qalpyndy anyq kórip, umsynyp baryp, umtylyp qalyp, joǵaltam da qınalam. Es-dármendi sonda alyp eń, sol es-dármenimnen aıyrylǵan qalpymda es jıa almaı júr me ekem álde. Sendirip, senip ashylǵan shyraıyńnan tapqan nuryńnyń jylýyna yntyzar kóńilim, yntyzar qalpym kózim jumylyp, kirpigim máńgi aıqasqansha sol umtylýynan aınymas".

Bas barmaqtyń astynan ýildegen báıek áýen júrek shymyrlata úzilip, úzdigip barady. Ázir biter de, taýsylar da emes. Ol úzilse, júrek qyly birge úzilerdeı bezek qaǵady. Maıdalana yńyranady. Osy yńyranýda ańsaý mol, aıalaý mol, kúrsiný bar, biraq túńilý men taryǵý joq.

Dombyranyń yrǵaǵy ózgerip, qaǵysy aýysty. Endi basqa bir juptyń, qos júrekte búr jarǵan basqa bir gúldiń jupary ańqydy. Basqa bir qos júrektiń atqaqtaı soqqan bulqynysymen kúmbirledi.

" Qushtarlyqtyń qudiretin kórip em-aý sonda. Aqylǵa kónbes sezim jas Bógenbaıdy adam estimegen ójettikke qaırap sap edi — aý. Qaıran da sol qara tastyna tilip óter, qara júrekti de qaq aıyrar aq almastyń júzindeı qylshyldaǵan jastyq!"

3

Alys tóbeden naızaǵaı bıshigi ırek syzyq syzyp túngi aspandy tilip tústi, kún kúrkiri biraq estilgen joq. Taqymdaryn qysqan úsh atty lekitip qarsy ańdaryndaǵy kóldeneń jotanyń ústine shoqytyp shyǵa-shyǵa keldi. Tómende, etektegi tańǵy jýsaýdaǵy nir qos jylqyny úsheýi de kórdi.

— Jol boldy!— dedi ortadaǵy eńgezerdeı jas jigit qasyndaǵylarǵa kezek-kezek buryla qarap qoıyp.

— Dál sol! Jurt aıta beredi-aý. Kóshkeli jatyr. Jurtyn sıpap qalyp júrmeńder dep edi. Qudaı qoldady degen osy, — dep oń jaǵyndaǵysy qulshyna túsip. — Tap Áji sultannyń qosy!

— Ne deısiń?! Sultannyń qosy deımisiń, Qozybaq?

— Iá! Áji sultannyń-aq qosy. Aqmonshaq at — áıgili júırik osy qosta! — dep Qozybaq keńk-keńk kúldi. — Óziń Ájiniń aty estilisimen, qajynyń, qojanyń atyndaǵy shákirtteı bop súmireıip qaldyń ǵoı. Baıqa, sýyldaǵan júregiń aýzyńnan shyǵyp ketip júrmesin, Balta!

— Áı, bekerlik jasap júrmiz-aý, — dep Balta bas qaqpady.

Ortadaǵy jigit Baltaǵa eńserile buryldy.

— Barymtaǵa barǵan, jylqy alǵan jyryndylyqtyń beker bolmaıtynyn bilmeseń, nege ilestiń? İlesken ekensiń jol-jobamnan shatastyrmaı, aýzyńdy baq.

— İlespe deısiń...Jónińdi aıtyp peń? Júr dediń. Bol-boldyń astyna aldyń, Bógenbaı. Endi kep jatqan jylannyń quıryǵyn basamyz deısiń, — dep Balta atynyń jalyn sharasyzdana sıpap-sıpap jiberdi.

— Áı, Balta! Jylan-sylan dep bas qatyrma. Erýlige qarýly. Páni bastaǵan sultannyń ózi. Taıkeltir aǵanyń úıirin qýǵyzyp alǵan sol Áji sultan. Kóziniń eti ósken onyń. Áıtpese keshegi búkil Arǵyn áýlıe tutqan Aıdabol atamnyń qosyna qol salar ma. Qol salǵany qorlaǵany. Namysyma shı júgirtkeni. Álde sende namys joq pa? Joǵaltyp pa eń?

Qozybaq taǵy da keńkildep kúlip alyp, qosarlana jóneldi.

— Oıbaı-aý, kún jaýmaı sý bolyp tursyń ǵoı álden. Anaý beri qaraı aınalǵan jańbyr jetkende múlde aǵyp ketersiń myna qojyraǵan túrińmen.

— Báribir senderdiki durys emes. Órtteı shalqıtyn daýdyń basyn bastaǵaly turmyz. Sultandy shaýyp aldy deıtin sumdyqty taratyp-aq tynysh eldiń uıqy — tuıqysyn shyǵarady áli-aq, — dep Balta eki serigine oı salýǵa tyrysqan boldy.

— Sultan bolmaq túgil han bolsa da, bir bettegen soń qaıtarym joq. Erdi namys, qoıandy qamys óltirer. Kesirlik qýǵam joq, kek qýdym. Endeshe buǵan beldi sen úrker dep bosata qoımaspyn. Aqmonshaq atty Tákeńniń...Taıkeltir aǵanyń taqymyna bir basqyzbaı shetki kórgen muqym Arǵynnyń kóńili kónshimeıdi, — dep Bógenbaı tymaǵyn sheship alyp, túrýli qulaǵyn túsirdi de, tóbesine basa kıip, baýyn tamaǵynyń astynan baılap aldy. Onysy soıyldasýǵa túserdegi qulaqshekeni qorǵaý qajet deıtin qashanǵy ádeti bolatyn.

Eki serigi de saptamalarynyń ushyna ilgen quryqtaryn eńkeıe ilisip alyp edi.

— Jylqyshylar myzǵyǵan mezgil ǵoı. Saq bolaıyq. Qosqa baıqastap eneıik. Jylqy esti mal ǵoı. Dúrkiretip úrkitip almaıyq. Aqmonshaqtyń úıirin bólekteýge tyrysaıyq. Qapy qalmaıyq, — dep tez-tez pysyqtaǵan Bógenbaı atyn aıańdatyp qana ilgeri lyqsytty.

Qozybaqtyń jylqy tanyǵyshtyǵy, jylqyny "ták-táktaǵyshtyǵy", qandaı qosty da dúrkiretpeı, úrkitpeı yrqyna kóndirgishtigi ańyzdaı bop tarap ketken. Sol qý taqymdyǵy búgin de Aqmonshaq aıǵyrdy úıirimen yń-shyńsyz bólip áketkizgen edi.

Úıirdi tasyrlatyp qýa jónelmeı, bir tóbeniń astyna túskenshe baıaý aıdap kelgen úsheý endi ǵana bir-birine til qatysty.

— Jol boldy!— dedi Qozybaq. — Aqmonshaq dese Aqmonshaq-aý! Turqynyń ýzynyn-aı! Aıaǵynyń seregin-aı! Tuıaǵynyń tutasa somdanýyn-aı! Butynyń arasynan el kóshkendeı. Bir qyzdyń qalyńy ǵoı bir ózi! Júırik dep, tulpar dep osyndaıdy aıtadta!

— Já, Naýryzymbet kókemniń mal tanyǵysh balasy! Suqtana berme bosqa, — dep Bógenbaı tur ete qaldy. — Endi bekem bolaıyq, beker dabyrlamaıyq. Qýǵynshy shyǵyp qalýy múmkin. Bógelmeıik!

Attaryna qamshy basyp, quryqtaryn qulashtaı kóterip, úıirdi doptaı ǵyp úıirip, qýalaı jóneldi.

Kishi sáskede arttarynan shań kórindi.

— Qap, ıt-aı! Túndegi jaýyn ári aınalmaı, beri aınalyp ketkende ǵoı, mynaý bizdiń shań, anaý qýǵynshynyń shańyn tutatpaıtyn edi. Jańbyrdyń da bizdi jaqamaǵany ǵoı, — dep Balta myna áreketterine áli de rıza emestigin sezdire aıqaılap qaldy.

— Já! Ekeýiń bógelmeı jylqyny qýyp kete berińder. Men qýǵynshylardy bógeıin, — dep Bógenbaı at basyn irke berdi.

— Qozybaq, jylqynyń tilin adamnan artyq bilesiń. Seniń aldyńnan bultalaqtap bura qashqan saıaq bolǵan emes. Men senen góri Bógenbaıǵa qajet bolarmyn, — dep Balta Qozybaqqa taıana berip aıqaılap úlgerdi.

— Sóıtkeniń durys onda. Áıteýir saq bolyńdar.

Balta astyndaǵy kúreńqasqa aıǵyryn aýyzdyǵymen alystyryp jataǵan tóbeniń dál ústinde atyn kese — kóldeneńdetip qýǵynshylarǵa kórinis berip turǵan Bógenbaıdyń Qasyna quıǵytyp kep, shapshytyp qap toqtatty.

— Nege qaıttyń?

— Tize qosqaly qaıttym ózińe.

— Á, jaraıdy onda. Kisi ólimi bolmasyn. Seniń de qolyń Qatty, Balta. Tobyqtan qaǵyp qana, top etkizip, attan aýdaryp tastap ketelik.

Sol eki ortada qýǵynshylar da ekpindetip taqalyp qap edi, jotadaǵy ekeýdi kórip, qıalatyp órge bettedi. Qýǵynshy qarasy onsha kóp emes, beseý-altaý ǵana.

Beseý-altaýǵa jas peri atanǵan Bógenbaıdyń jalǵyz ózi-aq tótep bere alady. Al qasynda Daý palýannyń naızager Baltasy turǵanda Bógenbaı tipti eshteńeden aıylyn jımaıdy. Anaý qanjıren bestisin oınaqtatyp qýǵynshy toptyń aldyna arqan boıy ozyp túsken, alǵan betinen aldynda arystan jatsa da taımaıtyn tabandy Qyrysbekti kórgende, jańadan tebindegen qıaq murtynyń ár qyly bir-bir súńgideı bop tikireıe qaldy.

— Qansúlik Qyrysbektiń ózi ǵoı anaý! Endeshe izdegenge suraǵan. Tákemniń aıǵyr úıirin qýyp áketken de jylqyshylardyń aıtýynsha osynyń tap ózi. Aıanbaı aıqasarmyn. Sen aralaspa, Balta, — dep Bógenbaı soıylyn ońtaılana ustady.

— Toqta! Toqta! Qapta! Uryp tasta!

Qyrysbektiń qyryldaǵan daýysy joǵaryǵa barlyǵa shapshyǵan qanjırennen árıne júırik, dalany jańǵyrta toltyryp jiberdi.

Bógenbaı jastyqtyń qyzýly shapshańdyǵymen aıaǵyn úzeńgisine tireı, atynyń belin qaıqańdata qopańdaı berdi de:

— Áý, Qyrysbek! Áý, batyr! Kózińdi ash! Qashqan men turǵandy ajyrat. Toqta degenshe, qarsyma shyq demeımisiń. Sonshama baqyryp qatyn bolǵanbysyń álde, — dep dúrse aıqaılady.

Lekitip kelip esik pen tórdeı jerde toqtaǵan Qyrysbek te, birinen soń biri jetken qýǵynshylar da Bógenbaıdy da, Baltany da tanyp, entikterin basa almaǵan jansha, ysyldaı dem alyp, kózderimen ǵana atyp únsiz qaldy.

— İshmerez áıeldeı bedireımeı aıtarlaryń bolsa, aıtyp qalsańdarshy, — dep Bógenbaı qyjyrtty. Soıyly aspandy alyp túserdeı shoshańdap, oń qolynda urshyqtaı oınady.

— Kólgirsime, Bógenbaı! Aman-saýynda Aqmonshaqty qaıtar. Áıtpese... — dep Qyrysbek sóziniń sońyn qylǵyna jutyp jiberdi. Munyń da qara soıyly boı teńestirgisi kelgen tentek baladaı qoıqań-qoıqań kóterilip basyldy.

— Nemene áıtpese! Qylyshyńdy qarsh-qarsh qadaısyń ba? Sart — sart jebeleısiń be? Qımylda onda. Aldynda turmyn. Qapyńdy jiberme! — dep Bógenbaı shirene tústi.

— Shirenbe! Quıysqanyń berik emes, bala! Ájekemniń salmaǵy moınyńa tússe, moıynyńnyń úzilgenin bilmeı qalarsyń.

— Qorqytqanyń Áji me? Onyń sonaý súıegi saýdyrap qalǵan babalaryn da árýaqqa qosyp aldyma tizip berersiń onda. Ápkel bárin. Úsigin de, Bólekeı — Qoıanyn da. Bir talym qısaısa, týý betińe de, Qyrysbek!

— Árýaqqa til tıgizbe! Tıgizbe deıim! Joqtaýyńdy bir — aq aıtqyzarmyn, qandybalaq qaraqshy kúshik! — dep Qyrysbek atyn tebingende, qasyndaǵylar da ıteńdese bastady.

— Á-á! Tóbet bop arsyldamaqsyń ǵoı. Arsylda! Biraq yryldaǵanyń qyńsylaǵannan beter boldy-aý. Qoı — aq qoı. Onan da kel! Kel! Kelinder! Jannan bezgen qaısyń eń? Sol árýaq tutqan Úsikterińe tezirek attandyryp jibereıin! — dep Bógenbaı da atyn alqymdata ilgeri lyqsytty.

Balta da kúreńqasqasynyń jalyn sýsyldatyp, tekirektetken kóliginiń tuıaqtarynyń astynan usaq tastardy burshaqtaı jaýdyrdy.

Qýǵynshylar taǵy irkildi.

— Qyrysbek! It kóılekti buryn tozdyrǵan aǵalyǵyń bar. Eregistirme meni. Men eregissem, mynaý sońyńa ertkenderińdi de, ózińdi de qarap qyp keterimdi bilesiń. Aıa baıǵustardy.

— Ýaı, shirkin sol. Mundaǵylardyń bári samal soqsa qulaı ketetin qamys deımisiń. Bóksebasty joq munda. Astyndaǵy atyńdy oljala da, jónińe taıqy. Jolymda turma!

— Taıqı almaspyn. Bóksebasty bolmasań, shyq qarsyma. Tús jekpe-jekke. Qaı jeńgenimiz-Aqmonshaqty úıirimen aıdap keteıik.

Qyrysbek namysqa qyzdy. Tymaǵynyń qulaǵyn túsire qaıta kıdi.

— Eldikten ketseń, óz obalyń ózińe. Ómirem qap, qara qul!

Bógenbaıdyń úlken keń kózderinde ot tutandy.

— Áı, tyrqý! Qara taban qul men bolǵanda, tóbemdegi tórem sen bolǵanyń ǵoı. Onda sol quldyń tabanynyń astynda shyryldataıyn shybyn janyńdy.

Bógenbaıdyń shabdary ıesiniń taqymymen shyrq aınalar ákki janýar edi, oń qoldaǵy soıyldyń qımylymen birge ilgeri atyryldy. Qyrysbek te qan jırendi qarbalas tebinip qaldy.Kisinegen attardyń tumsyqtary túıise bergende qos qaq soıyl bir bir siltesip ótti. Aǵyndap baryp kónigi shabdar jalt buryldy. Qyrysbek te qan jırendi syńar ezýlete qyryndatyp edi, qarsy umtylyp áreket jasaýǵa úlgermeı qaldy.

Sasqalaqtap sýyldap ózine tóne bergen soıyldy soıylymen jasqamaq bop edi, kúshti qoldardyń aýyr soqqysyna jalǵyz qoldaǵy qarýy tosqaýyl bola alǵan joq. Tosqaýyl bolmaq túgil tizege qaraı baǵyttalǵan Bógenbaıdyń qara soıylyn soıylymen qaǵyp qalyp joǵary serpip ótkende, qaq soıyldyń qatty soqqysy shekesine saq ete qaldy. Qyrysbek teńselip baryp, at ústinen bosaǵan qanardaı sylq etip qulady.

— Qap!— dedi Bógenbaı. — Qata tıdi — aý qapyda!

Urt etin kirsh shaınap, qandy túkirikti qara jerge ytqytyp jiberdi.

Attarynan domalaı-domalaı túsken Qyrysbektiń jigitteri basshysynyń basyn kóterip, daýryǵysa dabyrlap, úıme-júıme boldy da ketti.

— Tiri eken!

— Tymaǵyn sheshseńshi! Úz baýyn! Qıyp jiber!

— Kózin ashty.

— Qyreke, batyr, qalaısyz?

Qyrysbek qolymen álsiz jaıqap serikterin yǵystyryp, áldekimdi izdegen syńaı tanytty. Jigitter yńǵaıdy baǵyp, Kórisbektiń júzin áli de ne atynan túspeı, ne jylystap ketpeı turyp qalǵan Bógenbaıǵa burdy.

Qyrysbek Bógenbaıǵa "beri jaqynda!" degendeı qolyn sál kótere, belgi berdi.

Bógenbaı atynan sekirip tústi. Shabdardyń shylbyryn Balta kúreń qasqasyn ilgeri atqytyp, qamshysynyń sabymen ilip aldy.

Balpandaı basyp taıanǵan Bógenbaıǵa turǵandar yǵysyp jol berdi. Qyrysbek shodyraıyp isip shyǵa kelgen shekesin alaqanymen basty. Kózin sál jumyp qaıta ashty. Bógenbaıǵa qadalǵan janarda manaǵy ashýmen túıilgen keýdeniń yzaly jylty bilinbedi. Úni de maıda qońyr estildi.

— Bógenbaı, pendelikten asa almaı ótermiz-aý. Pendelik keıde ıttikten de jaman ǵoı. Etekten alyp, balaqtan tartyp, aıqaılap aıtaqtap qosqan ıeńniń kóńilinen shyǵýǵa ǵana barsyń. Ne taptyq? Jaqsy men jaýyǵyp, jóndi men jentek tesip, órshelenip otqa da tústik. Ne shyqty? Synǵan qol, jarylǵan bas, arsyldaǵan ıt tirlik pendeniki ǵana, — Qyrysbek shalqalaı berip edi, búk túsken Bógenbaı ustaı alyp, basyn súıeı berdi.

— Qyrseke! Aǵasy! Aıyptymyn aldynda. Biraq soıyl jazataıym tıdi. Qapyda oqystyq boldy-aý. Átteń-aı! Ótkizip alyp ókinetinimizden qaıyr ne?

— Ókinbe. Batyrlyq joly — sert joly. Sertke kóldeneń kelme. Sende qıanat joq. Qıanat sonaý bıligińdi qolynda ýystaǵan jýan keýdelerde. Jaýlyqty myqty ustaıtyn solarda. Kóńili jibip, qabaǵy jadyramas tórelerde... — Qyrysbek kidirdi. Kózin tóńkerte kóterip joǵarydaǵy Bógenbaıdyń betine qadap, kúlimsiregen álpet tiriltpek boldy. — Báribir, Bógenbaı shyraq, sen ekeýmizdiń qul ekenimizdi jasyra almaımyn. Hanyń qaqaısa, tóreń taqyldasa, tastaı almaı júrgen janyń joq, taqymdy toqymǵa qajatyp, soıyl men shoqpardy úıirip, attandap shappaı kór. Ulyńdy kúshikteı talasyn. Qatynyńdy qanshyqtaı qańsylatsyn. Sóıtip kúıindiredi de kúıdiredi olar.

Kótershi basymdy.... Aqmonshaq seniki. Sen jeńdiń. Adal jeńdiń. Soıyl qata tımeıdi. Taǵdyr soqqysynda qapylyq bolmaıdy... Ózińdi óziń jazǵyrma bekerge. Taǵdyrǵa tábdil joq.

Bógenbaıdyń kirpikteri jypylyqtady. Júzi bir qyzaryp, bir bozardy. Tynysyn da demigip aldy.

— Ókinbe deısiz... Óz ishim oǵan kóner emes. Kóner me, Qyrysbek aǵa? Tap osy joly ózge emes, ózimdi ózim kúıintip otyrmyn ǵoı. Qolym qatty edi... Qaýpimdi qalaı jasyraıyn. Adam pende ǵana emes. Adam — qasqyr ǵoı. Qasqyr. Shaınap tastaǵysy kep, azý tisin saqyldatyp egeıdi kep, egeıdi. Ne jetpeıdi? Tatýlyqtan qatýlyq nege óktem, aǵa?

Qyrysbek saýyǵyp ketkendeı eńsesin tiktedi. Qyzyl tildiń istigimen ernin jalap-jalap aldy.

— Iá, Bógenbaı inim! Tatýlyqty tý — talapaı etetin bılik tiler ekenin shekege soqqy, júrekke shanshý ótkizip baryp sezbesek, qazaq bolar ma edik. Bilektisin qatýlyqpen aýyzdandyrǵan ozbyrlyq dalandy jaılap alǵan joq pa. Shimirkený bir men ekide ǵana. Kópte emes. Dúnıeniń yzǵaryn qalyńdatqan yza syzyn keýdelerden qýýdan táńiriniń taýy shaǵylǵan zaman ǵoı.

— Atyma óziń otyrǵyzshy meni.

Ekeýi qol ustasyp qoshtasty.

Arqan boıy uzaǵan Qyrysbek qan jırenniń tizginin tartyp qap, atynyń basyn irikti.

Oń ıyǵyna ıegin qondyra artyna kóz saldy. Bógenbaı jeldirtip jetip bardy.

— Qolyń qatty ekenin bilem. Sezdim. Apamdy... Sheshemdi esińe alyp júrgeısiń... Saǵan senem, Bógenbaıym!..

— Aıtqanyńyzdy eki etpespin, aǵa. Qudaı aldynda ýádem osy. Tek átteń, soıyldasýdan buryn qoıyndasýymyz joq tirlikti kim ózgerter? Myna endigi ishki jegimdi kim tynshytar?

— Oý, Bókem! Qajama ózińdi. Beker qajalma. Batyrlyq joly-táýekel dep tas jutar sert joly. Soıylyń uı arasynda shoshańdamaı, jaý ótinde sýyldasyn. Sóıtsin, Bógenbaı. Men keshtim! — dep qan jırendi biraq tebinip-tebinip qap Qyrysbek júrip ketti.

Aqmonshaq aıǵyrdy Bógenbaıdyń tapsyrýymen Balta men Qozybaq erttep aparyp, Taıkeltir bıdiń aldyna kóldeneńdetti. Bı báıge bozǵa taqym basty.

Aýyldy aınalyp ótip, aqboz júırikti atpaz Qozybaqqa tapsyrdy.

Bógenbaı biraq ári — sári kúıden aryla almady. Sonaý bir kúnderi órekpigen kóńiliniń sý sepkendeı basylyp qalǵanyna ózi de qatty qaıran. Áýlıe kórip, pir tutqan búkil Súıindiktiń sıynary, Súıindik emes — aý muqym Arǵynnyń ardager arysy Aıdabol bıdiń baq qarap, Qydyr daryǵan qaragerlerin buǵalyq tastap, qabyrǵalaryn qaýsata quryqtap, qýalap ketipti degen sumdyqty bul atyraptaǵy qazaq qulaǵy buryn — sońdy estip pe edi. Estimegendikten ǵoı jańa shyǵyp kele jatqan kúnniń shapaǵynan da tez taraıtyn qazaq arasynyń qaýesetiniń keýde bitkendi bir — bir bulqyntyp ótip: "Arǵynnyń namysyn taptapty! Aıaq asty etipti. Tapadaı tal túste-aq Áji sultannyń baskeserleri qaptap kelip, Aıdabol aýylyn shaýyp ketipti! Qaragerlerin qýyp ketipti! Qaı zamanda, qaı yqylymda Qazaqtyń qara ordasynyń qas tireýi — Arǵyndy, azýy alty qarys Arǵyndy, aıbaty Kúndi tutyltyp, Aıdy batyratyn asqaq Arǵyndy osynshama kim qorlap edi. Qorlamaq túgil, qorasy men qordasyna jaqyndaı alýshy ma edi. Al mynaý kótinen sidigi aqqan, aýzynan boǵy tógilgen sasyq Áji sultannyń bul qaı tálkegi. Óletin balanyń molaǵa júgirerin jasaǵan keri me? Tutas Arǵyn týlamasyn. Týlasa at tóbelindeı bar tóreni týlaq qyp sabap, taspa ǵyp tilimder!" dep jeldeı esip, júıtkip bermesi bar ma. Osy ár saqqa alyp qashqan yzaly ashýly habar jetken kúni-aq Bógenbaıdan maza qashqandy. Arǵyn dese, árýaǵy qozǵandaı arqa basy jybyrlap qoıa beretin. Arǵyn dese, búkil atyraptyń taý-tasy, ózen-kóli, bulaq-bastaýy madaq aıtyp, shýlasa quptap, jańǵyrta jamyrap jatqandaı, kúbideı keń keýdesine áldebir janyna jaqyn qýanysh, shattyq tolqyny lyqsyp quıylatyn. Dúnıede Arǵynnan asar ulys, Arǵynnan asqaq taıpa, Arǵynnan qudiretti el bolmas dep, sol Arǵynnyń tóli bop týǵanyna, násili bop óskenine, ulany bop uranyn asqaqtatqanyna, jas perisi bop jalyndap shyǵyp, soıylyn soqqanyna máz bop júrgende, dál mynandaı kópe-kórineý basynǵandyqty kórem dep oılap pa edi. Sodan soń al kep shıryqsyn.

Al kep doldansyn. Mynaý jalǵan dúnıede Alladan da artyq sıynatyn Arǵynnyń árýaǵyna syzat túsirtip, kir juqqyzyp qarap otyrǵannan, ne bylǵanǵan ardy shapshyp aqqan yp-ystyq qyzyl qanmen jýý kerek, ne namysyn qýa almaǵan qýys keýdeni qalqaıtyp kóterip júrgenshe qara jerdiń qarańǵy qýysyna tirideı kómý kerek. Áji sultan bolsa, ózine sultan, Bógenbaıǵa sultan emes. Kóziniń eti óskenin bilmeı, óz býyna pisip júrse, qara kózinen qan aǵyzyp otyryp, qara shańyraǵyn ordasynyń ortasyna túsirip otqa jaǵyp, qara qazanyn kúlparsha ǵyp, kúlge aýnatyp, aq nekeli jaryn aq tamaǵyn azý tisińmen aıǵyzdap baýyryńa basyp haramdap, aqqan týǵan ulyn quldaı shyńǵyrtyp sabap, kóziniń ósken etin solaı sylyp tastaý qajet. İsintip-qabyntqan býyn sóıtip muzdatý abzal. Kóktegi qudaıdyń búginde jerdegi Arǵyn ǵana ekenin eskermeı, keskegin súıretip, Arǵynnyń adal asyn jalap ketken suǵanaq tóbetti sóıtip jazalaý kerek. Áıtpese ıt saryǵan árýaqtyń qarań qalǵan jurttan artyqtyǵy bolmaıdy. Taǵdyrdan basqa eshkim jazyqty emes dep qýlasań da, jylasań da ózińdi ózin jubatsań, ólseń de, ómirem qapsań da, ózińdi óziń aldasań, túıe ústinen ıtke talatyp júrgen aryndy kim kóringenniń aıaǵyna tósenish etip tastaı salmaǵanda qaıtesiń. Tynyshyńdy ǵana oılasań, taǵy bir sultan tabylmas pa. Taǵy bir jyltyńdaǵan jortqysh kóz shyqpas pa. Taǵy bir sylyńǵyr qaranyń bezeý beti shimirikpesten "belińnen bastym, bedelińdi shashtym, Arǵyn" dep bedireıip turmas pa.

Jooq. Namysty tiriltpese, kekti qýmasa, óshti almasa, qasıetsiz tirshiliktiń kúni shyqpasyn, tańy atpaı ketsin de. Alqaly jıynnyń tórinen dámetip júrgen Áji sultandy da, basqa tekesingen tórelerdi de tóbesimen tóńkerip kórge tyǵar. Tyǵar-aq. Tyǵylyp jylap, ońasha kúrsingenmen jaırap qalǵan namys, aıaqta jatqan ar qajyry men tazalyǵyn taba qoıar ma. Endeshe mynaý namystan aıyrylyp, ardan tonalyp, dostyń tabasyna ushyrap, dushpannyń qasqa mańdaıyńnan soqqylap jatqanyn zerdeń jetip uǵyna alsań, jaýǵa miner atyńnyń quıryq-jalyn shart túı. Baldaǵy altyn qurysh bolatty belińe baıla. Quljadaı aıbar múıizińdi shamyrqana shaıqa. Qulandaı ashshy daýysyńdy aspan men jerdi titirentip, attanǵa qos. Kókiregi syryldaǵan, qolańsasy sasyǵan, teke saqaly shoshtańdaǵan Áji sultannyń kótin betine jamap, qara qanyn aýzynan aqtaryp, qandy kóbikti kómeıine tyq. Sonda kósemsingender de, mardymsynǵandar da ózderiniki bolsa qysatyn jerin qysyp, qusatyn jerde qan qusyp júredi. Áıtpese, myna kerdeńdikti bir ótkizip alsa, attandap óre turar Arǵyndy kez-destirmese, at tóbelindeı sultan, qozy týlaǵyndaı tóre ógiz talysy Arǵyndy buǵa kórse buǵa qalar qorqaqqa balap, keleden ketirýge, keńesten taıdyrýǵa tyrysar. Ondaı kúnde shot mańdaılysy sheshensip, aryq qarasy kósemsip, taltaq sarysy serkemsip, talpań tanaýlysy órkeshtenip, taqqa ıe tabylmaýshy ma edi dep taltaıyp otyra qalýǵa asyqpaǵanda qaıtedi. Haqqa ıek qaǵylmaýshy ma edi dep qudaıyna da qyr kórseter qyrsyqtyqqa baspaǵanda qaıtedi.

"Asyqtyrarmyn. Tórge, taqqa emes, kórge, tozaqqa asyqtyrarmyn. Bastyrarmyn. Sol qyrsyq qanyndy odan saıyn údetip, odan saıyn batpańdatyp, haq jolynan múlde adasqan keýdeńnen qara qanyńdy qorqyrata aǵyzyp, shaıtan ıektegen shybyn janyńdy shyrqyratyp jahannamǵa jóneltermin."

Bógenbaı sodan keıin qaýyrt áreketke kiristi. Ol úshin eń aldymen Ájiniń belin bir syndyryp alý qajet dep túsindi. Belin bir syndyrsań, eki búktetilgen sultan, myń jerden sultan bolsa da, qarsyńa kep qalqaıyp tura almaıdy. Tura almasa, arqar urandy azynatyp, árıne, kisineıdi. Kisinesin. Kisinegen sultandy tóreler tóńirekteıdi. Tóbedegi bastyń tómendegenin kóredi. Tómen qarap jer shuqıtyn qarashynyń qanyn aǵyzýǵa qulshynady. Kók tóbeniń basyna shýdadaı shubaltyp Shyńǵystyń týyn qadaıdy. Qabiri qaı jerde jatqany belgisiz, qadiri qaı tusta qashqany belgisiz qanquıly qanisher babasynyń saýdyraǵan súıegin taba almasa da, kári jynynyń kári qudiretin shaqyryp aıran-asyr bolady. Sol dúrildegen túrlerimen jalaqtap jan — jaǵyna qaraıdy. Ja-lańashtanǵan oń-solyn, aldy-artyn baıqaǵanda ǵana, bıtimdeı-aq pishininen, shókimdeı-aq shamasynan tula boıyn úreı bılep, túrshige túńiledi. Biraq arqar urandy azynatqanyn, qulaǵy biteý emes, eleńdegish qazaq estidi ǵoı. Atam zamanda súıegi qýrap topyraqqa aınalǵan surapyl Shyńǵystyń súıdesin shaqyryp, qubylaǵa emes, shyǵysqa qarap, qaıdan tapqanyn shaıtan bilgen be, qýyrshaq qudaıǵa tabynǵanyn, kózi soqyr emes, ańdyǵysh qazaq kórdi de ǵoı. Endeshe amalda, tóre, amalda. Alshyndy aınalsoqta. Úısindi úıirsekte. Birine bedelińdi sal. Birine baǵandy asyr. Kerek bolsa, etiń men betińdi ber. Kerek bolsa, qurmetiń men nıetińdi syı etip ber. Qaptatyp qasyńa al, shubatyp sońyńa ert. Qasqaıyp baryp Arǵynǵa tıis.

O-o! Bógenbaıǵa keregi osy. Teri kıip, tersek tósenip ósken dalanyń uldary, oı, bir jan aıamaı, jantalasa shaıqasyp, tóreni týrap, aqyrǵanda aldyna óńgerip, umtylǵandy uıpap tastap, Arǵynnyń árýaǵyn asyrsa.

Asyrady. Mynaý qansyraǵan, qorlanǵan júrektiń týlaýy tegin emes. Týlaǵan júrektiń doldanýy qur ketpeıdi. Dúnıeniń astan — kesteniń shyǵaryp taýdy domalatyp, kóldi shaıqaıdy. Jerdi dirildetip, jeldi kúsheıtedi. Daýyldata qutyrtady. Qutyrsyn. It saryǵan namysty qannan ózen aǵyzyp, qannan kól shalqytyp baryp, shalqyǵan kólde jýyp, aqqan ózende shaıyp qana tazartady. Áıtpese mynaý tutylǵan Kúndi qaıta kórý joq. Batqan aıdy qaıta shyǵarý joq. Tun aspanyn qaq jaryp shyǵatyn aı namys tazarǵanda ǵana jarqyraıdy. Álemdi jylý men jaryqqa bóleıtin kún ar arshylǵanda ǵana tutylǵan perdesin túrip tastap jarq etedi. Endeshe aıdy aspandatý kerek. Kúndi sharyqtatý qajet. Áıtpese aqyrzaman ornaıdy. Sińiri shyqqan eldiń qyzyl sıraǵy qara jerge Qazyq bolyp ár jerde bir qadalyp qalady. Oıdy ólik toltyrady. Qyrdy súıek basady. Qybyrlaǵan jannyń keýdesinen óksik tógiledi. Zar atylady. Sher shertiledi. Kúńirengen daladan sodan soń kúńirengen daýys birjolata joǵalady.

Aqyrzamany ózimen ketsin. Aqyrzamandy ornatpaý úshin, aıdy batyryp, kúndi tutyltqan namysty tazartý kerek, ardy arshý qajet. Ol úshin Áji sultannyń saǵyn da, belin de syndyrýdan basqa amal joq. Al Ájiniń belin syndyrý-qoınyndaǵy qatynyna qol salý. Taqymyndaǵy atyna er salý. Qarny salaqtaǵan, terisi salbyraǵan qaqsal qanshyqty qushyrlanyp qysa almasań, meıiriń qanyp tósińe basa almasań, juparynan jurdaı bolǵan shirkinge qol salǵanmen kóńilińniń quryshy qaıtar ma. Endeshe atyn qatynynan da artyq kóretin qazaqtyń qasıetin qashyryp, qasiretin asyram deseń, atyn taqymǵa basyp, qanatyn qyrq, aıaǵyn tusa, jolyn bóge. Dál sonda jelkesine qadalǵan kók súńgiden de júregine shanshylǵan tikendi aýyr kóretin tóreniń qaqpanǵa túsken qasqyrdaı ózin — ózi tistelep, ózin — ózi arsyldaı qaýyp, julqynǵanyn kórseń.

Jylqymnyń quty, yrzyǵymnyń basy, nesibemniń kózi deıtin árkimniń — aq kózdiń qarashyǵyńdaı kóretin, kózdiń qarashyǵyndaı saqtaıtyn kıeli de qasterli janýary bolady. Sol malyn ákesinen artyq ardaqtap, áıelinen artyq mápelep, jel tıgizbeı, kún ótkizbeı, ulyńdaı óbektep, qyzyńdaı qulpyrtyp qoıatyn malsaq jannyń, malsaq baıdyń ádeti.

Áji sultannyń sol kıeli janýary-Aqmonshaq deıtin aqboz júırigi. Keıingi kezde Ájiden góri Aqmonshaqtyń aty buryn estiletin. Aqmonshaq almaǵan báıge bolmaǵan. Aldyna qylquıryq salmaǵan. Aıańy joq, búlkektep otyratyn aıtýly júıriktiń qashan shapqansha ústindegi balanyń mazasy ketedi degendi Bógenbaı talaı estigen. Ózgeniń balasy emes oz balasy sol aqbozda otyryp báıgege túser kún bolsa, Ájiniń saqalyn kózinen akqan qandy jasyna jýǵyzar-aq. Bala túgil aq jaýlyqtyny da Aqsha ákesiniń aq ordasyna áli kelin ǵyp túsirip, uı ishinen uı tikkizbegenin eskerip te jatqan bozbala Bógenbaı joq. Bala belde, qatyn jolda deıtin uǵymǵa ábden uıyǵan qazaqtyń qara sińir balasy emes pe, jańa bastaǵan jolyn qalyńdyq izdeýmen ázirshe bógegisi kelmeıdi. Jolǵa julqynyp tústiń eken, batyr atanyp jaý qashyrǵansha, el qamqory atanyp, dańqyńdy alty qyrdan asyrǵansha, qylmańdaǵan kúlim kózdiń arbaýyna túsip, qos arqan burymyna qosaqtalyp qalyp, qotan qoryǵan tóbetteı ot basynda omalyp otyrýdan meılinshe saq bol.

Beldegi bala besiktegi baladaı emes. Taý jebeleseń de ózińmen birge, kól jaǵalasań da ózińmen birge. Jaý qýsań da, janyńnan bir eli qalmaıdy. Tý qulatsań da, birge urandaıdy. Tek sol uryǵyńdy salar qabyńdy durystap tańdaı bil. Qap bolatyn kóriktińniń belińdi kóbeıter, elińdi kórkeıter aqyldysyn andaı bil.

Bógenbaı endi irkilip-tartynýdy qajetsiz sanady. Ózi kúıingen soń, ózgeler de kúıip júr ǵoı degenge qatty maldandy. Úlkender uı toltyryp, sóz kóbeıtip, ár aýylǵa kisi salyp, yrǵasyp jatqanda, kún saıyn esep pen esep jalǵastyrǵan aqsaqaldardyń alǵashqy kezdegi daýys pen daýdy shıryqtyrǵan ekpinderi azaıa túskenin baıqap, solardan aýysqan, solardan kereksiz bop shettep qalǵan kek-qyjyldyń zárin óz keýdesine keńirdektetip toǵyta bergen. Sodan soń-aq túbir sózdi de, kúbir sózdi de qozdatyp, at — soıyldy qamdatýdyń ornyna, jybyr — sybyrly eptilik pen epsektiktiń jaıaý quıynyn shandatýǵa bet qoıǵan úlkender bir bólek, namys órti sharpyǵan Bógenbaı bir bólek bop shyqty. Endi ol oz tustastarynyń, óziniń qatarlas, qurdastarynyń tamyryn basa bastady. Káriler qusap buqpantaılap, buldyratyp kómeskiletpeı, ashyǵynan ketip, ashynyp sóıledi. Jastar qashanda ushqyn tússe lap ete jónelýge daıyn turǵan tamyzyq emes pe. Qoltyqqa dym búrikkizbeı-aq dýyldap óre turatyn álekedeı jalanǵan shirkinder bas shulǵı túsip, Bógenbaıdan da árman ekilenip shyǵa kelmesi bar ma. Eleýsizdeýleri atqa minip, eleýsizdeý júrip Áji sultannyń aýylyna baryp ta qaıtty.

Aıdabol aýylynyń jylqysyn aıdatyp alǵyzǵan Áji sultannyń tap ózi ekeni de belgili boldy. Qymyz iship, qyzara bórtip otyryp, sol sultan arqasyn Allaǵa tirep, eki aıaǵyna perishteni shirep otyrǵyzyp qoıǵandaı bop tyrashtana aýzyn kergilegen ǵoı.

— Bet-betine bezgen tirlikti belinen býyp ustaıtyndar bolmasa, dúnıeniń astan-kesteni shyǵady. Sony ustaıtyndar neken-saıaq. Sol neken-saıaqtyń biri menmin. Isi qazaqtyń ortaq shyrǵalańyn kóterem dep osydan on bes jyl buryn Táýkeniń aldynda bir iske kılikkenim bar. Jaıshylyqta "Ne isteımiz? Qalaı sheshemiz?" dep aldyma túsip, aıtqanyma kóne ketetin anaý Súıindik bıi kóksaý Aıda bol shaldyń aıaq astynan kilt ete qalmasy bar ma. Sodan ne kerek, burymy tirsegin soǵatyn, moıyl kózi ishinde ot tutatatyn oırat qyzy ýysymnan shyqty da ketti. Aıdabolǵa al kep tis qaıraıyn. İshke qan qatyp, júrekke berish bitpedi me sodan bylaı. Táýkege jaǵyp, Qazybekke arqa súıegen sol kári kóksaý Aıdabol nemeń sodan keıin al kep dúrildesin. Al kep asqaqtasyn. Qansha qapysyn ańdysam da, ne aldyrmady, ne shaldyrmady.

Aqyry o dúnıelik bop kegimdi alǵyzbaı, ishte qatqan qanymdy qalyńdatyp kete bardy. Tirisinde alqymynan bótegesin syǵyp ala almaǵan soń, árýaǵyna shı júgirteıin dep aıǵyr úıirin aıdatyp aldym. Adyrańdaǵan Arǵynnyń aldyma kelgenin kórmedim áli. Qoqan-loqysyn qoryqqandarǵa ǵana jasaıtyn dúmbilezder ǵoı shetinen. Aýylymnyń syrtynan júrýge jaramady. Qaıdan jarasyn. Selt etken biri shyqsynshy, zobalańdy odan ári qozdataıyn.

Osyny estigende Bógenbaı túlen tutty. Doıyryn qos búktep ap, ot basyn nuqyp — nuqyp qaldy.

— Elirgen eken tóre tóbeti! Bólingen eldi býyp ustaıtyn neken-saıaǵym sol eken-aý! Endeshe sol bólingen elińniń bir búlikshisi kózińe kók shybyn úımeletip, jambasyńdy oz oshaǵyńnyń basynda óz otyńa qaqtar. Tasyǵan keýdeńdi bosaǵan mesteı sulatar. Aqmonshaq atyńdy tap sol mysyńdy basyp ótken Aıdabol atamnyń bel balasy Taıkeltir kókemniń taqymyna bastyrmasam, Bógenbaı atym óshsin!

Jas dostardyń kóbi-aq ot basyn sabalap, aıqaıǵa al kep bassyn.

— Shaýyp alamyz!

— Ájiniń basyn kesip alamyz!

— Sulý qyzyn, Bopyshyn at kótińde salaqtatarmyn!

— Páleniń basy Qyrysbek kórinedi. Qaragerdiń úıirin qabyrǵasyn qaýsatyp qýyp ketken sol ıt eken.

Bógenbaı aqyryp qaldy. Qıaq murty tikireıe, álgi sońǵy sóılegen jigitke sýyq júzin qadaltty.

— Toqtańdar dúrildemeı! Ne dediń? Qyrysbek dediń be?

— Iá! Urynyń úlkeni sol. Ájiniń, sultannyń búginde oń tizesinde otyratyn bopty.

Bógenbaı oqys sheshim qabyldady.

— Solaı de. Onda tipti jaqsy. Ájiniń taǵy men tájindeı Aqmonshaǵy men Qyrysbegin jaıǵaıyn aldymen. Onyń maqtanǵan keýdesine áýlıemizdeı bolǵan Aıakem, Aıdabol ata, qala berdi búkil Arǵyn sıyp ketken eken. Sol kebingen keýdesin tespeı soldyraıyn. Sender ázirshe qımyl, qozǵalysqa barmaısyńdar. Áliptiń artyn baǵý qajet. Asyp-tasqan sodyrlyqty tyıatyn da sendersińder áli-aq. Al osy jolǵynyń oraıyn shýyldatpaı, dýyldatpaı ózim jáne bir-ekeýiń baryp, Qyrysbegin shańǵa aýnatyp, Aqmonshaǵyn alyp qaıtamyz. Kek qaıtarýdyń basy sol bolady.

Daýdyń tuńǵyshy — naızager Baltany, jylqynyń tilin biledi deıtin atpaz jigit Qozybaqty ǵana ilestirip attanyp ketken.Aıaǵy mine osylaı bitip edi.

Shalqaıǵandy eńkeıtem, sireskendi ıildirem, tireskendi búgildirem dep sestenip baryp, buldirip qaıtyp keledi. Osylaı qaraı bet alǵanda Áji sultannyń oń tizesinde otyrady deıtin qan súreń baýkespesi, barymtashysy Qyrysbekten óter sumyraı da, jaýyz da joq tárizdi edi. Dál qazirgi jany qınalǵan sátinde, sanasyna keýdesin kemirip san sapalaq oı túsken sátinde sol Qyrysbekten abzal, Qyrysbekten jadynan adam jáne tabylardaı emes. Qulap jatyp ta qylshyǵy qısaımas tabańdy minezdiń týralyǵymen bir kiná taqady-aý sabaz. Qaıta burynnan birge turyp, birge júrgen baýyryndaı baýrap ákete qoıǵanyn aıtsaıshy. Sol kezde qınalyp ta jatty — aý. Bastan tıgen soqqysynyń bos ketpeıtinin biledi. Ózi de kóp uzamaıtynyn sezdi — aý qaıran da asyl azamat! Ózgege emes, ózim dep sanaǵandaı ózin bir uryp sulatqan buǵan tapsyrdy ǵoı anasyn. Netken jigittik! Netken márttik! Jatym demedi, janyna jaqyndatyp, jaqynyna balady. Joldastyń myńyn izdeme, birin tańda deýshi edi úlkender. Sol tańdaǵan biri bul bolǵany ma? Tańdatqan Qandaı qudiret? Ádildik deıin dese, attandap baryp jaý bop tıgen bul, soıyldasyp soqqyǵa jyqqan bul qalaı joldas bola alar. Biraq ókingeni, ózegin kúıdire óz jasaǵanyna óziniń kúıingeni ras qoı. Barǵan jerinen eń bolmasa bir jylqyshyny at baýyryna tyǵyp, jan saýǵalatpasa, aspany tóńkerilip tómen qulardaı kóńili kónshimeýshi edi. Búgingi irkit ishkendeı ishiniń qurt buzylýy qalaı? Buryn qaq soıyldyń shaq etken dybysyn dúnıeniń bar áýeninen artyq sanaıtyn keýdesiniń qymyzy taýsylǵan sabadaı sylq túskeni nesi? Álde buǵan deıin bul bilmegen, bul estimegen jáıttiń syry ashylaıyn degeni me? Sol álsiz jaryq qalt — qult etip, ishiniń qapasynda jatqan kek — qyjyl deıtin ózimshil sumdyqty qýalap shyǵarǵysy bar ma? Ay, sol kek qyjyly qazir múlde sezilmeıtini qalaı? İshek-qarnyn tazalap jýyp, mazasyn qashyryp júrgen ashýly yzasyn aıdap, alalap tastaǵan qandaı qudiret? Kúrsinisi kóp, ókinishi ózegin syzdatqan qazirgi myna haliniń tórkinin kim anyqtar? Batpandap moınyna túsken salmaqty ádettegideı seriktesterine, qala berdi Qanjyǵaly men Qarjasqa, odan ári tereńdetse muqym Arǵynǵa bólip sala qoıam deıtin erkelik pe, keltelik pe-oıǵa boılatpaıtyn ushqarylyqtan adasyp qalǵany qalaı? Qanjyǵalyń men Qarjasyńdy qansha telise de, álgindegi óz qolymen saq etkizgen soıyl soqqysyna janastyra alar da emes. Al asqaq Arǵynnyń, aıbyndy Arǵynnyń susty sesi ózgeden buryn bunyń ózin ezip bara jatqandaı-aý. Asqaq Arǵyn endi bunyń aıbyny bolýdan qalyp barady-aý. Tentekke keltek ustatqan Arǵyn emes, eldi búldir, erin syndyr degen de Arǵyn joq. Qalmaqqa salar sheńgeldi qazaqqa sal, oıratqa salar oırandy alashqa tóndirip, tómpeshtep al deıtin jeńiltektik ush júzdiń aıbarly arysy Arǵynnan ólseń de tabylmaıdy. Aǵaıynnyń alalyǵyn, jaqynnyń jarǵylasýǵa aparar jaǵalasýyn únemi tıip otyratyn áýlıedeı Arǵyn bir tentegine "el tatýlyǵyna syzat salyp, sheńberlengen birlikti buldirip kel" dese, onda aqyrzaman ornap, qara jer qatty pisken qarbyzdaı bop qaq jaryldy deı ber de, qıamet kúnin qarsy alýǵa daıyndala ber.

Joq! Arǵynǵa arqa súıemes. Súıeý qaıda. Sol ısi Arǵyn bitkenniń aldynda ózin kináli de kináli sanaıtynyn álden — aq uǵynyp, jaýaby tabylmas oı qajaýymen tyǵylyp keledi. Adaldyq árıne Arǵynda bar. Biraq sol adaldyq anaý Alshynnan da tabyldy ǵoı. Tapqan Qyrysbek aǵa emes pe. Keshegi ókpesin óshtikpen óshirgen qan súlik qaraqshy, ısi Arǵynnyń ejelgi dushpany kóringen Qyrysbek búgin múldem basqa ǵoı. Qan súlik qaraqshy emes, qadir-qasıetin tómendetpegen, qulap jatyp ta ór kóńilmen qyrandaı kókke samǵaǵan jaqsy aǵa, jańa aǵasy ǵoı. Soıyl tıip sory qaınasa da, sury qashqan júzdiń, sesi qaıtqan keýdeniń sabyryn qashyrmap edi-aý. Et ashýmen jaýlyqqa barǵan buny jaýyzym demeı, janashyryna balaǵany-aq nege turady. Ásirese kete berip burylyp, mańyndaǵy serikteriniń birine de qaramaı, dál buǵan qursaqtas baýyryndaı tilek bildirgenin endi eshqashanda umyta alar ma.

"Áı, qolym qatty edi!.. Jasaǵan, ushyǵynan saqta! Qyrysbek aǵany, zar tilegimdi bir berseń, dál osy joly berip, aman-esen alyp qal. Júrer jolyn áli de jalǵastyr, Táńir haq!" — dep kúni boıy búlkekten aspaǵan shabdaryn tebinip qalyp, bileziktigine búl-dirgisin ilip alǵan tobylǵy sapty qamshysyn shoshań etkize, oń qolynyń alaqanymen betin sıpap ótti.

Bógenbaıdyń zar tilegi Jasaǵannyń qulaǵyna jetpedi me, jetse de, ózińniń kináńdi óziń ǵana kóterip ot degen kesikti buıyrdy ma, Qyrysbektiń keler kúni kún bata kóz jumǵanyn qazaqtyń jelden de júırik sýmańdaǵysh tili jetkizip úlgergen edi.

Bógenbaı sol qaýeset habardy estisimen qurt bosady. Óńi qabaryp, kózi ıt úńireıip úıinde jatty da qoıdy. Jaıshylyqta at belinen qaı ýaqta túsetinin kórmegen áke-sheshesi de, aǵaıyn — týysy da tórdiń aldynda dóńbekteı bop sulap jatyp alǵan bozbastyń munshalyqty nege kúıregenin túsinbese de, túsingen bop aınal soqtaýmen boldy.

— Já! Er egeste er synyp, júgen úzilip, erkek opat bolatyn. Eregisti bastaǵan sen emes, Áji sultan. Qyrysbek... á, marqum sol sodyr sultannyń soıyl soǵary edi ǵoı. Súıkengen ózderi. Soıyl kótergenge shoqpar silteý qylmys emes. Tur! Kóter basyndy! — dep bireýleri syltaýratsa.

— Oıbaı-aý! İsh qusta bolmasqa ish qusta bop seniki ne? Batyr bolar ma, bagymyzdy asyrar ma dep senip júrgen sen búıtip búrisip tússeń, basqamyzǵa ne joryq. Qoı ári! Qoraba qortyq nemeniń qorǵana almasa, qarsylasyp nesi bar edi. Jaýdy aıaǵan jaraly. Oılama eshteńeni, — dep ekinshileri qaırasa,

— Bári ózderinen. Bále basy sol Áji sýltan! Sol Qyrysbek qaraqshy! Arǵyndy shaýyp almaq-aý. Árýaq atty! Aıakem dúr silkingen shyǵar-aý! Qaıta anaý Áji sultandy da búk túsirip, qarańǵy kórge burap tyǵý kerek edi. Jatsyn endi qara nıetiniń qasiretin búrkenip, qara jamylyp, qara jamylǵylardyń aýyly! — dep zirkildegenderi de Bógenbaıdy selt etkize almady. İshteı ǵana: "Áı, mynalarǵa ne bolǵan? Bar bolsa, Qyrysbektiń balalary ýlardaı týlap qalǵanyn eskermeı me? Álde ózgeniń qaıǵysyn ózegine jetkize almas jat baýyrlyqty janymyzǵa jamap aldyq pa? Ondaı kúnde áp jylandaı ysqyrynyp, mańaıymyzdy jalap-jalmap jeńildiktiń sumdyǵyn órbitsek daladan qaıyrym, elden meıirim qashpas pa? Tatýlyq izdesek bir-birimizdiń qanymyzdy urttap, sol qandy azsynyp, taǵy bireýiniń ólimin ańsaýymyzdan keıin tatýlyq orala qoıar ma. Álde jik-jik qyp jipke tizip, jaq-jaq qyp jaqyndastyrmaı qazaqty qazaqqa aıdap salyp otyrǵan táńiriniń ózi emes pe eken? Óıter bolsa sol táńir haq qazaqqa nege sonshama qyryn qaraı beredi?"

Kisisi ólip, ataqty júırigi qoldy bolǵan Áji sultan aýylǵa shappaıdy, Qazaq Ordasynyń qara shańyraǵynda qalqaıyp otyrǵan Táýkege attandatyp jetedi. Aq saraıdy shańqyldaǵan ashýly daýys astan-kesten jańǵyryqtyryp, bólme — bólmelerdi, dáliz-qýystardy qýalaı toltyryp birazǵa deıin basylmaıdy.

Ájiniń baıbalamyn estigen han, árıne, júıkesine júk túsirgen zildi sezinedi ǵoı. El arasyn qaıtsem epteımin, búlingendi qaıtsem biteýleımin, jyrtylǵandy qaıtsem jamaımyn dep jantalasyp júrgende, jańa búlik búldiril, jańa jyryq jaryqshaq engizip, el arasyn elirtip qoıǵanyna qatty qapalanady. Kúlli alashtyń azamatyn teń ustaýǵa tyrysqan hanǵa, "Kánekı, ádiletińdi kórsetshi! Qıanatshyldy qylǵyndyrshy! Tóbeden tónip turyp týralyǵyńmen týrap tastaıtyn kesigińdi jasashy. Jarapazan aıtqandaı ıektegi saqalyńdy shoshańdatyp: "Ádildik! Adaldyq! Tazalyq!" dep taqyldaýshy eń bes ýaq namazyńnan da buryn. Kóreıin seniń sol toqyldaqsha toqyldatqan ádildik, adaldyq, tazalyq degenderge jol bergenińdi. Sóziń men isiń birdeı shyqsa, uly handyǵyńdy ustaǵanyń! İsińnen sóziń ajyrassa, Aq saraıdy da İbilis jaılaǵany. Shaıtannyń bylǵaǵany bolar. Onda sen qusap totyqustaı talǵaýsyz qaıtalamaı, ádildikti aq almastyń júzine tapsyrarmyn!" dep synǵa salǵan.

Táýke ishinen Áji sultandy qansha jaqtyrmasa da, Ájiniń qıanatty aldymen ózi bastaǵanyn qasyndaǵy sybyrlap úlgergen, sezdirip úlgergen keńesshilerinen estise de, yshqyna yńyranyp baryp, bas ızegen.

— Áý, Áji! Sen sonshama nege baryldap kettiń. Mundaǵylardyń qulaǵy sańyraý degendi kimnen estip eń. Baıbaılamasań da uǵatyn keýdege kiretin jaı — jaǵdaı belgili boldy. Kinálini ózgeden taýyp, ózimizdi sútten aq, sýdan taza etetin qazaqylyǵymyz da belgili.

Já, sýytpa júzińdi. Men seni aqtaıyn da, qaralaıyn da dep turǵam joq. Kisi ólimin teksermeıtin retimiz de, nıetimiz de joq. Sen aıttyń, men estidim. Eskerilmes deme. Es-tússiz elirip baryp, esersoqty esinen tandyryp alyp urady da deme. Basyna baq qonǵanda shaqyrmaı, basyna is túskende baqyratyn qazaq ekenimizdi de umytpa. Bara ber, Áji sultan! Aq-qarasyn anyqtaýdy ulys begine tapsyram. Alysqa da uzatpaspyn. Shuǵyl da qaıryltpaspyn, — dep tóreni shyǵaryp salyp, sol kúni — aq bolǵan oqıǵanyń anyq-qanyǵyn teksertip, kinálini jazalap, jábirlenýshini jóndestirýdi surap Qaz daýysty Qazybekke adamyn shuǵyl jóneltkendi.

On shaqty kúnniń ishinde ulys begi eki jaǵynyń da sóz ustar ıgi jaqsylaryn aldyryp, bolǵan ýaqıǵanyń mán — jaıymen muqıat tanysty. Ájiniń óktemdik zorlyǵynan órbigen namysshyl jastyń apyraqtaǵan qımylyn ozbyr qıanat kórgen eshkimniń bolmaǵanyn tyńdady. Aqyry kisi ólimine ulasqan bul kekti joldyń soqpaǵyna túsken sol yzaly jastyń jaraly jolbaryssha ólermen minez tanytqanyna ishteı súıinse de, ádilet asýy degen bıikten attap kete almady. úıirge Úıir qaıtarylypty. Tuıaqqa tuıaq tigilsin de, bitissin.

Aǵaıynnyń azary bolsa da, bezeri bolǵan emes. Sultannyń qıanatty buryn bastaǵanyn eskerer bolsa, bul daýdyń "Jeti jarǵyǵa" sáıkes kúrdelenip túser aıybyn Ájige salmaqtandyryp tastaı salar da edi, biraq barymtany namys qýý dep, súıekke túsken tańbany sylyp tastaýdyń amaly dep amaldaıtyn qyr qazaǵynyń qaıbir túıin salǵan jaýabynyń túbine jetersiń. Aıakeń, Aıdabol bı kezinde esemdi jedi, esebimnen jańyldyrdy dep jer astyndaǵyny tiriltip aıypker ǵyp ustasa, ulys begine de utylap soǵa berýden de jańylatyn kún týady eken. Tuıaqqa tuıaq deý sol kop yrǵasýdyń nátıjesimen túıindelgen bolatyn.

Biraq Áji sultan bul sheshimdi estigende saqalyn bir taldap julyp ushyp kókke, ushyp jerge túsken edi. Túspeı qaıtsin. Tuıaqqa tuıaqpen ákki Arǵyn neme qyzdyń qalyńyna balaǵan Aq monshaqty, aldyna qylquıryq salmaǵan aqboz arǵymaqty ıemdenip ala qoıǵan joq pa!

— Ádilet osy ma! Hanǵa bir barǵan meni ekinshi ret jete almaıdy deı me eken. Kók aspandy shytynatyp syndyra almasam da, Aq saraıdyń kók shatyryn shytynatatyn kárim baryn hanyna da, qarasyna da kórseteıin! — dep kúrkildep jótelip, gúrildep atqa qonǵan edi.

Ulys begin de, osy daýdyń qos tizginine shyjymdap jarmasqan eki jaǵyn da qatty qınaǵan Qyrysbektiń quny edi. Óler adam ólip ketti. Tirilerge tiri jannyń tirligin jalǵastyrý lázim. Endeshe ótkenge salaýat, búginge bereket qun tóleýge kelisip, kerispeı tarasyńdar degen sheshimge Áji sultannyń kisileri endi múlde yryq bermeýge aınaldy. Aq monshaqtan bir aırylyp, qunǵa qun emes, janǵa jan alyp qaıta almaı eki jeńilse, onda terisine sımaı azýyn aqsıtyp otyrǵan sultannyń aldyna qur súldesin súıretip qalaı bara alar. Sultannyń bet-júzine qalaı qaraı alar. Sol sebepti de endigi jerde tóreniń sózin ustaǵan mynaý tórt adam burys sózge de, durys qabaqqa da óń bermeı, tebegen attaı teris aınalyp qyrjyńdaǵannan basqany baıqatardaı bolmady. Qazybektiń salmaqpen ton tershe qaraıtyn kózderine de ajaryn bir bermesten, jattap alǵan sózin toqtaýsyz tópeleı beretin totydaı tórt aýyzdyń biryńǵaı jaýabynan jańylmaı-aq qoıdy.

— Qunǵa qun! Adamymyzǵa adam alamyz. Qul qylamyz ba, basyn kesip, keýdesin tul qylamyz ba, ol endi bizdiń óz kesigimizde. Aǵaıynǵa alalyq engizbeımiz, el birligin kózdiń qarashyǵyndaı saqtaımyz dep ózińiz jasasqan "Jeti jarǵysynda" túzgen tártibinen Táýke han ajyramasa, sol nızamnyń babyna súıenip osy talabymyzdyń buljytpaı oryndalýyn kútemiz! — dep shalqaıaqtap shapqa aıaǵyn myqtap tirep, qarysty da qaldy.

Dál osy urymtal tustan qadalǵan daýgerlerdiń endigi áreketin de, solarǵa urý-barý kelesi jaqtyń qarsy qımylyn da, bárinen de buryn bılik salmaǵy bel qaıystyryp túsip, solqyldatyp bara jatqanda qara qyldy qaq jarǵysh Qaz daýysty Qazybek bı isti jaqsylyqqa saıa alar ma deıtin bir jaǵy shyn tileýlestikpen, ekinshi jaǵy esektiń aqyrǵanynan da áýez ańdyǵan áýeıilikpen búkil qazaq ulystary eleń etisip, qulaq túre qalǵan edi. Dalanyń dástúrinde, ásirese sońǵy kezderde Táýke hannyń tikeleı ara-lasýymen burynǵy qanǵa qan, janǵa jandy azaıtyp, tipti joıyp jiberýge de jaqyndap qalǵan edi. Kisi óltirgen aıypker burynǵydaı shańyraǵy ortasyna kúırep túsirilmeı, qara ormany búldirgisine deıin túgel talanbaı, ózi ólim jazasyna buıyrylmaı, kún tólenip, aıyp kesiletin bolǵan edi. Alty Alashtyń týyn aldyna tartyp, "Jeti jarǵynyń" erejelerin kóldeneń nusqap, qaımaǵy shaıqalmaǵan eldi aýyz-birliginen aıyrmaıyn dep Qazybek qansha qıalasa da, tiresken tórteý siresýin jalǵastyra berdi. Eregistiń qazanyn bir qaınatyp alǵan soń syńar ezý daýkester dúrligisken kóptiń qı qýyn odan saıyn qozdyra kóbeıtip, jalpyldaq otyndy ústeı tústi, qazannyń saqyrlaǵan qaınaýyn kúsheıte tústi.

Qınalǵan kezde nemese babyna kelgen kezde daýsyn qaz únindeı qańqyldatatyn Qazybektiń sańqyldaǵan daýysy on eki qanat aq ordanyń shańyraǵynan shapshydy. Taýda estildi, tasta jańǵyrdy. Bir aqtalaǵy tar aırylǵan tórdegi tórteýge darymady. Sol tórteýdiń kezek-kezek alqymdary isip, tamaqtary kebersı qurǵady. Qańqyldaǵan qaz daýys qos shyq-shyttaryna soǵylyp, sheginip, sińbeı jatty.

Qazybek bı bir qunǵa tólenetin jeti aıypty jeke — jeke sanamalap ótti. Sanalaryna jetkize túsindirdi. "Qara qazan" tólensin dedi. Sol "qara qazan" tólemimen Qanjyǵaly rýy óz jigitiniń shańyraǵynyń ortasyna túskenin moıyndap, eki júz jylqyny aıdatyp beretin bolsyn dedi.

Tórteý tyrs etedi.

"Qara nar" qosa berilsin dedi.

Tórteýden dybys sezilmedi.

"Qara myltyq alynsyn", qylmysker jigittiń kúshi,sonymen joǵalady dedi.

Tórteý qybyr etpedi.

"Qara sholaq bıe jetektetilsin", Qanjyǵalynyń jas perisiniń yrysyn solaı shaıqasyn dedi.

Tórteýmiz baqpady.

"Qara kilem ustatsyn", sonysymen Qanjyǵalynyń bozbasy qaıta turmastaı turalasyn dedi.

Tórteý kirpik te qaqpady.

"Jetim berilsin". Sol rásimmen eki jaqtyń kóńilderinen kirbiń arylsyn. Aralastyq-quralastyq bastalsyn. Arǵyn men Alshynnyń aǵaıynshylyǵy taǵy bir jańǵyrsyn dedi.

Tórteý sybys sezdirmedi.

Ábden tózimi tozǵan Qazybek yrǵalyp qalyp aıyptyń jetinshisin túgel qosýǵa májbúr boldy. Jeti aıypty túgel bergizý-bireýdi ǵana sulatyp berý emes, Búkil bir rýdy, bir ulysty túgel jyǵyp berý bop sanalatynyna, odan keıin álgi rýdyń da, ulystyń da abyroıy kópke deıin kóldeneńdi kók attylynyń jyǵasyna qystyrylyp, uzyn eldiń úıirine, qysqa eldiń qıyryna taralatynyna dalanyń ár tasy, ár (tutasy kýá bolady. Biraq amal ne, daý túıinin tappasa, ıesin qabatyny aıan. Túkpirlep qaıyrmasa, dúbirletip aýyl shaqyratyn yńǵaıǵa oıyspaq. Sharasy taýsylǵan bı eń sońǵy jetinshi aıypty da solq etkizip tarazynyń shapshyp turǵan basyna tastaı saldy.

"Jesir bastaǵan toǵyz jóneltsin!" Ereýildegen eki eldiń qanjyny aralassyn. Qytyqsyz tabyssyn. Arǵyn men Alshynnyń tatýlasqanynyń belgisi bolsyn. Tipti jesir atalǵanymen jelekti endi jamylatyndy-aq jóneltsin aıypty Qanjyǵalynyń eli dedi.

Tórteý mylqaýlyǵynan jazbady.

Tilimen tas jarǵan Qaz daýysty Qazybektiń ómirinde taýy shaǵylǵan jeri osy bolsa kerek.

— Oý, jandarym-aý! Keýdelerińdi biteý, kózderińdi soqyr, aýyzdaryńdy qulyp etken qaı qudaıdyń qysasy edi! Er egeste, nar keshýde. Egesti eregiske aınaldyrǵandaryń netkeniń. Yntymaqty oırandaǵandaryń netkeniń. Aldyńa túsip yldılaǵan saıyn, arandaı aýzyń, kórdeı kómeıiń ashyla bergeni qalaı. İshkendi zár, jegendi jelim etip, jaýyzdyqty tý qylyp asqaqtaı bergeniń qalaı. Arǵynda zil túgil ókpe syzy da qalmady, qara soıyly syndy, qara búligi tyndy dep aıqara ashylǵan qushaǵyn usynsam, dushpandyqtyń sumdyǵyn tosyp, otty órtke ulastyryp, tatýlyqtyń keýdesine qanjaryńdy suǵýyń qalaı. Eselegen daýdy kóbeıtip ekilenip tıisseń, jaýaptasýǵa jumsaǵan Alshynyndy ýysyńa sıǵyzyp, ý ishkizetinińdi umyttyń ba álde. Tiri sózdi almasań, mynaý aldyńa óńgerilip túsken baılaýǵa til qaıyrsań, qandaı ajaldyń qaqpanyn basýǵa bet alyp eń? Omaqasa orǵa qulap opat bolǵan Arǵyn joq áli. Batpandatqan myna jazanyń salmaǵy janyna jetse de, mazasy ketse de, yzasy áli jetken joq. Shoq basqyza berseń, yzasyn túrtpekteı berseń, ottan taıynar ma. Ottan taıyn — basa, aıanar ma. Ondaıda daýlasýdyń aıaǵy jaýlasýǵa ulaspas pa. Bitistire almaǵan meni men seni búlingen eldiń alǵysy emes qarǵysy tappas pa. Pále-jalandy sen tıar bolsań, Alshyn, men turdym... toqtadym aıtqanyńa. Al onda janǵa janyńdy! İsh sóıtip qanymdy! — dep ý ishkendeı ah uryp tolyqsyp ketti.

Osy keseldi túıin túıilgen soń endigi salmaq Súıindik pen Qanjyǵalyǵa solqyldatyp tústi. Sonaý kúnnen beri tili sózden, tizesi jaýdan súrinbegen, Orta júzdiń uranyna aınalǵan Qazybek bı óktemdiniń ókpesin óshirip, myqtysynǵandy montań qaqqyzar dep maldanyp kelgen káriler moınyna erttemeı minip alǵan Alshyndy bir — aq baıqady. Budan ári irge salystyra berýdiń reti joǵyna kózderi ábden jetken soń, qolamtany byqsyta qoıýdy qolaı kórmedi.

Taı keltir men Aqsha qany qashqan, júdeý júzderin bir-birine qadap — qadap ótisti de, únsiz qaldy. Túıilip sazarǵan kúılerińde endi osy ekeýi syr bermes tereń sharpysýǵa kóshken edi.

Salmaqtyń batpandatqan eń aýyry, árıne, Súıindik jaǵyna qatty túsken. Óıtkeni aryndaǵan jasty arandatqan ójet qımyl Aıdabol bıdiń árýaǵyn syılaýdan, tabanǵa taptalǵan namystyń týyn kótermek bolǵan órshil áreketten týyndaǵanyn elemeý múmkin de emes. Elemeıin dese, erteńgi aǵaıyn arasynyń qalǵan kóńilin, qyryn qabaǵyn, qyrsyq minezin tabaryn biledi. Shimirikpegen betińdi tilgileıtin til de, qamshy da kóbeıedi. Qabynbaǵan ótińdi jarardaı kóz de, sóz de óńmenine qadalady. Eleıin dese, Súıindiktiń qoı ishindegi marqasyndaı bir bozbalasyn óz qolymen kógendep berip, Alshynnyń, Alshynnan da buryn Áji sultannyń qyl moıynǵa sart etip ǵumyryn julyp tuser tuzaǵyna ma, ómir boıy quldyq qamyty moınynan túspeıtin tozaǵyna ma ıtere salmaq. Óz kúshigin ózi jegen jyrtqyshtan onda nesi artyq.

Aqsha batyr Taı keltir bıdiń sheshilmesin jumyla joǵalyp ketken kózderinen ańǵardy da, qap — qara bop demin dirildetip lyqsyta shyǵardy. Erin kóbesin sóge berdi de, yńyranyp qap tyıyla qoıdy.

Qanjyǵalynyń da qaıysqan qabyrǵasy synbasa da qatty maıysyp qalǵandy. Búlik basy bop otyrǵan Qanjyǵalynyń qara sińir balasy. Anaý kóz atysqan Ájiniń adamdaryna qolynan jetektep aparyp ustata salar kóbik aýyz, kóbik ókpe kógen kóz qarabaıyr bozbas emes. Erdiń besikten tanylaryn dáleldep, ereýil dese er ábzelin túzeıtin, eńirep turǵan er bolarlyq, jalǵyz basy myńǵa laıyq eliniń erteńgi jal-quıryǵyn qaıtyp qana shyǵaryp berersiń. Jal — quıryǵyńdy qaıtyp túzersiń, qaıtyp kesersiń. "Al meniń ulym-adamnyń emes allanyń ǵana quly, ózgege kózge túrtki qylmaımyn deseń, qaı aǵaıynyń jarty aýyz sózińe bola jalǵyzyn óz qolymen ólimge qıyp, jarylqaı salar. Ol qaıda. Seniń balań pysyq ta, meniń balam kúshik deımisiń. Sen jaqqan otqa meniń nege órtenýim kerek dep tup — týra shaınap tastardaı óre turatyndar dál osy aǵaıyn arasynan tabylmasa, murnymdy kesip bereıin" deıtin oı tumanyna súńgigen Aqaǵa tún ortasynan aýyp ketse de uıyqtamaı otyrǵan aýyldyń Taı keltir bı ekeýiniń sheshimin shydamsyz kútýde ekenin, árıne, sezedi. Sezedi de, qyzyl keńirdek daýdan ábden qaljyraǵan Taı keltirdi de, ózin de aıaıtyndardyń mynaý til tistep qalǵandaryna kóńilimen bolsa da shúkirshilik etedi.

Túıinniń zári, árıne, Bógenbaıǵa qadalǵanyn óziniń de, ózgelerdiń de ańǵarǵany belgili. Al sol sheshim anaý úıde jer baýyrlap dóńbekship jatqan ulyna jetti me, jetpedi me, múlde habarsyz. Qaz daýysty Qazybektiń kesigin estigende alǵashqy tiksinýimen keýdesine ý quıyp jibergendeı kekjıip qalyp edi, balasyna aıtqyzýdyń qajettigin endi ǵana túısindi.

Jigitin dereý Bógenbaıǵa jumsady.

Taı keltirdiń jumylǵan kózderine syzat bilinip, arǵy jaǵynan pilte shamnyń jaryǵymen jarysyp, kómeskileý ǵana ushqyn dirildedi.

Aqsha áldeneden dámelengendeı, qurdymǵa batyp-shyǵyp bara jatyp tal qarmanǵandaı bıge, bıdiń kóz qıyǵyndaǵy jyltyńa jalyna qarap, qylǵyna dem aldy. Biraq degbiri qashqan batyrǵa bı salqyn qabaqtan basqa eshteńe de aıtpady, esh belgi de bermedi.

— Áý, bı! Qandaı aqylyń bar qosatyn? — dep Aqsha aqyry jalyndaǵan ishinen sher aqtardy.

Taı keltir kóziniń sol syzatyn keńitpesten sýyq qarasty ǵana jaǵalatty.

— Kelsin Bógenbaı shyraq. Áńgime endi sol balaǵa tirelgenin uq, batyr,— dedi de, qaltyldaǵan qarashyǵyn esikke qydyrtty.

Syrttan bu kezde úsh búktelip, eńgezerdeı Bógenbaı kirip kele jatyr edi, otyrǵan ekeýi de nazaryn solaı qaraı tiktep ala qoıdy.

— Assalaýmaǵalaıkým! — Bógenbaıdyń oń qoly ádettegideı keýdesine basylyp, tómen sylq tústi. Ózi sereıgen kúıi baqandaı bop tóbesimen týyrlyqty teserdeı bosaǵada turyp qaldy.

— Otyrsańshy,— dedi ákesi.

— Rahmet, kóke! Otyrarǵa jer tyǵyz. Álginde estidim. Eldi osynsha qańtaryp ekeýińizge ne bolǵan? Qolmen istedim, moınymmen kóterem. Men baram. Ózim baram óteýine.

Taı keltir bı dereý qun jyn dap qoıa berdi. Kózderi de keń ashylyp, sury qashqan júzine nur shaqyryp, jylý jınap, eshki asyǵyndaı shaǵyn denesin terbeltip — shaıqaltyp ábigerlene qaldy.

— Oý, Bógenbaı balam! Asyl tastan, aqyl jastan degendi dáleldediń-aý. Mynaý ákeń ekeýmiz saǵymyz synyp, saqalymyz selkildep, sebepke sebep dep sendelip otyr edik. Sergeldeńimizdi sendeı buzdyń-aý, qaraǵym. Biz aıta almas kesikti qudaı seniń óz aýzyńa salypty. Sony biz aıtsaq, tóndirip, kóndirip aıtsaq, ómir boıy ózek tyrnaǵan ókinishte óter edik. Oǵan... ol qattylyqqa, qataldyqqa bizdi jibermediń. Mynaý-moınynda ákelik qaryzy mol kókeń. Men-tileýińdi tiler et jaqyn aǵaıynnyń paryzyn júktegen taǵy bir ákeńmin. Eldi qańtarǵanymyz ras. Qoldan qaıtip qana shyǵaryp berelik, — dep shubyrta jónelgen bıdi Aqshanyń ózi toqtatty.

— Já, bı! Emin tappas keselge tátti tildiń qurǵaq sýyn aǵyza berýdiń ne qajeti bar.

Bógenbaı, ulym! Qaıteıin... Janymnyń tilingenin, jaǵamnyń jyrtylǵanyn aıtqanda ne túser. Jazýǵa amal ne. Bul sheshimdi seniń búgin emes, buryn qabyldaǵanyńdy da sezem. Burylmastan bet bergenińdi de sezem. Qoltyǵymda týǵanmen qorama sımas, qaýymyma qaraılas bolar dep qýana úmit artýshy em... Qaıteıin. Taǵdyrmen talasa alarmyn ba. Táýekelińe óziń basyp týr ekensiń. Táńirdiń áli de bolsa talaıyńdy kespesine sengim-aq bar. Túzý qararyna ılanǵym-aq bar. Úmitsiz shaıtan deıdi ǵoı. Úzbedim úmitimdi, balam. Tileýim tiregiń bolsyn.

Erteńinde tóreniń tórteýi qaıtyp ketti. Qaıtarynda tórteýi tórt-aq soz aıtyp ketti.

— Eldikten ketpedińder. Asylyq etpedińder.

Eldikten ketpeýdiń salmaǵy eldiń eńsesin túsirip,ekinshi jaqty jermen jeksen etý ekenin, árıne, bilip, jeńdik dep jelpildep ketken de edi.

Arada ótken alty kúnde Arǵyn aýyldary aýzy jabylsa da, at — soıyldy qamdaýdan tyıylmady. Kún saıyn jastar arasynda qyzyný ósip, ókpe qabyntqan órekpýler kóbeıip, kún sanap daýryǵysqan daýystar jastar tusynan lapyldap ta jatty.

— Eldikten biz ketpedik. Eldikten olar ketti. Basynaıyn degen eken. Basymyzdan sekirgenimen qoımaı, serkemizdi shetinetem dese, ólispeı berispespiz. Alyspaı qalyspaspyz.

— Bógenbaıdyń bir taly qısaıar bolsa, qyzyn kúń, ulyn qul qylarmyz Alshynnyń da, Áji sultannyń da!

— Kimge urynaryn bilmeı júr eken. Búlik salady deı me Bógenbaıdy. Jo-oq, endigi búliktiń kókesin biz salarmyz. Qaıta qolymyzdy baılap, aıaǵymyzdy tusap qoıǵan sol Bógenbaıdyń ámiri ekenin bilmeıdi-aý tekesingen tóresi. Endi qol bosady. Órisinen malyn qýyp ketermin. Terisinen janyn syǵyp alarmyn.

Osy dúńk-dúńk kek tolqyny Áji sultanǵa da jetip edi. Tomyryq ashýǵa basqan sholaq oıly sultan odan saıyn tulan tutty.

— Shaýyp alam deı me! Shabyndy qylam deı me óńsheń qara! Onda men bastaıyn kerdi. Myqty bolsa, qolymnan alyp kórsin qurban ǵyp shalar mańqa qozysyn. Qotyr laq qurly quny joq Bógenbaı kúshikti kónge salyp, qulyndaǵy daýsyn quraqqa shyǵartpasam, óz aýlynda, óz áke-sheshesiniń kózinshe tóbe quıqalaryn shymyrlatyp, bóltirigin qańsylatpasam ba. Qańsylatarmyn da qansyratarmyn Aqshany úıelmenimen. Shulatarmyn Arǵyn bitkendi! — dep bir-aq tomyrylyp, qatań jazaǵa tartýǵa daıyndaldy.

Altynshy kúni Aqsha batyrdyń aýylyna Áji sultannyń adamdary saý etip jetip keldi. Qosaryndaǵy jylqysymen, jetegindegi úsh-tórt túıesimen keldi.

Kele salysymen tort túıeni tezdetip shógerip, tezdetip júgin túsirip, tezdetip alty qanat aq boz úıdi tigip jiberip, esik pen tórge alasha, tekemetin tósep, kilemin tastap, sultan aýylynyń bir pushpaǵyn Arǵynnyń qotanynyń shetine, qonysynyń shebine qondyra qoıdy. Qonaq bop kelmegenin, egese jetip ıyqqa ıyq tirestirý úshin óz keregesin jaıyp, óz bosaǵasyn bekemdep, oz tórinde shirenip otyryp, qajet bolsa tiresýge de kelgenin bildirgeni edi.

Qosardaǵy jylqy soıyldy. Eti múshelenip qazanǵa tústi. Et qazanǵa túsisimen bet Aqshaǵa buryldy. Alaryp kózder qadaldy.

— Qunykerimiz qaıda?— dedi.

— Janǵa janymyz qaıda?— dedi.

Qadalyp aıtty. Qaıyspaı qadaldy. İrgeden otyryp sóıledim dep irkilgen joq. İrilenip keýdesin qaqaıtyp kirpigi qaǵylmaǵan kózderimen arbady. Qabaǵy jabylǵan júzderimen qybyrsyz barlady.

Jurtta ún joq. Kózderi únsiz tomsarǵan Aqsha batyrda ǵana. Batyrdyń qasynda Taı keltir bı de joq. Ákki bı sultannyń kisileri keler mezgildi eseptep otyrǵan ba, álde óz aýylynda áldebir shuǵyl sharýasy boldy ma, osy búgin ertelep attanyp ketip edi.

Ańtarylǵan jurtqa aqshıǵan kózder taǵy da qydyra qarap, qaıyspaı qadalǵan júzderdiń taq-taq daýsy taǵy atyldy.

— Qunyker qaıda?

— Oý, sonshama zirkildegenderiń ne. Menmin izdegenderiń. Ázireıildeı azynamańdar endi, — dep Bógenbaı áldeqaıdan jetip kep, atynan sekirip túsip, álgilerge adymdaı basyp jaqyndady.

— Baılańdar qolyn!— dedi qundaýshylardyń úlkeni.

Sol-aq eken tórt-beseýi tap berip, Bógenbaıdyń aıaq — qolyn typyr etkizbesteı shyrmap tastady.

— Sal búrmege!— dedi dikildek basshysy.

Manaǵy soıǵan bıeniń terisin sol jyp-jyly, jum — jumsaq qalpynda jerge jaıyp jibergen jigitter, bas salǵan boıda Bógenbaıdy álgi teriniń ústine domalata jyǵyp, jyp-jyldam orap tastady. Qaıdan alyp qashan daıyndap qoıǵanyn kim bilgen, taramys sabaqtaǵan jup-jýan jýaldyzben tez-tez tigip, búrip ala qoıdy.

Kóz aldyndaǵy mynandaı sumdyq jazany kórip, turǵan jurt shýyldap qoıa berdi.

— Mynaý naǵyz jaýlyq qoı!

— Qalmaq ta dál bulaı qorlamaıtyn!

— Qan soqtaǵa salǵany qara dep qorlaǵany. Mynaý Áji sultannyń, sol sumnyń tapsyrmasy!

— Tóremin dep shirense, tórin kór etermin áli-aq! Ánin zar men sher etermin áli-aq!

— Ay, aýmaǵymyzben turyp, aýylymyzda — aq turyp tynyp qalǵanymyz qalaı. Nege salmaımyz attanǵa, nege baspaımyz uranǵa-degen bireýdi Aqsha batyr tartyp jiberdi de aqyryp qaldy.

— Já! Toqtatyńdar shý men dýdy. Kesik aıtylǵan. Baılam jasalǵan. Baıbalammen túk isteı almaısyńdar endi. Tyıylyńdar! — dep dýyldaǵan jurtty taratyp jiberdi.

Áji sultannyń adamdary Bógenbaıdy kúnniń kózinde qaldyryp, ózderi úılerine kirip tamaqtanýǵa kiristi. Et jep, sorpa iship, óńderi kirgen soń, kúlkileri qattyraq estilip máre-sáre kúıge kóshti.

— Qashan qaıtamyz?— dedi biri basshysyna qarap.

— Asyqpa!— dedi anaý ór sózin sanap, syǵyp shyǵaratyn ádetimen.

— Asyqpaǵanda myna jaý aýylǵa, ańdysqan aýylǵa qalyńdap kelgen joqpyz ǵoı, Qosheke! — dep ekinshisi qıqańdaı berip edi, Qosheke-Qoshqarbaıy dúrse qoıa berdi.

— Kónekteginiń kókesin tanytpaı ketpeımiz! Kótińdi qysyp otyr!

Tún ótti, tań atty. Bógenbaı teride domalanyp oraýly jatyr. Sáske ótti, tal tus jetti. Kún qyzdyrdy, teri kebe bastady. Kónek kónektigine basty.

Aýyl ólik shyqqandaı jym-jyrt.

Aqsha batyrdyń báıbishesi sonaý domalanyp jatqan ulyna alǵash kóz taldyryp telmirip, kóziniń jasyn kóldetip edi. Talyqsyp qýlap, bas ketýge de jaramaı qaldy.

Shildeniń kúni tas eriterdeı shyjyńy. Shyjyǵan kún terini tyrystyra keptire bastady. Kepken kónek ishindegi jas deneniń súıek-súıegin syndyrardaı syqyrlata qursaýlap búristirip, býyp ala jóneldi.

Kún ekindige quldılady.Aptap áli de azaıar, áli de báseńsir emes.

Aýyl qara jamylǵandaı mazasyz kúıde tynshyp qalǵan. Tynshymaıtyn da, arsyz kúlki, jónsiz shýyldan tyıylmaıtyn da qotan shetindegi aq boz úı ǵana.

Taǵy bir kún uzaq sozylyp, uzap úzilip, taǵy bir qysqa túnniń qoınyna endi. Tun oraldy. Jamyrap juldyzdar týdy. Jamyraǵan ár túrli oı ár túndiktiń astynan órbidi.

Áldene ýaqytta áldebir shý aýyldy dúrkiretip oıatty.

— Ýaı, Aqsha batyr!

Suńqyldaǵan daýys jer túbinen jetip, jer túbine ketti. Suńqyldaǵan daýys dúbirlegen aýyldyń jebirine jetip, jermen-jeksen etti.

— Ýaı, Aqsha batyr! Aryndaýdy tıamysyń! Aramyńdy aldaımysyń! Adalyńdy álde haramdaımysyń! Ýaı, Aqsha batyr!

Suńqyldaǵan daýystan úrpıip oıanǵan aýyl áp-sátte azan-qazan boldy da ketti. Abalap ıtter úrip, dúrkirep qoılar úrkip, shyryldap balalar jylap, ár jerden bir shańqyldaǵan áıelderdiń daýysy qosarlandy.

Aqsha batyr da, aýyldyń bas kóterer basqa adamdary da qotan shetindegi oba shyqqan úıdeı oqshaýlanǵan alty qanatty altyn úzikke aǵylyp kelip, mańaıdy lyqa toltyryp jiberdi.

Áldekim jalpyldaq otyndy ústemeleı salyp alaýdy lapyldata qoıyp edi, eńgezerdeı eki jigit qyl arqanmen shandyp tastaǵan Baltany arqannyń eki ushynan tartyp, typyr etkizbeı aýyldastarynyń kóz aldyna tosa qoıdy. Baltanyń ot jaryǵymen jarq-jurq etken janary qaısar ójettiktiń ushqynyn shashyratty. Álgi shashyraǵan kóz janarynyń baǵytyna oıysqan jurt bilemdegen qamshysyn beline tirep, bezergen júzden yzǵar shashyp turǵan Qoshqarbaıdy kórdi. Qoshqarbaı ózine qadalǵan kóp kózderden tyńǵan da joq. Qaıta myna súzile qaraǵan, súze qaraǵan kópshilikke kómeıdegi ýyn, tildegi zárin taǵy bir tógip, bet — júzderin bir aıǵyzdap alýdyń reti kelgenine qatty maǵurlandy. Zirkilin odan saıyn údetip, bir ǵana adamdy — Aqsha batyrdy sırek kirpikteriniń ushyna qadap aldy da, qalshyldap — dirildep keýdesine syımaı bara jatqan ashýynyń qaqpaǵyn laqtyra saldy.

— Ýaı, Aqsha batyr! Belimdi basa berem degeniń — qanymdy shasha berem degeniń be? Keshe erimdi óltirip bir shýlatyp, shubyrtyp aldyńa ákelip eń, búgin bıliktiń sheshimin taǵy buzyp, shemenimdi ishime tyqqanyń qalaı? Álde óńmendeı tússem, astam — shylyǵym óter, Alshyn adasyp, áýpirimdep keter deımisiń. Adýyndap elirsem, yldılap joǵalar deımi-siń. Áý, aǵaıyn! Qyńsylap qolyńdy jalaıyn ba, quıryǵymdy butyma tyǵyp, buralqy ıtteı jotamdy qamshyńa tosaıyn ba. Qanaty kúıgen kóbelekteı ǵyp arysymdy óltirip, otqa bir túsirdiń. Arysymnyń kegin qýyp, qunyn suraı kelsem, ese bermeımin, kese beremin dep sheshimge kónbes, bitimge kelmes kesirligińmen, keýdemsoq kerdendigiń men taǵy da otqa ıtermeleımisiń. Álde kemisimdi toltyram, kemtigimdi bútindeımin degen ólermendikpen ash tóbet she azýyńdy qomaǵaılanyp qońyna sala bersem, sandalyp qańǵyp keter dep oılaımysyń. Áıtpese keshegi baılamdy búgin qyryqpaq bolǵan, keshegi kesikti búgin buzbaq bolǵan tentegińdi tıarmysyń. Ulys begiń, Qaz daýysty Qazy begiń, Arǵynnyń tutqasymyn deıtin tóbe bıiń bekitken tóreligiń kún aınalmaı jatyp qunsyzdanatyn, tań atpaı jatyp joıylatyn shóre-shóre birdemeń ǵana ma edi? Olaı bolsa, Táýke hannyń taǵynyń aıdyny kemip, aıbary qaıtyp, qazaq baǵynyń taıǵany ma? Qurandaı qurmettep, áýlıedeı áspettep tóbemizge kótergen "Jeti jarǵymyzdyń" nızamdary árkim ózinshe qubyltatyn jelushyq ásire symaq bolǵany ma? — dep órge shapshyǵan qalpynda júrek shaılyqtyryp alǵysy kelgendeı túıdek-túıdek lekildetti. Sol túıdek-túıdek lekildegen sózderdi odan saıyn shegeleı túskendeı qolyndaǵy qos búktegen qamshyny nuqyp-nuqyp qoıyp tur. Sol shoshańdaǵan qamshy men Qoshqarbaıdyń qoshqar tumsyǵynyń astynan murt bop bastalyp, ıek qýalap ósip shoshtańdaǵan saqalǵa nazary baılanyp qalǵan Aqsha da, ózgeler de ysqyrynǵan jannyń ıek qaǵýǵa shama keltirmeı, jýadaı jýsatyp bara jatqanyn ishteı ǵana sezetin tárizdi. Jaq jazsa, til qaǵyssa, mynaý Eskendirdiń qos múıizin qolyna ustaǵandaı esiriktengen shirkin esigin oıran, tórin talqan etip, múlde qyryp tastap, tapap ótetin sıaqty. Áli de aýyldastary túıdek ashýdyń artyn tosýdy, ne alynam tosýdy jobalaı almaı turǵanda, sonaý kónekte oraýly jatqan Bógenbaıdyń tur etken daýsy estildi.

— Áý, kóke! Kún jaýmaı sý bolma bosqa. Zań-nızamdy teksergish bolsa, qotanyńa basa-kóktep kep, turaýsyz-jaýapsyz qonyp alǵanyna shańbasar nege suramaısyz. Ol azdaı-aq, ıt pen bıtti bir órshitip, mal men jandy jeti qarańǵy túnde jelkelep taǵy orǵyp, jer — jebirińe jetip jelkeńnen kók súńgisin túıregeni úshin kótinen teýip, kóńil basardy nege suramaısyz?

Qalshyldap turǵan Qoshqarbaıdyń aýzy ashylyp — jabylyp, ashylyp-jabylyp, aqsıǵan aqar-shaqar tisteri saqyldap ketkende, shoshańdaǵan qamshysy sylq túsken qolmen birge jerge sulap, ýly tisi qaǵylyp, belden soǵylǵan jylandaı qybyrsyz qaldy.Aqshaǵa da til bitti.

— Oý, jarqynym! Aqyldy saǵan qudaı berip, basqamyzǵa túk buıyrtpaǵandaı nege kımeleısiń! Saqaldy saǵan ǵana táńir berip, basqamyzǵa shaıtan tyrymdady dep pe eń. Bes tal túgińdi betimizdi osqylardaı shoshańdatasyń. Asa bersem, keýdelerin basa berem, kiná-jalamdy toǵytsam, taýyn shaǵyltam deımisiń. Ótindi nege qabyntasyń! Ulymdy quldaı tulyptap, qanymdy qasyqtap urttap otyryp, Qańsylattyń degeniń qaı aıarlyǵyń? Bitimmen baıtandym, sheshimmen shetinemesteı bop saılandym degendegin jaýlyqtan óter jazań ba edi. Kókiregimdi tilgilegen qazań ba edi. Túrikpenniń tórine bermep em Tilen baıymdy. Qol-aıaǵyn baılaǵanyń-qarýyn aıtqanyń edi er qaranyń. Kónekke salǵanyń — tirideı kórge salǵanyń edi er jigitti. Túrikpenniń túrshiktirgen tórinen neń kem, Qoshqarbaı? Botasyna tán azabyn tartqyzsań, atasyn jan azaby qınasyn degen qatygezdigiń be? Soǵan bas ızeseń, Alshynnyń Arǵynnan alynbaı júrgen uzyndaǵy óshin, qysqadaǵy tizip atap aıtyp, tizip salshy aldyma. Kóneıin de, i il Qatpastan bas shulǵyp qana óleıin.

Kún daýlaýshy Áji sultannyń adamdarynyń úni óshti, dymy qurydy. Anaý tas jumylǵan aýyl adamdarynyń aýyr judyryqtary júgirip ketse, talaı tumsyqtyń tegistelerin, talaı tegisterdiń kemis-teletinin sheke tamyrlarda solqyldaǵan júrdektolqynymen seze qalǵandaı.

Manadan jym-jyrt tomsarǵan júzderdiń shyqshyttary shytynap, erin kóbesi sógildi!

— Iá, atasyn ne jazǵanymyzdy!

— Solaı da solaı dep Arǵynnyń aıybyn betimizge qoısyn! Syrttyń sózi qajet emes.

— Aıta almasa, ataı almasa, arymdy qajap, namysymdy qaıramasyn. Endi qaraılarym joq.

— Qamshymmen jotasyn tilip, tý syrtyn tulyptaı qylarmyn!

— Iá! Qyp — qyzyl tulypty biz kıgizermiz.

— Shesh kónekti! Týra jibin! Kes terini!

— Bosat! Bosatyńdar Bógenbaıdy! Kógen túp bolar qaraqty kóz aldymyzda shyryldatpaspyz endi!

Osy bir otqa maı quıǵandaı áldebir jastyń talaby júrekterdi ýysyna búrip-búrip ala qoıdy. Jıynǵa qybyr-qımyl endi. Endi bolmasa tap-tap beretin qyzýly jigitter Qoshqarbaı tobyn byqpyrt tıgendeı qylyp, uıpap ótip anaý búrisip jatqan Bógenbaıdy bosatyp ala qoıatynyn qapysyz baqqan Aqsha batyr aqyryp qaldy.

— Toqtat bassyzdyqty! Buzba sheshimdi! Bógenbaı meniki emes búgin! Senderdiki de emes! Qun ótemi ol. Sodyr uldardyń tartar sazaıy osyndaı bolmaq. Qutyrynba óńsheń essiz! Salma eki eldiń arasyna jańa bir ylańyńdy! Tıyl! Taıqy bylaı! — dedi de qolymen jasqap aýyldastaryn keıin yǵystyrdy. Endi — endi ǵana esin jıa bastaǵan, betterine qan júgire bastaǵan Ájiniń jigitterine ajyraıa qarap ótip, qamshysyn qaıtadan beline tirep ala qoıǵan Qoshqarbaıǵa qońyr óńiniń qarashyǵy úlken aıtýly janaryn oqtaı qadady.-Áý, Qoshqarbaı! Meniń ishim jylap tursa, seniń ishiń saqyldap kúlip turǵanyn sezbes deme, aıybyń bolsa, adaqtap shyq ta, aspanymdy qulat. Áıtpese japalaq qusap jarbańdap, jaǵama jarmasa berýińdi doǵar. Qolym jaǵańa tıe me, jaǵama jarmasqan japalaqqa tıe me, endi ony ajyratyp jatpaspyn. Jazymǵa jaýap beretin, bere alatyn jaǵdaıymyzdy kórdiń. Balamnan janym ardaqty emes. Ne ardy alqalarmyn, ne jardy jyǵarmyn.

Qoshqarbaı ún qata almaı, burynǵydaı bult úıire almaı basyn ǵana ızep, boı tartty.

Aqsha arqannyń eki ushyn ustap turǵan eki jigitti qamshymen eki tartyp ótti. Kúni boıy bosaǵasyn solqyldatqan ashýdyń, yzanyń bar qaırany sonymen shapshydy da tyndy.

Baltany da dyraý qamshy bir ysyldap baryp osyp tústi.

Artyna jalt burylyp, óz adamdaryna ıek qaqty.

— Sheshińder! Bógenbaıdy emes! Baltany sheshińder deımin!

Aıaq-qoly bosaǵan Baltaǵa syzdy júzdiń keıisin kórsetti.

— Sen shyraq, bále basy bolýdy qaıdan shyǵaryp júrsiń. Bórkimdi tastap, bóriden qutylam deýdi qoı budan bylaı. Bógenbaıǵa sen turmaq, anaý búkil Orta júzdiń ulys begi Qazybek te ara tura almaǵan. Aralaspasqa aralaspa! Kılikpeske kılikpe! Bógenbaıǵa qol ushyn berem, týlaǵynan bosatam deýden sen de, áı, kóp shýyldaq, sender de tyıylyńdar! Arandatpańdar aǵaıyndy!

Bógenbaı taǵy da tur ete qaldy.

— Kóke! Yrzamyn ózińizge de, sózińizge de. Ókintkenime ǵana, óksitkenime ǵana ókinem.

— Oǵan bola basyndy qatyrma, balam. Menen týǵan ul qul bolmaq emes. Osymdy ǵana esker!— dedi de Aqsha shuǵyl burylyp, úı jaǵyna adymdaı jóneldi.

Baltany ortaǵa alǵan aýyl adamdary da dabyr-dúbir sózdi onsha uzatpaı, ekeý-úsheýden kúńkildesip, úıdi-úılerine tarasty.

Aýyl qaıtadan uıqyǵa bókti me, álde uıqydan aýyr qalyń oıdyń qursaýyna orandy ma, úrgen ıtterin tynshytyp, úrikken qoılaryn jatqyzyp, órip shyqqan jurtty tósekterine qısaıtyp, tun kórpesin qaýsyrynyp aldy.

Bir uıqydaı ýaqyt ótkende shyǵys jaq kúl astyna kómgen qolamtany úrlegendeı aldymen aqtańdaqta kókjıekke kóldeneń beldeý júgirtti. Kóldeneń beldeýdiń qaq ortasyna qyzarǵan shoqtaı bop sáýle — naızasyn tus — tusqa shashyratyp qyltıyp kúnniń ózi de kórindi. Sol qyzaryp atqan tań, qyzaryp shyqqan kún búgingi aptabynyń sesin sezdireıin degendeı domalanyp jatqan Bógenbaıdyń jazyq mańdaıyna jarq etip shaǵyldy. Odan ári kógildir keńistigine asyqpaı órlegen jalǵannyń jalqyn lepti jalǵyz kózi shilde dalasynyń shekesin qyzdyra áı kápirlenip shekireıe qaldy.

Kónek qurysyp-tyrysyp, qaýdyrap qabysyp, ýysyna túsken jas bozbastyń et pen súıegin qaıystyra, maıystyra búrip bara jatty. Kún kóterilgen saıyn, qyzý jalyny asqynǵan saıyn kónek qataıyp týlaqqa aınalyp, tastaı batyp, temirdeı qatyp qushaǵyna qysyp alǵan balǵyn deneniń etin ezgilep, súıegin syǵymdap, adam balasy shylamas aýyr azabymen ón — boıdy sansyz ınesimen shabaqtap, et pen súıekke syrqyratyp kirip bara jatty.

Bógenbaı ernin jymqyrdy. Aýrý azaımady. Bógenbaı ernin tistedi. Syrqyratqan azaby odan saıyn kúsheıdi. Mańdaıdan kilkip ter aqty. Azaby etten de, súıekten de ótip júregine, janyna batty. Tisin tisine basty. Jaǵyn jaǵyna tistene jelimdep tastady. Keýdeden pyr etip jan shyqqansha aýyzdan yńq etken un shyǵarmaýdy búkil julyn-júıkesimen qadaǵalady.

Qun daýlaýshylardyń búgin, úshinshi kúni qara qazany qaınamady. Qara qazanǵa telmirgen kózderde ádettegideı kóńildi ushqyn, ezýlerinde kekesindi mysqyl oınamady. Qoshqarbaı úıinen attap shyqpaı irgeni túrgizip tastap, bir kózimen búrmeni ańdyp, bir kózimen aýyldy barlap, jarty kesh kóńiliniń bajyn tappaı, ári-sári kúıge tústi.

"Apyraı, á! Mynaý bala tegin bolmas. Úrmege salǵan jannyń ekinshi táýlikte-aq shyńǵyrǵan daýsymen shyryldaǵan janynyń aqyl-esi shyǵandap ketýshi edi. Máńgirgen baıǵustyń sodan keıin-aq tórt aıaqty maldan aıyrmasy bolmaı qalýshy edi. Al mynaý... Yńq etpeıdi. Qandaı tózimdi! Qandaı qaısar! Qataldyq jasaǵan bizge de, qataldyq jibergen taǵdyrǵa da miz baqpaıdy-aý bir. Apyraı, álde biz adasyp júrmiz be? Qazaqtyń kegin qýar bir ulanyn baýyzdamaı óltirip, baltalamaı múshelep, aqylynan esin aıyryp, esinen ózin ajyratyp, múgedek qyp tánin buzǵaly, máńgúrt qyp janyn ezgeli júrgen joqpyz ba? Mynaý dúnıede jamandyq bar jerden tabylaryn bilerdeı-aq bildik qoı. Jaqsylyqtyń qaı jerden tabylaryn nege qaýzamaımyz. Álde sol jaqsylyqtan qashqaqtap, surlaýsyz tirliktiń kóńil tynshytar kúıine yntyqpaıtynymyz qalaı? Qysasqa qysas degen Áji sultannyń aıtaqtaýymen arsyldap jetip, aq-qarasyn anyqtamastan arystan shyǵar arysty kemire qaýyp qatqanymyz qalaı? Júıkege júk túsirmeýge negequmarmyz. Áıtpese, sonaý kúnde Qyrysbek marqumnyń kóz jumardaǵy: "Bógenbaıda kiná joq. Kinániń bári qıanatshyl kókirekte. Qıanatshyl tirektiń toıymy joq qomaǵaı óktemdiginde" degenin tekke eskermegem. Sol qıanatshyly sultan eken-aý. Sol ǵoı."

Osy bir kúdikise tirelisimen-aq Qoshqarbaıdyń ishin shiregen kek — qyjyldan birte-birteiz de qalmady. Endi óz keýdesinen ótirikti ras, shyndy jalǵan dep kelgen qubyjyq eregistiń qıralań etip shógip, shógip qanaqoımaı, bas kótermesteı semip qalǵanyn da anyq baıqady. Osylaı qaraı júrerde kókiregin ystyqkómip alǵandaı kúıdirip bara jatqan sheńdilik oty tyzyldaǵan janyn shybyn — shirkeıtigip, Arǵynnyń bir arysyn butarlap óltirip, ne bilmes, aqyl kirmes máńgúrt qyp, Alshynnyń namysyn tiriltip qaıtýǵa urt etin ush qaıtara tistep ózine-ózi ant bergendeı bolyp edi. Sol siresken boıdyń tula boıdy quryq pen syryqtaı tikireıtip bir ıliktirmegen óshpendiligi qurdymǵa sińip ketkendeı turaǵyn da tapqyzbaı, kekireıgen keýdesin eki búktep, maıystyryp ketipti. "Jatyń kim, jaqynyń kim? Jaqsyń kim, jamanyń kim?" deıtin ázázil suraqty buryn keýdesinen aýlap kórmegen jan, búgin kóptirsigen kóńilindeı kúlgin kókjıekten qyp-qyzyl taptalaǵan kózdeı bop kún shyqqannan beri sonyń baýynan bir bosaı almaı-aq otyr. Mynaý jumbaǵy jetip artylatyn jalǵanda oıǵa boılaýdan qıamet eshteńe joq shyǵar — aý. Boıladym degenshe paryqsyz dúnıeniń pátýasyz tasyrlyǵyna batyp-shyǵyp,qaqalyp-shashalyp óliptirilesiń-aý. Qoshqarbaı da al osy kúıge, dál osy halge súńgidi de ketti.

"Báse! Báse dese, jaqynnan jaqsyny izdemeı-aq tabý, jamandy jattan áýrelenbeı-aq kezdestirý ádetimizge aınalsa, bas aýyrtyp jatpaıdy ekenbiz — ay. Jaqsyny ózińnen shyǵaryp ala qoısań, jurttyń jaqsysy da jaman, jamany da jaman bolmasa, tańyń atyp, kúniń batar ma. Endeshe sol tańyńdy atyrý úshin, sol kúnińdi batyrý úshin janyńdy kúnine qyryq ret ezetin jaqynynyń taqymdaǵan aqylymen alystaǵy jaqyndy jaqsysyn jaman qyl. Taqymyna qyl buraý sal, kózine kók shybyn úımelet. İshkenin iriń, jegenin jelim et. Kók jelkesinen kók súńgińdi qadap turyp bóriktisiniń kótinen tep. Qarqyldap kúlip, kóriktisin keýdeńe bas. Tulymdysynyń jel ashpaǵan etegin ash. Sóıtip irgeńde otyryp boı teńestirem, jaqsymyn deıtin kórshińniń mysyn bas, abyroıyn shash. Osy ǵoı, osy opasyz tirlik qoı bizdi qysqa kúnde qyryq ret qopańdatyp atqa qondyratyn, ystyqqa kúıgizip, sýyqqa tońdyratyn. Ne taptyq? Anaý jatymnyń jamany-aq Aqsha batyr jaqynymnyń jaqsysy Áji sultannan nege abzal? Óksigi ózegin órtese de, kózine shyq jolatpady ǵoı. Ózeginen shyqqan ulyn kóz aldynda órtep jatsa da, bir tamshy sý tamyzbady ǵoı. Kúmiljip sóıleýden aldymyzǵa jan salmaýshy ek, batyrdyń kúltildetpeıtin týralyǵyn qyzǵanam ba? Qyzǵanam-aý. Qazaqtyń qasireti osy qyzǵanyshy men kúnshildiginde eken ǵoı. Jaqynym nan basqada jaqsy bolmasyn deýden óter qıanattyń joǵyn buryn qalaı bilmegem. Óz jamanyn asyrý úshin álde qazaq bitken osylaı byqsı ma eken? Sol byqsyǵan sasyq ishi ózin ózi ýlandyryp ketpeı me. Bálkı ýlanyp bitip, endi sol ýlanǵan oıdyń, ýlanǵan mıdyń aıdaýy men qaıraýynda qımyldaıtyn shyǵarmyz. O, qudiret!.."

Qoshqarbaı aldyna qoıǵan qymyzǵa da qaramady. Tili aýzyna sımaı shól qysyp otyrsa da, tostaǵanǵa qol sozbady. Osy shel anaý úsh kúnnen beri nár syzbaǵan, úsh kúnnen beri zár qysqan bozbasty áldeqaıda artyq qınap jatyr-aý degen músirkeýge oıysqanda, búkil denesimen teńselip ketti. Ornynan apyr-topyr atyp turyp, kezdigimen aıqysh — uıqysh kóktegen taramysty byrt-byrt keskilegisi kelip ketti.

— İshpedińiz ǵoı...

Es jıǵandaı ańtarylyp qasyndaǵy jybyrlaǵan erinderge bajyraıa qarady.

— Qymyz alsańyzshy,— dedi qarabujyr serigi.

Qoshqarbaı únsiz bas ızedi. Qoly biraq qymyzǵa sozylmady.

— Apyraı! Tyrs etip, lep bermedi-aý!..

— Ne dedińiz? Neni aıtasyz, Qosheke?

— Jaı ásheıin. Úıdi jyǵyńdar.

— Ketemiz be?

— Endi nemene, osy araǵa jaılaýǵa kelipbek!-Qoshqarbaıdyń qantamyrlary badyraıyp-badyraıyp shyǵa keldi.

— E-e... Jón, jón! Jyǵaıyq, — dep serigi tura berdi de, qaıta quıryq basty-Anany ne isteımiz?..

— Anany degeniń ne? — Qoshqarbaı kimdi mezgegenin uqsa da, qyrystanyp túıildi.

— Bógenbaıdy...Quldy!

— Qul ol emes. Qul bizbiz! Bizbiz, Aq jálel!

Endi Aqjálel degen serigi kózi baqyraıa ańtaryldy.

— Qalaısha? Nege?

— Já! Byljyrama bosqa. Qaýashaǵyń bos bolsa, túk sezbese, seni solaı ǵyp jaratqan Táńirge men ne isteıtin. Ne dep qarǵaıyn ony.

Qoshqarbaı irgeden syǵalap Aqsha batyrdyń úlken úıine nazaryn burdy. Burdy da tetkip qaldy. Anaý irgesin túrip tastaǵan ordanyń qaq tórinde aǵash tósekke jotasyn súıegen batyr maldasyn quryp alyp, qolyndaǵy qalqataıdan dombyranyń pernelerin durystap taǵyp otyr ma, tıegin ornatyp otyr mashuqylanyp, basqa bar-bar dúnıeden, ótirik-ósekten, jalǵan tirlikten múlde aýlaqtanyp alypty.

Qoshqarbaı ántek basyn shaıqady.

"Bunysy qalaı? Batyrlyǵy ma? Qataldyǵy ma? Óli men tiriniń arasynda jatqan uly anaý. Jany aýyrmasa da, jany ashymaı ma? Mal ekesh mal da tólin qorǵap, qý janyn qurban etýshi edi ǵoı. Al mynaý adam aldyna dombyra óńgergeni nesi? Qaı janynyń rahatyn áldılemek? Qaı súıinishiniń kúıin shertpek?"

Qoshqarbaı endi ekinshi jaǵyna, esik kózine buryldy. Kónekten kózi jyltyrap, masaǵa talanyp, bet-aýzy sol kónekteı bop isip ketken Bógenbaıdy kórdi. Jyltyraǵan ótkir kózder buǵan kók súńginiń temir masaǵyndaı shanshyldy.

Kirpikter jypylyq qaqqan joq. Sálden soń Qoshqarbaıdyń dáti shydamady. Eriksiz eńkeıip, ótkir janardan júzin ala qashty.

"Netken qaısar! Netken shydam! Áı, arystaı azamat-ay! Átteń Alshyn emes!"

Nege Alshyn emestigine kúızelgenin árıne túptegen de, túbirlegen de joq. Áıteýir osy jas jigitti óziniń unata bastaǵanyn ǵana biledi.

"Aıaq-qolyn sheshkizip, tulybynan bosataıyn ba?"

Osy oıǵa tirelisimen, sóıtýge yńǵaılana berip edi, dúr etken túndik sypyrylyp túsip, jalańash qalǵan shańyraqtan saýyldap quıylǵan kúnniń aptap jaryǵy taqyr tóbesin qaryp ketti.

"Oıpyrmaı! Qudaıdyń kúni de kúıip ketipti-aý! Oý, adam pendesine rahymy bolmaǵany ma sonda Táńiriniń de. Alaqandaı ǵana bultyn jiberip, sol alaqandaı bultynan dúrkiretip kep sýyq jańbyryn tóge salsa, anaý sabaz jastyń janyn shaqyryp saýabyn almas pa? Qudaı da qudiretinen jańylǵan ba?"

Kenet dombyranyń kúmbiri tymyq aýany tilip tústi. Qoshqarbaı jalt qarap, Aqsha batyrǵa tóndi. Qolymen jasqap qap, týyrlyqty túsire bastaǵan jigitterin toqtatty.

Dombyra bebeýleı jóneldi. On saýsaqtyń bıligine kóshken qalaqshadaı ǵana kóne aspap, jer túbinen dúrildetip báıek úndi shyryldata sýyryp aldy da, ile dúrildetip dúrmek yzyńdy toǵyta saldy. Dúrmek yzyń toqtaýsyz aǵyldy. Saǵymy dirildegen, kók munary jybyrlaǵan tandyry kepken dalanyń aptap tyǵyzdaǵan óli tynyshtyǵyn dar — dar jyrtyp,sol dúr silkingen saharaǵa myń san qubylǵan qym-qýyt únderdi qoıqaptan qaıyryp ákeldi.

Jandy-jansyzdy túgel shulǵytyp, túgel uıytyp dombyra "Náziktiń zaryn" ańyratty. Názik qyzdyń el-jurtymen qosh-qoshyn jetkizdi. At kótinde salaqtaǵan qazaqtyń qalmaq tutqynynda qan jylaǵan qaıran da qarakóz qyzdarynyń atynan Názik qyz názik únmen sher atty. Kúıik jasyn sorǵalatty. Názik únniń kúıik nazy talaı keýdeniń názik qylyn shertti. Názik qyldyń shertisi júrek basyna zapyran tamshylatty. Sol zapyran tamshylar talaıdyń jasaýraǵan kóziniń kirpikterinde shylandy. Aq jálel qıystaı qarap Qoshqarbaıdyń kóz qıyǵynda shyq monshaqtaı bop kún nuryn shaǵylystyrǵan jalǵyz tamshy jasqa kijine qarap qapty.

"Shirik eken ǵoı! Bos eken ǵoı. Sonysy kerek. Ájekeńe sezdirsem, endigi topty ózim bastarmyn! Ózim ǵana!"

Dombyra qaǵysy ózgerdi. Shanaqtan dala tósin dúbirlete tesken tuıaq dúsiri asyp tógildi. Tuıaq dúsiri alǵash jalǵyz quıǵytyp edi, ile qýalaı jetken kop tuıaqtyń dúbirinde joǵalyp ketti. Álde jalǵyzdy jaý aldy. Álde jalǵyz jortqan jampoz jaýǵa álek saldy.

Joq! Jalǵyzdy jaý ala almapty. Jaýǵa jalǵyz batyr, jeke batyr álek salypty.

Qoshqarbaı sony anyq sezindi. Qoshqarbaı endi jeke batyrdyń tileýlesine aınaldy.

Kúı áýeni ózgerdi. Qorshaýǵa túsken jalǵyzdyń qapaly kókireginen kúrsinis atqyzdy. Masaıraǵan tobyrdyń kómeılerinen qarqyldaǵan kúlki, aýyzdarynan barqyldaǵan mazaq tókkizdi.

Kúı kúńirendi. Kúı yqylyq atty. Kúı kúrsindi.

Kenet kúı qudirettendi. Saýsaq astynan shurqyraǵan bir daýys sonaý tuńǵıyq kókke bir-aq shapshydy. Erkindik degen ińkár sazdyń qudiretimen shanaqqa qýat-kúsh quıyldy. Álgi shurqyraǵan daýys aspannan atoılaǵan uran bop jańǵyrdy. Oǵan-uran bop dalany qushaǵyna qysyp ala jóneldi. Kózderde ushqyn tirildi. Keýdelerde qajyrly qaırat oıandy. Jeke batyr al kep túıresin kók naızasyn! Al kep shabaqtasyn masaıraǵan jaýlaryn!

Atoı asqaqtady.

Dombyra bezildedi.

Atoı asqaqtaı asqyndy.

Kúı kúńirene sharyqtady.

Qoshqarbaı tyqyrshyp otyra almaı selkilge basty.

Kenet esik kózinen syrttaǵy kónekke jalt etip atyla qarady. Kenet jarq etip kókten naızaǵaı atylǵandaı dombyra yshqyndy. Kenet qybyrsyz jatqan kónekke jan bitti. Kónek apyr-topyr aýnady.

— Qundyz! Qundyz! Qundyz! — Kónek astynan osy úsh sóz aspanǵa atqydy.

Dombyra sańq etip úzildi.

Aqsha batyr eki — aq attap dalaǵa umtyldy.

— Aqjol! Aqjol! Aqjol! — Týlaǵan kónekten dýyldap ushqan osy úsh uran daladan taýǵa órledi. Taýdan tómen quldılady.

Aýyldyń búkil adamy óre turyp, alasapyran boldy da ketti.

— Maıanbaı! Maıanbaı! Maıanbaı! — Kónekti jaryp shyqqan úsh-aq oǵan aspan men jerdi, jer men aspandy astastyrdy da jiberdi.

Tus-tustan aǵylǵan jurt týlaǵan kónekti dýyldap kep qorshap aldy.

— Jaqyndamańdar!— dedi Aqsha batyr.

— Jaqyndamańdar!— dedi Qoshqarbaı da óz adamdaryna.

Endi tek erinder ǵana jybyrlap, kózder ǵana ushqyndap, keýdeler ǵana entigip, apyr-topyr alysqan kónekke qadalyp qalypty.

— Árýaq! Ýaı, árýaq! Óziń jebe jasty!— dedi áldekim dirildi daýsynyń shyrylyn álde aspanǵa, álde aspandaǵy árýaǵynyń rýhyna jetkizerdeı yshqynyp.

— Árýaq! Árýaq! Árýaq óziń qolda!

Kóp aýyzdan kúńirene shyqqan zar tileý jalpaq dúnıege óri taryǵa, ári jalyna tarap ketti.

— Árýaq! Qoldaı kór barshyndy! — dep Qoshqarbaı erkinen tys kúbirlegende, Aqjálel jalt qarap, jep jibererdeı óshige qadaldy. Qoshqarbaı kórse de kórmegendeı eleń etpedi.

Kenet... Týlaq tars etip, qaq aıyryldy. Qaq aıyrylǵan kónekti topshysymen yrǵap sýsytyp, jumyrtqany jaryp shyqqan qyran balapanyndaı bolyp, Bógenbaı keýde kóterdi. Kózderi ottaı jaınap, jurttyń eń aldynda turǵan kókesine kúlimdeı qarady.

— Kókem! Kúıińiz qandaı qudiretti edi. Kókem meniń!

Eki janar kezdesti de túıisti. Túıisti de túsinisti.

Qoshqarbaı jigitterine aıqaı saldy.

— Sheshińder aıaq-qolyn!

Táltirektep ornynan turyp, táltirektep basyp beri attaǵan, arqan batqan, qany shapshyǵan bilegin ýqalaǵan Bógenbaıdy Qoshqarbaı eki-aq attap baryp qushaǵyna kómdi. Kóntektenip isinip ketken basyn ıip ákelip, mańdaıynan uzaq jabysyp, emirenip súıdi.

— Alashtan týǵan azamatym! Barshynym! Qushaǵyn bosatyp, uldy ákesine qaraı ıkemdeı

berip edi, Aqsha batyr Bógenbaıdan buryn Qoshqarbaıdy qushaqtaı aldy.

— Alshynym! Adamym-aq ekensiń. Ulymdy saǵan tapsyrdym. Endi ýaıymdarym joq.

* * *

Aqsha erte týǵan baılanbaǵan jabaǵydaı bop jaly kúltelengen qulyndy alǵyzyp, tez jaıǵatyp, qazanǵa salǵyzdy. Jatyp qalǵan áıeliniń de júzine qan júgirgenin kórip ishteı shúkirlik etti. Qasyna tize búkti.

— Basyndy kóterersiń?!.

— Bógenbaıymdy baýyryma basqanymda, túnegim túrildi ǵoı, kókesi-aý. Nege turmaıyn. Turam ǵoı, — dep shyntaǵymen jer taıanyp, eńse tikteı berdi de qaıta qıralań etti.

— Ne boldy? — dep Aqsha ustaı aldy.

— Basym aınalǵany.

— E, nege aınalmasyn. Úsh kúnnen beri anaý balańmen birge sen ekeýmiz de nár syzǵan joqpyz ǵoı. Qymyz bereıin, — dep beti jabýly sharadan bir tostaǵan qymyzdy quıyp ákep, óz qolymen ustap turyp, urttatyp ishkizdi. Júptisiniń mańdaıynan ter burq ete qaldy.

— Áne, ábden qatalap qalǵansyń. Ulyńnyń azabyn óziń tartqannan óter azap bolmas-aý jalǵanda.

Bir tostaǵan qymyzdy ózi de tastap alyp, Aqsha endi áıeliniń qolynan tartyp turǵyzdy.

— Qalaısyń?

— Shúkir... basymnyń aınalǵany basylǵan tárizdi.

— Onda sen anaý tamaq jaǵyn... qazanyńdy yqtıatta.

— Ne istemeksiń, kókesi-aý?

— Men adam tanysam, anaý Qoshqarbaıdyń kisiligine qatty rıza boldym-aý búgin. Shekise bergenniń bári sheke buzar emes eken. Balańa, Bógenbaıyma degen nıetin kórgende, kómeıime bir túınek tyǵylyp edi... Yrzalyq túınegi ǵoı, adal asymnan aýyz tıgizip, adal kóńilimdi ǵana bildirip attandyraıyn dep edim.

Qoshqarbaıǵa bara jatyr eken. Bular da attarynan túsip, shylbyryn ustaı ilesti.

Batyrdy kórip, Qoshqarbaı ornynan turdy. İltıpat bildirip, basyn ızedi.

— Qoshqarbaı, jasyń kishiligin arqa tutyp, inim dep menshiktep alǵym-aq bar ózińdi. Oǵan arzıtynyńdy da bilem. Ótkende kúıinip sóılep em. Kúıik sózi kúıdirip ketetinin de esker. Búgin qýanyp sóılep turmyn. Ol seniń ishińdi tanyǵanymnan. Shekisip júrsek te, bekisip tabysatyn qazaqpyz. Dastarqanymyz bar kezde de ortaq. Tórimde otyryp, adal asymnan aýyz tı. Sony senen de, anaý serikterińnen de ótine keldim.

Qoshqarbaı kúle til qatty.

— Qýanǵannan, qýanta alǵannan artyq ne bolýshy edi, Aqsha aǵa! Kóbimiz sol qýana bilmeýmen, qýanta bilmeýmen qýartyp júrmiz ǵoı bir-birimizdi. Sizdiń tórińizden emes, bosaǵańyzdan — aq dám tatsaq tóbemiz kókke jetkendeı ǵoı, — dep yqylastana beıil bildirdi.

Osy kezde Aq jálel qatty qatýlanyp alyp, qamshysymen etigin salyp qaldy.

— Oý, Qosheke! Kóshti ıirip qoıyp, jurtty qańtaryp qoıyp, qas aýyldyń qaspaǵyn jalap otyrasyz ba endi!

Qoshqarbaıdyń qaınar ashýdan túsi buzylyp, jaq eti jybyrlap, azý tisteri egele bastaǵanyn Aqsha baıqap qaldy. Biraq ózi sasqan joq.

— Áý, shyraq! Qas aýyldyń qaspaǵy da dos peıilmen usynsa, qaımaqtan da abzal bolaryn uǵyn. Dos peıildiń qas júrekti de, tas júrekti de jibiterin esker. Aǵymnan aýyz tı, kóńilimnen sý ish degenim-jurtty qańtarýym bolmas. Osy bárińdi shaqyra keldim.

— Qyrysbekteı baýyrymdy jer jastandyrǵan bul aýylǵa toı toılaı kelmeı, kún daýlaı kelgenimdi ózgeler umytsa da, men umytpaımyn. Otyna qazanyn tóńkerip, oshaǵyn syndyrǵaly kelgen úıde taltaıyp otyryp tamaq ishe almaspyn! — dep Aq jálel Aqshaǵa óshige qarady.

— Já, Aq jálel! Shyqpa aldyma! Kespe jolymdy. Jónimdi ózim jóndeımin. Sen aralaspa. Dos peıilge ósh peıil sıyspas. Syımas. Óshpendilik órshise, bul qazaq keń dalasynda da sıyspas. Júrińiz, Aqa! — dep Qoshqarbaı jigitterin erte ilesti.

4

Úshinshi kún degende Qoshqarbaılar óz aýylynyń tóbesin kórdi. Keń jazyqtyń dál orta tusyndaǵy jataǵan tóbeni etekteı aınalǵan jińishke ózendi jaǵalaı qonǵan bul aýylǵa Qoshqarbaıdyń qasynda Kúreńtóbelin maıda búlkildetip kele jatqan Bógenbaı áldebir áýestikpen kóz saldy. Aq shańqan kıizi mol, úıleriniń qarasy da kóp úlken shoǵyrly aýyl eken, ásirese anaý kókoraı shalǵyndy tusqa ońashalaý tigilgen on shaqty úıdiń ortasyndaǵy árqaısysy on eki qanat eki úıden qosarlana tigilgen aq orda ózgelerden eńselene bólektenip, eriksiz nazar aýdarady.

"Áji sultannyń ordasy bolarsyń!" degen oıǵa oıysqanda, Bógenbaıdyń denesin bir sýyq aıaz qaryp ótkendeı boldy. Osynaý úsh kúndik jolda seriktesterinen ártúrli minez kórip, ártúrli oıǵa shomǵandy. Adam alasy ishte bolaryn, sol alalyq shalalyqty de súıreıtinin, danalyqty da sezdiretinin osy saparda sezine de bastaǵan. Túkpirli sózdi ózi aıtpaı kózi aıtatyndar bolatynyn da baıqaǵan. Kez kelgen nárseden, aýyzdan shyqqan ór sózden ilik izdep, shataq shyǵarǵysy kep otyratyndardyń kelteligine basyn da shaıqaǵan. Ásirese Aqjáleldiń ár kezde ot kósep, órt tastap otyratyn qyzbalyǵyn, qozdana sóılep, qyzǵana tıisetinin, árkimdi bir ile sóılep, ilinise ketetinin, syrtynyń yzǵaryn, ishiniń muzyn bir myrs etip qap eritip almaıyn deıtindeı meılinshe saqtyǵyn, bárinen de buryn adamǵa adamsha peıil tanytpaı, adamǵa "jaýym, jaýyzym!" dep óshige qarap, únemi ótin shashyp otyrýyn baıqaǵanda, ishinen: "Adam — qasqyr degendi osyndaı Aqjálel sıaqtylarǵa qarap aıtady eken-aý!" dep qorytyp qoıǵan edi. Endi anaý álden-aq eńselengen susymen keýdesine áldebir úreı tektes yzǵar engizgen ordaǵa kirpigin baılap qalyp edi, Qoshqarbaı tizesine qolyn tıgizdi.

— Bógenbaı, aýylymyz osy. Baıqap kele jatqan bolarsyń.

— Iá, Qosheke. Baıqadym, — dep Bógenbaı kóńilindegisin kózinen oqyǵandaı bilip kele jatqan serigine yrzalyqpen qarady.

— Jańa eldiń, jańa jerdiń qorqytatyny da, tolqytatyny da bolady.

— Ony da sezip kelem, aǵa.

— Sezseń, bylaı eteıik. — Qoshqarbaı artyna buryldy. Kózi áldekimdi izdeıtindeı. Aqjálel kósh sońyndaǵy túıeniń buıdasyn jetektegen adamdy áldenege aıyptap jebirine jetip jatyr edi, basyn shaıqap qap, Bógenbaıǵa qaıta buryldy. — Bylaı eteıik. Men seni osy tap qazir Qyrysbektiń úıine aparyp túsirem.

— Áji sultan she?

— Sen Ájige qunǵa kele jatqan joqsyń. Sen Qyrysbektiń qunyna kele jatqan óteýisiń. Qul emessiń, endigi anaý ańyrap otyrǵan ananyń ulysyń. Áji sultanǵa aparmaý sebebim de sol. Nege aparmaıtynymdy ishińmen sez de, aıtqanymmen bola ber.

Bógenbaı taǵy da Qoshqarbaıǵa asa bir rızashylyqpen oń qabaǵyn serpe kúlimsirep turyp, aqyryn basyn ızedi.

— Bunyńyzǵa ishim qatty ılandy, aǵa. Peıilińizge sondaı toıdym. Sóz ustatyp, ýáde berip qaıteıin. Tek jer basyp júrgende ózińizdiń kóńilińizden aýytqymaýǵa tyrysarmyn..

Jolaýshylar tobynan bólinip, aldyńǵy ekeý qarasha úıleri ıin tiresken tómendegi qotany tyqyrlanǵan, jeli basy taqyrlanǵan aýylǵa bettegende, Aqjálel kelte quıryq dónenin borbaılata shoqytyp, Qoshqarbaılardyń aldyn orady.

— Ýaý, qaıda burdyń betińdi? Ýaý, qanshelek Qoshqarbaı!

Buǵan deıin aldyna kelip dikildemek túgil, atyn da sybyrlap ta aıta almaıtyn tomar qulaq shirkin túıeden túskendeı etip Qoshqarbaılaǵanda, top basshysy da, serikteri de, o degende aýyzdary jelimdelip qalǵandaı Aqjálelge ańtarylyp japaq-japaq etisken edi. Dál qazir myna ózge top bir minezde, anaý tomar qulaq bákene qarabujyr bir minezde sharpysqaly turǵandaı. Qoshqarbaı álgi abdyraǵan kúıinen tez sergip, Aqjáleldi qamshymen bir osty. Kelte quıryq dónendi basynan bir tartty.

— Táıt! Orama aldymdy! Batyr qarandy, delquly neme!

— Qol kóterdiń be, Qoshqarbaı! Qanshelek bolmasań, qanymdy ishken qanisherdi han aldyna aparyp jazasyn nege tartqyzbaısyń. Qara qanyn aǵyzyp, ishimdegi laýlaǵan órtti nege sóndirmeısiń! — dep kózi qantalap, qamshysyn kótere berip edi, Bógenbaı shapshań qozǵalyp, álgi bákene baıǵusty at ústinen bir qolymen ilip alyp, tik kóterip turyp, qara jerge quıryǵymen tastap jiberdi.

— Sháýildeme adamǵa! Jarmaspa balaqqa! — dep gúr etkende kúni boıy ıirilip únsiz qalǵan jigitterdiń oqys kúlisisi, rıza qarqyly dalany basyna kóterdi.

— Shoq! Shoq! Ózińe de sol kerek!

— Sháýildegeni de ras! Balaqtan qabam degeni de ras.

— Balaqqa jarmasam dep tumsyqqa soǵylatyn kúshikten aýmaı qalǵany da ras!

— Naǵyz qanshelek ózi ǵoı. Osy Aqjálel neme ǵoı. Bedireıgen betiniń bir shimirkener kezin kórmeı baram-aý.

— Oý, ol shimirkener bolsa, Ájekeń qasyna ustap, kúbir-sybyryna qulaq túrip otyrmas edi ǵoı.

Qoshqarbaı Bógenbaıdyń jaılap qana arqasynan qaqty. Mynaý jańa, jas ininiń sát saıyn ashyq minezimen de, shapshań da shalt qımylymen de oıynan tabylyp, kóńilinen shyǵyp jatqanyna taǵy mereılendi. Qonyshynan shaqshasyn sýyryp alyp tyǵynyn ashyp jiberip, sol alaqanyna jasyl kúlgin nasybaıdy shekip túsirdi de, shaqshany Bógenbaıǵa usyndy. Anaý basyn shaıqady.

— Atpaýshy edim.

— Onyń jón eken.

Ekeýi tórt qanat qarasha úıdiń beldeýine at basyn tiredi.

İshke kirgenderi de sol edi, názik zarly ún sozylyp,tórge shyǵyp quıryq basqansha, ekeýiniń saı-súıegin syrqyrata baýrap aldy. Ásirese jińishke ashyq erkin daýystyń egilte sezdiretin anyq kúrsinisi keýdelerdi tolqyn urǵandaı dir etkizip jetkende Bógenbaı kózinen yrshyp-yrshyp ketken qos tamshynyń qyr murnynyń eki qaptalynan synaptaı syrǵanap ezýine úıirilgenin ańǵarǵan da joq. Soraıǵan eki ıyǵynyń arasyna suńgip ketken basyn kótere almaı, eńsesin ezgen joqtaýdyń sózderine qulaq túrdi.

Minezdi-aý edi alǵanym
Buıryǵy jetti-aý Allanyń.
Qos búıirim taıazarlanyp
jylap qalǵanym-aı!
Qaıǵyǵa kómip ár kúndi,
Keń dúnıemdi tar qyldy.
Bolattyń asyl synyǵy eń,
Kez qyldy-aý Táńir Arǵyndy — aı.
Jaýynyń kúnin tar qylǵan,
Talpynsa joqty bar qylǵan.
Darıadaı shalqar alǵanym,
Ajalyń jetti — aý Arǵynnan-aı!
Joqtaıyn, zarlap jylaıyn
El aman bolsyn ylaıym.
Ólmedim birge, qaıteıin
Jar bolsyn endi qudaıym-aı!

"Arǵyn" degendi estigende, arqasynan oq qadalǵandaı odan saıyn búkshıgen Bógenbaı Qyrysbektiń kelinsheginiń búkil jan dúnıesimen zarlanǵanyn, sherlengenin sezgende, tipti bosap ketti. Álgi qorǵasyndaı eki tamshy endi óziniń egiz syńarlaryn ap — aýyr, yp-ystyq qyp domalatyp eki ezýdi sýaryp jatyr. Ańyraǵan jardyń alǵanynyń artynda qalyp, birge óle almaı, bir molada birge qapa almaı, kúıikti qusaǵa shyrmalǵan kóńilin zarly sherimen ytqytqanda, Qoshqarbaıdyń da kirpigine shyq turyp edi. Muńdas kóńilderdiń tilsiz tabysqany, tilsiz túsiniskeni uzap bara jatyr edi, tamaq kenegen áldebir daýys estildi. Bógenbaı selt etkendeı daýys shyqqan jaqqa jas buǵan janarymen burylyp, ózine qadalyp otyrǵan aq jaýlyqty keıýanany endi kórdi. Sasqalaqtaı bas ızep, ne degenin ózi de bilmeı, ıkemge kelmes erinderin kúbirletti. Keıýana sol únsiz qalpynda buǵan qadaǵan kózderin aıyrmastan, qoldaryn jaıdy.

— Tekebaı, quran oqy! Ulbıke, jaryspa endi.

Betterin sıpasqan tórteýdiń alaqandary aldyna túse bergende, Bógenbaı eńirep kep, ananyń tizesine mandaıyn uryp tizerleı qaldy.

— Qaıǵyńyzǵa ortaqpyn, apa! Qapańyzǵa qabyrǵam qaıysyp barady, apa. Ulyńyzdyń ajalyna sebep bolǵan Arǵyny menmin! Aldyńyzda otyrmyn, apa! Ul qylasyz ba, qul qylasyz ba, basymdy alǵyzyp, keýdemdi tul qylasyz ba, erkińizdemin, apa!

Keıýana kúrsindi. Jýan keýdeniń lyqsyǵan demi jalyn atqandaı. Kózderinde, kirpigi azaısa da meıirim shaqyryp turatyn qoı kózderinde áldebir jylt álsirep qana eles berdi. Kúmis bilezik salǵan oń qolyn kóterip ákep, Bógenbaıdyń betinen jaılap sıpady.

— Balam-aı! Daýyl soqqan janymdy úskirik engizip aıazǵa shaldyqtyrǵanda ne tabam? Kek shıryqtyrǵanda, júrekti kekke janyǵanda janym jaı tabar ma?

Men-anamyn! Ananyń tilegi balasynyń ústinde. Bir zarlaǵan ana ekinshi ananyń zarlaǵanyn qalamaıdy. Qalasa, onyń analyǵynan dúnıe bezinip, tirlik shoshynar.

Qatqyl alaqan betine jumaq lebindeı jumsaq janasqanda, tula boıy shym — shymdap emirengen Bógenbaı álgi qoldy, ana qolyn eki alaqanymen jabysa qysyp aldy.

— Qyrysbek aǵa maǵan...maǵan sizdi...ózińizdi tapsyrǵan.. Apa, men...men oryndaımyn. Pa-ryzymdy...boryshymdy...Aqtalaıyn dep turǵam joq. Azabymdy arqalap ótermin.

— Já! Jı esińdi! Kóter basyndy! Maǵan eńsesi túsken jylaýyq qul emes, eńsemdi kóterer ul kerek. Ulym bolam deseń-tórim mine. Tórimde otyram deseń-tóbem mine. Qyrys begim úshin, Qyrysbegimniń saǵan degen peıili úshin meıirimim ústińde, balam. Aldanbapty Qyrysbegim. Aldaǵan qý taǵdyry eken. Apalaǵan únińnen adalyńdy baıqadym. Sabyrǵa men jeńdirdim. Sabyrǵa endi, atyń Bógenbaı ǵoı, Bógenbaı ulym sen de, Tekebaı qaınym sen de, Ulbıke kelinim sen de kelinder.

Osy kezde syrttan dúrsildegen at tuıaǵynyń dúbiri estildi. İle Aqjáleldiń dúrs-dúrs sózi jetti.

— Áý, Qoshqarbaı! Áý, tóbet! Qaıdasyń!

— Kótek-aı! Myna shińkildek Aqjálel ǵoı. Oıbúı, shikin! Áý, Tekebaı-aý, buǵan jelik qaıdan bitip júr edi, — dep ana Qoshqarbaıǵa jalt qarap otyrdy da, aq jaýlyqty basyn kóterip alyp, syrtqa aıqaı saldy. — Áı, Aqjálel! Jumysyń bolsa, úıge kir. Áıtpese qaraly úıdiń syrtynan sýyrdyń aıǵyryndaı shaqyldama.

Aqjáleldiń daýys yrǵaǵy alǵashqy ekpininen báseńdeı shyqty.

— Rymjan apa-aý! Sultan ǵoı eki aıaǵymdy bir etikke tyǵyp jatqan. Ápkel de ápkel dep...

— Kimdi ápkel deıdi ol Áji tóreń, — dep Rymjan báıbishe daýsyn da, qabaǵyn da serpe kóterdi.

— Kimdi bolýshy edi. Quldy da..

— Áı, Aqjálel! Kir úıge! Tús attan!

— Oý, apa-aý! Ýaqyt tyǵyz. Sultannyń ashýyn bilesiz, — dep syrttaǵy syltaýǵa basty.

— Sultanyńnyń eki aıaǵy aspannan salbyrap túspegen. Sultanyń da mendeı anadan týǵan. Kir úıge!

Attan dik etip túsken Aqjálel tabaldyryqtan attaı bergende, keıýana aqjaýlyqtyń astyndaǵy kımesheginiń etegin kóterip omyraýyn ashyp, áli de bosaı qoımaǵan áppaq anaryn jarq etkizdi. Jarq etkizdi de, aldynda júrelep otyrǵan Bógenbaıdyń jelkesinen búre ustap basyn omyraýyna qaraı eńkeıte berdi.

— Ernińdi tıgiz!— dedi.

Bógenbaı aıtqanyn istedi.

Rymjan asyqpaı omyraýyn jaýyp kımesheginiń etegin túsirip, aqjaýlyǵyn eki qolymen bir durystap qoıyp, endi qoldaryn ilgeri sozyp, Bógenbaıdyń eki shekesinen ýystaı ustap turyp mańdaıynan emirene súıdi.

Jaılap Aqjálelge buryldy.

— Kórdiń be, Aqjálel?

Aqjálel ańyrǵan kúıi bolar-bolmas bas ızedi.

— Kórseń, Bógenbaı kúl emes, meniń ulym boldy. Tósimnen nár aldy. Endi tórimde otyrady. Sultan qajet dese ózi kelip, sálemdessin. Qunǵa kúnnyń rásimin bıler bekitse, men túıindedim. Ana bop qushaǵymdy ashtym. Ony sultanyń túgil hanyń Táýke de buza almaıdy.

Bógenbaı endi meniń ulym. Eshqaıda barmaıdy.

Aqjálel artymen sheginshektep úıden shyǵyp ketti.

* * *

Bógenbaı Qyrysbektiń azyn — aýlaq sharýasyn dóńgeletip áketti. Malyn túgendedi. Joǵalǵanyn izdestirdi. Qoshqarbaıǵa ilesip, qalaǵa shyǵyp kerek — jaraǵyn alyp, odan ári qaraqalpaq asyp aıdap barǵan malyna bes — alty qap astyq aıyrbastap alyp, qystyń azyq-túligin de, basqa qamyn da bir jaıly etip tyndyryp tastady.

Jalǵyz-aq únemi keýde tyrnaıtyn, ýysynan bosatpaıtyn kirnesi-Ulbıke talaby. Uzyn boıly, aq shyraıly, solqyldaq qypsha beldi Ulbıke bir kórimge ádemi de. Minezi de bıazy. Kisige kúlimsireı qaraǵanda úlken kózderiniń adamdy arbap alardaı sıqyry bar ma, esten aırylǵandaı máńgirip turyp qalǵanyńdy da bilmeısiń. Tileýi kesilgen kelinshektiń ár tilekke bilek sozǵysy kep turatyn ádeti me eken, ony jasy on jetige endi ǵana tolǵan Bógenbaı qaıdan ańǵara bersin. Áıteýir bir shańyraqtyń astyna taǵdyr tálkegimen kep bastary qosylǵan soń, sol qosylǵan bastardyń bir jastyqty jastanýdy tileıtini de bolaryn ótken túnde ǵana shoshyna sezingen edi.

Rymjan anasyn qaraly kóńilin jubatyp, qamyryǵyn sál de bolsa azaıtaıyn dedi me, kórshi aýyldan Qyrysbekke bata jasaı kelgen ápkesi ózimen birge ertip áketip edi. Qozy kóshteı jerdegi aýyldan sol Rymjan sheshesi orala qoımaı, Ulbıke ekeýi eki túndi ońasha ótkizgen bolatyn.

Ekinshi kúni Ulbıkede bir qatty ózgeris paıda boldy. Shelektep sý tasydy. Saqyrlatyp qazanda sý qaınatty. Ystyq sýdy bir shelekke, sýyq sýdy bir shelekke quıyp, úıge kirgizdi. Aǵash astaýdy Bógenbaıǵa alǵyzdy. Aǵash astaýǵa ystyq sýdan da, sýyq sýdan da quıdy. Sodan soń bar kıimin tez sheship tastap, lypasyz qaldy. Esikten teris qarap jer-oshaq basynda otyrǵan Bógenbaıǵa shoqtaı janǵan kózderin tý jelkeden kúıdirip jibererdeı qadady.

— Bókem! Áý, Bóke-e-em!

Daýysynda erekshe syńǵyr, erekshe sıqyr tirildi. "Bókem" dep sheshesi aıtýshy edi. Ekinshi ret myna Ulbıkeden estidi. Estidi de, búkil denesimen ystyq sýǵa sholp etkendeı dýyldap ala jónelip, artyna jalt qarady. Jap-jalańash áppaq deneni jartylaı jaýyp ketken qolań shashtyń eteginen bultıǵan eki san, eki sannyń arasyndaǵy kúntımestegi buıra kekil kózin qaryp tústi. Jalma-jan júzin buryp áketti. Dýyldaǵan denege endi dýyldaǵan eki bettiń ystyǵy kúıdire qosyldy.

— Bókem! Baıqastaı otyrshy, úıge bireý-mireý kire qoımasyn. Jýynyp alaıyn.

Kóz aldynan álgi top — tolyq qos baltyr ketseshi! Artyńa taǵy bir burylsańshy, taǵy bir qarap, esindi uıqy-tuıqy ǵyp bara jatqan sol áppaq sannyń túıiser jerindegi qundyz tekke kózińdi qandyra sýarsańshy deıtin qazymyr tilek qalshyldatyp ala jóneldi. Alaqtap jan-jaǵyna Qarandy. Urlyq istep otyrǵańdaı óz-ózinen búlindi. Qarań — qurań eshkim kózine shalyna qoımap edi, álgi jeńsigi odan saıyn qutyryndy. Jasyrǵan jerdiń ashylǵanda, shashylǵanda adam erkin tusap, ańsaryn asqyntyp, qushtaryn shekten tys kúsheıtip, alpys eki tamyrdaǵy ystyq qandy qaınata aıdap álek-shálek kúıge túsiretin qudiretiniń tabıǵatyn tabıǵattyń ózi bilmese, adam balasynyń bile bermeıtini aqıqat. Keıde júrektiń júrekti adaspaı izdep taýyp alatyn alapat qýanyshy shyn qýanysh bop uzaǵynan súıindirip, sol tabysqan júrekterden únemi tamyzyq tastap, sóndirmeı qyzýyn, jalynyn saqtap otyratyny jáne belgili. Al endi júrek júrekti ańsamaı, ishtegi jalyn tutanbaı áldebir jeliktiń ańsary tula boıdy quıyndaı úıirip, keýdeni jeńsik qushtarlyǵynyń býymen toltyryp, syqap ala jónelgende aqyl — esten aırylǵandaı alaı-túleı aýsardyń qushaǵyna qalaı súńgigenińdi de baıqamaı qalasyń. Bógenbaıdy dál qazir sondaı alaquıyn ańsar sezim selkildetip tunshyqtyryp bara jatty.

— Bóke-e-em!..

Syńǵyr daýys sıqyrlap taǵy estildi. Bozbalanyń tula boıynda shymyrlamaǵan shókimdeı jer qalmady. Ózegine ot túsip ketkendeı degbiri qashyp, mazadan múlde aıyryldy. Jaýap qataıyn dep edi, tamaǵy qańsyp, daýsy shyqpady.

— Bókem, munda kelip, ústime sý quıyp jibershi!..

Qulaǵyna sener-senbes. "Shaqyrǵany ma? Qalaı kirem? Ne dep kirem? Barsam ba... Shaqyrdy ǵoı. Ulbıkeniń ózi aıtty ǵoı. Sonshama úreılengenim ne? Álde aramdyq oılaımyn ba? Oılaımyn-aý, tárizi..."

— Bóke-em, kelseńshi endi...

Syńǵyr daýys úzdigip shyǵyp, úzilip tyndy.

Bógenbaı ornynan turdy. Apyraqtap taǵy da jan-jaǵyna, úı-úıge nazar qaratty. Bul aýylda búgin bul jaqqa eshkim aıaq baspaýǵa sert berip qoıǵandaı.

Aıaǵyn sanap basyp, esikke óreń jetse de, alyp ushqan ańsar keýdedegi alqynǵan júrekti al kep qutyrtsyn. Al kep typyrlatsyn!

— Bókem, ojaýdy... Má-á! Ustaı ǵoı.

Áppaq jup — jumyr ıyq, áppaq arqa, áıel arqasy, kelinshek arqasy aldynan jarqyrap shyǵa keldi. Qolań shashty qaq bólip, aldyńǵy óńirine qulatyp jiberipti.

Ulbıke sol moınyn burǵan qalpy áppaq tisterdi aqsıta kúlip, shyntaǵyn bıletip ojaýdy usyna berdi.

Ojaýdy qoly dirildep ala bergeni de sol edi, kelinshektiń saýsaqtary alaqanynyń syrtyna sıpaı janasty. Ystyq sýdyń lebinen be, álde ózi solaı lapyldap turdy ma, saýsaqtar kúıdirip jibererdeı qaryp tústi. Bozbalanyń onsyz da qaınap turǵan qany, týlaı shapshydy. Ojaý ustaǵan kúıi qatty da qaldy. Kóz kózge qadalyp, kóz kózden nár alyp basqa dúnıeni múlde umytqan. Endi sál bolmasa...

— Sý... sý quıyp jiber, Bóke-e-em!

Daýys syńǵyry manaǵydaı názik bolsa da, ósem uıqydan ba, ádemi kúıden be úrkitip oıatqandaı, bar denesimen dir etip, qorbańdaı qımyldap, shelekke ojaýdy ekpindetip sýǵa saldy. Shashyraǵan sý jerge tógildi. Ulbıke syńǵyrlaı kúldi.

Osy kúlki esin jıǵyzdy. Ojaýyn ilip alyp sýdy álgi jumyr ıyqqa, áppaq arqaǵa quıa saldy.

Eki shyntaq búlk-búlk etip, kóz qurtyn jeýge kiristi. Qudaı-aý, búlkildegen shyntaqtardan sulý, shyntaqtardan sheshen, shyntaqtardan saıraǵysh ne bar eken! Teris qarap, býra sany bultıyp, júrelep otyrǵan áıeldiń qyr arqasynyń ósem oıyǵyn qýalap aqqan sýdyń kerbez kesirligin buryn kim kórgen! Anaý búlkildegen shyntaqtardan syrǵanaı qashyp, dóńgelengen saýyrdy, áppaq saýyrdy jalap sýsyp, eki sannyń arasyna, áýes qýysqa, yntyq qýysqa uıalmastan umtylaryn qaıtersiń!

Ojaý quıýynan, sý aǵýynan, shyntaqtar búlkildeýinen, kózder qyzyǵa qumartýynan jańylmaıtyndaı bop turǵanda Ulbıke ornynan atyp turyp, jalt buryldy. Qolań shashy qos anaryna jabysqan, kindikten qarys tómen tusyna alaqandaı ǵana álde qundyz álde jabaǵy japsyryp alǵan aldyńǵy óńiri túgel jarq etip bozbalanyń keń ashylǵan kózderin qaryqtyryp jiberdi.

Ulbıkeniń syńǵyr kúlkisi sanasyn ýlaǵandaı taǵy estildi. Saýsaqtary jalyndap jetip, ıyǵynan jaılap ıterip qaldy.

— Bar, Bóke-em. Bara ber.

Bógenbaı úıden súlderin súıretip qana shyqty. Eki-úsh attap baryp, sylq shóge ketti...

Sol túni áldebir nárseniń betine janasa tıgenin uıqyly-oıaý kúıde elemep edi, kórpesin serpip ashyp qasyna qystyryla bergen áldekimnen shoshyp oıandy.

— Aý, kimsiń?!

Syńǵyr kúlki ǵana jaýap berip, ystyq tos, ot bop janǵan qos anar keýdesine qadaldy.

— Ulbıke?! Senbisiń?..

Nege ekenin bilmedi, qazirgi syńǵyr kúlkiden kúndizgi sıqyr kúsh múlde joǵalyp ketip edi. Mynaý keýdesin tesip jibererdeı yp — ystyq qos tompaqtan áldebir sýyq yzǵar qaryǵandaı denesi titirkenip qoıa berdi. Jupar sabynnyń ıisi sińgen kúndizgi áppaq dene, sol deneni aımalaǵan ósem bilekti shyntaqtar dál qazir barlyq juparynan, bar-bar ásemdiginen jurdaı bolǵandaı sezilip, túrshikken janynyń jıirkenishin tutata qoıdy.

— Ulbıke, munyń ne?

Daýysy qulazyńqy shyǵyp, qulazyǵan keýdeden lep berse de, janyqqan kelinshekke múlde eser etpesteı. Kúndizgi qos áppaq bilek endi qos jylandaı oralyp, qos jylandaı timtinip, bozbalanyń qarmamaıtyn tusyn qarmap, ýystamaıtyn jerin ýystap, emin — erkin aralasyp ketti.

— Ulbıke, tokta!

Daýysy gúr ete qaldy. Kelinshek sonda ǵana dir ete tústi. Dir ete túskende júgirgish, qydyrǵysh saýsaqtardan ál ketti. Ýystaǵan, shymshylaǵan jerlerinen sýsyp bosap, sheginip shetteı berdi.

Ulbıke kilt sýyndy. Qalaı tez kelse, solaı tez ketti. Aǵash tósegin syqyr etkizip etpetteı súzdi de, býlyǵyp óksip, qystyǵyp qysylyp, uzaq jylady.

Bógenbaı endi múlde sasty. Álgindegi syńǵyr kúlkili, tósinen alaý jalyndatqan, júırik saýsaqtardan dámetkish tilek jamyratqan kelinshekten góri mynaý tyǵyla óksigen, taǵdyryna nalyǵan, áýlekilengen ótsinshi qylyǵyna ókingen áıel áldeqaıda artyq, ári áldeqaıda aıanyshty halimen súıkimdenip sala berdi. Atyp turyp, arqasynan sıpap aıalaǵysy da keldi. Baýyryna basyp, jas baladaı áldılep jubatqysy da keldi. Áıeldiń kúlgen túrinen keıde jylaǵan túriniń kelistileý bolatynyn seze me, shalqasyna aýdaryp, pilte shamdy tutatyp jiberip, taram — taram jas aqqan qara kózderge, qara kózderdi qoǵadaı bop qorshaǵan qaıqy kirpikterdiń ushyna ilinip qalyp móltildeıtin badanadaı tamshylarǵa tamsana qaraǵysy da kelip ketti.

"Átteń-aı! Nege keldi? Nege qınady meni? Nege qınady ózin? Arada ótkel bermes asý bop jatqan Qyrysbek aǵanyń árýaǵyn esinen qalaı shyǵardy? Árýaqqa meni nege shet qylmaq? Shydatpaıtyn, shydamyn taýysatyn áıel jeńsigi sonshama kúshti me eken? Kúnáǵa batyra, bata... jazdadym-aý".

— Ulbıke!.. Sen., sen maǵan ókpelemeshi. Áý, Ulbıke! Men Qyrysbek aǵany.. aǵamdy umyta almaımyn.

Umyta almadym. Uıatymnan da buryn... urlyǵymnan... urlyq eter qastandyǵymnan.. ıá, qastandyǵymnan óler edim onda.

Bógenbaıdyń tynysy keńip sala berdi. Manadan keýdesin qysqan kúdiginiń tórkinin tap basyp edi, álgi ılikpegen mineziniń ózin aqtap alǵanyna shyn qýandy. Endi baqsa, sonaý sheıit ketken jan aldynda, sol jaqynyna balaǵan aǵa aldynda ekeýiniń de onyń da, óziniń de aryna kir juqtyrar qıanatqa baspaǵanyna qatty táýba qyldy. Kúndizgi qushtarlyǵyn áıel tániniń ásemdigine elitken jastyń tamsanýy dep, qazirgi sabyryn joǵaltpaǵan kúıine ár saqqa tolqyǵan oıynan quptaý izdedi.

— Jek kórem!— dedi áldene ýaqyttan keıin bir qyryna aýnap túsken Ulbıke. Osy eki sózdi sup-sýyq qyp, eki kesek tastaı ǵyp bop-bos sylq etkizdi de, artynsha-aq tanaýy pysyldap uıyqtap ketti.

"Nege túsinbeıdi? Nege ókpeleıdi? Jek kórem deıdi. Aý, tilektiń bári oryndala berýshi me edi. Oryndalmaǵan tilektiń oraıy ashýmen bitelmek pe? Qatty sezimniń býyp-býyndyrǵan ókinishi me ózegindegi ókinishin óshtikpen almastyrǵan? Qyrysbekti oılamaǵany ma? Tipti basqasyn aıtpaǵanda da qaı qazaqtyń jesiri kúıeýiniń jylyn tospaýshy edi? Sýyq qoınyn qaısysy jylytýshy edi? Álde...álde sol shirkinder kúıek asty kún kórgeni me? Urlanyp búrkenip, búrkenip boı jylytyp, búrkep jaýyp júre me eken? Sóıter bolsa, jaryq jalǵannyń jalǵandyǵyna birjolata et óltirip almaımyz ba?"

* * *

Tórtinshi kúni Rymjan apasy oraldy.

Kelininiń tars jabylǵan qabaǵynan bar syrdy aıtqyzbaı uǵynǵan ana bir jaǵynan qýandy, bir jaǵynan qýardy.

Rymjan ápkesine jaı ilespep edi, dalbasa úmitti qarmanyp ilesip edi. Biri anam, biri balam degen ekeýiniń bir-birine tazalyǵyn, qaltqysyz qabysqanyn sezip, ishteı táýbasyna uıyıtyn. Al endi osy úıdegi úshinshi jannyń, kelini Ulbıkeniń biri ana atalǵan, biri bala atanǵan ekeýge qalaı kirigip keterin, qalaı qaıtip aralasyp keterin oılaǵanda, túnimen kirpigi qalanbaı, kózinen aqqan jasy jastyǵyn syǵyp alardaı etip, qatty sendeltip qoıǵan-dy.

Qyrysbekpen, ulymen otaý qurǵanyna tórt jyldan assa da, osy Ulbıkeniń pushpaǵy qanamap edi. Alǵash áli jas qoı, tósekpen kótermese de, ósekten taza ǵoı, kezekpen kótere jatar dep, úlken júrektiń kendigimen asyqpaı shúkirshilik etetin. Jalǵyzynan ańyrap adasyp qalǵan kezde, artynda, ornynda úńireıip qýys qana qalǵanyn, nemeresiniń ińgási estilmes shańyraǵynyń únsizdigin oılaǵanda ishi — baýyry jabysyp, ózegine ot túsip, órtene qalatyn.

Sodan Bógenbaıdy ul qylyp bergen táńirine taǵzym etken kóńiliniń keı — keıde qońyltaqsı qalatynyn da baıqaıtyn bop alǵan. Onysy bir túndikti jamylǵan oshaqtyń úsh butyndaı úsheýdiń buldyr tirliginiń endigi baılaýy qandaı bolar, qaıtip shyrmalar. Shyrmala alar ma deıtin kúdikti tolǵanýlarynyń keýdesin kernegen tolǵaqty tolqyndary edi. Aqyry osy jaılar Rymjan apany bir oqys sheshimge ıtermelep te edi.

Ońashada Ulbıkeniń tamyryn basyp-basyp kórgen. Ulbıkeniń Bógenbaıǵa nıetiniń túzý ǵana emes, alyp ushyp bara jatqanyn da bilgen. Endeshe qoımadaǵy teńdeı ǵyp kóńildiń qupıasyn jasyra bermeı, sol teńdi ashýdyń da reti keldi-aý degen sátinde eki jasty jekelep, ońasha qaldyryp, túsinissin de tabyssyn degen tileýles pikirmen ápkesiniń aýylyna attanyp ketip edi.

Amal ne, túsiniser degen ekeý túsinise almapty. Tabysar degen jigit pen kelinshek tabysa almapty. Bógenbaı Qyrysbekke degen adaldyǵynan attap óte almapty. Rymjan apany qýantqan kıimsheń balasynyń osy birbetkeı minezi. Adaldyǵy, aınymastyǵy. Al qýartqany-Ulbıkeniń ózgerýi. Qataıýy. Qasarysýy. Ásirese Bógenbaıǵa degen óshpendilikke oraılas qatý qabaǵy. Únsiz, tilsiz qap, ómir-ǵumyrdyń sát saıyn damylsyz qubylatyn tirliginen, tirshiliginen oqshaýlanyp meńireýlenip bara jatqany. Al meńi-reýlengen jannyń jan tynyshtyǵy tabyla qoımasy belgili. Jan tynyshtyǵyn joǵaltqan kelininiń qapa kóńilin jubatar, jylaǵan janyn ýatar aldanyshtyń az ekenin analyq júrekpen anyq sezindi. Eń bolmasa muń shaǵýǵa da jaramas óz halin túsingen saıyn tek ońashada ǵana eki kózine erik berip, ishki sherdi eshkimge kórsetpeı syǵyp-syǵyp alady da, jurt aldynda shúkirligine súńgigen keıýananyń pishinin tanytyp, ózin-ózi meńgerip, óz erkin yryq buzbastaı etip bılep aldy.

"Ne istermin? Ulbıkeni qımaımyn ba? Qalaı qıam? Al ony qımasam, Bógenbaıdy qaıda sıǵyzam? Bir tósekke sıyspaǵan erkek pen áıel bir túndikke de sımaıdy ǵoı. Endigi tilekti tek alladan tilegennen basqa ne qaldy? Al sol tilekti Jasaǵan haq bere salsa jaqsy. Áıtpese bireýi úndemes, bireýi meńireý ekeýdiń ortasynda shyj-byj bop qashanǵy júrem. Júrer em-aý, júrgizbeıdi ǵoı. Muzdaǵan kóńildiń jaty bop ketken adamyn kóz aldynda kólbeńdetip qoıǵan taǵdyryna kónbeı, kúni erteń Ulbıke kelinniń bulqynyp shyǵa qoımasyna kim kepildik bergendeı. Ol ketem dese, men ketpe dep etegine jarmasa alarmyn ba? Ne dep, qaı syltaýymdy buldap jarmasarmyn. Qyrysbegimniń ózi bolmasa da, kózi emes pe Ulbıkem. Odan tiri aıyrylsam, men beıbaqtyń shyn kúńirenýi sodan keıin bastalmas pa? Álde Bógenbaı balamdy aman — saýymda, aqyl — esim bútininde, o jaqta áke-sheshesin egiltpeı,bu jaqta ózin kúrsintpeı eline, aýylyna qaıtarsam ba eken? Áıteýir kıimsheń de bolsa, balam atandy. Tiri júrse, tilegim ústinde bolar, qalt-qult kóńilimniń tiregine aınalar. Ózińniń qanańdy jaryp shyqqan uldy da qasyńa baılap ustamaıtyn zaman týdy ǵoı. Aıynda, aptasynda atyn baılatyp, aq mańdaıynan ıisketip ketip otyrsa... shúkirshilikten nege jańylaıyn. Ákemnen, atamnan qalǵan joba-joradan aýytqymaı, qadir — qasıetimdi joǵaltpaı jolyn tosyp otyrǵan anasy ekenimdi men umytpasam, Bógenbaıym ǵumyry umytpaıdy. Jaratylysynda adaldyq mol, týysynda kisiligi artyq, tárbıesinde minezdiligi tartymdy azamatym emes pe. Osynshama kúnnen beri ózgelerdeı jýansyp bir kúshtimsingenin, ataqty eldiń urpaǵymyn dep artyqsyp asqaqtaǵanyn kórmek túgil, kóldeneńdi kók attyǵa adal kóńilin usyna júgiretin elgezek te kendiginen bir jazbaıtynyna tańdanýymdy jasyra alarmyn ba. Endeshe ulym degen ekem, qulymdaı qulyptap qasymda ustaý-bundaı bes Qarý taǵynǵan azamatqa qıanat. Ázirshe qol bastamasa da qol bastaǵandardyń janyna talaı ilesip, jaýyna da talaı attanypty. "Batyrlarsha joryqqa jorytpadym. Ot búrkip, oq atpadym" dep toryqtyryp alǵanda, baǵyn baılaǵannan basqa ne tabam. Denim de, kóńilim de, qaıteıin-aı, osy Bógenbaıǵa aýyp, sol dep uıyp qalǵanyn, jalǵyzymdaı ǵyp jan tartqanymdy qashanǵy syltaýrata berem... Otqa túsermin...Shoq jutarmyn... Kózden bir jas, bir qan aǵyzyp keńshilik etermin ulyma. Ushyrarmyn týǵan uıasyna.

Al Ulbıkejandy osyndaǵy bir qaınyma uzatyp, qaıtadan kelin ǵyp qutty ornyna qondyrsam...Kóz aldymda júrse, kóńili tynshyqsa, pushpaǵy qanasa, tuńǵyshyn qalap alyp, baýyryma bassam, qapa muńymnan aıyqpas pa edim..."

Osyndaı ári úmiti emis — emis, ári kúdigi ushan-teńiz oı tolqynyna bir batyp, bir shyǵyp, birde qalyń tumanda adasyp ketkendeı tynysy taryla óksip, birde quz aspanynan shashyraı quıylǵan kún nurynyń jylýyna bólengendeı jadyraı qalyp, ynta-peıilmen dál taptym degen sheshimine ózin-ózi sendiril, býynyn bekitkisi-aq bar.

Úıde úsheýiniń basy qosylyp qalǵanda, sambyrlaı sóıleıtin de ózi, dastarqan qasyndaǵy Bógenbaı men Ulbıkeni árneni bir surap, árneni bir aıtyp daýystaryn estip, qulaq quryshyn qandyrǵysy kelgendeı áńgimege tartatyn da ózi.

Bógenbaı burynnan da sheshilip, saırap ketýden góri alqyn-julqyn istiń, shappa-shap qımyldyń qajettigin ǵana uǵynǵan jan, erin kóbesin onsha kóp cóge bermeıtin. Sonaý ońasha túngi "Jek kóreminin" osy ýaqqa deıin dáleldep kelgen Ulbıke aldynda ózin áldenege kináli jandaı sezinip, búgejekteýdi kóbeıtip alǵan. Búgin de sol keshki astaryn aldaryna endi alyp, Rymjan apalary ǵana sóılep, ádettegideı qalǵan ekeýi, eń bolmasa quptaǵanyn da tanytpaı, únsiz tyńdap otyrǵanda, keshki tymyq aýany tilip ótip tik shyrqaý án aspannyń qyzyly onsha seıile qoımaǵan tósine sharyqtap baryp, tesip kirerdeı shanshyla qaldy.

Bógenbaı eńgezerdeı alyp denesimen shaıqala teńselip qalyp, qolyndaǵy kesesin dastarqanǵa qoıa saldy. Bar yntasy anaý shyrqaı sozylǵan názik ánde. Názik ándi ásem móldiretken názik únde. Qulaǵy túrilip, keýdesi ashylyp, yndyny aýyp mynaý kók aspannyń tósinde qalyqtaı qulpyrǵan ádemi áýenniń júrek tebirentken móldir naqyshynyń tez bitpeýin, sozyla, myń buratyla shıraı túsýin qalap otyr.

Rymjan Bógenbaıdyń elegizı qumartqan, ándi ańsaı izdegen haline taǵaty taýsylardaı degbirsizdene qalǵanyna erekshe qýandy. Án men kúıge talpynbaǵan adamnyń meıirimi az, júregi qatygez keledi dep uǵynatyn ana ulynyń ánge elite uıyǵanyn kórgende óziniń de keýdesin ystyq tolqyn soǵyp ótkenin baıqady. Bógenbaıǵa qýana, kúlimsireı qarap, daýysyn da jyly shyǵardy.

— Oıbaı, umytshaq basym-aı! Búgin álgi Tekebaı qaınymnyń úıinde shildehana bop jatyr ǵoı. Áý, Bógenbaı! Áý, Ulbıke! Sen ekeýiń yzdıyp munda neǵyp otyrsyńdar. Toı degende qý bas ta domalaıdy. Tamaqtaryńdy sýytpaı tez — tez iship alyńdar da, sol úıge baryńdar.

Ulbıke kúńk etti.

— Iá! Qý bas, qý bas qana domalaıdy...

— Áı, ne dep otyrsyń! — dep enesi úrpıe qarady. — Ábden taǵylanyp kettińder ǵoı, ól de maǵan. Jón aıtsań da, jaqtyrmaý. Til qatsań da tosyrańdaý. Tilimizdi tistetkende ne túsedi ekeýińe.

"Ekeýińe" degendi ádeıi qosaqtady. Biraq ókpesi kelinine ǵana arnaldy. Solyqtaı kúrsindi.

— Sorpań sýyǵan joq pa, Bógenbaı?.. Ulbıke, qalqam-aý, túk almadyń ǵoı. Má, myna qara keseginen bir asashy, qyzym. Ac-adamnyń arqaýy. Ursarym da, emirenerim de sen ekeýiń ǵoı. Kóńilderińe alyp qaldyńdar ma... Qaıteıin. Kúrsintken táńir kúldiretin de kez týǵyzar bizge de.

«Áı, Bógenbaı! Tamaǵyńdy jep bolsań, túr bylshıyp otyra bermeı. Qoly-basyńdy jýyp shyq.

Ushynyp qalarsyń. Shildehanasyna barmasań Tekebaı qaınym saǵan da ókpeleıdi, maǵan da ókpeleıdi. Ókpelemeı...úsh qyzdan keıin kórgen uly emes pe. Anaý joǵarǵy aýyldan, sultan aýylynan da jastar keledi dep mana abyr-sabyr bop daıyndalyp jatqan, — dep sheshesi odan saıyn asyqtyrdy.

Rymjan apasynyń Tekebaı qaınysyn — Qoshqarbaı aǵasyn Bógenbaı týǵan aǵasyndaı syılap, aqyl-keńesin qalt jibermeıtin. Jubaıynyń aıy, kúni taıanǵan saıyn aýyr zat kótertpeı, qazaqqa bitpegen ádetpen úı ishiniń bar tirligine ózi aralasyp ketetin Qoshqarbaıdy jeńgeleriniń "áıeljandysyn bul myrza jigittiń. Qundyzaıdy osy qaınym adam joq jerde eki butyn taltaıtyp moınyna da otyrǵyzyp júrgennen cay emes-aý shamasy" dep qyljaqtaǵandaryn estigende, ishteı: "Áý, osy bizder qyzyqpyz. Áıeliń túnde ystyq ta, kúndiz muz bolǵany ma. Asyǵyp, úzdigip qosylsań, sol úzdikken kóńilińdi nege kónge aınaldyrasyń. Kóńilin nege sý sepkendeı sóndirýge tyrysasyń. Kóptiń aldynda kóńilshektik jasamaıyn, kóńilimdegi jarǵa degen jylýdy kóp kózinen jasyraıyn deýdiń nesi durys?" dep kádimgideı renjıtin.

Bógenbaı shildehanaǵa kelgende Qoshqarbaıdyń alty qanat úıi jastarǵa lyq toly edi. Dýyldasqan toıshylar bul kezde "Láppaı, taqsyr" oıynyn oınap jatqan — dy. Bógenbaı oıyn qyzyǵyna bókken ishtegilerdi alańdatpaı eleýsizdeý ǵana kirip, bosaǵa jaqqa otyra ketti.

Ortadaǵy moınyna súlgi oramal asyp alǵan oıyn basqarýshy jigit bir kez tor aldynda úlbirep-úlbirep otyrǵan tórt qyzdyń bireýine qadalyp turyp aldy.

— Oıyn buzdyń, Saqyp! Endi kádesin orynda!

— Joq! Men buzǵam joq.

— Buzǵan sen, Saqyp! Óleń aıtasyń, áıtpese... — dep dikildegen jigit ıyǵyndaǵy súlgisin julyp alyp, shıyrshyqtap buraı bastady.

— Nemene áıtpese? Sonda sen meniń mynaý úlbiregen áppaq alaqanymnan urmaqpysyń, teri sasyǵan tólengittiń tekesi!

— Nege urmaıyn. Urǵanda qandaı. Úlbiregen áppaq alaqanyńdy aıaıtyn bolsań, ýaı, tóreniń aq týshasy, onda oıynǵa qatysyp neń bar edi?

— Aýzyńdy baq, sasyq ıt. Sadaǵa ket tóre deýden, — dep Saqyp qyz, áı, qyz deýge aýyz bara da qoımaıdy-aý, qońqaqtaý murnyn tyrjıtyp ala qoıdy da, ejireıgen ala kózderdi shatynata qadady.

Sol-aq eken Saqyptyń oń jaǵynda otyrǵan kıiktiń asyǵyndaı yqsham, bet bitimi, dene músini bir kórgennen kóz baılap ala qoıatyndaı, ásem jymıǵanda aqshyl bettiń ushyndaǵy oımaqtaı qyzyly shuńqyraıa túsip, ıilgen qara qastary joǵary serpile qalatyn, uzyn qaıqy kirpikteri dirildep ashylyp, úlken móldir kózderdiń qarashyǵyn túgel kórsete ushqyndap-ushqyndap ketip, arbap tastaǵandaı jarqyraıtyn janarymen jan-jaǵyna jadyraı nazar aýdarǵan qyz kúlip jiberdi. Daýysy da ashyq, syńǵyry mol, qulaqqa sondaı jaǵymdy daýys eken. Bógenbaı eleń etip, keýdesin tiktep, moınyn soza baılanyp qaldy.

— Ábtiken — aý, oıynnyń sharty buzyldy dep sen tursyń. Buzǵan joqpyn dep ápishem shyryldaıdy. Daýlaryń biter emes. Han taqsyr, aıyptynyń aıybyn ózgeniń satyp alatynyn esker de, ápisheme tańǵan aıybyńdy maǵan aýdar. Aıybyn men óteıin, — dep marjandaı tizilgen birkelki áppaq tisterde ár jerden qoıylǵan pilte shamdardyń jaryǵyn oınatyp, taǵy da syńǵyr kúlkisin tutata berip kilt óshirdi.

Otyrǵandar dýyldap ketti.

— Bopysh qalqa durys aıtady.

— Oý, Bopysh aıybyn ótese, basqasyn qalamaımyz.

— Án salsyn!

— Qaıran Bopyshtyń áni-aı! Bulbuldaı saıraıdy-aý!

— Shýyldap kettińder ǵoı, túge. Áý, taqsyr han, toqtat mynaý óńsheń shýyldaqty! — dep áldebiri oıyn basqarýshyny iske jekti. Shıratylǵan súlgi tórt-beseýdiń jotasynyń shańyn qaǵyp, kóterileıin dep turǵan kóp kóbik sózderdi kómeılerge qýyp tyqty.

— Al aınalaıyn Bopyshjan, alla razy bolsyn saǵan. Endi bolmaǵanda myna meni-teri sasyǵan tólengittiń tekesin myna aq týshadaı mamyrlaǵam ápsheń biraz múıizdep alatyn edi. Qutqaryp qaldyń — ay, dep qarqyldap kúlip, tez basyldy. — Án salamysyń? Aıta ǵoı onda, qaraǵym. Áý, dombyra! Dombyrany berińder.

Qara dombyra aq bilegi jarq etken áppaq saýsaqtarǵa tıdi. Uzyn jińishke salaly saýsaqtar perne qýalap, shanaq shertip ádemi qımylǵa kóshti. "Aq bilek dep tek mynadaı kirshiksiz áppaq bilekti aıtady — aý. Qandaı kerim! Jip-jińishke kúmis bilezigi ózine qalaı qarasady, á! Saýsaqtaryn aıtsańshy. Árqaısysy maıysa bılep ketken býynsyz músin ǵoı. Qandaı ásem! Qandaı ǵajap! Qulaq kúıin keltirýinde de ózgege uqsamas shertis bar-aý! Anaý toǵyz perne, eki ishekte as arman bar ma eken?.. Keýdesi toly názik syryn qol ushyna dál osylaı túsirip, saýsaqtardan ishki sezimdi saýmalap qana shyǵarýyn boıjetkenniń! Dombyrany súıkeı qaǵýynda, bıpazdap perne basýynda bıazylyqtan týǵan emirenýin qarashy! Qara dombyra-qaraǵaıǵa tańylǵan eshki ishegi emes, mynaý jan júregi túgel eljirep qoıa bergen sezimtal qaryndastyń júrek lebizin qaltqysyz tabystaǵan qurbysyndaı-aý. Dál buryn dombyranyń osyndaı búlkil shertisimen ashylyp saırap, jatyrqamaı sóılep ketkenin estip pe edim. Sóıletken de, saıratqan da qyz ǵoı, kúıshi ǵoı! Aty Bopysh pa edi. Nege Bópesh, Aqbópesh dep atamady eken?! Túsi qandaı ádemi bolsa, ishi de sondaı kórkem-aq eken perishtedeı qurbynyń!"

Kenet oımaqtaı aýyz keń ashylyp, shyrqaý ánniń aýyzasharyn birden aspandatyp, lekildete ytqytyp sharyqtata jóneldi. Manaǵy dastarqan basynda otyryp estigen názik ún endi qasynan qudirettene órilip shyqqanda, Bógenbaıdan múlde degbir qashty. Eki kózi keń ashylyp, eki ıyǵy ańdyǵan ańyna túserdegi qyrannyń qanatyndaı qomdanyp, ózgelerden alyp tulǵasymen eńselene ósip, yrǵalyp teńsele túsip, erkin tusap alyp, yrqyna kóndirgen ánge de, ánshige debar ynta-beıilimen tamsana uıyp qaldy.

Jaıshylyqta onsha áser etpeıtin myna ánniń názik úndi, keń tynysty, jińishkerte buraltqan Bopysh daýysymen alystan armandap jetip, asyq qurbysyna:Jaltaqtap qaraı-qaraı baı aýlyna, ánimdi ańyrataıyn aıaýlyma. Ózekti órt jaılaıdy seni oılasam,

sý seber kúniń bar ma qaıaýlyńa!" deıtin yntyzar tilek endi óz kóńilimen úndesip, ózgerip, qubylyp estilip, aıaq astynan atqaqtaǵan júregin týlatty da qoıdy.

"Aıaýlysyn ańsaǵan jigittiń osyndaı ánmen ah urǵanyn buryn ańdamaýshy em. Búgingi mynaý alaquıyndatqan halimdi kim túsindirer? Meni shyrmaǵan án be, ánshi me, on saýsaǵy bılegen aq bilek pe?.. Apyraı, qalaı shyrqaıdy! Búkil jan dúnıesi tegis án qudiretine tabynǵan, sol án-qudiretti bulbul kómeı únimen shyn qudirettiń ózine aınaldyrǵan qyzdyń ózi basqa bir álemniń bizge sátke ǵana bas suqqan ǵajaıyp perızaty, periler dúnıesiniń adasyp jetken, álde ádeıi izdep kelgen pák kúná perishtesi emes pe eken. Mynandaı erkindi alar, júregińdi shymyrlata shym — shyr, janyńdy erkelete terbeter sıqyr un, názik yrǵaq adamzat kómeıinen shyǵa qoıar ma... Án kórkem! Ánshi áninen de kórkem-aý! Kózderi qandaı taza! Eljireı qaraǵanda búkil aınalasyna móldir shýaq taratyp jiberdi ǵoı! Ádemi áýen, shyn lebizine tabynbaǵan osy úıde kim qaldy eken! Joq qoı ondaılar. Al men... Men... Maǵan qaraı ma? Anaý perishte qyzdyń tóńkerilip qalyp qaıta ashylǵan kózderi shynymen maǵan nur shashama-aý! Kúlimsiregen júzinen maǵan ǵana jylý tarala ma?.. Júzin burmaıdy. Nazaryn aýdarmaıdy. Álde jatsynyp jaqtyrmaǵany ma?.. Jo-oq. Jatyrqaǵan janardan ushqyn atylmaıdy... Áserlengen túr dál anandaı bop bal bul janbaıdy... "Aıaýlym". Qaıyrmasy jaqsy eken. "Aıaýlymdy" shirkin men aıta al sam ǵoı. Aıaýlymdy men tapsam ǵoı. Tapsam dedim be?! Áı, mynaý júregime búgin birdeme kóringen shyǵar... Bulqynýy tegin emes... Emes?"

Sózinen yntyzar tilek aqtarylyp, sazynan sol tilektiń júrek qozǵar nazy tirilip, endi mynaý kúmis kómeı ánshi sol yntyq tilek pen erke nazdy názik únmen yndyndy qurta tamyljytqanda búkil otyrǵandar jym-jyrt bop tynshı ǵap, anaý oımaqtaı ǵana aýyzǵa túsip keterdeı arbalyp qalǵan edi. Barlyǵy da osynaý tilek únine únsiz ilesip, yntyq nazdyń bebeýine ishteı qosylyp, jete almaı, jetkizbeı júrgen armandaryna bir-bir umsynysyp, bir-bir kúrsine jaltańdap, sharasyz kóńildiń arpalysqan úmiti men kúdigin dirildi kúrsinisimen ytqytyp-ytqytyp jiberdi. Sol ytqyǵan kúrsinispen kóp kirpikke urlanyp yrshyp móldir tamshylar ilindi.

Ánshi Bopysh, ándi erkelete aıalaǵan Bopysh qyz endi ánniń qaıyrmasyn qaıaýly kóńiliniń bultyn ysyryp tastaǵan sertke berik jigittiń jigerli ýádesimen jalyndata kótergende, kózi men kózi baılanyp qalǵan, janary men janary matasyp qalǵan Bopysh pen Bógenbaı bylaıǵy jurttyń bárin umytyp, tek ekeýi ǵana bólektengen edi.

Aıaýlym-aı!

Qosylar ekeýmizge taıaý kún-aı!

Dál osylaı dep Bopysh qyz Bógenbaıǵa ǵana ánimen ashylǵandaı. Dál osylaı dep Bógenbaı Bopyshyna, ıá-ıá, Bópeshine, Aqbópesine ýáde bergendeı. "Aıaýlym — aı! Baıandym — aı! Baǵym ba — aı! Sorym ba — aı! Biraq tapqanym ras. Tabysqanymyz da ras!" degendi qasy, kózimen, búkil ushyp keterdeı qomdanǵan alyp tulǵasymen sezdirgen bozbalany Bopysh ta anyq túsinip,ánniń álgi júrek jaýabyndaı jalyndy armanyn eki ret qaıtalady.

Bógenbaıdyń dál osy halin, dál osy adal júrektiń yntyqqan nárin qapysyz dál baqqan Qoshqarbaı keıbir qyzǵanshaq kózderdiń sýyq oty jyltyraı bastaǵanyn baıqap qap, Bógenbaıdy da, Bopyshty da mynaý quıyndaı úıirip, birine birin essiz — tússiz zymyratyp apara jatqan dúrmek tolqyn qushaǵynan bosatýdy oılap, daýystap jiberdi.

— Oı, pále! Án de, ánshi de ǵalamat. Solaı ǵoı, á, Bókem! Oý, Bopyshjan! Sen mynaý meniń inim bolǵan Bógenbaıdy buryn kórmep eń. Endi tanyp qoı. Alashtyń áli — aq aq týyn kóterip qalmaǵyńa da, jońǵaryńa da jaýbórik kıgizetin batyry osy!

Bógenbaı Qoshqarbaıǵa jalt qarap, endi-endi esin jıǵandaı, qopańdaýyn tıa qoıdy. Bopysh sulý da janaryn sóıleýshige aýdaryp, kúlimsireı til qatty.

— Rahmet, aǵa. Batyrmen tanysqanyma sondaı shúkirshilik etem. Jaýgershilik zamannyń batyrsyz kúni qarań ǵoı. Bókem dedińiz be, aǵa? Áý, Bókem! Qaryndasyńyzdyń iltıpatyn qabyl alyńyz! — dep taqıasynyń úkisin bulǵań etkize basyn ıdi.

Bógenbaı qolyn tósine basyp, rızashylyǵyn da, basqasyn da jetkizýge tyrysyp jatyr.

Qoshqarbaı jigitterdi tezirek syrtqa áketýge asyqty.

— Oý, myqtylarym! Aı týǵaly qashan. Altybaqan qurylǵaly qashan. Aıqabaq ilingeli qashan. Aıtysam degenderińe altybaqan daıyn. Tartysam, jarysam degenderińe aıqabaq daıyn. Báıgesine qoı tiktim. Qosymshasyna kúlimkózderdiń qabaǵy daıyn. Jaqtyrsa, aqsha betten ıisketýleri de múmkin.

Sol-aq eken jastardyń dýyldaýy kúsheıdi.

— Aıtyssa nesi bar. Aıtysamyz.

— Men túp-týra búgin Saqyptyń ózimen aıtysam,— dedi manaty toı basqarýshy Ábtiken.

Saqyp úlken denesimen túgel burylyp, álgige uzaq tesireıdi. Úlken qońqaq murnynyń dál ushy jipsip terlep apty. Keń tańaýynyń jelbezegi ashý shaqyra jelpinip qaldy.

— Sen be menimen aıtysatyn?— dedi erkekke bergisiz tarǵyl daýsymen.

— E-e, aıtyssa nesi bar edi? — dep anaý sál yldılady.

— Sen aldymen mynaý meniń jeńeshemnen úırenip, sóz qaıtarýdyń biraz ótkeleginen ótip al.. Áıtpese ótkel tappaı, qurdymǵa ketersiń, — dep sol jaǵyna suq saýsaǵyn bezendi.

— Qaı jeńesheń, Saqypjan? Murnyńdy sál kóshirip qondyra qoımasań, tasasynan eshkimdi kórip turǵam joq, — dep anaý moınyn qıqańdata sozyp-sozyp qalǵanda, dý kúlgen jurt Saqyptyń kózinde jarq etip tutanǵan ottan shoshyǵandaı dúrkirep tysqa umtyldy.

Batystan kóterilgen aıdyń jarty sheńberi dalany aq sút nurǵa malynta qoıypty. Alaýlap janǵan ottardyń qasynda altybaqan qurylǵan eken. Úlkenderdiń biri baryp, átkenshek teýip júrgen jas balalardy túsirip jiberip, dabyrlaı sóılep, qýana kúlisken jastardyń arasynan bir qyz ben bir jigitti altybaqanǵa otyrǵyzdy.

Sál keshigińkirep jetken Bógenbaı altybaqanda otyrǵan Bopyshty kórip, Bopyshtyń búrme etek aq kóıleginiń átkenshek ekpinimen sýsyldaı jelbiregenin kórip, anaý jigittiń ornyna óziniń otyrǵysy kelip ketti. Ol úshin Bopyshtyń qasyńdaǵy jigitti bir aýyz óleńmen aıtysyp jeńseń-mártebeń ósedi. Qyzdyń qarsysyna sen otyrasyń. Aı astynda aq mańdaıy jarqyraǵan Bopyshty qalyqtata terbetesiń. Terbetip otyryp, asqaq ándi qosyla shyrqaısyń. Qos júrektiń qosylǵan tilegin bir lep, bir demmen ańyratasyń.

Osy talap janyn tyzyldatty. Áýeletip án salmasa da, bir qaqpaıy bolatyn. İzine salynyp túspese de, kezi kelgende qurdas arasynda qaǵytpa ázildi shýmaqtardy kóp oılanyp jatpastan qurastyra qoıatyny da bar. Solaryna sendi me, álde búgin ishte tutanǵan belgisiz qushtarlyǵyna, qushtarlyqtyń laýlaǵan otyna qyzyndy ma, Bopyshtyń kózine túsýge, nazaryna taǵy bir ilinýge yndyny aýyp sala berdi.

Bógenbaı táýekelge basyp qaldy.
Zor daýys ájeptáýir ásem esildi.

— Jol qaıda, jolyńdy ashyp talpynbasań,
Júlde kóp túser jerde tartynbasań,
Jigitim, áý demeseń, oryn bosat,
Almaspyn qıyp túser, jarqyldasam,

— dep bir shýmaqty kádimgideı lekildetti de, endi qaıyrmasyna kelgende irkilip qalýdy múlde jón kórmeı, tótesinen bir aq basty.

Bopysh, shyraq!
Úniń-bulaq!
Kóńilim bir kórgennen
Ketti-aý qulap-aı!

Á degende jym-jyrt qap Qoshqarbaıǵa eriksiz qıystaǵan kópshilik, ananyń quptaı bas ızegenin kóre salyp, dýyldap ala jóneldi.

— E, bále! Qaz daýysty Qazybektiń aýylynan bolsa, bıdiń jaqyn inisi bolsa, osylaı dúrildetpes pe!

— Birqaqpaıy bar eken. Endi Sársenniń jaýabyn estıik.

— O-o, bizdiń Sársenniń tegin emesin bilmegen ǵoı. Áıtpese kele sala súıkenbes edi.

— Já! Shýlamańdar! Sársen, jiberme namysyńdy. Bas qamshyny!

Átkenshekte otyrǵan jigit eki aıaqty shirene serpip, altybaqandy barynsha terbep-terbep shyrqatyp aldy da, ózi sonaý bıikten shyrqatyp qoıa berdi. Daýysy Bógenbaıdikindeı emes, jińishke ári bıikke qınalmaı erkin samǵaıtyn ór daýys eken, birden sharyqtap, "a aıdy" aspandatyp áketti.

— Daýsynyń qulaq qyrnar tarǵylyn-aı,
Jaratqan joqty táńirim bar qylyp-aı.
Ornymdy kóp ózeýrep suraıtyndaı
Sen be ediń qunǵa kelgen Arǵynym-aı!

dep qoıyp kep qaldy. Endi osy ekpinmen óleńiniń qaıyrmasyn tez qaıtararda sál kidiristep, qarsy aldynda aq mańdaıy jarqyrap otyrǵan Bopyshtyń qabaǵy kirtıe qalǵanyn baıqap, tipti bosap ketti.

Ahaý shirkin,
Dúnıe dúrkin.
Kóńildi qulazytyp
Qashty kúlkim-aı!

Qoshqarbaı basyn shaıqady, daýysynda narazylyq oıandy.

— Áı, jigitim! Jastyqtyń jalynyna jymysqylyqtyń sýyn quıma. Qurbyńa qurbym dep qaraý kerek. Quryq kóterer jer men qylyq kóterer jer eki basqa! — dedi.

— Áı, endi Bógenbaı ulan jaýaptassyn.

— Iá, aıtsyn. Bas kespek bolsa da til kespek joq.

Bógenbaı Qoshqarbaıdyń sózinen keıin mynaý qaǵysýdy beker bastaǵan ekem dep oılanyńqyrap qalyp edi, átkenshekte otyrǵan Bopyshtyń quptaı bas ızegenin baıqap qaldy. Onyń ústine namysyn janyǵan sózdiń urymtalyn jiberip alyp, qarymtasyn qaıtarmasa, keýdesin kernegen ókinishin arqalap keterin tez sezine qoıdy. Tarǵyl da bolsa óz daýysy, óz sózi, oz jaýaby, endeshe tartynyp qala almaıdy.

— Jaratqan joqty táńirim bar qylyp-aı,
Qoıypty-aý pıǵylyndy tar qylyp-aı.
Arǵynnyń árýaǵyna tıe berseń ,
Ketersiń essiz-tússiz qańǵyryp-aı!

Átkenshektegi Bopyshtyń syńǵyrlap kúlip jibergenin estigen Bógenbaı tipti arqalandy. Tarǵyl daýysy kádimgideı ashylyp, aı astynda qalyqtady.

— Dúnıe-aı shirkin
Óter bir kún.
Janymdy jadyratty-aý
Bopysh, kúlkiń-aı!

Daýystar tus-tustan jamyrady:

— Qaıran da shirkin Qarakesek-aı! Kesek týraıdy

— Aıaq bastyrmady-aý. Uzatpady ǵoı.

— Áı, Sársen de osalym emes.

— E-e, ol da birdeńe der.

— Deı almas. Mynadan keıin jaýaptasam dese, naǵyz sappastyń ózi bolar.

Dál osy kezde Bopysh qyz óziniń áserli únimen ózgeshe naqysh taýyp, irkilmeı, túngi aspandy túgel kóterip áketetindeı shyrqata bastap, erekshe shabytpen, úlken sergektikpen diril qaqtyrǵan áýenmen jarastyryp bir túıin túıdi:

— Jaratqan joqty Táńirim bar qylyp-aı,
Dástúrge jol-jorany jar qylyp-aı.
Jigitter tatýlyqqa túk jetpeıdi,
Qaıtemiz keń dúnıeni tar qylyp-aı! —

deı berdi de, Sársenge bir qarap qoıyp, endi bir kórinip, bir alystap jerde, tómende turǵan Bógenbaıǵa birjolata burylyp aldy. Sol boıda qupıa syryn eshkimnen búrkemeı aqtara saldy:

— Shirkin arman,
Baýrap alǵan.
Ózińdi kózim talyp,
Kútem aldan-aı!

Bógenbaı tamaǵyna áldene turyp qalǵandaı, qylǵyna jutynyp, átkenshektegi ásem qyzdan basqa dúnıeni múldem umytyp, basyn shalqaıta qaıta-qaıta ızep, " Estidim! Sendim! Erdim!" deıtin ińkár jaýabyn únsiz joldady.

"Aıtty-aý! İshki syryn qupıalamaı-aq jetkizdi-aý. Osy ýaqqa deıin bir-birimizdiń bar-joǵymyzdy da bilmeı kelip, dál mynadaı bulqynýmen umtylýymyz, umtylýymyzǵa oraı tanysýymyz... tabysýymyz jan jaratqan Qudirettiń ǵana isi me eken... Solaı-aq bolsynshy. Qudiret ózi qalasa... mynaý keýdeme sımaı bara jatqan qýanyshymdy jer-kókten nege jasyraıyn. Jasyra alarmyn ba... Bópesh te, Aqbópeshim de qýanyp tur ǵoı. Qýanyp sendi ǵoı. Sendirdi ǵoı ózin de, meni de. Erkelegen sábıdeı. Erkeletken anamdaı. Aspanǵa ushyp keterdeı... qanat baılaǵandaı boldym-aý. Sonaý túpsiz tumantqan juldyzdarǵa ushyp baryp... solardy qushaqtap júrip, qushyp júrip... "Taptym ǵoı! Ańsaǵanymmen jolyqtym ǵoı! Tabystym ǵoı! Súıinshim qaıda? Súıinishimdi qyzyqtamaısyńdar ma!" desem... Desem ne?.. Aıttym ǵoı. Aıqaılap alaqaılap turǵan joq pa mynaý tún qoınynan syǵalaǵan perishte kóz-juldyzdarǵa dúrsildegen júregim!.."

* * *

Arada úsh kún ótti. Úsh kúnnen beri Bógenbaıda da maza qalmady. Oılaıtyny Bopysh. İzdeıtini sylań qyzdyń syńǵyr kúlkisi. Ańsaıtyny erkelegen kózdiń qıyǵyndaǵy kókshil ushqyn.

Altybaqannan soń aıqulaq atysqan edi. Otyz qadamdaı jerge syryq qadap, basyna salbyratyp ilingen jarty aıdaı eki altynqabaqty kezek-kezek jebelegen qyz ben jigitterdiń arasynan taǵy da mereıleri asyp, bir altynqabaqty Bógenbaı atyp túsirip, ekinshisine Bopysh sulý dál tıgizip edi. Sony da ishteı yrymdasqan ekeýi ońasha bir jaqyndasyp qalǵanda qoly men qoly janasyp, saýsaqtary men saýsaqtary aımalasyp qalǵan bolatyn. Súıir saýsaqtar jigittiń sabaýdaı iri saýsaqtaryn aıalaı sıpap, qyzýly deneniń ystyq júreginen jylý quıǵandy. Tilsiz emeýrinmen-aq sert baılasqan-dy.

Rymjan anasy syrttan renjı sóılep kirdi.

— Aq ińgen taǵy joq. Ulbıkeden qaıyr joq. Qyrysbek ketkeli ińgen kelege sımaıtyn boldy. Kelin úıde turmaıtyn boldy. Ýh, jalǵan-aı! — Kókiregi qars aıyrylǵan ana qıralań etip shóge ketti. — İzdemegen jerim joq. Botasyna da qaramaıtyn bu netken janýar edi, á!..

Bógenbaı búktúsip jatqan jerinen basyn kóterdi.

— Apa-aý, maǵan aıtpaısyz ba... Beker sharshaısyz da júresiz. Qazir-aq taýyp, aıdap keleıin.

Jińishke ózenniń ıreleńdep qalyp keń qoltyq tastap jaıylatyn qum qaırandy jaǵasy bar joǵarǵy jaǵyna Kúreńtóbelin shoqytyp kele jatqan jigitti qaıqańnan shyǵa — shyǵa kelgen eki — úsh atty jolyn bógeı kes — kestedi. Aldyńǵysy tomar qulaq Aqjálel eken, jetken boıda Kúreńtóbeldi qamshysymen bastan bir tartty. Basy túgil denesine qamshy tıip kórmegen Kúreńtóbel qosaıaqtap shapshyp-shapshyp tústi.

— Toqta! Qaıda enteleısiń, sasyq qul!

— Ne deısiń áı! Nege urasyń atty basynan!

Bógenbaıdyń kózi qantalap, tanaýlary deldıip,qabaǵy tutasa qaldy.

— Atyń túgil ózińdi de jaıratarmyn, qańǵyrǵan Arǵyn!

— Aqjálel! Kúıdirme bosqa. Onsyzda taǵdyry qańǵyrtyp, tarydaı shashylǵan qazaqty jilikteme.

— Óı, mynaý saırap barady ǵoı. Tilindi tistete salaıyn onda! — dep Aqjálel qasyndaǵy ekeýge "Umtylyńdar! Soǵyńdar!" dep qaldy da, atyn tebinip ilgeri lyqsytqanmen, aralasa, sabalasa ketýge batyly jetpedi me, únsiz turǵan ekeýge aqyra aıqaılady.

— Áı, óńsheń boqtashaq! Jabyl! Soıylda myna tekeshik nemeni. Kórmeısińder me qaıda kele jatqanyn. Kimdi izdep qutyrynyp kele jatqanyn jaman qarashynyń!

Ekeýdiń biri áneý kúngi toı basqarǵan Ábtiken degen tólengit jigit edi, Bógenbaıǵa jyly jymıa qarady.

— Ábekeńniń aıtyp turǵany ras, Bógenbaı. Anaý jaıylmada Ájekem aýylynyń qyzdary shomylyp jatyr edi. Beısaýat bireý — mireý mazalamasyn, shoshytpasyn dep baıqastap júrgenimiz ǵoı.

— Á-á... Shomylyp jatyr ma!... — Shomylyp jatqandardyń arasynda Bopyshtyń bolýy múmkin-aý degen oı kelgende kózderi keń ashylyp, qabaǵy jadyrap, júzi jylyp qoıa berdi. Ábtikenge áldenege rıza bolǵan keıippen basyn qaıta-qaıta ızedi.

— Jaı júrsiń be?

— Á-á... Anaý Rymjan anamnyń... Bizdiń úıdiń aq ińgeni kesheden beri joq. Botasy bozdap qoımaǵan soń. Jas botalaǵan ińgen ǵoı. Apam izdep tappaı kelgen eken. Ótkende de sonaý joǵarǵy tustan, shilik arasynan taýyp ákelgem, — sózin shashyratyp shyǵarsa da, kózimen " aıtshy, Ábtiken! Bopysh bar ma? Shomylyp júr me? " degenin anyq sezdirip edi. Ábtiken túsingen túrmen kúlimsirep ıek qaqty.

— Aq ińgenderińdi kórgen sıaqtymyn. Sol óziń aıt-qan tustan tabarsyń, Bógenbaı. Biraq anaý shomylyp júrgenderdi shoshytyp alma.

— Túıemdi taýyp alsam da jetedi. Botasyna ábden obal boldy, — dep jymyń qaqqan Bógenbaı endi Aqjálelge buryldy. — Áý, Ábeke-aý, túıemdi de izdetkizbeısiń be?

— Túıeshilin bu nemeniń. Álden maldanypty-aý, — dep áli de qyrystanyp turǵan basshysyn Ábtiken tujyryp tastady:

— Ábeke, qoıyńyz. Qoltyǵymyzǵa kirgendi qańǵyrǵan deısiz. Sharýasyn kúıttep, joǵyn izdese, maldandy deısiz. Aıaq baspas jerge tabanyńyzdyń balshyǵyn battıtýdan qashan tıylasyz osy!

Aqjálel yǵysyp qaldy. Aýzyna sóz túspeı eki urty qampıyp, ishki yzǵarly lepti ysyldaı shyǵardy

— Bara ber, Bógenbaı. Túıeńdi... izdegenińdi tezdetip taýyp al, — dep Ábtiken eleýsizdeý ǵana kózin qysyp qaldy.

Bógenbaı taqym qysty. Kúreńtóbel bir-aq ytqydy.

Jaıylmanyń tusyna jaqyndaı bergeni de sol edi, onshaqty aq boz attyly, aq kıimdi bir top jarqabaqtan beri kóterildi.

Bógenbaı da, Bopysh ta birin-biri tanyp qap edi, astyndaǵy jelqaıyqtaı lypyldaǵan bedeýin qutyrtyp Bopysh sulý ońasha jelip keldi:

— Ózińbisiń, Bókembisiń?!

Eki at tumsyq janasqanda, eki janar jalyndaı túıisti.

— Bopysh-aı! Bópesh-aı! İzdegenimdi, ańsaǵanymdy bilseń ǵoı!...

— Ne dediń, Bópesh deımisiń?! Qalaı jaqsy aıttyń, Bókem! Bópeshiń bola alsam, — dep qyz qubylyp ketken júzinen áldebir syrdyń shetin qyltıta qoıdy.

— Olaı demeshi, Bópesh! Bir — birimizdi birjolata tappap pa edik? Tabyspap pa edik? — dep Bógenbaı dál qazir aıyrylyp qalatyndaı túsi buzyla, úreılene qaldy.

— Erik tusaýly ǵoı. Baılaýly ǵoı basym. Men qaıteıin. Ne isteı alarmyn, — dep Bopysh syryn aqtara saldy. Óıtkeni artqy top bul kezde jaqyndap qalǵan edi.

— Joq, Bópesh! Bizdi... ekeýmizdi tabystyrǵan Qudirettiń ózi. Ózi ǵana! Endi aıyrylmaspyz. Ólim ǵana ajyratady! — dep Bógenbaı nartáýekeldiń sózin aıtyp, Bopyshyn da, ózin de qaıraýǵa tyrysty.

— Ras! Jaratqannyń jarastyrǵanyna razymyn. Sen serpip ketseń, qaı sergeldeńge de daıynmyn onda, Bókem!

— Keshikpeı elime oralmaqpyn. Ári ketse aı, aı jarymda jetermin. Áketermin aq totymdy, aq Bópeshimdi alaqanyma qondyryp!..

Ýáde osylaı túıildi. Kóz ben kóz ǵana ishki sertti únsiz bekitti. Únsiz bekitti de, dúbirlep kelip qorshap alǵan qyzdar qaýymyna sezik bildirmedi.

* * *

Rymjan anasy aqyry aıtqanyn jasap tyndy. Ala bas qoıyn soıǵyzyp, kórshi — qolańyn shaqyryp, dastarqan jasady. Aǵaıyn — týysynyń aqsaqal — qarasaqalyn jınady. Et jelinip, qymyz ishilip bolysymen jaılap sózin bastady. Qara jamylsa da, qabaǵy jabylmaǵanyn, jalǵyzynan aıyrylsa da, qarasyz qalmaǵanyn aıtty. Sabyryn shaqyryp, sabasyna túsken kóńildiń bir baılamyn estirtkeli shaqyrtqanyn jarıa etti. Belin býyp, bekemdik qylmasa jylap — syqtaýdyń toqtamaıtynyn, táýbaǵa kelmese júnjip, bosaýdyń qytymyr ýysynyń jibermeıtinin eskertti. Kıimsheń de bolsa uldy bolǵanyn, sol ulynyń adalynan tabylǵanyna shúkirligin jas tamǵan kózdiń meıirli qarasymen jetkizdi. Biraq osy adal uldyń taǵy bir anasynyń... týǵan anasynyń bar ekenin analyq júregi sezgenin... sol anany da kúrsinte bermeıin... allaǵa da, adamǵa da shet kelmeıin degen bir nıetke oıysqanyn jasyrmady. Bir balaǵa qos ana kóptik qylmaıtynyn, kóńil sıyssa analar tilegi qaıda júrse de balasynyń ústinde júretinin qısyndatyp bildirdi. Eldikten ketpese, árýaqty qadir tutsa, jaqsynyń kóleńkesi kúndik jerden túsetinine, Bógenbaıdyń tóbesi jer túbinen kórinip, janyna medet bolaryna sendirdi. Qımaıtynyn, qınalatynyn jáne búkken joq. Sodan soń aqsaqal — qarasaqal aǵaıynǵa jaǵalaı qadala qarap ótip, sózin túıindedi.

Shydamnyń da shegi bar. Shektiń de túgesiler jeri bar. Úndemeı qala almadym. Iesiz, panasyz emespin. Tireksiz, kereksiz de emespin. Endigi panam da, tiregim de — Bógenbaı balam. Beıilin anam dep ol berdi. Balam dep meıirimimdi men berdim. Balam osy-myna Bógenbaıym. Anasy-myna menmin! Jaqsy sóıledi deseńder de, jaman sóıledi deseńder de-aıtarym mynaý. Bógenbaıymdy bógep ustap otyra almaspyn endi. Eki anaǵa ortaq tel qozym, búgin munda bolsa, erteń ekinshi aýylynda, ekinshi anasynyń úıinde bolady. Bógenbaıǵa ruqsat bergeli otyrmyn. Osy baılamymdy durys kórip, jón deseńder, batalaryńdy berińder, aǵaıyn.

Otyrǵandar ne desin, "Anamyn. Qaıda júrse de anasymyn. Búgin onda, erteń munda bolar ulymdy tusap ustap otyra almaımyn!" dep aldyn orap ketken Rymjandy eshqaısysy kinárattaı alǵan joq. Kelisti de, qol jaıyp batasyn berdi.

Erteńinde Kúreńtóbeldi mama aǵashtan ózi sheship ákelip, Rymjan apasy Bógenbaıyna, ulyna kóldeneńdete qoıdy.

— Jolyń bolsyn, balam! Joldasyń Qyzyr bolsyn! Apańa, kókeńe menen sálem aıt. Aman baryp, cay qaıt, ulym. Saǵyna tosyp otyrar bul anańdy da umytpa! — dep kóz jasyn syǵyp jiberdi.

5

Dombyra yrǵaǵy qojyrap, saýsaqtary jańylysyp, kúıden bereke qashyp, pyshyrap ketti. Qazybek bı úı syrtynan kóp estile bermeıtin aıaq tyqyryn, onda da birneshe adamnyń qabattasa jetkenin estip, dombyrany irgege súıeı saldy.

Úıge Aralbaı men Túıte kirdi.

— Neǵyp keshtetip júrsińder? — dep eki inige kezek-kezek qarap ótip, keýdesin tiktedi.

— Qazeke, ózińizben aqyldasqysy, jaı-japsar suraǵysy keletin biraz adam kelip tur. Qabyldaı alasyz ba, qaıtaryp jibereıik pe, — dep Aralbaı kózin aǵadan aýdarmaı, jaýap tosyp qaldy.

— E-e, aqyldasa ma, salmaq sala ma, bazynalyq ete me, ońashalanýdy kóbeıtti-aý bul jurt. Biri-ózińmin, endi biri-kózińmin, taǵy biri-qoshtaı qoıar sózińmin dep olaı tartyp, bylaı jyǵýdy oılar ma... Jaraıdy. Bógeme, kirsin,— dedi.

Túıte tysqa shyǵyp bir top adamdy ilestire kirdi. Qol ustasyp esendesip, árqaısysy ózine laıyq orynǵa jaıǵasty. Úlkeni-Úısin Oshaǵan bı dál tórge Qazybektiń oń jaǵyna maldasyn quryp alyp, óziniń oń tizesin basa otyrǵan Alshyn bıi Nábıge bir qarap qoıdy da, odan ári kesken terekteı tik shanshylyp-shanshylyp irkes-tirkes otyra qalǵan Naımannyń Sadyrynan shyqqan Jomart batyrǵa, Tama Eset batyrǵa, Qanjyǵaly Bógenbaı men Qarakereı Qabanbaıǵa kóz janaryn bir-bir súıkep ótip, endi ekinshi qyryna qısaıa burylyp, Qazybekten keıin sol jaqta ornalasqan Aralbaı men Túıtege bir-bir túıilip ótip, nazardy ulysbeginiń ózine toqtatty.

Qazybek aqyryn ǵana myrs etip, bas ızedi.

— Sóıleńiz, Osheke! Oń jaǵyńyz da, sol jaǵyńyz da synyńyzǵa toldy-aý bilem.

— Aıtasyń-aý, Qazybekjan. Qazaǵyńnyń synalatyn jeri, synǵa túsetin tusy kóp qoı. Qaı synymyz ótip, qaı tilimiz jetip jatýshy edi. Jamaýshy bolýdan biz kettik pe, bútindeýge jyrtyǵymyz kóbeıdi me, ári tart, beri tarttan zárezap bolǵan kóńil bar. Yrǵasýdy azaıtsaq pa degen tilekke, áı, bir uıymaı kelemiz. Uıytqymyz nashar ma? İrýimiz kúshti me, iritkýimiz joıylar emes, júdá tegi. Shańyraǵymyz shaıqalyp, ýyǵymyz syqyrlap, keregemiz teńselip ketken mynaý jylaý kúnderde kózden qandy jasty aǵyzyp júrip, kóretin jerde kórmeı, estıtin jerde estimeı qalarmyz ba deıtin qaýip te joq emes keýdelerde. Áz Táýke berik qorǵanymyz, myzǵymas irgemiz edi. Qorǵanymyz qulamasa, irgemiz buzylmasa deıtin zar tilek barshamyzda túneı me, álde sol barshamyzdy borshalaǵysy kelgen keıbireý basqa tileý tileı me, kókirekti kemirip bara jatqan kúdigimizdi de, Qazybekjan, senen nesine jasyraıyq. Jasyrar bolsaq, keler me edik. Úńireńdegen bazbireýlerdiń sybyrlasyp sabaqtasyp jatqanyn, kúbirlesip qushaqtasyp jatqanyn, kúńkildesip til baılasyp jatqanyn da sezemiz. Arysymyz, arystanymyz da kóz jumbastan sol arystannyń ornyna jantalasqan kókjaldyń da, shıebóriniń de saqyl-daǵan tisteriniń, jalaqtaǵan tilderiniń sury jaman — aý. Jalǵyz taqty sonaý Bahadúr balpańnyń kezindegideı ǵyp tý talapaıǵa ushyratar ma dep kúıgen janymyz bar. Kúıindirgen jaıymyz bar, júdá tegi. Saqınadaı dóńgelengen birligimizdi tóbe kórse tóbesine qaısymyz buryn shyǵamyz dep tóbelese ketetin tórelerdiń arazdyq salqynyna, qýlyq-sumdyǵyna kókpar ǵyp ustata salarmyz ba? Salǵyzbaıyq desek, ádil minezdiń týrashyl tarazysyn quryp tastap, adaldyq pen tazalyqtyń jolyn arshýǵa bilek sybanyp, irkilip tartynbastan tutasa kirisip ketelik, júdá tegi. Ádilet aýylyna bet burǵanymyzdy basqalar kórse, óktemdeýin azaıtpas pa. Kózge shuqyp aıta alsaq, basqa uryp aıta alsaq, barmaq basty, kóz qysty degender adasyp — aq qalmas pa, — dep aǵyndap baryp, entigip toqtady. Qazybek bıge, ózgelerge aıtqanym jetti me, jetkize aldym ba degendeı sál shuqshıyp-shuqshıyp ótti.

Qazybek betin birden ashsa, Qaz daýysty Qazybek hám ulysbegi atalar ma edi, bas shulǵyp qap Oshaǵan bıdiń aıtqanyna qulaq túrip, den qoıǵanyn sezdirdi. Sodan soń qyr muryndy úsh saýsaqpen jebeleı sıpap, úlken qoı kózderdi Nábı bıge qabaǵyn joǵary serpe, qadaı qoıdy.

Nábı qozǵalaqtap, oń-solyna qaraǵyshtap baryp, áli de ózinen aıyrylmaı turǵan kózderge beıil berdi.

— Oshaǵan aǵa aıtty. Bardy aıtty. Qaýpin de, kúdigin de jasyrmady. Óksiter ókinishtiń byqsyǵan ósekten týaryn eskertti. Kimim bar, kimim joq dep keýde sanaıtyn shaqqa tirelgenimiz aqıqat. Kimim bar bolyp jaqsylyqpen qoldasar ma, jamandyqpen jaǵalasar ma-dúmbilez kúıdiń úrkiteri de sol. Kimim joq bolyp jaýymdy kóbeıter me, daýymdy ulǵaıtar ma — shoshynǵan kóńildiń kirnesi de sol. Keńesip shesherdi kerildesip sheshýge qumar — aqpyz. Tilmen baılardy kisenmen qulyptaýǵa shebermiz. Tiliń jetpese, quryǵyń jetedi. Atqa min, atoıǵa bas, shebińdi ulǵaıt. Keýdeńde otyń bolmasa, órtińdi dalaǵa tasta. Sharpylyp jatsa, jan ushyryp ózi — aq keledi. Sonsoń kór aıbynyńdy! Asqaqtaǵan aıdynyńdy! Eldikten bezip, bılikke jetem deıtin órkókirektiń bileri osy. Alysyn shaýyp alyp, jaqynyn jaýsatyp túsirip, Táńiriniń jerdegi ýákili bir ózi bop dúrdımek. Al solardyń sol jaýyzdyǵyn eksheý bar ma, tekserý bar ma? Áıtpese jaman baqsydaı tantyrap jyn shaqyrǵan ár tóre tóbemizdi tesip bara jatqanyn myna qyryq kúnniń ishinde kórip te, jerip te bolmadyq pa. Bereke ketken jerden bılik qashatynyn, Qazybekjan, bizden artyq bilesiń. Árnege qulash urǵandardyń yrqyna jyǵyla bersek, baıaǵy sorym sol sorym deýden qutylmaspyz. Qutqarmas. Opyq jeýden aldyna jan salmas qazaqty taǵy sandaltpaýdyń amalyn qarastyraıyq deımin. Salmaq osy tusqa nyǵyzdalyp tússe deımin, — dep Nábı bı ishki jegisinen habar bildirdi.

Otyrǵandar únsiz maquldasyp, bári túgel ıek qaǵysty.

Qazybek bı soz ańǵaryp uqty, túbirlep bastaı berip túıindeýdi ózgege ıtere salǵan eki bıdi de túsindi. Sapyra sóılep, sarań qynjylsa da, topshylaǵandaryna renjigen joq.

— Adalyma ara túser kimim bar, qaısyń barsyń degen jan shyrylyń, aǵalar, qulaq túgil keýde tulypty da tesip óterdeı boldy-aý. Solaı deýshiler, ókinbeıik, adaspaıyq, aldyn alaıyq deýshiler kóbeıgen tus qoı qazir. Sonda árkim kóptikin oılaı ma, kóptikin aıtqan bop ózinikin oılaı ma? Qýys-qýysty tintkilegende, anaý keýdede kimder bar, mynaý keýdede ne bop jatyr deıtin suǵanaqtyqty sýmańdatatyndary qalaı? Kózi jetpeske kóńili sense de ózi senbeıtinder seltektep burysh-buryshtan boı kórsete bastaǵandaryna men qynjylmaı ma ekem. Tóle men Áıteke aǵalarym qynjylmaı ma eken. Er salmaǵynan el salmaǵyn artyq qadirleıtin sol aǵalarymnyń da janyna batyp, júregin jaralaıtyny-qazaǵymnyń dál osyndaı men bilgendi jurt bilmes dep aýyzdy aýyzǵa japsyryp alyp, jantalasa top qurýy, qol jıýy ǵoı. Topty ne úshin qurmaq? Qoldy kimderge qarsy jımaq? Berekeni árekemen iritkizý úshin be? Birligimizdi tirligimizden adaqtaý úshin be?

Kúshenshek oı boı baılaıdy, keýde basady. Sol kúshenshek oı bárimizde de jetkilikti. Sol kúshenshek oımen árkim óz tuǵyryna hanyn saılap ta aldy. Sol arqyly alashaq oljasyn qanjyǵasyna baılap ta aldy. Soǵan kózim anyq jetkendeı. Kóńilderińizge aýyr almańyzdar, bı aǵalar, dál sizderdeı kózi kireýkeli, kóńili jabyrqaýly talaı úlkender dál osy arada talaı bolyp, talanǵaly turǵan tatýlyqty, búlingeli turǵan birlikti ýaıymdaǵan. Ýaıymdasyn — aq. Quptaımyn da qosylam. Biraq sol kóp kelisterdiń shoshytatyn sumdyǵyn qaıda qoıam! Syrtymen el qamy dep qara kózden qyzyl qan tamyzyp otyryp, ishimen esebim men upaıym dep búkpesin jasyryp, ańdysqanyn qaıtersiń. Oý, sonda el — tarazy degendi mynaý el qamyn oılar syn saǵatta esten shyǵaratynymyz qalaı? Erteńimizdiń búginnen bastalatynyn umytatynymyz qalaı? Keıde biz han saılaýdy alaman báıgege at qosýdaı kóretin tárizdimiz — aý. Ananyń da baptap júrgen júırigi bar, saýyryn sıpap qoıyp, al kep maqtaıdy. Mynanyń da arǵymaq tutqany bar, jalyn taramdap, al kep aspandatady. Áý, aǵaıyn! Álgilerge sener bolsaq, sonshama ýaqyt Áz Táýkeni tóbemizde ustamaı-aq, senen de myqtylar bar eken, senen de áziz paıǵambardaı ádilder bar eken, taǵyndy bosata qoı, ornyńdy bere ǵoı dep baıaǵyda-aq almastyrý kerek eken.

Jo-oq. "Erýlige qarýly" júrmeıdi bul araǵa. "Anaýymnyń ózi jaqsy, mynaýymnyń kózi jaqsymen" sheshiler ońaı túıin bolsa, osylaı top-top bop topyrlaı berer me edińizder. Jalǵyz men shesher, nemese Áıteke men Tókem shesher jeńil-jelpi is te emes, búkil alashyńnyń árýaǵyn solqyldatar, teriske bastasa, sol alashyńnyń árýaǵyn shaqyrar kúrdeli másele bul.

Qazybektiń keń mańdaıyna kerilip túsken ájim izderi tereńdep, kózderi muńǵa bógip ketkenin baıqaǵan Túıte endi-endi aǵasynyń qatty kúızelip otyrǵanyn sezdi. İshteı: "Áı, ózimizde de bar. Myna kisilerdi kelgizbeý kerek edi. Aıtary belgili ǵoı báriniń de. Ber jaǵy Bıaǵam aıtqandaı el qamy deıtin ton jamylǵanymen tonnyń astyna búrmelep tyqqan túıinsheginde bir-bir sultannyń bastary qyltıyp tur-aý. "Aıtyp qal, meni osy qazir atap qal!" dep mynaý bılerdi keýdeden túıip, anaý batyrlardyń qabyrǵasyn shirep jatyr da. Osyndaı qol jaıǵysh, kóz satqysh dámeler ǵoı Bıaǵany qınaıtyn da, qynjyltatyn da. Kún saıyn topyrlap, biriniń artynan biri shubaıdy da jatady. Dál jańaǵy Bıaǵamnyń keııtinindeı, Ábilqaıyr sultandy alqalap, aspandatyp Alshyn, Shektisi aýyzdaryn kergileıdi. Bolat handy "Áz Táýkeniń bel balasy, handyq-atadan balaǵa mura. Ejelden kele jatqan jol-joradan taıyp ketip, dástúrimizden aınyp qalyp, saltymyzdy buzyp alyp, el jurttyń betine qaraı almaı júrmeıik" dep Arǵyn, Qońyraty urttaryn keptiredi. "Qaıyp handy sybaǵasynan únemi qur qaldyryp, qasyǵyn aýzyna da jetkizbeı, ózgeler oz ózegine ǵana quıýmen esesinen aıyrýda. Áıtpese syrǵa berik, sózge ustamdy, bılikke ıkemdi Qaıyptan artyq handy emge de tappaısyń" dep taǵy da sol Arǵyn men Alshynnyń, Úısinniń birazy syńarezýleıdi. Áı, osy kelýleri tegin emes. Aqyldastym dep ańdysýlarynda kádik bar-aý. Bıaǵama bul sálemder osal tımeıtin úlken qyr bolǵaly tur-ay. Beli qaıqaımaı kóterip kete alar ma? Salmaǵymen ıilip túser me? Qıyn sátte qıyn tustan qadalǵandaryn qarashy. Kómegimiz bolar ma, sebimiz tıer me?" Osy oıynyń óserimen oń jaǵyńda otyrǵan Aralbaı batyrǵa qıystady. Aralbaı da aqshyl júzi surlanyp, jebe jelimdep ketken múkis kózi de, saý kózi de jumylyńqyrap, eshkimge burylyp qaramastan oı qushaǵyna oranǵan sıaqtandy.

Aralbaı shynymen-aq oı qýalap, qýalaǵan san taram oıynyń ushyǵyn tappaı sendelýmen otyr edi.

"Shynynda adaspaı tabar birimiz bar ma? Áz Táýkeniń shenine jeter eshkimniń ózi túgil kóleńkesi de kólbeńdemeıtin mynaý dalańnan keýdesi — bulaq, kókiregi dańǵyl bireý tabyla qoıar ma eken. Batyr desek, batyl desek-Ábilqaıyrǵa ıek kóterer edik-aý. Batyrlyq pen batyldyqtyń ar jaǵy basqasyn erte almaı, úńireıip jatyr ǵoı. Uly atanyń tálimi, hannyń tárbıesi sińisti, juǵysty bolǵan shyǵar, "áke kórgen oq jonarmen" Bolatty nazarǵa ilindirgenmen, sol sińisti, juǵysty bolar-aý degen qadirli qasıetterden tym jurdaı-aý. Aqyl toqtatqan, kemeline kelgen, qoldy da, eldi de bastaı alar bilegi men bıligi bar desek, árıne Qaıyp hanǵa kóńildiń kóbirek burylary anyq. Áı, onyń da ozyp ketkeni shamaly-aý. Táýekelge basar jerde búri joq tabany taıǵanaı berse, tireser kezde siresip qala almasa, mynaý tus-tustan antalaǵan azýly kórshiler talystaı jerindi shet-pushpaqtap jyrymdap áketpeı me. Mynaý eki ıyǵyn julyp jep, bir qun býra bolýǵa baryn salatyn sultandar azýlaryn ondy-soldy basyp, bútin eldi búldirip ketpes pe... Qazekemdi kúızeltetin osylar ǵoı. At tumsyǵyn qaıda bursa da tirele berer ótkel bermes shyńyraý, asý bermes qara jartas. "Jol tap! Ótkel izde! Alǵa basta!" deıtin bireý joq. Qaqpaılap, qabyrǵalap soǵyp, saýyrlap qamshy basyp, "Toqtama! Qaraılama! Tarta ber! İlgeri suǵynta ber!" dep ózeýreıtinderin qaıtersiń. Ol bilgendi sonda el bilmeıdi deı me eken. Ol jaratqandy jurttyń jaqtyrmasyn eskermegeni de me! "Bir kún ataq, bir kún baq, bir kún taq" dep elirý, entigý kimge baq, kimge taq bolmaq? Tıgen baq taqty ǵana jarylqar ma, topty da toltyrar ma? Taqymdaǵy taq elge yrys ákeler me, eregis pen urys ákeler me? Ditteıtin biri taǵy joq? Nege joq? Nege boı kórsetpeıdi?"

Kóp oılaǵanda, kóp sharlaǵanda munyń tireleri de tyǵyryq. Bir buıdaǵa talasqan jýan bilekter bılik arbasyn jarǵa jyǵar ma, orǵa jyǵar ma, ol jaǵyna bas aýyrtyp júrgen Qazybek aǵasynan basqany taba almastaı, keń keýdesin syǵyp jibererdeı kúrsinedi.

Kózin, tompaǵy onsha bilinbeıtin aıasy úlken, kirpigi sál sıregen jalǵyz kózin keń ashyp, qybyrsyz otyrǵandardy qydyrta túgendep ótip, Jomart batyrǵa tirep ala qaldy. Jomart ta Aralbaıdyń ózine qadalǵanyn baıqap, qozǵalaqtap qaldy. Biraq qul-dyrmamaıdyń uńǵysyndaı tikireıgen jalǵyz kózdiń kirpikteri de qybyrlamastan aýytqyr emes. Eriksiz janaryn taısaqtatyp áketip, tamaǵyn qyrnady.

Qazybek jaıymen, babymen basyn ızedi.

— Qazeke, kibirtikteı-kibirtikteı tıtyqtadyq qoı ábden. "Qoı asyǵy demegin, qolyńa jaqsa saqa qoıdy" da eskerse ne bolar edi? — dep ıek kótere kidirip qaldy.

Nábı de, Oshaǵan da dál myna saýaldyń tosyn estilgenine tańdansa da, tereńdep ense, tolǵandyraryn da, shamdandyraryn da baıqap qap, tústeri buzyla, qopańdasyp ketti.

Shapshań Nábı shapshańdyǵyna basty.

— Oý, Jomart qurdas! Ne dep kettiń sen? Zańnızamdy belinen basyp, jol-joramyzdy attap ót deımisiń sonda? Atamnan, babamnan bastalǵan izdi búrkep japqyzbaqpysyń?"Esimnen qalǵan eski joldy", "Qasymnan qalǵan qasqa joldy" ysyryp tastap, jańa soqpaq, basqa súrleý salaıyq deýińe myna óne boıym óre turyp qoıa berdi-aý, — dep tyzyldap, jińishke daýystyń ashshy shyrylyn shańyraqtan da ári asyryp jiberdi.

Jomart bas shaıqady.

— Jolyńnan adastyraıyn demeımin, Nábı. Adasyp, attandatyp bara jatqan óziń. Kisiniń kómeıindegisin kórinbeı jatqanda sýyryp alyp, kúl me, kómesh pe dep suńqyldaıtynyń jaman, qurdas. Men aıtsam, anaý úsheýimen ıyqqa ıyq tirestire alatyn, boımen boı salystyra alatyn, aqyly men aqylyn salmaqtap, asyp ta túsetin basqalardy nege baıqamaımyz degendi ǵana aıtam, — dep jýan daýsymen nyǵyzdap qaıyrdy.

Qabanbaı osyndaı órshil kóńildiń týrashyldyǵyn, tik salaryn unatatyn. Óziniń de batyrǵa laıyq birbetkeı adaldyǵymen Jomarttyń myna túısiginen keıin janyp ketti.

— Báse dese! Tóre-tóre dep shóre-shóre bola bergenshe, kúısin-jansyn, "Alash" urandy ózimdi, qaranyń birin nege qalamaımyz! Qaradan shyqqan han degendi buryn — sońdy ózderińde bolmasa, qazaq qaıdan aıtyp júr. Bolǵan da qazaq arasynda qaradan týǵan hany! — dep tipti jalyndap sóıledi.

Eset batyr qopań ete qap, qosylyp qoıa berdi.

— Jany bar sóziniń! Aqylyma qońsy qona ketti — aý! Tabjyltpaı tabandata beretin tóreler tirligi. Qaranyń da hanǵa bergisiz ósıeti men qasıeti bolady. Basqa basqańdy aıtpaı-aq qoıaıyn. Osy myna Qazekemniń Jetirýdyń basyn qosyp, bir buıdaǵa baılap berip, aıbynyn asyryp, aıdynyn tasytqany nege turady. Ár ulystyń tizginin ýysynda ustaǵan sonaý dańǵyl Tókemniń, Tóle bıdiń, anaý Aıtyq — Áıteke aǵamnyń, mynaý báıterekteı bıigim-Qaz daýysty Qazekemniń bet-bedeli, abyroı-ataǵy qaı hanyńnan kem. Artyq ketip, artyq túsip jatatynyn kórip te, bilip te júrmiz,-degende oń qaptaldan Bógenbaı men Qabanbaı, sol qaptaldan Túıte daýystaryn jarqyn-jarqyn shyǵaryp, birin-biri tosyp ta jatpastan qabattasa qyzynyp qoshtady.

— Ras aıtady-aı!

— Tóp tóreniki ǵana degendi kim shyǵardy eken osy?

— Qaraǵa han telpegi jarasqanda qandaı!

— Qarań qaraǵa qaraılasady. Tóreń tóresin de tómpeshteıdi.

— Úsh ulysbeginiń arqasynda Táýke han áz Táýke atanǵan.

Qazybek qabaǵyn shytyp, daýysyn kenedi.

Tamaǵynan qaz qańqylyn tiriltip sańqyldaǵan úni tógilip ketti.

— Ýaı, jolbasarlarym! Shapshańdyq jaýda kerek, daýǵa jumsamańdar ony. Márttik ózgege olja salǵanda bilinedi. Ózińe tartsań, námárttik jasaısyń. Áz Táýke atansa-ádildiginen, adaldyǵynan, tazalyǵynan. Ózinde joqty ózgeden alǵanmen ózeginen shyqqandaı bolmaıdy. Bútindi búlindirip almaıyqshy dep otyryp, ózimizdiń búlingenimiz, búlik basy bolǵanymyz ádetke sıar ma. Qara, tóre dep bir qazaqty jiktegende, júgimiz jeńildener me, jaramyz jazylar ma? Qaıta jyryǵymyz ulǵaıyp, birligimiz ydyrap, tatýlyǵymyz tarydaı shashylmaı ma? Qara dep, tóre dep bólinbeıik. Qara qoshqyl qanymyz bir qazaqpyz, uıytqymyz-yntymaq bolǵan ultpyz dep burynǵydan da berik qoıyndasaıyq ta.

Jastar jaǵy qıpaqtasyp, álgindegi lepirip ketkenderinen uıalys tapqandaı júzderin tómendetip, kúbirlesip qana:

— Solaı eken-aý, á!..

— Árıne, birligimizdi iritkimiz joq.

— Bólineıin degen oıda da joq. Qara, tóre degende... kóńilde alalyq bolǵan emes edi,-deskende,

— Áıteýir, qaraǵa da bir ese tısin degen tilek edi. Ózimshildik tanytyp alsaq, Bıaǵa, kóńildiń qaralyǵynan emes. Qaraýlyǵynan da emes. Ózderińiz sıaqty dańǵyldarymyzǵa sengendikten ǵoı. Serpileıik, biz de bir samǵaıyq deıtin talpynystan týǵan nıettiń de osyndaı oısyratyp keter júgi, salmaǵy bolaryn apyl — qupylda eskermeppiz, — dep Bógenbaı jas dostaryn arashalamaqtaı túıindep bitirdi.

Oshaǵan bı yńyrandy.

— Úsh arystyń qazaǵyna anaý úsh arystyń qalǵan jurty-qyrǵyzy, qaraqalpaǵy, quramasy kóz tigip, qulaq túrýmen otyr. Qalaı qaraı bet beredi? Qalaı qaraı shalqıdy dep álden-aq tún uıqysyn tórt bóletinin dýaıda-dýaı sálemderimen jetkizip te jatyr. Mynaý qyrǵyz aǵaıyn Táýkeniń tusyndaǵy erkindigimizden, teń turyp tabysyp kelgen keńdigimizdi taryltyp almas pa ekenbiz degendi túbegeıli kóp ditteıdi. Aldy tar, arty qýys, qýshyq sheke bireý taqqa otyrysymen, shapqynshylary atqa otyryp, ózimiz demeı ózgege balap, shańyraǵymyzdy otyn ǵyp, oshaǵymyzdy oırandamas pa deıtin qaýip oılaıdy — aý, júdá tegi,-degende ishten býlyqtyrǵan kúrsinisi lekildep ytqyǵanda, osy sál kidiristi paıdalanyp, shapshań da tez Nábı bı ushqyrlyq tanytyp, álgi yńǵaıdy ilip áketti.

— Oshekeńniń sózin tirilteıin. Úsh arystyń taǵy biri-qaraqalpaq jurtynda da Táýke han kóz jumǵaly ýaıymnyń zory bar. Aǵaıynbyz, elmiz dep etegimizden ustap, ózbekten góri bizge kóbine — kóp ishtartady. "Aǵa boldyń, iniń bop ilese berem. Baýyryńa bassań, baýyryń bop baǵańdy asyram" deýden olar jalyqqan emes. Áı, biraq. Ese bermeı, baıǵustardyń jolyn da, qolyn da kese beretin ózimiz, óz aǵasy qazaqpyz ǵoı. Kóbinese solar kóresini kergende sultannan kórýmen keledi. Sol Ábilqaıyr erteń úlken ordadaǵy uly taqqa quıryq basardaı bolsa, onda ulardaı shýlaıtyn qaraqalpaq halqynyń jaǵdaıyn oılar jan tabylmas deýmen álden-aq qatyp-semip barady. Osyny da bir eskerý qajet-aý! — dep Qazybekke ótkir kózdiń bir serpinin joldady.

Óleýsirep bara jatqan tas shamnyń ekinshisin jaqqan Túıte alǵashqysyn sóndirip tastady. Úsh jerdegi sham jaryǵy keń úıdiń ár tusyna kóleńkelerdi qýalap, dirildetip qoıady. Dirildegen kóleńkeler úlkeıe zoraıyp keıde tutasyp ta ketedi. Tutasa, birige almaı otyrǵan jan ıesi keýdeler ǵana.

Osy kezde syrttan qoldaryna legen men aqqý moıyn jez quman ustap kirgen eki jigitti kórip, Túıte Bıaǵasyna qarady. Myna qarasy: "Bıaǵa-aý, as daıyndatpap edim. Bu ne bop barady?" degeni edi. Qazybek bı áldeneni tez uǵyndy ma, sál qabaq shyta berdi de, "kirsin, kelsin" degendeı ajar berdi.

Túıte ornynan lyp kóterilip tysqa atyp shyqty.

Esik aldynda samsap on shaqty adam túr eken. Túıteni kórip, beri jaqyndady.

— Ulysbegine, ulysbeginiń qonaqtaryna dastarqan jaıaıyq dep edik.

— Kimdiki ol dastarqan? — Túıteniń daýsy qattyraq shyqty, sirá, ishtegiler, úıdegiler estisin dese kerek.

— Já, batyr! Dabyrlama! Qonaqasy-qazaqtyń bólinbegen enshisi emes pe. Qaz daýysty Qazybek bıge dám tatqyzý-qoly jetkenge de arman, qoly jetpegenge de arman ǵoı, — dep álgilerdiń úlkeni qıys-tatty.-As sýyp keter. Tezdeteıik.

— Áı, qaraq! Meni tanydyń ba, joramaldap tursyń ba, onda jumysym joq. Men seni tanymaımyn. Tanymasam, tanymaıtyn adamnyń tabaǵyn da, taǵamyn da, Bıaǵanyń dastarqanyna jýyttyrmaımyn. Mynadaı yǵy — jyǵy halyqtyń arasynda kimder bar kimder joq. Saqtanbasa bola ma, — dep Túıte irge bermeı, irilene tústi.

Anaý eriksiz yldılap basylyp qaldy.

— Men Ábilqaıyr hannyń adamy edim. Atym-Aqjálel. Han buıyrsa, qarashysy bezek qaqpaı ma. Qazekeńe qurmet kórsetińder. Dastarqan jaıyndar degen soń búgin bir tý bıeni jaıǵap jiberip...

— Já! Onda kóp sozbańdar! — dep Túıte qolyn sermedi.

Ac jelinip, qymyz ishilip bolǵan soń, tis shuqysyp, kekirik atysyp aýyrlap qalǵan ishtegiler manaǵy áńgimeni jalǵastyryp ákete almady. Jalǵastyrýǵa nıet te bolmady-aý shamasy. Aqyldasamyz dep adasa jazdaǵandaryn bıler de, batyrlar da sezip, qýystanyp otyrǵanda, mynaý sybaǵa tamaqtyń tosyndyǵy tipti oılantyp-aq tastady. Muny istetip otyrǵan Ábilqaıyr ma, álde Ábilqaıyrdyń adamy ma-báribir irilik minezden týmaǵan shetin jaǵdaı ekenin túsinbeıtindeı tisi shyqpaǵan bala emes. Arystannyń aıbaty men qaıratyn kútken jannan tyshqanshylaǵan usaqtyq, peıil aýlaýshylyq kórem dep kútpegen kóńilder sý sepkendeı basylyp qalypty.

Kelgenderdi esik aldyna shyǵaryp salyp, qonaq-kádesin jasap kelgen bı, beı-jaı kóńildiń babyn shaqyrǵysy kelgendeı dombyrasyna qol sozdy.

Eki ishek baıaý kúmbirlep, ótken kúnder elesin tiriltip, ótken kúnder lebizin saıratyp qoıa berdi.

"Sol kezde Bógenbaı neshede edi? On jeti-on segizderde ǵana eken-aý. Áı, biraq júrek ómiri-tasty ýatyp, taýdy qulatyp, oıyndaǵyny oryndaıtyn shyn qudiret-aý. Talaıdy búlintse de, talaıdy renjitse de, kópshilikti tańyrqatyp ta, tamsandyryp ta qosylyp edi-aý eki jas. Oǵan da mine jıyrma jyldyń júzi tolypty-aý. Jalyn bılegen jastyń kókireginen ot pen óner tógiletinin tanytpap pa edi ekeýi. Áı, Bopysh kelinniń sondaǵy áni-aı! Sondaǵy sáni-aı!"

Dombyra bezekteı qyzynyp, on saýsaq júıtkı jorǵalap, qos ishek dúnıe úni bop saırap, álgindegi oıy aýyrlaǵan bıdi sonaý saryjaılaý jurtqa aq otaýyn tikken jastyqtyń jyly mekenine jetektep ala jóneldi.

* * *

Qasyna jan dosy Baltany ǵana ertken Bógenbaıdyń jolǵa shyqqannan beri túnemelide bolmasa at basyn irkýi múlde bolǵan joq. Ekeýiniń de qosarly attary bolǵandyqtan qatty júriske shydamdy jigitter kúnuzyn sýyt júriste bir — birimen eregiske túskendeı júzderinen, qabaǵynan keıis bildirmeı, qaıta birin — biri qaıraı, odan ári júristi údete bergen edi.

— Bógenbaı, asyǵýyńa qaraǵanda tóreńniń totaıy tym ádemi bolar, — dep Balta attaryn aǵyndaǵan júristen búlkekke aýystyrǵan kezde dosymen úzeńgi qaǵystyrdy.

— Bópeshke jeter qyz joq qoı bul dúnıede, Baltash — aý! Onyń ústine apamdy... Rymjan apany da saǵyndym ǵoı, — dep Bógenbaı ári kúlimdedi, ári kúrsindi.

— Iá. Ol shesheńdi qurmetteýdi Aqsha kókeń de, Daý kókem de bárimizge mindettep edi ǵoı. Aıtpaqshy, myna eki atty da soǵymyna, soıysyna jaratsyn dep Aralbaı aqkemiz jetektetip edi ǵoı. Qatynasqan adamdardan osylaı jalǵasyp, járdemdesip turyńdar dep qatty tapsyryp ta edi.

— Rymjan apam átteń erkek bop týmaǵan... Sen anaý Áji sultan meni op — ońaı sol apamnyń qolyna bere saldy dep oılaıtyn shyǵarsyń. Qaıda ol. Erteńinde — aq on tólengitin shubyrtyp, at oınatyp tań atar — atpastan tómengi aýylǵa jetip keldi ǵoı ol.

— Sultan da sóıtedi, á?.. Óz aýylyna ózi atoılap enedi, o?!.

— Kókirek tekirektep tursa, neden qymsynsyn. Atynan túspeı — aq aıqaıǵa basqan: "Shyǵaryńdar qunǵa kelgen quldy" dep. Jatqan jerimnen bas salyp, bes — altaýy meni úıden dyryldatyp súırep alyp shyqty. "Soq! Soǵyńdar ıtti!" degen tóreden de buryn júırik qamshylar jaýyp ketken ústime.

Sol kezde Rymjan apamnyń aıqaıǵa basyp, árýaq shaqyryp al kep julqynǵany-aı!

— Áý, Áji sultan! Sen uldan týsań, men qyzdan týǵanymdy umytpa. Seniń atań maǵan da ata. Batany buzǵan, ata jolynan azǵan qaı qazaqty kórip eń. Bógenbaı qul emes, omyraýymnan nár alǵan ulym. Oǵan senbeseń, kónbeseń myna qanjardy qaq júregime salam da, atam árýaǵy aldynda saǵan ótkize almaǵan aryzymdy oǵan jetkizem!"

Kúshigin qorǵaǵan qanshyq qasqyrdaı ashynǵan anadan... apamnan taısaldy ma, álde óre turyp kelip ashý — yzamen narazylyq bildirgen aýyl adamdarynan seskendi me, sultan nókerlerimen qaıtyp ketken.

Apam keremet jaqsy adam... Átteń, eń bolmasa bir nemeresi bolǵanda, qulazyǵan kóńiline medeý qylar edi-aý.

— Já, júdeme, Bógenbaı! Óziń barsyń, biz barmyz. Kelip-ketip turamyz... Áı, osy dese, sol apańdy aýylǵa nege kóshirip almaımyz, á? — dep Balta jerden jeti qoıan tapqandaı qýanyp ketti.

Bógenbaı bas shaıqady.

— Aıtqam... El-jurtymdy tastap kete almaımyn. Jataǵynan túńilgen qulandaı bola almaımyn degen sonda. Rymjan apany jurttyń bári syılaıdy. Nemeresi joq degenim de beker. Sol aýyldyń bar balasy apalap, erkelep júredi.

— Onda qozǵalmaǵany da durys eken. Árkimniń óz oty, óz oshaǵy ystyq qoı. Aýyldan qyryq qadam uzap shyqsam — aq, aýyldy saǵyna bastaımyn, — dep Balta sonysyn rastaǵandaı artyna burylyp qarap qoıdy.

— Aıtpaqshy, seniń Bópeshke aýyp túskenińdi sol tikaıaq sultanyń jaqtyrdy ma?

— Bilmeımin. Bópesh ekeýmiz bilgenimizdi ózgeden qupıalap júrgen boldyq qoı. Sezbegen de shyǵar.

— Sezse ne ister edi?

— Ózi tóre bolsa, tóreden de zor sultany bolsa, qaraǵa op-ońaı qyzyn ustata qoımas, — dep Bógenbaı aldaǵy qıyndyqty endi ǵana eskergen kezde, qabaǵy jabylyp, eńsesi túsip ketti.

— Já! Bir amaly bolar. Tek Bópesh... Bopysh qyz sendik bolsynshy. Ýádesin jutpasynshy.

Bógenbaı lezde janyp ketti.

— Áý, sen Bópeshti...aq Bópeshti bilmeısiń... Ol aınymaıdy. Ol aınydy degenshe jer qozǵalar, taý teńseler. Al Bópesh... Bópesh sertke berik. Ýádege adal. Adal ǵoı.

— Endeshe biz qorqatyn eshteńe joq eken. Ebin taýyp ákete alsaq shirkin. Dúrildetip búkil jeti Momyn, bes Meıram Arǵyndy túgel túgendep, Qońyrat, Qypshaqtan, Kereı, Naımannan, qalyń Úısinnen qonaq shaqyryp báıge berip, kókpar tartqyzyp, aıdy aspanǵa shyǵarar edik-aý.

— Aýzyńa maı, astyńa taı. Myna lebiziń qandaı jaǵymdy edi! Berer táńirim tilekti, ońǵarar jolymyzdy.

Apyraı, myna kúnniń raıy buzyla bastaǵanyn-aı. Jaýynnyń astynda qalyp qoımasaq, — dep Bógenbaı aspanǵa ıek kótere qarap qoıdy.

Balta kúlip jiberip, dosynyń tizesine qamshynyń sabyn tireı sóıledi.

— Qalyńdyǵyńa sýdan shyqqan sýyrdaı bop barǵyń joq, á! Shyn jaratsa, sumyraıdy sulý tutatyn kóńil bar jerde sý bolǵan túk emes. Áıteýir jan jaratqan Jasaǵan osy jolymyzdy bolǵyza kórgeı! Bópesh sulýdy qolymyzǵa tıgizgeı!

— Aıtqanyń kelsin!

Qatty jel qýalap kelgen tutas bulttan jańbyr tópelep quıyp jiberdi. Ekeýi attaryna qamshy basty.

Áji sultan aýylyna bular kishi sáskede kelip jetti.

Bult ashylmasa da jańbyr saıabyrsyp, sirkireı bastaǵan edi. Jurt aýdaryp qonǵan aýyldyń kók quraǵy jańbyr shaıyp ótkenge máz bolǵandaı qulpyra túsip, jýsan bastaǵan ártúrli shóptiń ıisi andyzdap qoıa berdi.

— Túý, mynaý juparyn shashyp, jolymyzdy tosyp, eki kózi tórt bolǵan Bópeshtiń dáýde bolsa sálemi, nazy tárizdendi-aý! Ashyldy ǵoı saraıym! — dep Balta aıqaılap jibergende, Bógenbaı at ústinen umtylyp kelip dosyn qushaǵyna kómdi.

— Baltashym-aı! Netken jaqsy ediń! Bópeshimdi bireý uqsa, dál sendeı uqsyn da! Dos kóńiliń kóńilimdi eritti ǵoı. Eritti-aý!

Aýyl ústi kún jaýyn, bultty bolsa da yǵy-jyǵy halqymen qybyr-jybyrǵa tolyp ketipti. Kermelerde qańtarylǵan attar qarasy da birshama. Ásirese joǵary aýyl — tóre aýylyndaǵy áldebir qarbalas tirlik eriksiz kóz baılaıdy.

— Áý, myna aýyl toı toılap jatqannan saý ma! — dep Balta elegizı qaldy. — Toı bolsa, tipti qatyp keter edi. Syltaýratyp Bópeshpen kezdesýdi tezdeter edik.

— Onyń ras... Tóreniń aýyly topyrlaýdan aýlaq ustaýshy edi úılerin. Shynynda ne tekti qonaqtary, ne kekti jumysy, ne sen aıtqan toıy bolýy múmkin.

Já, bara kórermiz. Aldymen apamdy qýantaıyq.

Rymjannyń qýanǵannan esi shyǵyp ketti.

At dúbirimen esik aldyna shapanyn jelbegeı jamyla salyp shyqqan edi. Atynan túsip jatqan Bógenbaıyn kórgende ańyrap kelip, tura umtylyp, ıyǵynan sypyrylyp túsip qalǵan shapanyna da qaramaı, balasyn bas saldy.

— Bógenbaıym! Ulym! Keldiń be? Aman-esen kórdim be?..

Jylaǵany da, kúlgeni de belgisiz — áıteýir saǵynǵan jannyń keýde kernegen qýanyshymen aqtarylatyn ishki tolqyn kemsendegen erninen, jasy móltildegen kózinen, mereılengen júzinen, emirengen analyq qushaǵynan tógilip ketti.

— Apa! Apam!

Bógenbaıda basqa til joq. Ol da qushaǵyn bosatar emes. Denesine dýyldap taraǵan, quıyndaı uıtqyǵan jyly tolqynǵa kúmp súńgigenin qýana sezindi.

Balta jerde jatqan shapandy ilip alyp, silkip — silkip qalyp, Rymjan ananyń ıyǵyna japty.

— Keldiń-aý, Bókentaıym! Seni endi oralmaıdy ol dep... "Oralady! Keledi, ulym!" deýmen jubatqam ózimdi.

— Apa! Men... men saǵyndym... Ózińizdi sondaı saǵyndym, apa.

— Apalaǵan daýsyńnan sadaǵa keteıin... Oıbaı-aý, ábden sý bopsyń ǵoı! Júrshi! Kirshi úıge! Sý ótip ketse... — dep aıaq astynan báıek bolǵan ana Bógenbaıdy úıge jeteleı bere, endi ǵana Baltany kórip qalyp edi — Esenbisiń, shyraǵym. Bókentaıymnyń dosymysyń!?

Oý, neǵyp turmyz. Úıge kirińder, balalarym. Áý, Ulbıke! Qaınyń keldi! Ot jaq! Qazan as!

Álgi Tekebaıdyń qoıshy balasyna tapsyrshy. Aqaýyz qoıdy alyp qalsyn!

Dabdyrlaǵan enesiniń daýsymen úıden kóıleksheń atyp shyqqan kelinine Rymjan eki qolymen ekeýin jetelep jetti. Áli de kóziniń jasy qurǵamaı, qýanyshynan asyp tógilip júr.

— Bógenbaı qaınyń oraldy-aý, Ulbıkem! Al mynaý... dosy kórinedi. Atyń kim edi, qalQam?

— Balta! Baltamyn, apa!

Baltaǵa kóz júgirtken Ulbıkeniń janarynda ushqyn dirildedi. İshinen: "Adamǵa adam uqsaı beredi eken — aý. Aýmaǵan Qyrysbegim ǵoı. Sol ǵoı!" dep, emeýrin bildirse, bas salǵaly daıyn turǵanyn baıqady da, ernin jybyrlatyp esendik suraǵan boldy. Álgi ishki eljiretken sezim jibitti me, Bógenbaıdy bir qushaqtap, bosatty.

— Esen-saý keldiń be, Kenjem?

Rymjan taǵy aǵyl-tegil bosasyn.

— Alda ǵana aqyldym-aı! Ulbıkem-aı! Kenjem ǵoı, Kenjeń ǵoı! Táýba, jasaǵan! Táýba! Qazir ólip ketsem de endi armanym joq.

Úıge kirip, sý kıimderin sheship, sýsyn iship damyldaǵan ekeýine kezek — kezek qarap otyrǵan Rymjan nazarynyń Baltaǵa aýdarylyp, yndynynyń múlde aýyp ketkenin ańǵarar emes. Sony sezip qalǵan Ulbıke kúlimsirep otyryp, jaılap qana:

— Apa-aý, uqsatyp otyrsyz, á? Bet-pishini túgil qımylyna deıin, jymıǵanyna deıin qaıtalaıdy, á, apa?!— dedi.

— Kórdim ǵoı, qyzym! Qulynymnyń ózi tirilip kelgendeı bop, tynysym tarylyp, kózim buldyrap, aldady ma, aldandym ba dep sener — senbes bolǵanymdy nesin aıtaıyn. Bir ulym ekeý bop tórimde otyrǵanyna shúkirlik bildirýden basqa ne qylarmyn.

Bógenbaı da Baltaǵa bir qyryn uzaq kóz tastap, osy dosynyń keı-keıde bir adamǵa uqsap ketetindeı, uqsap ketetindeı mezetin baıqasa da, kimge uqsaıtynyna mán bermeýshi edi. Endi baqsa, Qyrysbekke shynynda kelińkireıdi eken. "Kelińkireıdi deýden góri kóbirek qaıtalaıdy deý durysyraq bolar" dep tujyryp qoıdy da, júzi algúl janǵan Ulbıkeniń búgingi kilt ózgerýiniń mánisin uǵyp, jeńgesine rızashylyqpen basyn ızedi. Burylyp sheshesine qarady.

— Apa-aý, anaý joǵarǵy aýyldaǵy jıyn ne? Kermege tizilgen sáıgúlikteri kóp qoı.

Rymjan jalt buryldy. Júzinde áldebir úreıli tolqyn júgirip, álgi qýantqan nurdyń qyzylyn shaıyp áketti. "Aıtsam ba, aıtpasam ba" deıtin dúdámal tyǵyryqqa qınala tirelip, kózin jasyrmastan solyqtaı kúrsindi.

— Qyz uzatý toıy deıdi...

Bógenbaıdyń júregi sý ete qaldy. Rymjan apasynyń áldeneni búgip otyrǵanynan — aq seziktenip edi, sol tustan jáne jamanat habar kútti.

— Ájiniń qyzy ma? Saqyby ma? — dep sol bolsa eken, sol kári qyzynyń toıy bolsa eken dep sýyq sózdi ózinen... ózderinen Bópesh ekeýinen alystatqysy keldi.

Sheshesi kúrsindi. Basyn shaıqady. Bopysh pen Bógenbaıynyń sert baılasypty degen sybysy bunyń da qulaǵyna jetip edi. Ulynyń kúızelgenin kórgisi kelmese de, ótirik aıtyp, jaltaryp kete almady.

— Bopyshty uzatpaq...

Bógenbaıdyń tóbesinen toqpaqpen qoıyp qalsa, dál bulaı sylq túspes edi. Óńi qýaryp, sumdyq estigen qulaǵyn ýqalaı túsip, diril býǵan denesin bıleı almaı, qısaıa ketti. Ókpesi óship, aýa jetpeı, qınala dem alyp, búk túsken dosyn Balta qolynan tartyp qaldy.

— Nege sonsha júnjısiń! Kóter basyńdy! Óńmenińnen oq qadalǵandaı qıralań etkeniń ne! — dep ádeıi daýsyn kótere ses berýge tyrysty. — Aldymen Bopysh qalaı ma eken sol kúıeýdi? Qalamasa, múmkin seni... ózińdi izdeıtin bolar. Álden kúırep túskeniń ne sonshama!

Bógenbaı esin jıǵandaı keýdesin tiktep, Baltaǵa quptaǵandaı qarap qapty. Sol túri: "Ras aıtasyń. Bopyshtan bilý kerek. Qalaı bilermiz? Árıne ol mynaý toıyna razy emes "Ekeýmizdi Jasaǵan haq tabystyrǵan. Ajyramaspyz ólgenshe" degen. Sol sertinen aınymaıdy. Aınymaıdy Bópeshim!"

Bógenbaı ózine qarap áldene aıtqysy kep, oqtanyp-oqtanyp qalǵan Ulbıkeni baıqaı qoıdy. Baıqaı qoıdy da, ishi búlk etip, jalynyshty kózdiń suraýly qarasyn joldady.

— Kenjem-aý! Bopysh qyzdyń sen degende shyǵarda jany bólek. Ony beker kinálama.

— Bilem ǵoı, Ulbıke! Kinálarym Bópesh bolmas eshqashan.

— Bopysh seni izdegen. İzdetken!

— Qashan? Ózi me izdep kelgen? — dep Bógenbaıdyń yshqynǵan jany aıqaılaǵandaı boldy. Kózderinen ot ushqyndap, Ulbıkeni "Aıtsańshy! Bolsańshy!" dep tesip barady.

— Keshe keshte anaý sýat basyna Ábtiken eleýsiz kelip maǵan Bopyshtyń sálemin aıtqan.

— Ábtiken durys jigit... Ne dep sálem aıtypty, Ulbıke-aý! Aıtsańshy! — dep qaınysy úzdige tústi.

— Degbirsizdenbeseńshi, Bókem-aý! Ulbıkege sózin bólip aıtqyzbaı otyrǵan óziń emessiń be, — dep Balta kúlgen boldy.

— Seni surapty. Keldi me? Qashan keler eken. Tez jetse eken dep jylaýly kórinedi. Kúıeýine tipti kóringisi, kezdeskisi kelmeıdi deıdi. İzdegeni, tosqany-óziń ǵana, Kenjem! — dep Ulbıke estigen-bilgenin úıe salǵanda, álgindegi tóbesine qulap túsken aspany qaıtadan kóterilip, tynysy keńeıip, dúnıesi túgeldengen jigittiń eki kózi shyradaı jandy.

— Shirkin, Bópesh-aı! Beriksiń-aý sertińe!

Ornynan tura bergen Bógenbaıdy Balta qolynan ustaı alyp, julqyp qaldy.

— Qaıda barasyń?

— Qaıda barýshy em, Bópeshime barmaǵanda! İzdegeni, kútkeni men bolsam, anaý jylaýly, sherli Bópeshti nege jubatpaımyn. Nege omalyp osy arada otyra berem.

— Oý, esiń durys pa? Arystannyń aýzynan, túrikpenniń tórinen de beter tóreniń úıine, sultannyń toıynyń ústine, toıynyń shyrqyn buzyp qalaı barmaqsyń, á! — dep Balta aqyl qosyp sanasyna salmaq salýǵa árekettendi.

Bógenbaıdy bógeıtin endi dos sózi de, dúnıe sózi de qalmap edi. Qolyn julqyp bosatyp alyp, Rymjan anasynyń aldyna tizerlep otyra ketip, qolyn jaıdy.

— Apa! Ber batańdy! Burmańyz jolymnan. Aqtap alyńyz endigi jasar isimdi.

Manadan únsiz tomsaryp qalǵan Rymjan Bógenbaıynyń tas túıingenin sezgende endi shyn tileýles, mundas janyna aınalyp edi. Qolyn jaıyp aldyna otyra ketkende, shydaı almady. Shymyrlaǵan janynyń búkil júıke-júıesi bosap baryp, qaıta shıryqty. Bu da emirenip qolyn jaıdy.

— Ne deıin, ulym, ne deıin endi. Oıym onǵa, sanam sanǵa bólinse de, anamyn degen bir tilekten ajyramaspyn — aq. Qudirettiń isine shara bar ma... Qudiretti aýyzdaryńa alyp ýáde baılasqan ekensińder... sol Jasaǵan qudirettiń sharapatynan kúder úzbeıik. Pendesine qulym dese, kózi túser, qol ushyn berer. Ámse, Táńir jarylqasyn! Táńirim qoldasyn, balam, talabyńdy! Árýaqtar jelep-jebesin mynaý betińdi!

Sodan keıin qosarly atqa bóktergen qorjynynan saýyt — saımanyn alyp kıip, qarý-jaraǵyn saılap, batyrlyq poshymyna endi. Balta da dos kóńilin qımaı, torkóz jeńsizin kıip, aımaýytyn jarqyratyp qataryna tura qalǵanda, Ulbıkeniń júzine sharbylanyp qyzyl taby bilindi.

— Apa-aý, aıtyp em ǵoı! Aınymaıdy-aý, aınymaıdy!

Eki jigit keıýanaǵa jaqyndap kelip, keýdelerin ıip tájim etti. Ananyń ystyq erni eki mańdaıǵa kezek-kezek emirene jabysty.

— Bir qudaıǵa tapsyrdym! Alla jar bolsyn, balalarym!

Dýlyǵalaryn kózine túsire kıip alǵan ekeý sol sátte jas býǵan janary buldyraǵan anaǵa Qobylandy men Alpamys batyrlarǵa uqsap ketip edi. Erinderi taǵy kúbirledi.

— Qulyndarym-aı, armandatyp keter me ekensińder!.. Óksitip óter me ekensińder! Jańa taýyp, taǵy joǵaltarmyn ba?

* * *

Bulty ydyrap, kúni ashylyp, shýaǵyn aıamaı shashqan talma túste Áji sultannyń on eki qanat aq ordasynyń aldynda syrtta qyz alýǵa kelgen qudalar jaǵy jelpinisip turǵan edi. Jaı jelpinisten góri júzderdi qatýlandyrǵan, tústerdi tomsartqan jáne bir úlken sebeptiń de sheti qyltıyp qalǵan bolatyn. Ol sebep — anaý qalyndyqtyń, Ájiniń erke qyzy, sholjań tentegi, erkekshorasy-Bopyshtyń qıǵylyǵy. Kesheden beri, qudalar kelgeli ne ózi kórinbeı, ne jón sózin ustatpaı eki jaqty da ári-sárige salyp qoıǵandy. Qyz kóremiz degen jigitti de jolatpaı, jigittiń serikterinen de, úlkenderinen de eshkimdi otaýyna da jýytpaı dińkeletip qoıyp edi.

Qazir de ıirilip jata berýdiń jónin tappaı, úıirilmeı, atty basqa bir — aq salyp qaıtyp ketýdiń qısynyn keltire almaı, aq ordanyń aldyna jınalyp, reti kelse, árıne retin keltiretin ot aýyzdy, oraq tildi úlkenderi bar ǵoı, Áji sultanǵa salmaq salyp, ne ıip kóndirip, ne birjola syndyryp, áıteýir bir qımyldy jasaýǵa nıettenip túr edi.

Kenet tómengi aýyldan aımaýyttary jarqyldap, qarý-jaraqtary sartyldap, erteginiń batyrlaryndaı bolyp eki atty arǵymaqtaryn oınaqtatyp kelip, ıirilip turǵandardyń dál qasyna attarynyń tuıaqtarynyń astynan qıyrshyq tas atqyta, shapshytyp qap toqtatty.

— Ábden basynyp aldy-aý, myna sultan aýyly!

— Ol tóre bolsa, men de tóremin! Jeter! Kónbespin budan arǵy qıqańyna! Esqalı aǵa! Shaqyr Ájini! Toqtatsyn mynaý qorlaýyn! — dep kúıeý búlindi.

Bul kezde Áji sultan da, báıbishesi de úlken úıinen toptala shyǵyp, ana ekeýdi de kórgen. Mynalardyń sózin de, ókpe-qyjylyn da estigen edi. Áji aıqaı saldy.

— Bu ne shý? Bu ne atoılatý? Toıymyzdy topalańǵa aınaldyrmaq bolǵan qaı aqymaq? Qaı esýas!

Esqalıǵa sultan sózi unap qaldy. Kúıeý jigitke sybyrlap úlgerdi.

— Qaıynatańnyń sóziń estidiń be? Endi beker qyzyna berme. Qyzyn kóndirgen kisiniń sózi mynasy.

Toıymdy buzba dedi ǵoı. Bizdiń toıymyz ǵoı. Áliptiń artyn baǵaıyq.

Eki attynyń biri gúr ete qaldy.

— Toı deısińder me? Qyz uzatý toıy ma?

— Iá! Qynamendeniń naq ózi!

— Qazir dúrildetemiz.

Bógenbaı aıqaıǵa basty.

— Joq! Bul toıǵa ruqsat joq!

Endi eki jaqtyń da daýystary birigip shyǵyp, birin — biri qoshtap ala jóneldi.

— Áı, ne tantyp tur mynaý ózi? — dep Ájiler aıqaılaǵanda,

— Eki rýly eldiń toıyn toqtatatyndaı, mynaý ne qylǵan adam? — dep Esqalı shamdandy.

— Áı, seniń ne aqyń bar? Osy sen kimsiń? — dep kúıeý jigit qyzyndy. — Bopysh-meniń aıttyrǵan qalyńdyǵym!

Bógenbaı álgige atymen tapap óterdeı jaqyndap keldi de, ot shashqan kózderdi óńmendete qadady.

— Bopyshym! Bópeshim meniń... meniń ǵana súıgen jarym! İshinde eki aılyq balam bar. Estımisiń? Meniń balam! Kýáligin Bopyshtyń ózi beredi. Eger buǵan toqtamaımyn deseńder, kelińder! Soǵysamyz! — dep on eki býnaq naızasyn oń qolynda shyr aınaldyrdy.

Osy kezde Bopyshtyń daýsy shyryldap estildi.

— Bókem! Armanym joq, Bógenbaıym! Keldiń be? Jettiń be, janym!-degen qyzdy qasyndaǵylar úıge kirgizip jiberdi.

— Keldim, Bópeshim! — dep aıqaılap úlgergen Bógenbaı shabdaryn shyrkóbelek aınaldyryp "Manabaılap" attanǵa basyp kep qaldy. — Shyǵyńdar! Kelińder! Kútemin!

Sol boıda Baltany ilestirip úsh arqan boıy jerdegi tóbeniń basyna shaýyp shyǵyp, naızasyn jerge qadap tosyp tura qaldy.

Qudalar jaǵy, ásirese Esqalı men kúıeý jigit ashýdan qalsh-qalsh etip, kesheden beri ishteı kijintken yzaly kekti Áji sultandy jep jibererdeı jetip baryp, tógip jiberisti.

— Áý, sultan! Osyndaı da sumdyǵyń bar eken ǵoı. Uzynda óshiń, qysqada kegiń bolsa, qaıtardyń bárin.

Kúılegen shybyshyńdy sonshama nege buldap, bulǵaqtatyp otyr eken desek, tesiginen laǵynyń aıaǵy salbyrap turǵanyn kórsetpeıin degen dalbasań eken-aý, — dep Esqalı shoshaq saqaly shoshtańdap kishirek kókshil kózderi aqshıyp Áji sultannyń týǵaly eki aıaqty pendeden estimegen sózderin keýdesine erigen ystyq qorǵasyndaı etip quıa saldy.

— Áı, kókkóz!-Esqalıdyń Esqalı atyn búrkep, ádeıi jurt tańǵan laqabyn laq etkizgen Ájige, odan ári aýzyn ashtyrmastan kúıeý jigit uryp jibererdeı ekpindeı tóne túsip, dúrse qoıa berdi.

— Áı, tóbet! Qanshyǵyńdy... býaz qanshyǵyńdy qyńsylatqanyńmen qoımaı, endi arsyldap qabam deımisiń?.. Azý tisińdi bar bolsa qaǵyp tastarmyn. Mazaǵyń men masqara qylaryńdy bizden tappaq ekensiń-aý! Joq, Áji tóbet! Mazaq bola almaspyn! Mazaq etem deseń, daýyńdy da, daýylyńdy, jaýyńdy da ústińe úıirip, shańyńdy qaǵyp, qanyńdy tamshylatyp, janyńdy alar men bolarmyn! Kóresińdi kórsetpesem, kókemnen týmaı keteıin! Saldym Jádik babamnyń árýaǵyna! — dep qamshysyn bilemdeı bergende, Esqalı qolynan ustaı aldy.

— Álpeıiz! Toqta! Quryq berme! Qyz-qyrqynyn qyryq jerge saýdalaǵan qyrqyljyń neme qamshy tıgen etiniń tyzyldaýyn óti jarylǵandaı el kelesine salyp, ezýin kergileýden de taıynbas. Bylǵama qolyńdy! — dep jigitti shegindirip áketti de, sultanǵa kózin syǵyraıta taǵy shanshyldy. — Áý, sultan! Súıekke daq saldyń. Aryma kúıejaqtyń. Namysyma shı júgirttiń. Ózegine qurt túsken almańdy saýdalap, adalymdy aramdamaq boldyń. Qorlyq-mazaǵyńa saı sodyr-soıqanyń tipti asyp tústi.

Ájiden múlde degbir qashty. Mynaý zirkildegen qudalardy tynshytý qıamettiń qıyny bolsa, anaý tóbede tóbedeı bop turǵan Bógenbaıdyń jaýlyq shaqyryp, kórinis berýi tipti bosatyp jiberdi.

— Áý, Esqalı! Áý, Álpeıiz! Bóten oıdy, buzyq oıdy buzylǵan aıtady. Bopyshymdy bosqa qaralamańdar. Perishtemdi... perishtedeı págimdi bylǵamańdar. Sózge ermeńder, — deı bergende Álpeıiz qamshysymen óz qara sanyn salyp jiberdi.

— Jetti bylshylyń! Máımóńkeń qajet emes. Quıryǵy shoshańdaǵan shybyshyńnyń quıryǵyn kimge túrgenin óz kózimizben kórip, óz qulaǵymyzben estigen bizdi aqymaq qylǵyń kelgen eken. Kónbespin. Endigi shabarym da, qabarym da, eki dúnıede jaǵańdy tabarym da sensiń! Sensiń, Áji tóbet!

Esqalı odan saıyn tereńdetti.

— Tósektegi totaıyńa esiktegi qulyńdy shaptyrǵanyńdy, sultan, elden elge taratarmyn. Qalyńmalymdy ústine qalyńmal qosyp, jetegime jesir men jetim alyp, jelkeńe minermin! — dep kókshil kózderinen yzǵar shasha qadalyp turyp, adamdaryna jalt buryldy. — Tart! Aýylǵa tartyńdar! Tósegi aram, ósegi mol aýyl qalsyn sheshek shyqqandaı bop el betine qaraı almastan.

Sol-aq eken, qudalar jaǵy eshteńeden qymtyrylyp-qysylmastan ishindegilerin aqtaryp tastap, tomsarǵan aýyl adamdaryn ıtere-mıtere attaryna qaraı bettedi.

— Myqynsyz sulý degenshe, myqyny bos sulý deseıshi ol júzi-qarasyn!

— Báse! Osyndaı bir pálesi bolmasa, ol qyztalaǵy úıinde tyǵylyp jatyp almas edi ǵoı.

— Bizdiń myrzany tulypqa móńirete jazdaǵanyn aıtsańshy bárinen de buryn.

— Áı, anaý tóbedegi tóbedeı bop turǵan nemeniń astynda ezilip qalmaı qalaı shydaıdy eken, á! — dep bireýi sylq-sylq kúlip edi, qalǵandary qarqylǵa basty.

— Oı, Járkesh! Sen ózi urǵashynyń salmaq túsken saıyn jany kiretinin bilmeseń, erkek bop nesine atanyp júrsiń, áı.

— Áı, qoıannyń túrin kórip qaljasynan túńil degendi bizdiń Járkesh sıaqtylarǵa qarap aıtqan ǵoı.

— Áı, mynaý átesh qusap qur shoqyǵanyna, shoqıǵanyna ǵana máz bop júrgennen saý emes.

Kúlkilerdiń údep bara jatqanyn jaqtyrmaǵan Esqalı eki-úsheýin qamshysymen osyp-osyp jiberdi.

— Oı, namyssyz ıtter! Nemenege jetisip kúlip júrsińder. Namystaryń bolsa, anaý quıryǵy sholtańdaǵysh shybyshtyń betterińe shashyraǵan sidiginen tazarýǵa tyrysar edińder-aý.

Attaryna minip-minip alǵan qudalardan Esqalı bólinip kelip, Áji sultanǵa at ústinen kókshil kózden ushqyn shashyrata eńkeıdi.

— Ýaı, qarabet Áji! Qanymdy qaraıtqan ózińnen kór. Moınyńa shylbyr tastadym. Endi bosatpaspyn. Qaıta aınalyp kelip qara ormanyńdy otqa, órtke jaǵyp, qyl moınyńdaǵy tuzaǵymmen janyńdy murnyńnan syǵyp alarmyn. Saldym árýaqqa! Qaıtpaspyn! Endi osy kek jolynan qaıta almaspyn! — dep atyn kilt buryp, borbaılata bir tartyp, shaba jóneldi.— Árýaq! "Arqar!" "Jádik!"

Ásirese "Jádik!" degen ozańdy sonaý tóbeden asyp túskenshe aspan men jerdi jańǵyryqtyryp, jarysa aıqaılap, jarysa jar salyp ketti. Jaýyǵyp, jaýlyq shaqyryp ketti.

Úrpıisip turǵan Áji toby tóbelerinen jaı túskendeı búrisip tur edi, tápeltek Aqjálel shar ete qaldy.

— Attan! Attan! Úsik baba árýaǵy! Baıla anaý Bógenbaı quldy! — dep qamshysymen jer sabalap álek — shálegi shyqty. Osy aıǵaıǵa qyzynǵan ekeý-úsheý Aqjálelge bilek túre jaqyndap, qoqıqazdaı keýde kótergenin kórgende, Qoshqarbaı aqyryp jiberdi.

— Áı, Aqjálel! Qys kótińdi! Qaı qaýqaryń bar edi Bógenbaıǵa qarsy shyǵa alatyndaı. Mynaý sháýildegish eki bóltirigińdi qyzyl ala qan qylaıyn dep peń. Bógenbaı qazir jannan bezip túr. Eshteńege qaramaıdy ol. Ólim izdegeńderiń baryńdar! Tabyńdar ajal-daryńdy!

Myna sózderden keıin aýyl adamdarynyń mysy tipti qurydy. Es berip, ses kórsetetin myqtysy, serkesi sanalatyn Qoshqarbaıdyń ózi álden yldılasa, onda bas kóterer basqanyń shyǵa qoıýy qıyn. Al shabynshylyqtyń jat sarynyn álgiler aıqaılap keýdelerine álden — aq quıyp ketse, anaý tóbede turǵan jigit qaıratqa basyp, ólermen ójettikpen elde joq qımylǵa táýekel etse, bul aýylǵa shynynda zaýal sáti tóngen-aq bolar. Úlkender jaǵy Áji sultanǵa japaqtap, áıelder úreıli júzderin jasyrmastan erteńgi súrgindi, búgingi tartysty nemen, qalaı biter deıtin ári áýesqoı, ári dúdámal kúıde tosysyp qalǵan edi.

— Áı, Qoshqarbaı! Jumádil! Áı, Bersigúr! Sender, sen úsheýiń kelińdershi! — dep Áji ózi ataǵan úsheýdi, batyryn hám aýylynyń taǵy eki aqsaqalyn saýsaǵyn oqtap-oqtap turyp, qasyna shaqyryp aldy.

Álgi úsheý qasyna kelisimen sultan aldymen ózi qozǵalyp úlken úıine bet aldy. Áıeline, báıbishesine ıek qaqty:

— Sen de kir.

İshke kirip otyra berip Áji aýyr kúrsindi.

— Uly joqtyń kúni osy da, — dep kúıingenin jasyramastan kúıinishin ashyq aıtty.

— Áý, Ájeke, óıdemeńiz. Ábilqaıyryńyz erteń — aq at jalyn tartyp mingende, bári umyt bolady. Aıtpańyz ondaı mazasyz sózdi, — dep Bersúgir jubatqan boldy.

Ájiniń de "álgi sózdi qalaı aıtyp qaldym" degen úreıli qobaljýy betine qalqyp shyǵa keldi. "Ábilqaıyrymdy joǵaltyp alǵandaı ulsyzbyn degenimdi, ó, qudaı, óziń keshire gór. Ulym, Ábilqaıyrym bar ǵoı, bar. Tıgizbe perishteniń qulaǵyna asylyq bop aıtylǵan ashýly lebizimdi" dep on jasar ulynyń tirligine qaýip tóndirip alǵandaı túrshikken janyn qoıarǵa jer tappaı qınaldy da qaldy.

— Jan qysyldy ǵoı. Qysty ǵoı shetinen, — dep sultan úsheýine kezek-kezek tónip ótti.

— Jan alqymǵa tyǵylǵany ras. Sharasyz kúıdiń qınaǵany da ras, Ájeke! Biz dál qazir ne deı qoıaıyq. Bizdiń de aýzymyzǵa qum quıyp qoıǵan, ásirese Bopyjanymnyń ózi ǵoı. Álgindegisi ǵoı, — dep Jumádil bı kózin eshkimge kóterip qadamastan ókshesin shuqylap ketti.

Áji qatty ashýlanyp, daýsyn da qatty shyǵardy.

— Áı, Jumádil! Sen ne múńkitip otyrsyń! Ne dep tantydyń, á!

Jumádil basyn kóterip alyp, sultanǵa tiktep qarady.

— Ne deppin! Tantydyńyz qalaı, sulteke! Tyıǵysh bolsańyz, aldymen qyzyńyzǵa tıym salyńyz! — dep bu da siresip ala qoıdy.

— Tiliń shyǵaıyn dedi me? Sol súıreńdegen júırik tilińdi túbimen kesip ap ıtke tastataıyn ba! — dep zirkildegen Áji, qamshysymen ot basyn sabalap-sabalap jiberdi. — Ózgege ótpese de, saǵan, sen tóbetti týratyp tastaýǵa shamam jetedi!

Jumádil qaıtadan yqty. Álginde ǵana tikireıe qalǵan murty da, qoqıa qalǵan ıyǵy da jyǵylyp, solbyraıyp shyǵa keldi.

— Endi ózińiz tantydyń degen soń... Sizge til tıgizip... óle almaı júrgem joq. Sózdiń reti kelgen soń.

— Já! Jap aýzyńdy! Sasytpaı, múńkitpeı jónińe baq onda! — dep sultan qolyn bir siltep, qamshysyn qıralań etkizip qasyna tastaı saldy.

Qoshqarbaı úndemeı eki aqsaqaldyń ańysyn ańdymaq bop otyr edi, ekeýdiń biri yǵyp, biri buǵyp qalǵanyn kórgen soń, eriksiz sóıleýge májbúr boldy.

— Ájeke, anaý qudalar qıǵylyǵy endigi eń úlken salmaq bop túsetinin menen artyq sezesiz. Olar endi qaıyrylmastaı, qaıta qaramastaı bop ketti. Endi kelse, aıyp-anjymen qutyltpastaı qutyrynyp, quryǵyn súıretip keledi. Barymtasyn kóterer edik — aý. Quryǵy soıylmen almasyp, soqqysy basymyzǵa tıer me dep qaýip oılaımyn.

— Já! Já, Qoshqarbaı! Qorqytpa! Dombytpaǵa bola óti jarylyp ketetin bala kóremisiń meni, — dep sultan taǵy da dúrildep kele jatyr edi, Bersúgir shydamaı ketti.

— Áji, sen qyzyna berdiń ǵoı. Shaqyryp alyp ıtti de urmaýshy edi. Úsheýmizdi jekelegende bizdi shekelegiń bar ma edi, — dep jasynyń úlkendigine basty. — Aqyl aıtar, keńes qylar deseń, qyzynbaı sóz tyńda. Basqaǵa da qulaq sal. Qoshqarbaı durysyn aıtyp otyr. Nemene Álpeıizdiń ákesiniń sholtańdaǵysh shoqparyn, attandaǵysh ozanyn umyttyń ba. Qysqa kúnde aýyl-aımaǵyn qyryq qaraqtap, qyryp-joıyp otyratyn qyńyratqysh qyrsyq minezin túzetip ala qoıdy dep pe ediń. Oǵan qyt — qyttaǵysh Esqalı súreıdiń aıtaqtaýyn qosaryn eskermegeniń be...

— Iá, Toǵym tóreniń sury belgili. Janjaldy surap alatyn naǵyz bezbúırek emes pe, — dep Áji júni jyǵyla bas ızedi.

— Endeshe ár nárseniń aldyn ala bilý qajet. Atadan násilge keter kegin ol qýar-aý. Biz qarsy týra alarmyz ba. Onsyz da qoǵadaı kóp Jádiktiń az Úsiktiń urpaǵyna, onyń ústine atqa minip, taqtan dámetip júrgen saǵan azý tisterin birazdan beri egep júrgenin de bilemiz. Endi aıanar ma. Tús shaıyspaý, shaıystyrmaý kerek edi. Oǵan bolyp tur ma. İlik berip aldyq. Endi amal qarastyrmasaq, ajalǵa tirelerimiz aıan,-degende Bersúgirdiń ózi óz sózinen shoshyp ketkendeı kózi baqyraıyp bara jatty.

Qoshqarbaı tótesinen bir-aq tartty.

— Toǵymnyń endi toqymy keppeıdi. Topyrlatyp ury — qarysyn da, barymtashy-shapqynshysyn da qaptatady. Amal bireý — aq-at-soıyldy qamdaý. Iyqqa ıyq tirestirer odaq izdeý. Qabyrǵany qataıtý.

— Qysyl-taıańda kimge aıtarsyń. Kimdi taba qoıarsyń? — dep Áji sultan ejireıdi. "Aqylyń osy bolsa, sen de onsha uzaı qoımadyń" degenin jaqtyrmaǵan túrimen anyq baıqatty.

— Nege izdeımiz? İzdep áýre bop qaıtemiz. Qabyrǵa etem desek, qabyrǵasyn tosar, irge etem desek, irgemizdi bekiter turǵan joq pa aldymyzda, aýylymyzda, — dep Qoshqarbaı úsheýine ótkir janaryn jaǵalata qydyrtty.

Úsheýi de, manadan únsiz otyrǵan báıbishe de Qoshqarbaıdyń kimdi aıtyp otyrǵanyn birden uqqan edi. Ilige ketýge, bas ızeýge úsh erkektiń ózdiginen basa qoımasyn sezgen áıel, ernin sylp etkizdi. Áıeliniń ernin sylp etkizgenin sultan estip qalyp, jalt býryldy.

— Ne demeksiń?— dedi.

Báıbishe qasyn kerdi. Kózin kúıeýiniń kózine qadap ala qoıyp, júzine qan júgirtti.

— Otaǵasy, eki ottyń ortasynda qalyp turmyz ǵoı.

Áji asyǵys qolyn sermedi.

— Bilem ony sensiz de. Aıtaryń bolmasa, basymdy qatyrma.

— Aıtam, Bopyshtyń kókesi. Bógenbaı bala tegin jan emes. Onymen soǵysam dep jigitterińdi bosqa maıyp qyp alasyń.

— Jón sóz,— dep qaldy Jumádil.

Áji sultan oǵan taǵy bir alara qarady.

— Erteń-búrsigúni qudalar at oınatyp jetedi.

— Áý, qatyn! Byljyramaı toq eterine kósh. Qudalardyń qutyrynyp jeterin men de bilem.

— Bilseńiz, Álpeıiz kúıeý endi bizge joq. Qyzyńdy, Bopyjandy osy Bógenbaıǵa berseńiz demekpin. Erteńgi qorǵanymyz da osy bolar.

— Áı, ne ottap barasyń! — dese de, sultannyń ekpini báseńdep qalyp edi.

— Qalaı móńkiseńiz de, otaǵasy, qyzyńyzdyń teńi sol. Bopyjannyń aty shyǵyp qaldy. Sol sýyq sóz jeldeı esip ketti. Endi ony siz de, eshkim de toqtata almaıdy. Bopyshtyń aqtyǵy bir Allaǵa aıan. Ózi de ózgeni qalamaıdy. Qyzyńyzdy Bógenbaıǵa qosyńyz, — dep báıbishe ári qolqadaı ǵyp, ári sheshimdeı etip úlken bir baılamdy sylq etkizip ortaǵa tastaı saldy. Jaı tastamady, erkekter ózdiginen bara qoımaıtyn, basa qoımaıtyn tusqa analyq kóńildiń balasyna qamqor janynyń janashyrlyǵymen, jylamasyn, júdemesin degen ińkár tileginen týyndaǵan meıirimmen baq tileýin jaıyp saldy.

Osy baılaý sultanǵa da, eki aqsaqalǵa da unaǵan sıaqty. Artyn oılasa, dál osydan artyq sheshim tabylmaıtyny aıan. Anaý búlinip, búlik shyǵaryp tıiser Toǵym tóreniń ekpinin basar da, eregisine eges tanytar da Bógenbaı, Bógenbaıdyń artynda tirelip turǵan tutas Arǵyn ekeni de ras. Onyń ústine Bopyshjannyń artynan ilesken sózdi elge el tarata ma, jel tarata ma, endi ustap turý múlde múmkin de emes. Endeshe kimmen qaraısań, sonymen aǵar degendi de eskergen abzal. Árıne Bopyjannyń aqtyǵyna anasy Allanyń atyn aýzyna aldy da ǵoı, janyn berýge de bar. Áı, sonda da jel bolmasa shóptiń basy qımyldamasy belgili. İshtegi eki aılyq sharana meniki dep shaptyǵyp turǵan Bógenbaı ótirik aıta qoımas. Sol Bógenbaıǵa álginde ǵana aıttyrǵan kúıeýiniń kózinshe Bopyshqa "Jaryńmyn!", "Janyńmyn!" degendi aıtqyzǵan pende emes táńirdiń ózi bolsa, qaıtemiz. Teńin tapsa, tegin berdi qazaq beker aıtpaıdy-aý. Áji-sultan bolsa, Aqsha-batyr. Qabyrǵaly Qanjyǵaly rýy ashsa-alaqanyńda, jumsa-jumyryǵyńda. Ári-beriden soń shókken túıege mine almaıtyn, tósin tómpeshteıtin tóreden mynaý jaýgershilik zamanda bes qarýy beli men bileginen túspeıtin batyrdyń qadiri áldeqaıda ústem bop tur ǵoı. Endeshe osy baılamǵa osy tap qazir qol jaıyp qana: "Bırahmatıka ıa arhamarrahımın!" dep bá-týalasýdan basqa túk qalǵan joq deýge tirelip edi.

* * *

Dombyra bezildeýinen jazbaıdy. Qaz daýysty Qazybek bı sol bebeý saryn tiriltken estelikterge oı kózimen ilesip, oı kózimen shubyrtyp otyrýdan jalyqpaıdy.

Bógenbaı men Bopysh sol joly qosylyp, qıǵylyq salǵan qudalardyń qalyńmalyn da tólep, aıyp — anjysyn da kóterip alyp, eki tóreniń arasynda, eki rýly eldiń ortasynda tutana jazdaǵan bir ylańnyń órtin sý seýip sóndirip edi. Sondaǵy "Óskende kegimdi tap senen alarmyn Arǵynnyń qanshelegi!" dep kóp aldynda kózi ottaı janyp, Bógenbaıdyń etegine jarmasqan qarshadaı qaıys qara bala búgingi keıde búlik basy, keıde birlik basy bola ketetin, aılasy aqylyn baılap tastaıtyn, aqyly aılasyn adastyryp ketetin, ákkiligi de, aıarlyǵy da mol, keıde kisiligi men kishipeıildigi de tańqaldyratyn Ábilqaıyr sultan... Ábilqaıyr han Ájiuly. Sol Ábilqaıyrdyń dál búgin Bógenbaıdan senimdi adamy joq. Bógenbaıdan artyq qoldaýshy-qorǵaýshysy da, áı, myna úsh júzdiń arasynan tabyla da qoımas. Batyr ańǵal degen ras pa álde yqylasyn túgel berip bir qulaǵan adamynyń olpy-solpysyn kórse de kórgisi kelmeı me, Ábilqaıyrdyń Bógenbaı úshin aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys. Talaı qysylshań kezden Ábilqaıyrdy súırep alyp shyǵyp, talaı buty túgil shaty aıyrylar jerden shalqalap arqalap áketip, taǵylardyń tisinen, tyrnaqtylardyń sheńgelinen sýyryp shyǵarýmen keledi. Báribir sultannyń sýyq oıdyń sýyt joldarynan tıylýy shamaly. İrilenem degen saıyn alys pen jaqyndy ajyratpaı, aq pen qarany aıyrmaı, qolǵa túskendi qan-jynyn aǵyzyp irep soıýmen bul álek. Ylaılaǵan tunyqty tazartam, jarysa aqqan qannyń ornyn biteımin dep Bógenbaı álek. Jasynan qoınynda, qasynda ósken sultan álde inisindeı ystyq kórine me, álde qyzyǵy men qyzýy kóp bolǵan, biraq erte kóz jumǵan aıaýly Bopyshynyń, Bópeshiniń árýaǵyn eskere me, Ábilqaıyrǵa degen iltıpaty kúni búginge deıin erekshe. Sultannyń badyraıyp turǵan kinásiniń ózin azaıtyp, keshirimin kóbeıtetinine bı talaı ret bas shaıqap, qaıran qalǵan.

ARANDAÝ

Aı, han, men aıtpasam bilmeısiń,
Aıtqanyma kónbeısiń.
Shabylyp jatqan halqyń bar,
Aımaǵyn kózdep kórmeısiń.

Asan Qaıǵy

1

Bas barmaq ústińgi ishekke jelimdep qoıǵandaı qozǵalmastan jabysty da qaldy. Sol jabysqan barmaq astynan endi ýildegen bir báıek ún al kep sozylsyn. Nárestesin áldılegen emirengen ana áýenindeı, emirengen anaǵa kishkene aıaq — qoldaryn bultıta erbeńdetken sábıdiń gý-gýindeı, tipti keshki apaq — sapaqta nemeresin baýyryna qysyp alyp, tissiz ıekten baıaý qońyrlatqan keıýana ájeniń muńlyq góı-góıindeı bop, zaýal shaqtyń kóleńkesi kóbeıgen qolat-qoınaýlaryna syrǵanap uzap, joǵala sińip jatyr.

"O, toba! Yzǵyryq jeldiń ótinde jatqan dalanyń jortqan ańyna tynym joq, jorǵalaǵan janynda maza joq. Shubyryp kóship shań sýyryp sol ulanǵaıyr dalasynyń ana tusynan búgin bir kórinse, erteń myna tusyna kúl tógip jatady. Júgirgen ańyndaı da bolmaıdy-aý tym bolmasa. Qazǵan ininen, kirgen apanynan, úırengen jataǵynan alysqa uzamaı, mańyraǵan tólin, qyńsylaǵan kúshigin, shıqyldaǵan óskinin torýyldap, aınal soqtap qorýyldap júrgeni. Al adam-pende she?.. Qara soıylmen birge týǵandaı, bar ǵumyryn barymtashylyq dep uǵynǵandaı, qula dalada qulandaı josyp, tabylsa jaýyn jáýkemdep, tabylmasa taýyn jebelep tún qatyp taı oljalaǵansha taıaq jep, daýyn kóbeıtip, qyryq pyshaqtyń júzinde júrgeni. Óz ulysynan yǵysyp, óz aýylynan jylystap ketetinderdiń jer túbinen paıda tabam dep jer — kókke syımaı jelpinýlerinde irilik, kesektik qaıdan bolsyn. Aldymen irgesindegi aǵaıyn-jurttyń berekesin alyp, bet kórgisiz bop shyǵysqan edi ǵoı. Bergi nıeti de, arǵy pıǵyly da aramdyqtyń qurdymyna súńgip shyqqan soń tazalyqtan bezgenine, adaldyqtan aýlaqtanǵanyna eti úırenip, búıregi bezdenip, júregi tasqa aınalyp ketedi eken-aý. Áıtpese betten tyrnasyp, túkirik shashyratysyp, kózben atysam dese jaltaqtamaı-aq jaǵalasa ketetin jylankóz qazaq ár aýyldan tabyla ketetinine qaramaı, elshilikti tonar ma. Qudirettiń isine ne amal dep bas shaıqaǵyń — aq bar. Áı, sol qudirettiń isine shák keltirmeıtin ónege men tárbıeni osylarǵa o basta úırete almaı, qanyna sińire almaı júrsek, mynaý qyp — qyzyl dúnıeni qalaı bılep, meńgerip ketermiz?..

"Syı-satýly, qaza-qarýly". Ras qoı, ras. Qaıran Táýke hanymyz-aı! Ázız atyń ulan dalańnan qyrandaı samǵap oıdaǵy orysqa jetip edi, qyrdaǵy Qytaıǵa ketip edi. Qaımaǵy buzylmaǵan qazaǵyńnyń qabyrǵasyn qaıystyryp o dúnıelik bolǵanyńa jylamaǵan, jas tókpegen alashyń joq qoı. Úlkendi úlken dep senen artyq kim syılaı alýshy edi. Kishige kishipeıildikpen senen artyq kim qamqorlyq kórsete alýshy edi. Seniń tektiligiń men kemeńgerligińniń arqasynda alty alashtyń arasynda tatýlyq turmys ornap, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵanyn qaı qyzylkóz kórshiń joqqa shyǵarar. Ózbegiń ózektesińmin dep ózi izdep kelip, sartyń sabaqtasym dep salyp uryp jetip, qyzylbasyń qylshyqtasym, qabyrǵalasym dep qol usynyp kımelep, Ortalyq Azıa dalasynyń bar sharýasyn, bar daý — damaıyn, sensiz, qazaq jurtynsyz sheshpeýshi edi-aý. Qaıran sol zaman endi oralar ma? Áı, qaıdam... Álden-aq shı shyǵaryp, el betine qaraǵysyz qaranıet qareketke basty ǵoı. Kóshpeli eldiń saltymen sanasyp, asylymyz synyp, tiregimiz qulaǵanyn eskerip, Qytaıdan "syı-satýly, qaza-qarýly" dep jolymen, jónimen shyqqan elshilikti dál myna qasıetti Túrkistannyń túbinde tonap, talap alar dep kim oılaǵan. Qytaı hýandıiniń asylzada oǵlany basqarǵan ylǵı yǵaı — syǵaı ıgi jaqsylaryn at baýyryna alyp sabaý, altynyn aqtaryp, kúmisin qoparyp, jibegin jelbiretip tý-talapaı qylý bizdiń qazaqtyń ǵana qolynan keletin kisápir qunsyzdyq qoı. Dúnıeqor deıin deseń, sol dúnıeqorlyq túbine jeter deıin deseń, oǵan da taban tireı almaısyń. "Oý, batyr-aý! Aıdy aspanǵa shyǵarypsyń. Dabysyń talaıǵa ketip, talaıdyń qulaǵyna jetip, búginde kókte aıǵaı, jerde aıǵaı qyp jatqan seniń atyń men seniń dabyrań ǵana!" deıtin áldebir jelókpeniń jeldirme sózine bola, jeńine tyqqan jibekti, qoınyna tyqqan altyndy laqtyryp tastap júre beretini taǵy bar ǵoı.

Al qytaı elshileriniń emin taýyp, ebin keltirip, eregisin ýshyqtyrmaı Túrkistanǵa ertip kelgen Qaıyp hannyń sondaǵy erlikke bergisiz, eldikti saqtap qalǵan eńbegi nege týrady. Asyl qaı kezde de, qaı jerde de asyl. Hýandıdiń kindiginen týǵan asylzada oǵlan asylzadalyǵyna baqqan edi-aý. Táýkeniń qadirin qasynda júrip kóre de, bile de bermegenimizdi sol asylzada jigittiń rıasyz qurmetinen, árýaǵyna tabynǵandaı bop taǵzym etil bas ıýinen, el men eldi jalǵastyrǵan, ult pen ultty janastyrǵan, halyq pen halyqty tabystyrǵan úlken júrekti uly azamat, barsha adamzat balasyna ortaq qasıetti adam dep shyn kóńilimen qaıta-qaıta aýyr kúrsinip, kózine jas ala sóılegeninen tanyǵan edik — aý. Shekesine soıyl tıse de, kerýeninen aıyrylyp qalsa da, áldebir ury — qarynyń sóleket áreketinen eldiktiń qadir — qasıetin qashyratyn sodyrlyq kórmeýge tyrysqanyn, qaıta sol bir keleńsiz tirlikti ózimizden de buryn umytyp ketkendeı syńaı kórsetkenine rıza bolmaǵan úlkender qalmap edi — aý.

Tókem, Tóle bı aǵam: "keńdiktiń keni — úlken halyqtyń kóptiginde — aý. Kóptiń kópirshigen kóbigin sypyryp tastasań, astynan, móldiregen tereńinen nárin de, sólin de súńgip iship, qanyp shyǵa kelesiń — aý!" dep qatty rıza bolǵanda, Qarajigit Áıtekem, ardaqtym: "Tereńniń de tereńi bar — aý. Qurdymyna batyratyn tereńinen, tunyǵynan tatyratyn tereńiniń artyqtyǵyn tanytty-aý mynaý aqyldy oǵlan!" dep qushyrlana bas ızep edi-aý.

Ras, bári ras! Danalarymnyń dańǵyly adastyrmaıdy — aý shirkin. Eki — aq aýyz sózben ońdy da, soldy da boljap, ókpeni de bildirgen, rızalyqty da sezdirgen. Óıtkeni qazaqtyń keń dalasynan quıylǵan ıgi jaqsylary Áz Táýkesin azalap jatqanda, qıyrdaǵy Qytaıdan, túptegi túrikpennen, qıandaǵy qyzylbas elinen, shendes, enshiles jurt qaraqalpaq, ózbek, qyrǵyz, bashqurttan kóńil aıtyp qaıǵyǵa ortaqtasyp kósh — kósh elshiler jetip edi-aý. Qaıysqan qalyń qol sol elshilerdiń qorǵan — kúzetin bekemdegende, Qara-kesek jigitterin at ústinen bir túsirmeı aınalaıyn úsh inim — Aralbaıym, Tańybaıym, Túıtem eldiń alǵysyna bólenip edi-aý...

Ókpe degennen shyǵady-aý, arysyń sulap, aspanyń qulap jatqanda araz — qurazdyqty tıa turalyq, kórshilik qaqysymen beıbit kúnder ornatyp, hanymyzdyń qazasyn qurmettep, azasyn atqaryp, taǵymyzdy taǵaıyndap, hanymyzdy saılap alǵansha bir-birimizge kóz alartýdy toqtataıyq dep jan — jaqqa jaýshy shapqyzǵan edik-aý.

Qysqa kúnde qyryq shabysyp jatatyn Syban — Rabtannyń ózi qyryq jorǵa aty bar, qyryq narǵa qyzyl kilem japqyzǵan qos qyryq teń tartýy bar qyryq elshisin Jyrǵal taıshysyn basshy etip jibergende, tyrs etpeı jym-jyrt qalǵan Reseı patshalyǵy edi-aý. Habar jetpedi, estimeı, eskerýsiz qaldyq demesin degen oımen Taıqońyr Qultybaıulyn ádeıilep Qazan qalasyna áz Táýkeniń ólimin estirtýge jibergen de edik. Ne menmensigen orystyń ózi kelmedi. Ne kóńil bildirgen, qabaq tanytqan sózi jetpedi. Sonda emes pe kómekeıi búlkildep ketetin, aýzyn ashsa aqylǵa bergisiz aq kóńiliniń sózderi aqtarylyp sala beretin Buqar baýyrymnyń basyn shaıqap, qabaǵyn shytqany. "Eki basty samuryqtyń Edilge salǵan sheńgeli — erteń etegińnen basyp, jelkeńe shyǵam dep tóngeni emes pe. Qazyǵyń qulap, qazanyń synyp qazaǵyń jylap jatqanda qaıǵyńa qaıyspaı, azańa kelmese, jipsiz baılap, quryqsyz aıdap alam dep, álden-aq erkiń men yrqyńdy jaýlap jeńgeni emes pe. Kózi qalaı kógerse, júzi solaı túnergen sary orysyń túsiniser túske senbeı, kúshke senedi — aý baıqasam. Aqylmen baılar sheshimniń uzaq ǵumyryna senbeı, jýan judyryǵyna senedi — aý osy halyq" dep kúrsingenin umytarmyn ba. Tek jyl ótkizip baryp qana Qaıyptyń uly han bolǵan dárgeıine qol tapsyrarda ǵana Shodyr Jelinbastaǵan elshiligi áreń jetken — di.

Qaıyp demekshi... biraz nárse eriksiz oıǵa oralady — aý. Qaıran qara nardaı Áz Táýkem sońǵy bir — eki jylda tósek tartyp qalǵanda osy inisi Qaıypty qasynda kóp ustap, ordanyń bar áreketin-qareketin qolyna senip tapsyrǵandaı bop edi. Á dep jatyp qalǵan jyly — aq Táýke Qaıypqa hat jazǵyzyp, jońǵar — oıratqa qarsy tize qosyp birigip soǵysyp, seniń de, meniń de tý syrtymyzdan kók naızasyn shoshańdata beretin ortaq jaýymyzdy turmastaı etip turalatyp tastaıyq degen tilekpen biriniń artynan birin tezdetip, Reseıge eki elshilik attandyryp edi. Onyń birinshisi Qazan men Ýfa arqyly jete alsa, Peterbor aspaq edi, Petr aǵzamǵa qolma — qol hat tapsyrmaqshy edi. Ekinshi elshilikti basqarǵan Bekbolat Ekeshuly men Baıdáýlet Bóriuly deıtin azamattar Tobylǵa jetip edi. Ol kezde orysqa peıilimiz durys, kóńilimiz aq edi — aý. Dostyq qushaǵymyzdyń aıqara ashylǵan belgisindeı kórsin dep oırat qalmaqtyń tutqynynda júrgen saryala ápeserin, aty kim edi shirkinniń... á-á, Merkeleıdi men ózim satyp alyp, taǵy biraz orys jásirin bosatyp, qosyp jiberip edik...

Alǵashqy nıetimizdi qup alǵan sıaqtanǵan sonaý sibir kóbirnatyry Mátibıdijigitterdiń maqtap kelgenin estip, kóńil kónshitkenimiz bolǵan dy. Keń eldiń keń qoltyǵyna súıensek, ata jaýdyń-oırattyń qabyrtasyn kúıretermiz degen senimimiz janymyzdy jaılap alyp edi — aý. Sózime senbese, ózimdeı kórip tyńdasyn dep sol kóbirnatyr Mátibıiń Mekıta4 boıaryn qosa jiberip, kózimizdi adaldyǵyna jetkizgen de tárizdengen — di. Áı, sengishpiz ǵoı, sengishpiz!.. Keldi ǵoı. Kóńilimizdi de, qol jaıǵan túrimizdi de kórdi ǵoı dep, qoınymyzdy da, qoımamyzdy da asha bermedik pe. Sóıtsek, sol Mekıtasy jasyrǵanymyzdy anyqtaýǵa, tyqqanymyzdy aqtarýǵa, syrymyzdy, sybyrymyzdy qotaryp áketýge kelgen tyńshy qulaǵy, jansyz keýdesi ekenine mán bermeppiz ǵoı. Odaq bolamyz, orystyń ot qarýyna qol jetkizemiz, oıratty oısyrata kúıretemiz dep dalbańdap júrip, barymyzdy da, nárimizdi de, qaıǵy-sherimizdi de túp-túgel artyp, tıep bere salyppyz. Tipti sol jýan sary orys eki týyp, bir qalǵanyńnan artyq kórinip, qaı sultan qaı sultanmen araz, qaı ulys, qaı ulyspen qyrǵıqabaq, Qaıyp han Táýkeniń ornyn basa ma, baspaı ma, basar bolsa Orta júz oǵan qyr kórsete me, joq tizginin ustata ma tárizdi qupıa sandyqta jatatyn qupıalardyń kiltin ǵana ustatpaı, sol qupıa syrlardyń ózin qorjyn-qapshyǵymen qanjyǵasyna bóktertip jibergenimizdi endi-endi sezinip, barmaq tistegenimizben ókinishtiń orny tolar ma.

Shyǵasyǵa ıesi basshy degen sol...

Al sol serttesken orysyń ne istedi? "Oıratqa qarsy kelesi jylǵy soǵysta soldattarymyz sendermen tize qosysady. Ot qarýymyz qoldaryńa tıedi" dep qos samuryq móri basylǵan sharty daıyndalyp, qolymyzǵa tıgende, ot qarýdy ustaǵandaı esimiz shyǵyp ketpep pe edi. Áı, dańǵoı da maqtanshaq qazaq! Az nársege keıde qanaǵatshyl bola qalatyn taıyzsyń — aý. Qabaǵyn jylytqanǵa qaryndasyn jetektetip qoıa beretin kóńilshektikten qor bolyp júrseń de, kójetamyr bireý tapsań — aq qotanyńnan qoı qal-dyrmastaı tasymaldap, qosyńnan qylquıryq taýyspaı toqtamaıtyn qonaqjaılyǵyńdy qoryqty sanap, tanaýy tasyrańdap, tańqyldap sóıleıtinder talaı ret taltaıtyp qoıyp tańyńdy aıyrardaı tómpeshtegende de, ózgege kókirek kerip kergıtin minezden jurdaı bop, kónbistiktiń quryǵyna basyndy tosa beretinińdi qaı qasıetińmen aqtap alarmyn. Bildi ǵoı sol jýan orysy da, sińiri shyqqan shilińgir orysy da seniń ańqaýlyǵyń men áýmeserligińdi. Ýádemen semirtip, shartpen shiderlep, sertpen sereıtip kelse de, ózine degende, ózektesine degende qýlyǵyna quryq boılamaıtyn qazaqtyń, qudanyń qudireti, osy orys tóreleriniń aldynda qurdaı jorǵalap, qarystaı jipke buǵaýlanyp, aıaqtaǵy sýǵa tunshyǵyp, mysy quryp, júni jyǵylyp, músápir kúıge túsip qala beretinine tańym bar-aý. Kóziniń otyn, sóziniń daýasyn, namysynyń sharpýyn, keginiń qarpýyn sonaý Qasym men Esim handardyń kezindegindeı, Táýekel men Jáńgir, tipti kúni keshegi Táýkeniń tusyndaǵydaı ǵyp aýzy túkti nemeniń sasyq qolqasyna tunshyqtyra tyǵyp otyrsa, sol qarashekpenińniń búgingi dalıǵan kókiregindegi ótirigi, jymıǵan júzindegi jymysqy aıarlyǵy jel qýǵan býdaı bop iz — tússiz joǵalar edi — aý. Ol qaıda. Búgin Ábilqaıyr bir baryp qurttaǵan shybyshtaı sol pań da mańǵaz bolyp kórinýge tyrysqan jyrtyq shárkeıli qarashekpenge quıryǵyn tyqpalasa, Qaıyby eki baryp quıryǵyn bulǵańdatqan kári tóbetteı aýzynan jeldi kúngi túńlikten jelpildegen tútindeı temekisin burqyratqan mujyqqa mólıip kóz súzse, Baraq sultany úsh baryp qoldan jem izdegen jetim laqtaı bop jyndy sýyna toıyp alyp, shaljańdaǵan soldatyna mólıe túsip mańyrasa, ol qutyrynbaǵanda kim qutyrynsyn. Olar asqynbaǵanda kim asqynsyn. Jerińe jelimdeı jabysyp otyryp alyp, sol jerindegi ata-baba molasyna anda — sanda at basyn tiregen malma tymaq qazaqty at baýyryna alyp sabap, odan ári assa qul qylyp malynyń sońyna salyp qoıyp shirenetinderin qaıtersiń. Ol ol ma, sol malma tymaqtardyń arasynan eti tiri biri tabylyp, aqıǵan kókshil kózge qoryqpaǵan qoı kózdiń tik qarasyn joldady degenshe — aq, Sibir ákimshiliginen bastap Peterboryndaǵy sanattarynan Táýke hanǵa: "Qaraqshyńdy tyı, barantashyńdy bas! Elimizdi shapty, jerimizdi taptady. Jelektimizdi jesir etti!" dep jalaqtatyp jaýshysyn, edireńdetip elshisin ústi-ústine al kep qaptatsyn. Sondaǵysy úrkite bersem, úreımen úrpıip biter. Qorqyta bersem, búrseńdep aldyma kep, aıaǵymdy qushyp, qulyma aınalar deıtin zymıandyǵy eken — aý. Bárinen de buryn qazaqtyń qany men terine bókken baıyrǵy jerin óziniń atasynan qalǵandaı ǵyp "jerimdi taptady!" dep aýzyn kergilegenine jynyń keledi-aq eken. Jeńgen ıttiń jelkesinen alar degen sol.

Hosh. Áz Táýkeni Ázireti sultannyń kók kúmbeziniń qasyna jerlep, Qaıypty úsh júzge han kóterip dýyldasyp basylǵansha — aq orystyń ýádesine qudaıdaı sengen orysshyl Qaıyp pen Ábilqaıyr oıratqa oısyrata soqqy beremiz dep al kúmpildemesin be. Ásirese handyqtan dámelenip, altyn taqty taqymymnyń astynan kórsem, dál osy joly kórermin dep ishteı nyǵyzdanyp júrgen Ábilqaıyr bıler keńesiniń sheshimi Qaıypqa aýnap túskenin estigende, tóbesine tóńkerilip kók aspan qulaǵandaı bop eseńgirep qalsa da, esin tez jınap ala qoıǵan edi. "Estisin esek qylýǵa qumar qazaqtyń qolynan bermegenin jolynan tartyp alarmyn. Hany kim, qaraqshysy kim — kórsin kózimen" degen áriden, tereńnen bir baılamǵa tirelip, Qaıypty oıratqa qarsy qyt-qyttap aıdap salǵan da sol edi. Árıne bıliktiń tizgini qolyna tıgen soń keshegi qatardaǵy Qaıyp han ǵana emes Qazaq Ordasynyń aq ordasyna keýdesin kekireıtken uly han ekenin oryspen tizelesip otyryp ejelgi ata jaýdy tumsyqtan soǵyp, elin jerine qondyryp, aqar-shaqar uly kóshpen týǵan jerge oralǵan barsha qazaqtyń alǵysymen, rıza kóńilimen Qaıyptyń dáleldemekshi bolǵanyn sezbeıtindeı kór kókirek emes edik qoı.

"Asyqpa, aptyqpa. Aldymen aldy-artyńdy barla. Orysyńmen odaǵyńnyń oryndalýyn taǵy pysyqta. Oń — solyńdy túgende. Alys-jaqynyńdy ekshe. Oırat — úırenisken jaý ǵoı. Qashyp ol ketpeıdi. Asyp-tasyp biz jelpinbeıik," degen aqylǵa taqyldyq jasap, keńesimizge kekesin bildirýge deıin barmap pa edi ol.

Sodan Orta júz batyrlary atqaqtaǵan Ábilqaıyrdan da, qaqańdaǵan Qaıyptan da sekem alyp, Arqar urandynyń aıaq astynan qylańdaǵan qyńyr qysastyǵynan jerinip, báriniń turaqty sózi bir aýyzdan ǵana shyǵyp, osy jolǵy shaıqasqa qatyspaýǵa uıǵarǵan edi. Basy álden birikpegen eldi, batasy ábden buzyla bastaǵan eldi basybaıly qulyndaı ǵyp, kónse, qosaryma qulyn — taıdaı ǵyp baılaımyn, kónbese, kótke teýip aıdaımyn dep kekireıý keshegi Táýkede de, burynǵy Qasym, Esim, Táýekelderde de bolmaǵan minez. Endeshe óz býyna ózi pisip, qaralaı máz bolǵan Qaıyp ta, sol Qaıyptyń qoltyǵyna dym búrkip, qýyrshaǵyndaı qankóbelek aınaldyryp otyrǵan

Ábilqaıyr da bilgenin jasaı bersin. Qarap júrip qanyn shashtyratyn Orta júz joq dep qamshylaryn bulǵaqtatyp, qarsy sózdi qardaı boratqan Qanjyǵaly Bógenbaı da, Qarakereı Qabanbaı da, Shaqshaquly Jánibek te, Kársón Aralbaı men Tańybaı da, Kerneı Túıte de, Saıdaly Nıaz da, Qara Toqa Myrzambet te, Taraqty Naımantaı da, Ýaq Sary da, Syrym Malaısary da, meniń inim Bódene de bet baqtyrmap edi-aý.

Áı, biraq... Tasyrlyq dendegen boıdyń aqyl kirgizer esik-tesigi bolmaıtynyn ár kezde kezdestirýmen kelemiz ǵoı áli. Sol esik — terezesi biteýli keýdege dalıtyp órkókirektiń órekpigen qanyna kekirt pendeniń eshkimdi mensinbes ýyn qosa aıdasa, Arqar urandy Shyńǵys áýletimiz deıtinder Alash urandy qarabaıyr qarasyn kózine ile qoıar ma. İlmedi ǵoı sonda.

Orta júz qoly bas tartsa da sol jolǵy joryqtan Ábilqaıyr bas tartpady. Túrkistanǵa árqaısysy jer qaıystyrǵan jasaǵymen kelgen batyrlaryn birinen soń birin topyrlatyp kirgizip, Qaıyp hannyń basyn aınaldyryp ala qoımady ma. Onyń ústine Orta júzdiń qosyny qatyspaımyz degendi estigende, talaıdan beri qandy shaıqastyń qara kórigin qyzdyryp, qyzyl maıdannyń delebesin qozdyryp, jaǵalasqan jaýyn tyrqyratyp qashyryp, aıdyn men aıbynyn asyryp júrgen solarsyz — aq baǵymyzdy synap kórsek, baǵamyzdy ósirip, bedelimizdi arttyryp, orys oń qolyn sozyp, óńin týra berip otyrǵanda jeńis dabylyn qaǵýymyzǵa shek bolmas degen dáme goı úmitpen Uly júz jasaǵy bas shulǵymasyn ba. Jer ústindegi qyr men syrdyń tyǵylýy men qubylýyn ǵana emes, jeti qat jer astyndaǵy kúbir — sybyrdyń da tórkinin tap basyp, qapysyz bajamdap, boljap otyratyn sergek Tókem, asylzat Tóle bı aǵam da tap sol joly dańǵylyn súrleýge aıyrbastap ala qoımaq bolǵan Uly júzdiń biraz bıiniń eki ıyǵyn qomdap, qos jaýyrynyn qos tóbedeı ósirip, Qaıyp hanǵa qol jaıyp batalaryn berip, tatýlyqtyń tyń irgesine áldebir synany qaǵyp jibergenderin kórgende qatty renjigen — di. Qymyzǵa da ókpelegish qazaqtyń áldebir ókpesine oraı tońtorys qalpyn saqtamaq bolǵan bılerdiń, saqtyq bildirgen Orta júz batyrlaryna ádeıi qabaqjylytpasyn sezgen soń qaıran Tókem odan ári únsiz qalǵan — dy. Qaıyp hannyń sol bılerge ózgeden góri yqylasynyń kóbirek aýǵanyna, elshilikterden kelgen taı — taı, teń — teń tartý — taralǵylardy bólýge kóbirek qatystyrǵanyna, tus-tustan, el-elden kelgen sáıgúlikterdiń tańdaýlylaryn taqymǵa basyp, aldaryna salǵanyna kádimgideı — aq qyzyqqandary ma?.. Áı, Tókem ondaıdy jaqtyrmaıtyn. Teginge umtylmas, ońaı oljaǵa qyzyqpas bireý bolsa, ol qasıetti Tóle aǵam bolar. Áı, sonda da dúnıe-boqtyń kóz qyzyqtyryp, adamdy aldap soǵaryn eskere bermeıtinimiz jaman — aý. Ótkende... baıaǵyda — aq deıinshi, oǵan da otyz jyldaı bop qalypty — aý. Tókeńniń at shaptyrym aq ordasyna alǵash kirgende, Buhardyń han saraıyna kirgendeı ári — sári kúıge túsip, ári tań qalǵanym, ári tamsanǵanym esimde. Altynmen aptap, kúmispen qaptaǵan keregeler, japsary men ıinderine asyl tastar ornatqan shombal shańyraqqa qarap ántek bas shaıqap qalǵanymdy suńǵyla da syrbaz Tókem sezip qap edi-aý sonda. Myrs etip qana kúlip: "Baryńdy barynsha bazarlap ót, marqaıǵanda baǵań da, básiń de ozar. Nárińdi jasynda ajarlap ót, qartaıǵanda sániń de, óniń de tozar. Ár nárse óz ýaqytymen" dep edi. Biraq kóńilimde sol astam bazarlaýdan dyq qalmap pa edi. Ózinde barmen kózge urý saltymyzda joq qoı, joq.

Hosh. Birdi aıtyp birge ketetin boppyn-aý. Sol jyly tamyzdyń aıaǵyna taman eki júzdiń otyz myń qolyn bastap Qaıyp pen Ábilqaıyr Aıagóz ózeniniń arǵy betine shyǵyp, jasanyp jatqan oırat qosynymen betpe-bet kezdesken qoı.

Aıtpaqshy Ábilqaıyr qolynda sol joryqqa qatysyp júzdik basqarǵan Balta batyrdyń aıtqanyn esime túsireıinshi. Namystan ólerdeı bop tútigip jetip, qylǵynyp áreń sóılep edi — aý qara sanynan oq tıgen jarasynan da buryn janyn qınaǵan azabynan kóbirek qınalyp.

Endi sol Baltanyń áńgimesi bıdiń kóz aldynda bar beder-boıaýymen tirilip sala berdi.

Sáske tús.

Baryldap kerneı bozdady.

Daryldap daýylpaz qaǵyldy.

Sol — aq eken qazaq qolynyń kele jatqanynan kúni buryn habarlanyp otyrǵan oırat qosyny aǵashtan qıyp shep quryp alǵan qamalynan baryldatyp kerneıin olar da bozdatpasyn ba, jańǵyrtyp daýylpazyn cap dalaǵa dúńkildetpesin be. "Kelseń, kel!" dep jatqan jaýǵa belsene kep tıisetin jaýjúrek Qazaq jaýyngerleri ıirile qalyp, oń qanatta shashaǵy jelbiregen aq týdy aıbyndata kóterip, Uly júzdiń ulyq urany "Buqarǵa" basyp kep qalǵanda Dýlat Seńkibaı, Shymyrdyń Qoıgeldisi, Oshaqtynyń Sańyraǵy, Botpaıdyń Sámeni, Shapyrashtynyń Emilinen Qaýmen men Dáýlet, Asylynan Qazybek, Sataı men Bólek, Janystan Ótegen, Alban Hangeldi batyrlar bastaǵan on myńnyń jarq — jurq jarqyldap kún kózimen shaǵylysqan aldaspandary, kóktiń tóbesi bolsa tesip óterdeı bir leppen úsh dúrkin aspanǵa aıbat shekken kók súńgileri jalaqtap, jalyndaǵan sar-bazdardyń kómeıinen tógilgen ár rýdyń urandary jalpaq dalanyń tósin dúbirletip dýyldap jarysyp ala jóneldi.

Dál osyndaı bop sol qanatta doǵasha ıilip jibek baýly jasyl týyn asqaqtata bulǵaqtatyp Kishi júz jasaǵy kún kúrkirinen de qudirettendirip "Tulpar! Tulpar! Tulpar!" dep óz ulys uranyn úsh márte qaıtaryp qalyp edi. Sol — aq eken Tabyn Bókenbaı, Tama Eset, Adaı Kóbesh, Kereıit Taılan, Shekti Qaıraq, Taılaq, Álim Baqtybaı, Shómekeı Kıikbaı, Tileý Orysbek batyrlardyń álekedeı jalanǵan jigitteri qylyshtaryn qımyldatyp, súńgilerin sýmańdatyp turyp ozan-urandy kók júzine yshqyna ytqytqanda, aspan tóńkerilip, jer aýdarylyp ketkendeı bolyp edi.

Qosynnyń orta tusy — "ordasyndaǵy" on myńdy quraǵan eki júzdiń ár túrli rýy men qaraqalpaq, qyrǵyzdar da dál aldarynda Jádiktiń qyzyl baıraǵyn alaýlatyp, aq saýyttary jarqyrap, qazaq qosynynyń aıbaryndaı bop turǵan uly han Qaıyp pen ári han, ári qolbasy — sardar Ábilqaıyrdyń qurmetine quzyrlyq jasap, áýeletip "Arqar! Arqar!" dep tórelerdiń uranyn alashynyń aýzymen áýlıelendirip bastaryna kóterip ala qoıdy.

Dál mundaı joıqyn ún, joıqyn daýys buryn — sońdy dál sol kúngideı estilmegen shyǵar — aý. Ózderine ózderi yrza bolǵan jasaqtyń ár jaýyngeriniń júzinde jaýǵa degen kek, jeńiske jetermiz degen senim tuna-tuna qalǵanyn kórgende, Qaıyp han da, Ábilqaıyr sardar da qatýly qabaqqa tátti úmitti qosa túıisip ala qoıysty.

Ábilqaıyr ádettegishe búgingi en shaıqastyń tártibin belgiletip alý úshin moınyna qońyraý taqqan úlektiń buıdasyn ustaǵan elshisine ortaǵa shyǵýyna ruqsat etip, basyn ızedi.

Ústine kilem jaýyp, basyna úki qadaǵan úlegin jetektep talaı maıdannyń perdesin túrip bergen, soqtaly aıqas pen surapyl shaıqastyń ótý tártibiniń uńǵyl-shuńǵylyna jetik, oırat tilin qazaq tilinen artyq bilmese kem bilmeıtin sirińke qara jigit aǵasy — maıdan elshisi asyqpaı attap, kóz mólshermen ashyq alańnyń orta tusyna jetip toqtady. Jetip toqtady da, qazaq qosynynyń ala baıraǵyn ersili-qarsyly bulǵap qap oırat jaqqa resmı belgi-bederlerin túgel qaıtalap, kórinis berdi. Sál tosqandaı qımylsyz qadalyp qarap turdy da, jińishke ashyq aıqyn daýsyn sańqyldata shyǵaryp, urys kádesiniń búgingi tártibiniń retin bajaılap qazaqsha bir túgendep ótti. Artynsha kómeıine tas tyǵylǵan jandaı daýysyn qylǵynta shyǵaryp, oıratsha maqamdap álgi aıtqandaryn jáne qaıtalady. Sózin bitire salysymen úleginiń buıdasynan tartyp, túıeniń basyn úsh ret kádimgideı ıgizdi. Sodan keıin úlekti oırattarǵa bir qyryndatyp burdy da, moınyna taǵylǵan qońyraýdy úsh dúrkin shyldyr-shyldyr sóıletti.

Sonymen rásim aıaqtaldy.

Jekpe-jektiń kezegi bastaldy.

Úlegin jetektegen elshi jaý jaǵynyń kádeshil elshisin ári-beri kútip, shyǵa qoımaǵan soń mańǵaz basyp keri qaıtty. Artyna qaraǵan da, qaraılaǵan da joq.

Búkil otyz myń qol bir aýyzdan jer jańǵyrta bir leppen álgindegi elshige ǵana qulaq túrgen atyrapty dúrliktirip cap-cap gúrildedi.

— Jekpe-jek!

— Jekpe-jek!

— Jekpe-jek!

Kúni buryn sardarmen kelisip qoıdy ma, álde myna delebe qozdyryp, qan qyzdyrar mol aıǵaıdan jigerine quıar tabandylyq tapty ma, qulager arǵymaǵyn aspanǵa tik shanshyltyp alyp, oıqastata qyryndatyp jetip Adaı batyry aqberen Kóbesh Qaıyp han men Ábilqaıyr sardardyń qarsysyna tura qaldy. Tura qaldy da, dýlyǵasyn sypyryp alyp, basyn ıip hannan ruqsat surady. Qaıyp Ábilqaıyrǵa jalt qarady.

— Mańdaıy jarqyraǵan jap-jas barshyn eken. Apyraı, asyǵystyq etpedi me?

— Aldıar! Jastyq — aq almastyń jarqyldaǵan júzi emes pe. Kóbesh batyr jas ta bolsa, bas bolýǵa ábden laıyq. Barsyn. Berińiz, ashyńyz jolyn erdiń, — dep Ábilqaıyr hannyń sekemin seıiltip jiberdi.

Qulager tuıaǵyn ár jerden bir tıgizip ashyq alańǵa qaraı jalyn júrek jas batyrdy ala jóneldi.

"Árýaqtaǵan" daýystar ár tustan úzdik — sozdyq estilip, tez óshti. Únsiz tynshyǵan qosyn bir jaǵynan anaý jastyń apyraqtap uly jekpe — jektiń tusaýkeserine batyl qadam basqanyna ári quptaı, ári kúdiktene qarap, endi qarsy betten jońǵar qaı batyryn shyǵarar eken dep baǵjıysyp qalyp edi.

Joq. Jońǵar oıraty búgin ejelgi maıdan erejesin de, soǵys tártibin de buzýyn odan ári údetip, bir qyrsyq eregiske túsip alǵandaı boldy. Kádeshil elshisin bir shyǵarmasa, endi anaý maıdan alańyn bir emes, birneshe márte aınalyp, alashtyń barlyq uranyn jamyratyp aıqaılap qasqaıa qarap turǵan jas batyr Kóbeshke batyryn áli shyǵarǵan joq. Qarsy betkeıin qıyp-kesip qalaǵan jýan-jýan aǵashtarmen qamal ornatyp qalqalanǵan oırattyń jeke oıqastar batyry túgil barshasynyń da nobaıy kórinbeıdi. Quddy bir jasyrynbaq oınaǵan jalpyldaq balanyń keıpine túsip alyp, sol oıynnyń qyzyǵynan áli de shyǵa almaı jatqandaı. Kenet álsiz ǵana zý etken sýyl estildi. Sol sýyldy Kóbesh batyr da zamat estip qalsa kerek, qulagerin qosaıaqtata tik shapshyta berdi. Tik shaptyǵan arǵymaqtyń qyl maıqanyna sur jebe saq ete tıdi.

Opyryla qulaǵan atynyń ústinen sekirip túsken Kóbeshke zýyldaǵan jebeler qardaı borady. Kóbesh qalqanyn keýdesine tósep, dál mynandaı sumdyq opasyzdyq jasaǵan jaýynyń soǵys tártibin óreskel buzǵanyna qatty ashýlanyp, ózi biletin qarǵys pen tildeýdiń bárin túbinen qopara aqtaryp, sheginip bara jatty.

Kerneı Daýdyń tuńǵyshy — Balta atyna qamshyny basyp kep qaldy da, quıǵytqan boıda zýyldaǵan jebelerden de jasqanbastan Kóbeshke jetip keldi. Eńkeıe túsip qolyn sozdy da:

— Tez! Jarmas! — dep eki — aq aıqaılap qalyp, qolynan shap bergen jigitti ile kóterip, artyna mingestirip aldy.

— Saq bol! Qalqanyńmen qalqalan!

Ekeýi, qudaı ońdap, qosynǵa aman-esen jetti.

— Alla razy bolsyn, Balta! Umytpaspyn osyndy, — dep ıyǵynan qysyp qap, alǵysyn bildirgen Kóbesh sypyrylyp túsip, áldebir salyqshynyń jetektep ákelgen atyna qarǵyp mindi.

Bul kezde Ábilqaıyr men Qaıyptyń qasyna biraz myńbasylar jınalyp qalǵan edi. Qabaqtary qatýlanyp, kózderinen yzaly ashýdyń oty ushqyndap, oırattardyń kóshpeli eldiń atam zamannan beri buljymaı kele jatqan tártibin buzyp, qaraqshynyń qaraqshysy jasamas, buzaqynyń buzaqysy táýekel ete almas óreskel aramdyqqa barǵanyna, jekpe-jektiń qasıetti kádesin aıaqqa basyp taptap, elden elge búlik basy bop taraıtyn opasyzdyqtyń alǵashqy súrleýin salǵanyna kúıinip, qanyna qaraıyp alǵan edi.

— Sumdyq! Sumdyq qoı myna jasaǵany!

— Budan ótken opasyzdyq bolmas!

— Eldikten qalǵany, sheńberden ketkeni ǵoı oırat qalmaqtyń!

— Jekpe-jektiń batyryn ańdaı ǵyp, taǵydaı kórip atyp ala qoıam degen sumdyqty kim kórgen!

— Já! Toqtańdar bosqa sýyldamaı! — dep Qaıyp han zirk etip shýdy tıyp aldy da, Ábilqaıyrǵa endi ne isteımiz degendeı ajyraıa qarady. Ábilqaıyr alǵash abdyrap qalǵan bolatyn, qazir aptyǵyn basyp, sabasyna túsken edi, hannyń zárli qarasynan yǵa qoımady.

— Tosamyz da...— dedi. Kózinde kúlki, ezýinde mysqyl taby biline qaldy.

— Neni... kimdi tosamyz? — dep Qaıyp endi tipti shaqshıa qadalǵanda, býryl saqaldyń tórelerge ǵana tán sırek qyldary shanshylyp-shanshylyp shyǵa keldi. Ár qyly bir-bir súńgideı soraıyp, qolynan kelse tap qazir anaý álde tatar tektes, álde tatar men orys arasynan shyqqan býdanǵa uqsas, biraq qazaq pen muńǵylǵa múlde kelmeıtin Ábilqaıyrdyń qýshyq shekesine, qup-qý jaǵyna kirsh-kirsh qadalardaı oqtala qalypty.

— Kimdi bolsyn, aldıa-ar!.. Sizge... Sizdiń ulu-uǵ mártebińizge qaıta-qaıta ýaǵda berip, shartyn jasap, osy aradan dál búgin tabylýymyzdy qatty qadalaǵan orys dostaryńyzdy tosamyz. Orys soldattaryn kútip alyp, tize qosamyz. Ot qarýynan ot tógip, dobyn tompyldatyp anaý opasyz soıqandardyń kúlin kókke ushyramyz.

Ábilqaıyrdyń daýysynan kekesin syzyn sezgendeı bolsa da, ózine kishireıip bas ıgen sardaryna Qaıyp han endi bastyrmalatyp eshteńe deı qoımady. Álgi sózderden keıin qasynda toptalǵan qolbasylardyń ózine synaı da, barlaı da qaraǵanyn jaqtyrmady ma, álde ýádeshil orystarynyń búgin de ýádesinen tabyla qoıýyna keýdesinde kúdigi oıandy ma, azý tisterin syqyrlata qaırap, jaq etterin bultyldata oınatyp jiberdi.

— Joq, Ábilqaıyr! Tospaımyz! Bosqan bókendeı tyraǵaılaıtyn jońǵardan jaýynger qazaq qaı kezde jasqanshaqtap turyp qalyp edi. Sony kórgeniń... kórgenderiń bar ma?

Manadan Sataı batyr namystan kógerip alyp, tuldanyp túr edi, atyn bir tebinip qap, ilgeri sýyryldy.

— Qorǵalaqtadym degenshe qor boldym deý kerek. Qas batyrymyzdy kóz aldymyzda kójekteı qýalaǵan qorlyǵynan jer bop turmyn, aldıar! Erdi namys óltirer. Ne oqtan, ne namystan óleıik. Bastaıyq shabýyldy!

— Sataı batyr jón aıtyp týr.

— Aıqaılap, attandap tıip, túrip shyǵý kerek.

— Jer bolǵan namysty sóıtip qana kókke kótere alarmyz.

Qaıyp sazarǵan bettiń yzbarymen taǵy da Ábilqaıyrǵa shúıildi.

— Estidiń be, sardar?

— Qulaq ashyq bolǵanmen kóńil kúpti-aý, taqsyr. Lap qoıýyn lap qoıarmyz — aý. Aldy ashyq, qalqasy joq betkeıden tyraǵaılap at qoıǵan bizdi aǵash qamaldyń tasasynda otyrǵan qalyń oırat qoǵadaı japyrmas pa, — dep Ábilqaıyr óz kúdigin jasyrmady.

Qaıyp han da oılanyńqyrap tomsaryp, myńbasylaryna suraýly júzin qydyrtty.

Batyrlardyń kóbinen jasy da úlken, kórgeni de kóp, tájirıbesi de mol Jetirý jasaǵynyń qolbasy Tama Eset tamaǵyndaǵy baýyn bosatyp, dýlyǵasyn sál shalqaıtyp qoıdy.

— Shabýyldyń shabýyly bolatynyn esker, Ábilqaıyr. Árıne, bas-kóz joq anaý aran aýzyna sarbazyńdy kese-kóldeneń tastaı sal dep turǵan eshkim joq. Men aıtsam, kórgenimdi ǵana aıtam. Bir kádege jarar dep aıtam. Sonaý Saıram qalasyna Syban-Rabtannyń shabýylyn kórgenniń biri menmin. Bala bolsam da, sol surapyl shabýyly áli esimde. Ottyń-tilsiz jaý ekenin alǵash sonda uqqam. Ottyń, jaǵa bilse, qısynyn taba bilse, almaıtyny, jalmamaıtyny joq. Saıdyń tasyndaı birer júz qulashy qarymdy jigitterge jebesine qaramaı jaǵylǵan kıgizdi tutatyp atqylatsań, anaý aǵash qamaly oırattardyń órt... ot molasyna aınalady.

Daýystar dýyldap qoıa berdi.

— Durys aqyl!

— Shyqqysy kelmegen, urys salǵysy kelmegen sálemderdi sóıtip indetý qajet!

— Qoıdaı úıtý kerek úımelep qalǵan nemelerdi!

Ábilqaıyr aqyryp jiberdi.

— Toqtat bylshyldy! Qaramaıyń daıyn turǵandaı dúrildep ala jónelgenderińe bolaıyn. Qane, salyqshylaryńnyń qaısysynda qaramaı bar edi?

Myńbasylar jym boldy.

— Áý, Eset aǵa! Esteligińizge rahmet! Sol estelikti erterek eskertkeninde qaramaıdy ákeler edik. Sonda qazirgideı dal bolmas edik. Al shabýyldy árıne bastaımyz. Sáke! — dep Sataı batyrǵa ıek kóterdi. — Oń qanattan úsh myńdy siz, Eset aǵa! Sol qanattan úsh myńdy siz, Orda tustan bes myńdy Dáýlet bastap, kerneı dabylymen shabýylǵa shyǵamyz. Nópir qarqyn bir basylmasyn. Es jıǵyzbaı, úreı shaqyryp ishke bir ótsek, qalǵan qoldy urysqa ózim shyǵaram.

Alla jar bolsyn, batyrlarym!

— Alla jar bolsyn!

Sálden keıin baryldap kerneı bozdady.

Sol bozdaǵan úndi úsh tustan úsh tolqyn bop umtylǵan qazaq sarbazdarynyń kómeıinen tógilgen ashshy aıǵaı men at tuıaǵynyń Qara jerdi qarsh-qarsh tepkilegen dúbiri jutyp jiberdi.

Kenet bultsyz aspannan kún kúrkiredi. Bultsyz aspannan topyldap jaı tústi. Túsken jeriniń topyraǵyn burq etkizip, eki — úsh attyny murttaı ushyra qoıý shańǵa kómip ketti. Topyldap ana jerden de, myna jerden de jaı túsip, besten, onnan dalaqtap shapqan qazaqtardy baýdaı túsirip jatyr.

Kenet áldebir daýys tóbe quıqany shymyrlata shyńǵyryp kep jiberdi.

— Zeńbirek! Zeńbirekten atyp jatyr!..

"Zeńbirek" degen sóz qazaq úshin ajal men tajal degendi ǵana bildiredi.

Sol-aq eken qazaq qoly jalt berdi.

Gúrs-gúrs zeńbirek atylyp, dobyn topyldatyp taǵy da biraz sarbazdy úıme-júıme ǵyp julyp-julyp aldy.

Tars-turs etken myltyqtardyń shańqyly mań dalany shabalana qaýyp-qaýyp jibergende qoı qumalaǵyndaı ushqyr qorǵasyn talaı tar qoltyqtan qapysyz qadalyp taqymy at beline jabysyp ósken túzdikterdi on — ondap ushyryp, qara jerdi tósimen qushtyryp, jyly qanymen sýartyp jatty...

Qatty ekpinmen tyraǵaılap qashqan qoldyń kóbisi bultara almaı jolyndaǵy apan men orǵa qarq bop, ústinen aýnap ótken nópir tuıaqtyń astynda janshylǵan at pen adamdardyń kisinegen, shyńǵyrǵan daýystary búkil atyrapty titirente bezektetip ala jóneldi.

Osynyń bárin kórip turǵan Qaıyp han urt etin kirsh-kirsh tistep, qandy túkirikti bylsh-bylsh túkirip, astyndaǵy tyqyrshyǵan aqsur aıǵyrdy qaıta-qaıta tuqyrtyp qoıyp, yzalana azý egeýden basqa amaly qurydy:

— Zeńbirek... Qaıdan aldy eken? Oırattarda buryn zeńbirek joq edi ǵoı. Joq edi-aý. Endi myltyqtary saqyldady ǵoı. Ot qarý bizde emes osylarda bolǵany ma? Áı, zándemi Mátibı! Taǵy aldadyń!.. Orystan dosyń bolsa, qoınyńda aıbaltań bolsyn dep Aq-tamberdi jyraý ótkende osyndaı minezinen túńilip aıtqan-aý.

Astyndaǵy shapshyp qoımaǵan aıǵyryn bastan salyp-salyp kep qaldy. Odan saıyn qosaıaqtap shapshyǵan at handy jyǵyp keterdeı atyryldy. Taqymy berik, at qulaǵynda oınap ósken qyr qazaǵy emes pe, kári keýdeniń ókpesi alqynyp, qany tasysa da, aqyry aıǵyrdy yrqyna kóndirip, tynyshtandyryp aldy. Ábilqaıyrǵa qyjyrlana qaraǵanda hannyń qarashyqtary kórinbeı alarǵan kózderi aırandanyp, eki kúmis túımedeı bop qadala qaldy.

— Shabýylyńdy kórdik, sardar. Berdik biraz qyrshyndy!

Ábilqaıyr endi ashyqtan ashyq kekete kúldi.

— Iá, biraz emes qazaqtyń talaı bozdaǵyn, talaı baýyrymyzdy kóz aldymyzda oqqa ushyrtyp óńmenimizge ot quıǵyzyp aldyq. Átteń-aı, sol qyrshyndardyń qazasynyń óz keýdeme qabir bop qazylyp, keýdeme kómilgenin kimge aıtarmyn. Sizge berilmek ot qarý menińshe, osy oırattarǵa berilgennen saý emes pe eken?

Qaıyptyń kúdigi de osy tóńirekti sharlap tur edi, sardarynyń boljaly sol kúdigin rastaı túskende, kómeıine qum quıylǵandaı úni óshti. Ábilqaıyrǵa qadalǵan kózderdiń yzǵary azaıyp bara jatty.

Endi barlyq shylbyr-tizgindi Ábilqaıyr óz qolyna ýystap ala qoıdy. Qashyp-pysqan jasaǵyn jıyp — terip, bir yńǵaıǵa keltirdi. Qaıtadan qatar-qatar turǵyzdy. Qadaý-qadaý buıyrdy. Qaıyp han bas shulǵyp kelisti. Súmeńdep ilesti.

Sarbazdar mańaıdaǵy ormannan aǵash kesti. Besten — onnan jabyla kóterip, shubyryp tasydy. Sol taý bop úıilgen aǵashtan qalap, qalmaqtardikinen bıiktetip qamal ornatty."Sen jasaǵan qamaldy, bálem oırat-qalmaq, biz jasaı almas deımisiń. Al onda... Kimdi kim alar eken? Kimdi kim bopsalar eken? Kórip alaıyq" degen kókirekshil dámemen keshegi qoıandaı bop quıryǵyn butyna tyǵyp ap, tyrqyraı qashqanyn umyta qoıǵan qazaqtar murty tikireıip, ózderi edireıip-edireıip shyǵa kelgen edi.

Ábilqaıyr endi "sasyqqamal" ádisin ustandy. Aǵash qorǵannyń bıik-bıik tusyna mergenderin tizip tastady. Sol quralaıǵa kózinen tıgizetin kóz mergen, qol mergen jigitter quldyrmamaıyn, buhar shıtisin, sadaq, jaǵyn jaý betkeıden bir burmaı, qamaldan bastaryn qyltıtqan oıratty qaǵyp túsirýmen boldy.

Bir-birlep kimdi taýysa alýshy edi. Osy ańdysýǵa qurylǵan Ábilqaıyrdyń "sasyq qamaly" sarbazdar dyń da, qolbasy, myńbasylardyń da dińkesine qatty tıip, júıkelerin múlde shyt matadaı qylyp juqartyp jiberdi.

— Aý, qashanǵy ıt pen mysyqtaı bola beremiz?

— Keń dalada otyryp, tar qyspaqqa ózimizdi ózimiz nege salyp tastadyq, á!

— Astyńdaǵy aryndaǵan atyńdy tastatqyzyp, butyńdy qos batpan etigińe artyp qoıǵyzǵan bul qudaıdyń qaı qysasy!

— Qorlyqtyń túbi-qorǵalaǵandyq-aý. İnnen basyn jyltyldatqan saryshunaqtaı bop buǵyp, tyǵylyp jan saqtaýǵa kóshkenimizdi estigen el betimizge túkiredi-aý!

Ásirese Qazybek bek pen Ótegen batyrdyń ashýynda shek bolmady.

— Apyraý, qamal-qamal dep qashanǵy qaqyldaı beremiz. Aý, qamal deıtindeı ol nemeń tórt qubylasyn túgel qorshap jatqan joq qoı. Qamal bolsa, qorǵan dese, ol bergi betkeıindegi qalqa ǵana. Anaý ashyq — tesik qos qaptaldan tutqıyldan tıisip, atsyz, beıqam otyrǵan oırattyń shańyn nege burq etkizbeımiz osy! — dep bek kijingende, ár qalyń qasy kishigirim bir-bir murttaı bop túksıgen Ótegen Qabaǵynan qar jaýdyrdy.

— Ras aıtasyń... Sóıtý kerek.

Ábilqaıyrdyń sup-sýyq júzi búlk etpesten álgilerge sazara tóndi.

— Iá, qamal degenge qamalyp otyrǵanymyz ras. Qamap qoıǵan taǵdyrymyz ba, talabymyz ba-oǵan da talaspaıyq. Sender bilgendi men de bilem dep óńesh sozǵym joq. Meni bógeıtin de, seskentetin de bir kúdik bop tur ǵoı. Sol kúdikti oı men boıdan qansha qýaıyn desem de, qutyla almaı álekpin. Anaý kóp zeńbirek pen sansyz myltyq oırattarǵa qaıdan keldi eken? Bizge tıesili ot qarý solarǵa aýysyp ketpedi me eken? Onyń ústine sender aıtqan qos qaptaldan shabýyl jasaý meniń oıyma keshe kelgen — di.

— Al onda nege bógeldik?-degen Sataı men Eset daýystary qabattasa estildi.

— Sender sol qos qaptaldyń topyraǵynyń túsine kóńil aýdardyńdar ma? — dep Ábilqaıyr qarsy suraq qoıdy.

— Á-á, topyraq deımisiń?!. Oı, shirkin... Báse dese sol topyraqtyń qara túsi ózgelerden nege bólek dep em-aý, — dep Kıikbaı batyr tamsandy. — Osynda gáp bar eken-aý, á!

— Ras aıtasyń, sardar! Qazylǵan jerdiń jańa topyraǵy dymqylyn joǵaltpaı qaraıyp kórinbes pe! Kádigi sonda eken-aý! — dep Qoıgeldi Ábilqaıyrǵa razy pishinmen bas ızedi.

— Báse, tegin adam taz bola ma. Ábekeń jer jadysyn bilmese, sardar saılar ma edik, — dep endi Qaýmen qazaqtyń tez qaıtqysh ádetimen álgindegi qataıǵan raılardy jibitip jiberdi.

Ábilqaıyr oń qoldyń sál qımylymen sabyrlyq saqtaýǵa shaqyryp edi, batyrlar abyr-sabyrdy tıyp ala qoıdy.

— Qos qaptaldan birdeı bir mezgilde shabýyldasaq, oırattyń esin shyǵarardaı desimizdiń bar ekenin keshe ǵana baıqaǵanmyn. Aıadaı jerge uılyqqan oırattyń bizden qarasy az ekenin kóz mólsher, kóńil tarazymen shamalap ta alǵam. Bir ǵana kiltıpany — anaý qazylǵan jer, árıne, op ekeni daýsyz. Onyń uzyny sonaý arttaǵy tóbege tirelip jatqany sózsiz. Eni qansha deseńshi. Sonysy beımálim ǵoı. Aryndaǵan at-matyńmen jutyp jiberer tereń op bolsa, ǵaskerdi bosqa qyryp almas pa ekem dep qaýiptengem. Onyń ústine orystyń ot qarýy oq búrkip, dobymen tómpeshtese, odan óter zobalań jáne bolmas. Meni bógegen de, qolymdy jipsiz baılaǵan da osy boljam men osy kúdik qoı, — dep Ábilqaıyr kúrsingende at jaqty sulýsha júziniń mańdaıyna kese-kóldeneń sulaǵan úsh ırek syzyq tereńdeı qaldy.

Myńbasylar myna sózderden keıin ańys ańdysqan keıipten tez arylyp endigi yńǵaıdyń betalysyn oılasýǵa, baılasýǵa kóshti. Kúni boıy úlkenderdiń sózine aralaspaı ózara áldeneni kúbirlesip otyrǵan jastary eń kishi ekeýi — Adaıdyń keshe ǵana kózge túsip aty aýyzǵa ilinip osyndaǵy kóp qazaqtyń qurmetine bólengen Kóbesh pen Sataı batyrdyń jas perisi Bólek ulan sardarǵa qaıta — qaıta qarap, óndirshek sozǵandaryn Tabynnyń batyry Bókenbaı baıqap qaldy da, keńk-keńk kúldi.

— Áı, Kóbesh! Áı, Bólek! Jaýbasar jigittiń japaqtamasyn bilmeýshi me edińder! İshke búkkenderiń tisterińe tyǵyla qapty. Tisteı bermeı bosatyńdar! Aıtyńdar,— dedi.

Bólek Kóbeshtiń bir jas úlkendigin syılap, bas ızep jol berdi.

Kóbesh tez jınaqtalyp, tizerleı eńse tiktep, sardarǵa júzin tolyq bura, nurlanǵan bettiń qanyn oınata qarady.

"Azamat jigitter osylardan shyǵady-aý! Jalyndap turǵanyn — aı barshynnyń! Suqtana bermeıinshi. Til — kózden saqtasyn táńirim bolaıyn dep turǵan ulandy!" dep Ábilqaıyr súısingenin jasyrmastan ıek qaǵyp qana ruqsat berdi.

— Aǵalar! Jaqsy aǵalar! Aıypqa buıyrmańyzdar ushqarylyq jasap alsaq. Biz myna Bólek myrza ekeýmiz mynadaı bir uıǵarymǵa tireldik, — Kóbesh Bólekke burylyp kóz qıyǵymen sıpap ótip kidirińkiregende, aǵaıyndy Qaıraq pen Taılaq kúlimsirep ezý tartyp:

— Kidirme, Kóbesh qaraq!

— Qasqa balaǵa keshe kóńilim tolǵan. Bógelme, Kóbesh! — dep qalysty

Kóbesh aǵalaryna jaǵalaı qarap ótip, sol nurlanǵan júzin qaıtadan sardarǵa qarata berdi.

— Biz Bólek ekeýmiz anaý qara qalmaqtyń qos qaptalynan tún jamylyp baryp, bir mezgilde lap qoısaq deımiz. Kóp adamnyń qajeti de joq. Eki jaqtan bes júzdikten quıyndaı ushyp jetsek, óte alsaq, oırattyń kóligin qýyp ketip, jaıaý qaldyrar edik. Aıtpaǵymyz osy.

Ábilqaıyr birden jaýap bermeı, oılanyp qaldy. Sardar oılanǵanda ózgeler de, biri ishteı quptap, biri qobaljyp, "Áı, sol degenderi oıdaǵydaı bola qoıar ma eken!" dep kúdik súırep, kúmiljitken kúıden aryla alar emes.

— Bararsyń-aý. Shabýylǵa shyǵarsyń-aý... Tún beıqamyn eskerermiz-aý. Sonda, Kóbeshjan, aldyńdaǵy kóldeneń ordan qalaı, qaıtip ótpek oıyń bar. Astyndaǵy atyń qus emes, ushyp óter deıtin. Qanaty joq. Óte almasań, sol orǵa óziń baryp túsip, óziń qaryq bolaryńdy bildiń be, — dep júrek shaılyqtyrar qaýpin seltıtip kórsete qoıdy.

— Apyraı, sonysy bar eken-aý! — dep Orysbek qınalǵanda, kózindegi álgibir ázirdegi jylt sónip bara jatty.

— Bul or ǵana emes, bizge qazaqqa kelgen sor boldy — aý, — dep Hangeldi shydaı almaı manadan qolynda ustap otyrǵan múıiz shaqshasyn ókshesine tyq-tyq uryp qap, tyǵynyn burap ashyp bas barmaǵynyń aǵash qasyqtyń aýmaǵyndaı tyrnaǵynyń ústine bytyradaı bop domalaǵan nasybaıdy eki tanaýǵa kezek shekidi.

Artynsha júdemeldete túshkirdi.

— Aý, múmkin ol or da, oppa da emes, kóz boıaý birdeńe bolsa she. Sol oırat — qalmaǵyń sonshama jerdi op — ońaı, tep — tez qaza qoıdy degenge ıtim sensin, — dep Baqtybaı basqa qyrdan shań berdi. Osy ilikke endi Sańyraq batyr shylbyr sozdy.

— Ras aıtady. Qara qalmaqtyń dál sóıte qoıýǵa, áı moıny da jar bermes, ýaqyty da jetpes. Bular biz sıaqty attan tússe, aıaǵy súrine beretin súreıler emes pe. Baıqastaý kerek. Bólek pen Kóbeshtiń uıǵarymyn men qısynǵa keler dep otyrmyn-aý.

— Sonda sen, Sańyraq, bas-kóz joq bas salýdy qajet kóresiń, á.

Sańyraq Ábilqaıyrdyń sańq etkeninen yqqan joq.

— Iá! Biraq bas — kóz joq bas salýdy aıtpaımyn. Oırattyń oılamaǵan tusynan tutqıyldan qos qaptaldap tıip, shuǵyl aralassaq deımin. Záre — quty qashqan jaý uıqy-tuıqy bop esinen adasady sonda.

— Al sol eki qaptaldan da ot búrkip qoıa berse, sonshama adamyńdy qan soqtaǵa salaryńdy eskerdiń be? Onsyzda keshe qanshama sarbazymyzdy qyryp aldyq.

— Ólem dep qoryqsaq, onda osy araǵa, myna Aıagóz boıyna nege kelip edik!

— Báse dese! Jaǵalasýǵa kelip, yrǵasýǵa da jaramaǵanymyz qalaı osy?

— Kókiregimiz aıaqqaptaı, biraq aıaqtaǵy sýǵa ketip otyrmyz.

— Qorqa — qorqa qoradan qoı qoıǵyzbaı, qostan qaıyrarǵa jylqy tappaı, jerden taǵy aıyrylyp, jetisip júrgendeı jertezek bola bergenimizden qaıyr ne, zaıyr ne.

— Al sonda ne deısiń?

— Ne deıin. Soǵysyp ólem, ólmesem aıqasyp jeńem deımin,— dedi Sańyraq.

— Jeńe almaı qyrylyp qalsaq she?

— Qyrylsaq, sheıit ketemiz. Biraq namysymyzdy jerge taptatpaımyz. Erteńgi urpaqqa ertegideı bop erligimiz taraıdy.

— Bos sóz. Qaı qyrylǵan qazaqtyń qabirin izdegen ulyn, urpaǵyn kórip eń? Anaý Altaıǵa, sonaý Eren — qabyrǵaǵa baryp kómýsiz qalǵan atasynyń, qabirsiz qalǵan ákesiniń betin jappaq bolǵan bala men nemereni kórsetshi maǵan. Esi keterdeı eńirep án men jyrǵa qosqan solardyń erlikterin atashy, qane!

— Aý, soǵysam degenim — jeńemin degenim emes pe. Jeńsem sol oba bop qalǵan, tóbe bop tompaıǵan molalarǵa jetem degenim emes pe. Án nege aıtylmasyn. Jyr nege tolǵanbasyn. Qaı aýyldyń qaı ánin túgel estip ek? Qaı qıyrdyń qaı jyryn tegis bilip ek? Aıtylǵan shyǵar, aıtqan shyǵar kókeıkestisin kómekeıi búlkildegen jyrshylarym. Shyrqyratqan shyǵar muńǵa bókken janynyń joqtaýyndaı ǵyp asylyn ardaq tutqan ánshilerim ata-baba armanyn. Kóksegenin! Kóksegenin solardyń óz óksiginen kek tutatyp!-degen Qoıgeldi batyrdyń kózinen ot ushqyndady.

— Já! Jelpildete de bermeıik. Jalpyldaı da bermeıik. Bekinistegi jaýǵa dalaqtap qarsy shapqan qaı qazaqty kórip edińder buryn. Anaý tóbege arqasyn tirep, aldyna qalqasyn tósep alyp otyrǵan oırat — osal emes. Bekinip soǵysýdan aldyna jan salmaıtyn qara qalmaqqa qalyń shúrshit te túk jasaı almaıtynyn esterińnen nege shyǵarasyńdar? Anaý ot qarýdyń tym kóbeıip ketkeninen nege shoshymaısyńdar? Aýzy túktilerdiń soǵys tásilinde qara jerdi qaqyrata tilip tastap, sol apan — jyraǵa qonjyqtaı qonjıyp otyryp, ústine kelgen atty — jaıaýdy qoǵadaı japyratynyn men sol orystardyń óz aýzynan estigem. Sol jyra — apanyn olardyń ireditdeıtiniń de bilem. Anaý qos qaptaldaǵy dál sol jıren saqaldardyń jasatqany.

— Sóıtsin — aq. Sonda biz ne istemekpiz? Kúnge kúıip, qudaıdan tilep myna medıen dalada tútin salǵan ańshydaı taltaıyp qarap otyra beremiz be?— dedi Sámen ashynyp.

— Odan basqa ne qaldy? Qamadyq pa, qamadyq. Shyntýaıtyn aıtsam, olar ózin ózderi tórt jaǵyn túgel tuıyqtap qamap otyr. Otyrsyn. Qashanǵa deıin shydar eken, — dep Ábilqaıyr álgige jalt etip túıildi.

— Olar shydaýy múmkin. Qamalǵan soń qamdanyp daıyndalyp, azyq — túligin artynyp-tartynyp jetken bolar. Al, biz she? — dep Eset dúrse qoıa berdi.

— Azyq — túlik adamyna, sherigine jetkenmen, anaý tar jerge uıyqqan kóligine, júzdegen túıesine, myńdaǵan jylqysyna qaıdan jetsin. Eki — úsh — aq kúnde aqtaqyr bolatyn jerdiń topyraǵyn talǵamasa, ot — sýdy qaıdan alaryn oıladyńdar ma, — dep Ábilqaıyr shaqshıdy.

— Áı, ras! Bunyń kókeıge qonady-aý. Sonshama janýarǵa otynan da buryn sýyn taýyp berý qıynnyń qıyny ǵoı. Shydaı almas. Qudaı ıip qamalynan qylań berip, jazyǵyma at basyn bursynshy, áı, bir tóbelerinen jasyn túsirip,oınap bir bereıin! — dep Seńkibaı batyr qyshyrlanǵanda, Taılaq dál qazir búrip túserdeı — aq jambasyn kóterip qoıyp, qopańdap ketti.

— Keń jerge keltirip, qarsy aldyma shyǵaryp berse, qara qalmaqtyń qaraqoshqyl qanynan ózen aǵyzbasam maǵan sert! — dep belindegi qanjaryn qynynan sýyryp alyp, jarq — jurq etken júzinen súıip aldy.

Osy baılamǵa ıa desken soń endi qamalda qamalyp otyrǵan oıratty qıa bastyrmaý úshin qazaq qosyny álgi jaý bekinisin zeńbirek doby, myltyq oǵy jetpes jerge deıin jaqyndap úsh jaǵynan doǵadaı ıilip kep qorshady da jatyp aldy. Eski orynda soıys jáne saýyn malyn, ereýil, qosar attaryn baǵyp, kútýshi salyqshylar men azyq — túlik daıyndaıtyn qazanshylar ǵana qalǵan edi.

Úshinshi kúnniń de kishi sáskesi kelip jetti. Aǵash qamaldarynyń ústinde aǵash qalqalap shoqıyp-shoqıyp otyrǵan mergenderine sengen qazaqtar attaryna shylbyr boıy keńistik berip, ózderi sulaı — sulaı ketken edi. Aspannan bult kórinbeı, kókjıekten sýyldap jel espeı, tóbege tyrmysa órmelep bara jatqan kún álden — aq shekelerdi qyzdyra jónelgen soń, kóleńke bolar buta izdep, shı túbin panalap bir jambastaı jyljyǵan sarbazdar sonaý tóbe — shoqylardaǵy shoshańdaǵan sholǵynshylaryna sendi me, saqtyqty umytyp múlde qannen-qapersiz shashyrap ketti.

Joryq shatyrynda jatqan Qaıyp han Ábilqaıyr sardardy ózinen qashqaqtap júrgendeı sezindi me, jalań qylyshynyń birin jumsap, shaqyrtyp aldy.

Ábilqaıyr ońashada hannyń yńǵaıyna barynsha ılige beretin maıysqaq ádetimen qolyn qýsyryp, basyn ıip, bosaǵada sál kidirdi.

— Jaı shaqyrdyńyz ba, taqsyr?

— Kel, otyr munda. Sonymen, Ábilqaıyr, mynaý seniń qaı bultaǵyń?-Hannyń kózi shatynaı qadaldy.

— Bultaǵyńyzdy túsinbedim.

— Nege aınalsoqtatyp kettiń. Nege kibirtiktete beresiń qoldy?

— Seskenem.

— Kimnen?

— Orystardan. Ásirese sizdiń Mátibıdeı gýbernatordan.

— Qalaısha?

— Anaý oırattyń zeńbiregi nege kóp? Bizdiń jobamyz boıynsha Syban — Rabtan nemeniń álgi tutqyn orystary jasady degen zeńbirekter sany ári ketse úsheýden aspas edi. Al myna arada sonyń dobynyń ushýymen eseptegenimde týra on jetisi tur. Ot qarýy taǵy kóp. Oq boratqanda jańbyrdaı jaýǵyzady.

Qaıyp bosańsydy.

— Tapty da tabatyn jerinen...

— Sol tabatyn jeri bireý-aq qoı, taqsyr. Sol jer bizge tabylmaı, osylarǵa, oırattarǵa qalaı tabyldy, nege tabyldy degen kúdik keýdemdi kemirip barady-aý, — dep Ábilqaıyr qynjyla bas shaıqady.

— Sonda sen sol Mátibı satyp ketti deýden saý emessiń be? — dep han ilez shuqshıdy.

— Satyp ketti me, shatasyp ketti me, álde odan da zormen qysas jaýlyqqa basty ma, áı, myna zirkili kóbeıgen zeńbirekterdiń arandaı bop bizge qaraı aýyzdaryn ashýy tegin emes.

— Endi ne istemeksiń? Omalyp otyra beremiz be?

— Omalý qamaýdan góri tıimdirek. Qamaýdaǵy qara qalmaq qashanǵy shydar deısiz. Oty shaıylǵan soń aty ne jemek?.. Óz qamaýynan ózderi tyrapaılap qashqanda, bas salam!

Ábilqaıyrdyń kózi ushqyndap — ushqyndap ketti. Qaıyp ishinen: "Áı, mynaýyń osal emes-aý. Oılaǵanyn jasaı alsa, oırattyń dál osy joly kúlin kókke ushyrarmyz — aq!" dep otyrdy da, keliskendeı bop ıek qaqty.

— Qaqpanǵa túsken eken onda olar. Sonysy kerek.

Syrttan áldebir dabyr-dúbir qattyraq estilip, ishke jalań qylysh kirip keldi.

— Aldıar! Tez turyńyz. Qorshaýda qaldyq. Qaptap kep qaldy!

— Ne deıdi! Ne dep tursyń sen sum! — dep Qaıyp han tizeleri sartyldap, kári býyndary ıkemge kelmeı ornynan turyp kete almaı, aqyryp qaldy. Ábilqaıyr handy qoltyǵynan súırete tartyp eki aıaǵyna tik turǵyzdy da syrtqa umtyldy.

Bul kezde jerde aıqaı, kókte aıqaı dúrbeleń sapyrylys dalany basyp ketip edi. Birin-biri tyńdamaı bas saýǵalaı júgirgen jurttyń úreıli daýystary tus-tustan jamyrap jatyr.

— Oıbaı! Anaý salyqshylardy túgel týrap tastapty deıdi.

— Áne, áne! Qaptap keledi!

— Tý syrtymyzdan túre soǵaıyn degeni-aý, bul kápir nemeler!

— Aldyń jar, artyń or-naǵyz Qorqyttyń kóri osy!

— Áı, qapyda qaldyq-aý! Qapyda qaldyq!

— Hannyń túri anaý bolsa, sardaryńnyń sıqy mynaý bolsa, qapynyń qapysynda qala bermeı, jan saqta, qazaq, jan saqta!

Arqa tustaǵy qazanshylar men salyqshylar jaqtan tutasa kóterilgen shań jarty aspandy jaýyp ketkenin kórgende esi shyǵyp, úreı bılegen qazaq qosyny eshkimdi tyńdamastaı esirik kúıge ushyraǵan edi. Shylbyryn súırete úrikken attaryn biri qýyp, biri minip alyp, mıdaı aralasyp ketti.

Dál osy kezde qamalynda "qamalyp" otyrǵan oırattar jataǵan kólikterin sýmańdatyp qos qaptaldan taý sýyndaı aqtarylyp, oq pen jebeni qabat jaýdyryp lap qoıyp kep qaldy. Qazyldy degen ory da, qabady, jutady degen oppasy da joq bop shyqty. Kózderi atyzdaı bolǵan qazaqtar mynaý qos qyspaqtan qalaı qutylamyz degen úlken úreı boıyn bılep, áp — sátte órshil rýhtan da, kekshil talaptan da jurdaı bop aırylyp, bas saýǵalaýdyń sasyq amalyna kóshti.

Rýhy qashqan qol — ýyǵy synǵan úı tárizdi. Shańyraǵy opyrylyp qulap, otyn sóndirip, oshaǵynyń kúlin kókke ushyrady. Rýhynan aıyrylǵan qazaq jasaǵy dál osyndaı úreı budan esirik halge dýshar bop tyraǵaılap qashyp kep bersin. Qashanda "qashqan jaýǵa qatyn er" bolatyny belgili. Qamaldaǵysy bar, qazanshylar men salyqshylardy jaýkemdep, mol oljaǵa qaryq bop, esirgen tyń kúshi bar oırat qoly qarsy turýdy, qarý kóterýdi múlde umytqan qashqan — pysqandardy tirsektep qýyp, súńgimen shabaqtap, qylyshpen týralap, sadaqpen jebelep ońdap — jıyrmalap túsirip, júzdep qoralap, qorshap tutqyndap alyp, azanda ǵana aq tozańdy aspanǵa shyǵaryp arshyndaı basqan adýyn qazaq qosynyn toz — toz qyp tozdyryp — aq jiberdi.

Qasynda on shaqty ǵana jalańqylysh nókeri bar Qaıyp pen Ábilqaıyr álgi qańqyrǵynnan áýpirimdep áreń sytylyp shyǵyp edi. Sol ketkennen artyna bir burylmastan Túrkistan qaıdasyń dep tike tartyp ketken handy jolyna shyǵaryp salyp, Ábilqaıyr sardar bytyraǵan jasaǵynyń basyn qosýdyń amalyn kúıttedi.

Balta men Kóbesh alǵash qyzý dúrmekpen at basyn biraz bosatyp alsa da,ekeýiniń juptary jazylmaǵanyna kádimgideı arqalanyp, endi óz myńdyǵynyń jigitterine aıqaılaı es berip, mańaılaryna toptastyra aýlaqtaı bergen edi. Bulardyń á dep qozǵalǵan orny — orda tús, ortalyq bólik bolǵandyqtan baǵyttary salyqshylardyń ústinen basyp ótkizýge tıis edi. Solaı da boldy. Salyqshylardy malymen baılap, aıdap áketip bara jatqan sholǵynshy oırattardyń qarasyn kórgende Kóbesh Baltaǵa jalt buryldy. Sekseýildiń shoǵyndaı bop qyzarǵan janardan Balta Adaı jasynyń qatty qaıratqa mingenin aıtqyzbaı — aq uqty da, basyn qulshyna ızeı berdi.

— Tize qosyńyz, Balta aǵa.

Kóbesh aıqaıǵa basyp kep qaldy.

— Ýaı, qyrandarym! Ólseń — sheıitsiń! Óltirseń — bıiksiń! Ázireıil kelmeı jan shyqpas! Qutqar anaý quldyqqa túsken baýyrlaryńdy! Qutqar myna tabanǵa túsken namysymdy! Umtyl!Baýdaı túsir!

Balta óziniń kómeılete qalaı aıqaılap jibergenin sezbeı de qaldy.

— Bas qamshyny! Qý kegińdi! Alash! Alash! Alash!

Alash urany asqaqtaǵanda qaı qazaqtyń, qaı qarashynyń qany qyzbaýshy edi. Kóbesh pen Baltanyń sońyna bes júzge tarta ilesken jaýyngerler aldy — artymyzdan oraı qoıyp, bas kóterer qazaq dál búgin tabyla qoımas dep arqasyn keńge salyp, ár tutqyndy bir uryp qap, ár qazanshyny bir salyp qap masaırap bara jatqan jaýyna tutqıyldan dúrse qoıa berdi.

Satyr — sutyr shaıqas bastala ketti. Shaqyldaǵan temir daýysy ot shashyratyp qulaq jarǵaǵyn qıdalaıdy. Shapshyǵan at, shapshyǵan qan, qulaǵan ólik, jyǵylǵan jylqy tuıaq astynan qoparyla kóterilgen qalyń shańǵa kómildi. Qazaq jaǵy basymdyǵyn jasady. Beıqam oırat sherikterin sút pisirim ýaqyt ishinde týraǵanyn týrap, túıregenin túırep, domalatyp — domalatyp tastap, shyǵandap qashqan tul attardy qýalap, quryqtap ustap, ıirip alyp keldi.

Salyqshylar men qazanshylardyń bul arada úsh júzdeıi ǵana bar edi, negizgi bóligin alǵashqy dúrmekpen mal — múlikpen qosa aıdap ketken bolatyn.

Salyqshylardyń biri qylǵyna aıqaılap, baqyrǵan túıesin bastan salyp — salyp jiberdi.

— Bu shirkinniń aýylda júrseń báıbishesi baqyraýyq, túzde júrseń túıesi baqyraýyq! Ábden — aq zyqymdy shyǵardy — aý, — dep áldekimdi jeti atasyna jetkize túgendep boqtap shyqty.

Balta álgige ekpindete jetip bardy.

— Nege aıqaılaı beresiń? Nege shaptyǵyp tursyń?

Túıeshi shal eltirisi qyrqylǵan eski bórkin jerge atyp urdy. Taqyrlap qyryqqan tóbesin nuqyp-nuqyp qaldy.

— Myna bastyń sory bes batpan! Myna keýdemniń zary bes qap. Nege oıbaılamaıyn, nege baıbaılamaıyn, — dep kirtıip ketken tyshqan kózderin jypylyqtatyp, ashyp, japty.

— Sonshama ol ne qylǵan batpan sor. Qolymnan kelse, soryńdy soryp tastaıyn.

— Áý, seniń atyń Ábilqaıyr emes qoı, á?!

— Iá, Ábilqaıyr emes.

— Sen sardar da emessiń, á!

— Iá, emespin.

— Al dep te, ber dep te, bar dep te, joq dep te aıta almaısyń, á.

— Áý, otaǵasy! Al deı qoıatyn dál qazir eshteńem joq. Ber deıtin senen mynaý eski bórkińnen basqa qyzyǵarlyq eshteńe kórip turǵam joq. Bar dep nemdi buldaıyn. Joq dep nemdi aıaıyn.

— Endeshe, basymdy sen de qatyrma! — dep shal qıqarlyqqa basyp, buıdany tartyp qap, murny qurttaǵan túıeni byq etkizip qap, onysyn da azsynǵandaı qamshymen osyp jiberdi. Túıeniń baqyrǵany dalany basyna kóterdi.

Kóbesh únsiz turǵan, shydaı almady.

— Áý, qart! Kóp bylshylǵa ýaqyt joq. Túıeńdi jetekte de anaý salyqshylarǵa iles! — dedi.

Shal yǵyp qaldy. Bórkin basyna qondyra saldy da, túıege artqan tórt úlken qumyrany túrtip-túrtip jiberdi.

— Mynalardy... myna kespekterdi osylaı ersili — qarsyly tası berem be?

— Onyńda sonshama qundaıtyndaı ne bar edi? — dep Kóbesh ezý tartqan syńaı bildirdi.

— Men úshin munyń kók tıyndyq quny joq.

— Onda ne ǵyp tastamaı júrsiń?

— Áý, men aıtpadym ba, maǵan buıyratyn da, maǵan buıryǵyn oryndamasam qamshy úıiretin de Ábilqaıyr sardar dep. Bul sonyń buıryǵymen myna túıeni baqyrtyp órkeshin qajaǵan kespekter. Myna meni baqyraýyq túıemen qosa baqyrtyp qoıǵan bes batpan sorym, bes qap zarym! Áıtpese bul ıt sarymas, dońyz jolamas sasyq suıyǵyńdy baıaǵyda — aq qotaryp tastamaspem, — degende shaldyń kózindegi taram — taram qantamyrlary badyraıyp qoıa berdi.

— Ol netken suıyq? — dep Balta qamshynyń sabymen bir kespek qysh qumyrany túrtip qaldy. Álde qumyranyń ózi burynnan jarylyp turdy ma,álde qamshynyń saby osal jerine oqys tıdi me, kespek qaq bólindi. Qaq bólingen kespek — qumyradan saý etip aqtarylǵan qaramaı mańaıǵa shashyraı quıyldy. Túıeniń ekinshi búıirinen teńdegen ekinshi kespek te sýsyp qulap, qara jerge tars etip tıip, kúlparsha bop, qaramaıdy aqtardy da tastady.

— Áı, mynaý qaramaı ǵoı?!

— Iá! Qaramaıdyń dál ózi! — dedi shal.

— Úsh kún buryn boldy ǵoı bul qaramaı? — dep Kóbesh qaıtalap surap, atynan dik etip sekirip tústi.

— Iá. Úsh kún buryn da, on úsh kún buryn da bar bolatyn. Endi mine eki kespegi joq. Endi men sardarǵa basymmen jaýap berem. Óıtkeni ol kespekti syndyryp, qaramaıyn tógip alsań, basyńmen jaýap beresiń degen bolatyn.

Kóbesh jerdegi qaraqoshqyldanyp jaıylyp bara jatqan qoımaljyń suıyqqa saýsaǵyn tıgizip, murnyna taqap ıiskedi.

— Sol! Qaramaı... Sumdyq qoı!

Túsi surlana buzylyp ketti. Balta Kóbeshtiń ne degenin onsha túsinbese de,áıteýir bir túıtkildiń bolǵanyna, sol túıtkilge myna jas jigittiń qatty túıilgenin de baıqap qaldy.

Biraz beldi artqa tastaǵan kezde ǵana, Kóbesh Baltany jigitterden attaryn ozdyra bólektep áketti. Sol boıda kún uzynǵy oıyn on saqqa júgirtken túıtkilin jasyrmastan jaıyp saldy.

— Balta aǵa, men bir sumdyq nárseden qatty túıilip kelem. Alǵash kelgen kúni álgi men jekpe — jekke shyqqannan keıin batyrlardyń han men sardardyń qasyna jınalyp qalǵanyn kórip men de barǵan edim.

— Kórgem. Atqa mine salysymen shoqyta jónelgensiń.

— Sol arada Eset batyr Ábilqaıyrǵa aǵash qamaldy ot baılaǵan jebemen atyp, qamaldy órtep, oırattardy tyǵylǵan jerinen aıdap shyǵý qajet dep aıtýdaı — aq aıtyp edi. Sardardyń soǵan sol usynysqa nege qarsy bola ketkenin qazir de túsinbeı kelem. Syltaýdy kóbeıtip edi. Ásirese "Qaramaıyń qaıda? Daıyn turǵandaı dúrildeısińder. Joq qaramaıdy men qaıdan tabam?" dep zirkildegeni áli qulaǵymnan keter emes. Nege óıdedi? Nege ákelgen álgi tórt kespek qaramaıdy? Ákelgenin nege jasyrdy? Osyǵan mıym jeter emes, Balta aǵa, — dep Kóbesh eńserile buryldy.

— Ras aıtasyń ba? Qaramaı joq dedi me?

— Óz qulaǵymmen estidim ǵoı.

— Apyraý, ózi ádeıilep sonaý jer túbinen ákelip, ózi ony ózgelerden jasyryp qalǵanyna qaraǵanda, sultannyń ishke búkken bir sum...ıá, sumdyǵy bolǵany ma? Bolǵany ǵoı, — dep endi Balta da bas shaıqady.

— Eset aǵanyń aıtqan amalyn jasaǵanymyzda sol kúni-aq oırattyń tas — talqanyn shyǵaryp, bárin de opyr — topyr etip, jeńis dabylyn biz qaǵar edik. Búgingideı qandy qyrǵynǵa ushyramas edik, — dep kúrsingen Kóbeshtiń kózi muńaıyp bara jatty. — Aıamaǵany ma?... Óz jasaǵyn, óz jaýyngerin osyndaı halge uryndyraryn sezbedi me? Sezbese sezbegen de bolar. Biraq bar nárseni joq deýinde bir kiltıpan jatyr ǵoı. Jatyr-aý!..

Balta da osy kúdikten aryla almaı keledi.

"Nege sóıtti eken? Qazaqty temir tor, tar qamaýǵa túsirgende sultanǵa ne paıda? Álde qazaq jasaǵy jeńilse, onda oǵan, sultanǵa tıimdi me?.. Oı, toqta! Osy joryqty bastaýshy, basqarýshy kim? Árıne, han! Qaıyp han. Al Qaıyp han keshe ǵana taqqa otyrǵan bunyń baqtalasy. Alǵashqy joryǵynda sol baqtalas han, abyroıy asyp — tasqan han mańdaıy tasqa soǵylyp, ý jegen qasqyrdaı ordasyna ulyp qaıtsa... elirgish, lepirgish qazaq ondaı hanyn áspetteı qoımaıtyny sózsiz. Onyń ústine osy joryqqa birde — bireýi qatyspaǵan meniń qandastarym — Orta júz jigitteri Qaıyp hanǵa endi tipti oń berer me... Áı, sultan! Dál osyny oılasań, dál osyǵan ıtermeleseń, seni de zaýal tabar-aq. Kóp ólikke súringen, óz óligine súringen sarbazdarynyń keshirimi bolmas dál osy sumdyq opasyzdyǵyńdy estise".

Baltanyń oıyn Kóbesh te uqsa kerek, ekeýi qabaq baǵysty da, ári tereńdetpedi. Tek qana Kóbesh aqyryn ǵana:

— Áı, estigen el túńiler — aq sultannan! Sonaý bozdaqtardyń suraýy — aq tabar. Tabar túbinde. Bir tabar. Óz ajalynan ólmes. Qandy qanjardy jolymyzǵa kezese, sol qanjar óz keýdesine kezeler-aq.

* * *

Qoıgeldi men Sámender turǵan oń qanatqa lap qoıǵan oırattyń alǵashqy dúrmegine bulardyń myńdyqtary ózgeler sıaqty bytyrap, jaıaý — jalpy kúıde bolmaı, á dese, má deıtin saqadaı — saı kúıde qarsy umtylyp edi. Óıtkeni qaı ýaqytta, qaı jerde bolmasyn jasaǵynyń tártibin barynsha qadaǵalaıtyn Qoıgeldi batyrdyń asa uqyptylyǵy men meılinshe qatańdyǵy sarbazdaryn basqalar tárizdi etek — jeńderin jınaqtamaı, jaıylyp ketýden saqtap qalǵan edi. Osy Qoıgeldiniń myńdyǵy men myńdyǵy qatar ornalasqan Sámen de jasaǵyn jumylǵan judyryqtaı ǵyp ustaýdy qashannan ádetke aınaldyrǵan bolatyn. Sol sergektik eki myńbasyny da, eki myńbasynyń sońyna ergen sarbazdaryn da qapyda qaldyrmaı, kımeleı umtylǵan jońǵar sherikterine qarsy aǵylǵan taý sýyndaı bop tosqaýyl aıqastyń qaqpasyn ashqyzyp — aq jibertken — di. Anaý atty — jaıaýly tym-tyraqaı qashqan serikteriniń kúıkili de kúlkili halderin kórip, solar azdap es jıyp, des tapqansha myna laq etip aqtarylǵan oırat qosynynyń seldeı ekpinin qaıtkende de toqtatý úshin ólispeı berispeıtin qajyrly qaıratqa minip, tas túıin bop, qatarlaryn jıiletip tura-tura qalysty. Endi bular de úzdik — sozdyq jetken sherikterdi túıregenin túırep, shabaqtaǵandaryn shabaqtap, qol jetpegenderin jebelep kúıretip, alǵashqy adýyn lekti ydyratyp jiberdi.

Qarsy aldarynan dál osyndaı kúshti tosqaýyl kezdese qoıar dep oılamasa kerek, sálden keıin sherikter sheginip ketti.

— Áı, mynalar nege shegindi? Osylar aldap túsirýden saý ma? — dep Qoıgeldi qasyndaǵy serigine qantalaǵan kózin bir jarq etkizdi. — Jelkelep túıresek qaıter edi?

— Oı, batyr-aý! Jelkeleımiz dep júrip jetegine ilesip ketkenimizdi bilmeı qalmaıyq. Bulardyń ne oılaǵanyn kim bilipti, — dedi Dáýlen, Oshaǵan bıdiń balasy.

— Ras onyń. Saqtansań saqtaımyn degen táńirdiń de tilin baz — bazda alǵan durys bolar, — dep saıabyrsı qalǵan batyr kenet oıyna áldene túskendeı óz sanyn ózi soǵyp qaldy. — Áý, anaý ory qaıda ketken? Analardyń sheti ilikti ǵoı, nege qulamaıdy?

— Dáýde bolsa ory — kózboıaý ǵana. Ańqaý qazaqty aldap túsirgen ǵoı, — dep Dáýlen qyzynyp ketti.

— Áı,onda sen, Dáýlen, qasyńa on jigitińdi alyp, analardyń bir — ekeýin buǵaýlap ákel. Jaı — japsardy solardan... sol tutqyndarymyzdan bilermiz. Tek, saq bolǵaısyń. Men sen úshin Oshaǵan bıdiń aldynda jaýap berip júrmeıin.

Qoıgeldi men Sámen qosynymen keıin sheginip ketti de, álginde ǵana qandy urys bop ótken maıdan alańy bos qaldy.

Sámen Qoıgeldige urystan alyp ketkenine, anaý keıin shegingen oırattardy tirsektetip qýǵyzbaǵanyna renishti bolatyn. Áli de sol kúımen kúńk ete qaldy.

— Sheginemiz de júremiz. Shegine beremiz. Búıte bersek, jeńilýden basqany bilmeı de qalarmyz — aý, — dep túkirinip jiberdi.

— Sámen, sheginýdiń de sheginýi bolady. Túsinseńshi, jarqynym. Analardyń zeńbiregin kórdiń ǵoı. Jalt berýinde zymıan oı bolmasyn, zeńbiregin topyldatpasyn qaıdan bildiń. Saqtyqta qorlyq joq. Mynaý qylqan qyryqqandardyń endigi tirligine beze qashqan Ábilqaıyr sardardyń da, Qaıyp hannyń da jaýap bergisi joǵyn kóziń kórdi. Endi sen ekeýmiz bulardyń aman-saýlyǵyn oılap, qamyn jeımiz.

Sóıtkenshe dúrs-dúrs zeńbirek zirkili bastalyp — aq ketti. Topyldap túsken eki — úsh dop asyqpaı aıańdatyp qana keıin shubyrǵan Sámen myńdyǵynyń sońǵy shebindegi jigitteriniń eki-úsheýin at-matymen uıpalap ketti.

— Qap! — dedi Sámen. Qabaǵy tars jabyldy.

— Saqtyq degenim osy ǵoı! — dep Qoıgeldi jasaqqa tez sheginýdi, jyldam-jyldam buıyryp qalyp, bedeý bestisin sýmańdata jóneldi.

Sút pisirim ýaqyt ótkende Dáýlen Qoıgeldige shapqylap qýyp jetti.

— Batyr! Qoıgeldi aǵa!

Qoıgeldi at basyn irikti.

— Oý, Dáýlen! Apyraı, senderdi beker jumsadym — aý dep ýaıymdap em, túgel oraldyńdar ma? — dep Dáýlendi kórgende qýanǵanyn daýsynyń dirilinen sezdirip aldy.

— Amanbyz. Eki tutqynymyz jáne bar. Áne, ákele jatyr.

Eki atty jetektep Dáýlenniń jigitteri de jetti.

— Oý, myna bireýi jıren saqal ǵoı! — dep batyrdyń qasyńdaǵy mosqal qazaq aıqaılap qaldy.

Qoıgeldi shólmek kóz, qý jaq, jıren murt orysty kózimen jep barady.

"Áı, osylar ǵoı! Zeńbirekti osylar bergen de. Odaqty bizben qurmaq bolǵandary qaıda? Endi kep qas jaýymyzdyń qasynan tabyla qalypty. Aıarlyq pa, satqyndyq pa, opasyzdyq pa. Qalaı bilermiz? Qara qalmaq ta emes, qylǵynsaq ta solarmen túsiniserdeı jaǵdaıymyz bar. Al mynamen, ápesermen qaıtip shúldirlermiz,á?!"

— Túsirińder! Ekeýin de túsirińder!

Qoıgeldi aldyna dyryldata súırep ákelgen ekeýdiń orysyna qadalǵan janaryn aıyrar emes. Oırat tutqynǵa nazar salǵan da joq. Barlyq kijintken kegi de, bilsem degen asyǵys oıy da tek myna jaq júni úrpıgen, shegir kózi baqyraıyp uıasynan shyǵyp bara jatqan saryala "ápeserde".

— Áı, bunymen endi qalaı tildesemiz, á?! — dep Qoıgeldi ańtarylyp jan — jaǵyna qarandy.

Osy kezde Sámenniń syrt jaǵynda turǵan keń jaýyryndy engezerdeı jas jigit Qoralas Qyrbas eki tizesimen atynyń qos búıirin sabalap ushyp keterdeı, qopańdaı berip, qolyn erbeńdete kóterdi.

— Oıbaı-aý! Mynaý Báseleı ǵoı! Sol Báseleıdiń ózi!

— Áý, seniń Báseleıiń kim? — dep Qoıgeldi Qyrbasqa tesile qaldy.

— Báseleıim Báseleı ǵoı. Byltyr anaý álgi Meketa baıyr she... Túrkistanda jaz boıy bop edi ǵoı.

Sámen túsine qaldy.

— E-e, bizben odaq qurmaq bolǵan Sibir kúbirnatyry Mátibıdiń baıary Meketany kórgem. Sen de kórgensiń, Qoıgeldi. Orystyń ot qarýyn sol ótken jyly qolymyzǵa ustatyp qoıǵandaı ýádesine qaryq qylyp edi ǵoı, tútin sasyǵan nemeler, — dep túńilgenin jasyrmastan basyn shaıqaı berdi.

Qoıgeldiniń aram aýqatty aldyna tartqandaı júregi loblyp, tanaýy tyrjıdy.

— Báseleı de... Bizdi aldap soǵyp júrgen bulardy ǵoı biz qudaıdaı syılap, tóredeı kúttik. Áı, ańqaýmyz — aý, ańqaýmyz... Shirkinniń sen, orys óıttiń, sen, jıren saqal, búıttiń dep tilimiz jetse ıt terisin basyna qaptar edik, átteń oǵan ne shara, shúldirleı almaıtyn maqaýmyz shetimizden.

Álgi eńgezerdeı Qyrbas keńkildep kúlip jiberdi.

— Qoıgeldi aǵa-aý, páli, bul Báseleı degen jıren saqalyńyz qazaqshanyń túbin túsiredi. Anaý baıyrdyń... Meketanyń tilmashy emes pe. Mátedsep soqqanda ózimizdi jańyldyrady bul qýjaq!

Qoıgeldiniń kózinde ot tutandy. Segiz taspa doıyry sholtań ete qap kóterilip, sylq tústi.

— Sóıle, Báseleı!

— Ne sóıleıin, — dedi anaý shegir kózimen Qoıgeldiden de buryn aýyr doıyrdy kóbirek andyp.

— Qaıdan júrsiń? Qalaı júrsiń? Anaý qara qalmaqtyń arasyna qalaı tap boldyń? Ótirik aıtyp bultaram deseń, urys dalasynda turǵanymyzdy umytpa, aıaq-qolyńdy tórt atqa tańǵyzam da, tórt aıyrtam! Odan bas tartpaımyn! Seniń moınynda anaý zeńbirekterińniń dobynan sheıit ketken qanshama qazaǵymnyń qany bar. Solardyń kegin, kergıtin bolsań, jalǵan sóıleseń, qara qanyndy aǵyzyp qaıtaram!

Vasılıı — Báseleıdiń kózderi atyzdaı boldy. Taramys denesin qalshyldatyp úreıli diril bıledi. Basyn qaıta-qaıta ızedi.

— Men aıtady. Bárin aıtady, Vashe blagorodıe, — dep tizerleı ketip tizesimen shań sýyra bastady.

— Áı! Jı esińdi! Durystap jaýap ber! — dep Qoıgeldi aqyryp qaldy.

— Aıtam. Biz...my s boıarınom Nıkıtoı Beloýsovym... á-á, sol... sul Nıkıta Beloýsov boıar bılán... — dep qazaqsha, oryssha, tatarshasyn aralastyra bastaǵanyn ózi de baıqar emes, shegir kózde tutanǵan úlken úreı oı-boıyn shyrmap tastap edi.

— Sen, shólmek kóz ıt, bul jerde qazaqtan basqanyń joq ekenin kóresiń be, joq pa? Mynaý shólmek kózderińdi oıyp almasyn deseń, qazaqshalap jón sóıle, — dep Sámen shydaı almaı tizerlegen tutqynyn bir shyqpyrtyp ótti.

Qoıgeldi jaqtyrǵan joq. Sámenge alara qarady.

— Aldymen jaýabyn tyńdalyq.

Vasılıı Qoıgeldiniń kózine mólıe qarap, ıesinen súıek kútken kúshiktiń montany pishinine túse qoıdy.

— Nıkıta Beloýsov júz adamymen, sotnásymen on bes zeńbirek, eki júz shtýsermen qazaqtarǵa...vam to est senderge kezdesem dep lınıada kóp kúttik. Nashı je razvedchıkı... lazýchıkı... bizdiń adamdar qazaqtarda otyz myń qylysh bar degendi aıtqan. Al mynaý zúngarda vsego-navsego okolo dvadsatı tysách sabel... á-á jıyrma myńǵa jetedi-jetpeıdi qylysh qana. Beloýsov aıtty, nash boıarın, sol aıtty sotnık Astafevqa. Gýbernator Gagarın prıkazal: buıyrdy dedi. Eger qaısaqtarda ásker az bolsa zeńbirek oǵan ber dep. Eger zúngarda sırık az bolsa, to pýshkı peredat ım, zúngarsam... zeńbirekti zúngarga ber degen dep...Itak biz... to estne ıa, konechno, men emes, men tilmash qana, Beloýsov boıarın chelovek ego velıchestva gýbernatora Gagarına, zeńbirekterdi zúngarga bergizdi, — dep sózin taǵy da shashyrata bitirdi.

— Ot qarýdy qosa berdińder. Solaı ǵoı.

— Da, da. Iá! Shtýser myltyqtardy bergen. Bárin bergen.

— Nege sóıtedi? Shartty bizben daıyndap, odaqty bizben qurmaq bop sol Mátibıiń mıymyzdy aınaldyrmap pa edi? — dep Qoıgeldi batyr áli de sener-senbes bop tur.

— A-a... ponátno ved.. Túsinikti. Nam, rossıanam... Bizderge deıdi sonda boıarın Beloýsov qaısaq ta, zúngar da dıkıe týzemsy... jabaıy týzdikter... dalalyqtar kerek emes.. Bizge ol ekeýdiń bir-birdi óltirgeni... ıstreblenıe...kerek degen. I to odın doljen byt preýspevaıýshım v ratnom dele pred drýgıh... Qalaı edi? Qaısaq zúngardy jeńbeýi kerek, zúngar qaısaqty jeńbeýi kerek. A tak pýstıstrebláút drýg drýga. Bizge sol paıda degen ol boıarın. Razdeláı ı vlastvýı! Vot solaı aıtqan ol.

Qoıgeldi men Sámen bir — birine "Estidiń be? Ne aıtpaqtaryn uqtyń ba? " degendeı qaraı bergen. Qoıgeldi mynaý sumdyq habardyń tereńine endi ǵana súńgip shyǵyp edi, qylǵyna jutynyp, tamaǵyna álde óksik, álde ókinish tirelgendeı tútigip ketti.

— E, báse! Bular bizdi nege shalqaqtatyp qoıar eken desem... Saǵan da, saǵan da bolysam dep tentek balaǵa ýáde bergen qyzyqshyl eresekteı qyt-qyttaǵandarynda: saǵan da bolmasyn, saǵan da bolmasyn deıtin ózimshil esepteri jatady eken — aý. Birin-biri jeńe almaı, qazaq pen oırat birin — biri ıtjyǵys túsip jentekteı berse, birinen biri úrikken qazaq pen qalmaqtyń keń dalasynyń bosaǵan týsyn jyrymdap taqymǵa basa berelik degen qýlyǵy men sumdyǵy eken — aý bul jıren saqal, shólmek kózderdiń.Bizdiń kóp bop kele jatqanymyzdy aldyn — ala jansyzdap baıqap alǵan bop shyqty — aý. Sonda bular bizdiń de, qara qalmaqtardyń da basqan izderimizdi andyp otyratyn bolǵany — aý. Áı, sengish, ergish, kóngish qazaq — aı!Senemiz dep talaı taıaq jesek te,sol sengishtigimizdi qoımaımyz. Kóngishtigimiz, kónbistigimiz tipti eresen. Kóndik qoı, erdik qoı, Qaıyp han men Ábilqaıyr sultannyń bas aınaldyrǵan zýyldaq áýenine. Qaıran da ǵana suńǵyla Arǵyn, Naıman azamattary-aı! Senderden aınalyp qana ketse bolmas pa! Búırekten sıraq shyǵardy, ilespedi, joryqqa birge shyqpady, bas saýǵalap qaldy dep senderdi qanshama aǵash atqa mingizbedik. Qanshama jer túbine aparyp tastamadyq. Aqyry ne boldy. Solardyń aıtqandary aınalyp aldymyzdan aına — qatesiz shyqty da otyrdy. Taýymyz shaǵylyp, taýanymyz qaıtyp, keri lyqsyp, bozdaqtarymyzdan aırylyp, byt — shyt bop qaıtyp kelemiz. Erteńgi bozdaqtaryn joqtap bozdaıtyn analarǵa ne dep jaýap berermiz? Ne dep betine qararmyz?

Sámen tez qorytyndy jasady.

— Qaıyp han kópke uzamas. El ústinde otyra almas eriniń jaǵdaıyn kúıttemegen han. Uzaqqa soza almas qulashyn. Uzatpas!.. Ábilqaıyr sultanǵa da bir zaýal kóriner áli-aq.

— Áı,anaý qazylǵan or jaıynda surashy, andaǵy qara qalmaqtan, — dep Qoıgeldi Dáýlenge ıek qaqty.

Dáýlennen de buryn oırat qazaqsha sóılep, saırap ketti.

— Ol ordyń tereńdigi tobyqtan ǵana. Qazǵyzǵan mynalar, — dep aldynda tizerlep otyrǵan Vasılııdi qolymen kórsetti. — Osy orystar. Qazaqtar or bar dep eki qaptaldan kire almaıdy dep topyraqty qopsytyp, bizge bir qun qazǵyzǵan.

Qoıgeldi surlana qalshyldap ketti.

— Áı, sumdyqtyń sumdyǵy ózimizdiń ózimizge senbeýimizde-aý. Sonda ǵoı Kóbesh pen Bólektiń, eki jastyń tilin alsaq qoı, dál búıtip ókinbes edik. Endi ókin ne, ókinbe ne-talaı bozdaqtyń obal-saýalyn arqalap ótermiz ishimizden kúńirenip.

ShENDESÝ

Er jigitke jarasar,
Qolyna alǵan naızasy.
Bı jigitke jarasar,
Halqyna tıgen paıdasy.
Aqsaqalǵa jarasar
Tileýqorlyq aılasy.

Buqar jyraý

1

Tunyq aspan astyndaǵy tynyq dala.

Doǵalanǵan qop-qoıý jaly baıaý dirildegen jıren qasqanyń maıda jorǵasy janǵa jaıly. Mańdaı tustan lyp-lyp soqqan samal lebi aıalaı sıpaǵan jumsaq alaqandaı. Marqajon tóbelerdiń birinen soń biri tirkes-tirkes jalǵasyp, sonaý kóz ushynda aǵara kógerip buldyraǵan taý silemine ázirshe jetkizer emes. Dalanyń shym-shytyryq súrleýiniń keıde túıisip qap, keıde qatarlasa jarysyp otyryp, qaıtadan quıysqan tirestiretin tustarynda, eń bolmasa ádettegideı shyr etip arqan boıy kóterilip alyp, qanatyn bezektete shaıqap, bezektep saıraı jóneletin bozsha torǵaıynyń ózi tańsyq bop turǵan myna sup-sur keńistikten adastyrmaı jol taýyp, ilgeri suǵyntyp kele jatqan Orynbaıǵa Jarylǵap rıza qarasyn jıi qadaıdy.

— Oý, Oreke! Mynaý tórt qubylań túgel surlanyp, kúńgirt aspan men súreń dalanyń ajyratylmastaı bop astasa aıqasyp, azanda da dál osyndaı surǵylt, túste de dál osyndaı salǵyrt, keshte de dál osyndaı jym-jyrt aınyqatesiz aýyspaı, aınymas óńinen adastyrmas beder-belgini, shatastyrmas súrleý-soqpaqty qalaı taýyp, qalaı tap basyp kelesiz, á?

Orynbaı otyzdy ortalasa da áli de et alyp tolyspaǵan juqa denesiniń qyldyryqtaı uzyn moınyn soza qyryndaı buryldy. Keńk-keńk kúldi. Kúlkisi kómbesi joq, kóńili taza jannyń ashyq keýdesiniń únindeı bop aqtaryldy.

— Jarylǵapjan-aý, o ne degeniń! Mynaý dalańnyń surǵylt túsinen shoshynǵannan saýmysyń. Qudaı biledi deıinshi, seniki, Jarylǵapjan, sondaı bir ótkinshi ógeısireý ǵana. Bul qasıetińnen aınalaıyn dalıǵan dalam-tomsyraıǵan qula túz, bedireıgen betpaqtyń betindegi shubarala ájimdeı sansyz súrleýimen qulan ǵana jortqan, kúl sepkendeı kúlgin kóginde qyran ǵana qalyqtaǵan qıan qyńr bop kórinedi-aý kózińe. Solaı ma?

Jarylǵap oıyndaǵysyn aıtqyzbaı dál basqan jolserigine odan saıyn tánti bop, úlken qara kózderdi qadaı bas shulǵydy. Kirpigi múlde joq kózderdiń adamǵa tesile qaraǵany óńmennen ótip kete jazdaıtynyn Orynbaı alǵash baıqap qaldy.

— Áı, Jarylǵapjan! Apyraı, kóziń netken ótkir edi! Mynadaı ótkir kózben de jer jadysyn qalaı jattamaı júrgensiń. Seniń bir kórgendi ilip alyp, bir estigendi qaǵyp alyp turatyndaı etip týǵyzǵan Haqtaǵalanyń jomarttyǵyn áli kúnge eskermeı kelgenińe tańmyn. Anaý kózder: "Jer túbindegini kórem, keýde-kenge enem, alystaǵyny barlaımyn, jaqyndaǵyny tańdaımyn" dep tesireıedi-aý. Anaý qulaqtaryń: "Qıandaǵyny shalamyn, Qıaldaǵyny sholamyn, emis-emisti de qaǵamyn, keýde-qulyptyń kiltin burap tabamyn" dep qalqaıyp tur-aý! — dep keńk-keńk kúlkisin dalasyna taǵy bir uzatyp saldy da, qasyńdaǵy sur bedeýin sýmańdata búlkektetken áıeliniń ózine yńǵaısyzdana japaqtaı bergenin baıqap qap, Jarylǵapqa qısaıa buryldy.

— Jarylǵapjan-aý! Myna jeńgeńdi... Áıkendi kóremisiń. Sen ekeýmizdiń qaljyńymyz jarasqanyn bilmeı, seni menen qorǵashtap, qaıta-qaıta japaqtaýyn, jaqtyrmaýyn sezdiń be... Sezseń bopty.

Al endi álgindegi suraǵyńa aıtarym mynaý. Jer betinde jybyrlaǵan ańnan qybyrlaǵan adam kóp bolsa kerek. Sol san jetpes jannyń... eki aıaqty pendeniń bir-birine uqsap, bir-birine terisin qaptap qoıǵandaı etip qaıtalanǵanyn kórgeniń bar ma?.. Árıne bul jerde egizderdiń jóni bólek. Olardy qospa. Joq qoı, á.

Jarylǵap eriksiz bas ızedi.

— Ras aıtasyz, Oreke. Qanshama adam bolsa, sonshama óń, sonshama tús bar. Sony qalaı ańǵarmaǵam.

— Másele osy ańǵarýda jatyr. Mán berýde jatyr. Jaratýshy jappar ıemniń qudirettiligi de osynysynda. Jan-janýardyń árqaısysyn birine birin uqsatpaı, árqaısysyn óz aldyna jekelep, ár túrli tús berip, áp qıly minez berip, "birińnen biriń oz, birińnen biriń qalma. Talasyp, tarmasyp ós. Tyrmysyp, tyrtysyp baq. Jaqsy bolý da ózińnen. Jaman bolý da ózińnen" degendi sanamyzǵa quıýdaı-aq quıdy da ǵoı Táńir haq. Sony... sol ósıetin, qudaı biledi deıinshi, qulaqqa ilmeıtinimiz bar, qaperge almaıtynymyz jaman. ; Áıtpese, "ózgedegi eki kóz, eki qol, eki qulaq, eki aıaq, bir bas, bútin keýde sende de bar. Sendelmeı sergek bol. Sandalmaı sabyrǵa kel, sanańdy túrtkilep oıatyp al. Qalǵyp-múlgýden, qajyp-kergýden saqtan" deıtin ýaǵyzyn uıyqtap jatqanyńda da keýdeńe quıyp jatatynyn eskermeımiz-aý Allataǵalanyń. Eskersek, eki aıaqty kósiltip tastap, sen tımeseń men tımen badyrań kóz dep erte kúndi kesh qylyp, sulap sereıip, jatyp almas edik-aý... — Osy tusta Orynbaı jubaıyna jalt etip, kóz qıyǵyn bir tastap ótti. — Árıne, meniń de ońyp bara jatqanym shamaly. Júz salsa, bir baspaıtyn shabandyǵym baryn, báıbishe-aý, sen ernińdi sylp etkizbeseń de bilem. Sol shaban-shardaqtyǵymnan arylsam, baıaǵyda-aq Abylaı dosymnyń arqasynda aqar-shaqarly eldi basqaryp, mynaý siltideı tynyp, moladaı múlgip jatqan en dalanyń bir pushpaǵyna topyrlatyp aýyl qondyryp, mańyratyp-jamyratyp myńǵyrǵan maldy aldyma salmas pa edim. Ný saılaýǵa bıe baılap, aq qaınarǵa qaýǵa salyp, qazandy oshaqtan túsirmeı, týdy tóbemnen ketirmeı, oıdaǵy tanysty oıqastap baqylap, qyrdaǵy alysty qıalmen baıqastap, abyr-sabyr tirliktiń tutqasyna aınalmas pa edim.

Áı, biraq!.. Ádil de, Jolaman da menen ábden túńildi ǵoı. Qanmen sińbegen minezdi qapshyqtap berip qaıdan satyp alarsyń. Bireýdiń mólıgenin, bireýdiń tikireıgenin kórgennen kórmegendi unatam. Óıtkeni jasymnan qanshama tikireıgen kerdeń kókirektiń aldynda ózim mólımep edim. Áne sol sebepti eshkimdi mólıtkim de joq. Eshkimge tikireıýdi de jaratpaımyn. Al mynaý Áıken jeńgeń meniń sol minezimdi... jaıdaqsyń dep jaratpaıdy. Al Ádil dos meniń qyrsyzdyǵymdy kinálaı beredi, — dep Orynbaı endi kúrsinip, kózin aldyndaǵy jataǵan tóbeniń ústinde qaraıǵan obaǵa tastaı berip, álgindegi kóńilin qobaljytqan áńgimesiniń tórkinin múlde adastyryp jiberip, ádettegi jelpingish jeńiltektigine basty. — Oý, Jarylǵapjan-aý, kóremisiń ana obany! Kórseń, soǵan durystap nazar aýdarshy... Adamǵa... onda da shoqıyp otyrǵan tuz balasyna kele me? Keledi ǵoı. Endi sen sonyń anaý oń qolyna uqsap shoshaıyp shyqqan tusyna qarashy. Neni baıqadyń? — dep Orynbaı sál kidirip, tanaýy deldıe eńserile buryldy.

— Neni baıqaıyn... taǵy bir jantaıa kósilgen bel... Jalpaıa uzaǵan dala. Jarysa uzaǵan ekindiniń júırik kóleńkeleri, — dep Jarylǵap álgi tusqa nazar qydyrtty.

— Sol jantaıa kósilgen beliń tústikte jatyr. Oń qoldyń kórsetýi solaı. Anaý obanyń bizge qadala qaraǵan beti shyǵysty baǵyp, qyp-qyzyl kúnniń shashyrap atysyn kútse, sol bedireıgen tas obańnyń tý jelkesi, áne, keshki kúndi batysqa qondyryp barady. Osy obadan-aq kóp nárseni ańǵarǵysh babalaryń ótken, Jarylǵapjan. Sen álginde jalpaıa uzaǵan dala dediń. Sol jalpaıa uzaǵan dalańdy kóp uzamaı jylandaı ırelendegen ózen kesip ótetinin ańǵardyń ba? — dep Orynbaı taǵy da tutqıyldan tosa qoıdy.

Jarylǵap endi Orynbaıǵa múlde qulap tústi.

— Aý, Oreke-aý, meni nesine synaısyz. Synyńyzǵa tolmaı qalsam, kóńilińiz qobaljıdy ǵoı. Ózińizdi de, meni de bosqa qınaı bermeı, babasynyń danalyǵynan, dalasynyń jańalyǵynan maqurym qalǵan myna inińizdi úırete berseńizshi.

Orynbaı maǵurlandy. Áıkenge bir shekeleı qarap qoıdy da jıren qasqasynyń basyn sál irikti.

— Jarylǵap, úırenem, uǵam degeniń maǵan jetip jatyr. "Óziń bilme, bilgenniń tilin alma" deýden jaman nárse joq. Óziń bilmeseń, ózgeniń bilgenin almaı, jyn uryp ketip pe. Qudaı biledi deıinshi, anaý Ádil dosym ishten bárin bilip týǵan joq. Ol da kóńil men kókeıge toqyp ósken bárin. O-o, shirkin sol Ádildiń ustazdaryndaı ustazym boldy ma... oı, onda myna jaman aǵań, Jarylǵapjan, aıdy aspanǵa shyǵaryp, Syrdy qyrǵa órshitip, qyrdy Syrǵa toǵytyp, asyǵy alshysynan túsip otyrar edi-aý... Á-á, Áıkenjan, sen kóp qaraǵyshtap kettiń-aý, á, báse... aýzym kópire bastaǵanyn sezem ǵoı. Nege sezbeıin... Álginde ne aıtpaqshy edim... Ne surap edim. Oıbúı, umytshaq basym. Anaý jalpaq jalǵannyń ózindeı dalıǵan dalańdy qozy kósh jerde merýertteı móldiregen sýy bar, jaǵasynda jybyrlaǵan qamysy, shilikti nýy bar ózen qıyp ótedi dedim ǵoı, á. Ony qalaı baıqadyń deısiń be, — Orynbaı endi aldyna qaraı qolyn taǵy da oba jaqqa shoshań etkize kóterdi. — Ananyń joq izdegen malshy, ne kıik qýǵan ańshy ekenin jobalap kele jatqan shyǵarsyń óziń de. Oń jaq, sol jaǵyndaǵy eki tasty kóremisiń? Kórseń, solar tóbege shyǵyp alyp, jan-jaǵyna kóz jibergen túz adamynyń sońyna ergen qos ıtine uqsamaı ma?

Jarylǵap tamsana bas ızedi.

— Iá! Sonadaıdan dál solaı bop elesteıtini ras, aǵa.

— Al endi sol eki tastyń biri birinen sál úlkendeý, bıikteý ekenin bajaıladyń ǵoı, á?

— Á-á, sol qanattaǵysy bıik... Sonda... sonda, Oreke, Orynbaı aǵa, osy kim kóringen erinip otyrǵanda qalaı beretin obalardan osyndaı ısharattardy bile berýge bolady deımisiz? — dep sener-senbes kúıde Jarylǵap obany kózimen tesip barady.

— Kim aıtty kim kóringen qalaıdy dep?.. Oba turǵyzý erikkenniń ermegi de emes, ermek úshin jasalmaıdy ol. "Oba kórseń, toba qyl!" deıtin qazaq, obanyń buzylmaýyn molanyń buzylmaýynan da artyq qadaǵalaǵan. Oba buzǵan jan kór qazyp, mola buzǵannan da jaman jazalanady bu dalańda. "Obany aınalma, molamen oınama" degendi eske tutpaıtyn qazaǵyń da, qalmaǵyń da joq, — dep daýsy shyryldańqyrap shyǵyp ketkenin ózi baıqap qap, sál kúlimsireı túsip, endi sabyrly ekpinmen sózin jalǵap áketti.-Anaý eki tastyń da aıtary mol. Aldymen aldymyzdan kezdesetin ózenniń teriskeıden tústikke mańıtynyn, sýdyń qashanda erden oıǵa qaraı syldyraıtynyn bildirip turǵan anyq belgi-eki tastyń, qoıshynyń eki tóbetinińbirinen biriniń alasalyǵy. Onyń ústine osy ańshynyń eki tazysy eki belden ári asyp tússeń-júgirgen taǵysy, panalaǵan ańy bar toǵaıdyń qarsy alaryn jáne aıǵaqtap tur.

Jarylǵap Orynbaıǵa múlde rıza bop, álgindegi senimsizdik bildirip alǵanyna keshirim ótingendeı aqsıa kúlip jiberdi.

— Túý, Orynbaı aǵa! Dalada týyp, dalada óstik. Bóstegimiz-jýsan, kórpemiz-kók aspan dep dalıyp júrsek, juldyzdyń jymyńdasqanyna ǵana máz ekenbiz-aý. Aıdyń sáýlesine, kúnniń nuryna kóz sýarǵanymyzdy qudaıdyń qulaǵynan ustaǵandaı bop bosqa bý qylǵansha, siz sıaqty dalamnyń uńǵyl-shuńǵylyna, taýy men tasyna belgi bop bekip, úlgi bop uıalap, aıǵaq bop aldymyzdan tosatyn dál mynandaı ǵajaıyptaryńa úńilgen durys eken-aý. Qandaı ǵalamat! Báse dese, kóńilge túıse, keýdege sińirse, ónege bolar qula túz, quba jonymyzda da osyndaı hıkmattar kóp eken ǵoı.

Endi Orynbaı Jarylǵapqa qyzyǵa qarap, qulshyna quptady.

— Apyraı, inim-aı! Seniń de aıaq alysyń áride jatyr-aý. E, báse, Qaz daýysty Qazybek bıdiń yqylasy saǵan teginnen tegin nege aýsyn. Bilgen de ishińde otyń baryn, kózińde shoǵyń baryn. Sol laýlaǵan otyńdy sóndirip almasań, mazdaǵan shoǵyńdy óshirip almasań, talaıdyń keýdesine jalyn túsirersiń. Talaıdyń júregin qozǵap, janyn túrtkilep, kóńilin de oıatarsyń. Ylaıym sol úmitimnen tabylǵaısyń. Al endi biraz kólikterimizdiń qoltyǵyn sógip alaıyq, — dep tebinip qaldy. — Áıtpese, buzaý taıaq jegizerdiń kebin kıermiz.

Bul kezde kún eńkeıip-aq qalǵan edi. Keshki kúnniń tabaǵy shaqyraıǵan aqshyl túsinen góri qyzyl reńge beıimdelip, sálden keıin batys betkeıdi qyjym shálige búrkeıtin mezgiliniń taqalyp qalǵanynan belgi bergendeı uıasyna qonaqtaýǵa asyǵyp barady.

Úsh jolaýshy sút pisirimdeı at basyn bir irikpeı shaýyp otyryp biraz jerdi óndirip tastady. Jer dóńgelenip, tóbeler bılep, shıler qoralanyp keıindep, aınala tegis qımyl-qozǵalysqa kóship ala qoıǵan edi.

Jarylǵaptyń Bıatasynyń qalyń qosynan tańdap alǵan kúreń qasqa aıǵyry Orynbaıǵa da, Áıkenge de shaldyrǵan joq. Aýyzdyǵyn kere julqynyp, jelqaıyqtaı lyqsyp, búktetilip-jazylyp tórt aıaqty teń tastap júıtkigende kúnuzyn qasqa mańdaıdan lúp-lúp sıpaǵan qońyr samal omyraýdan soqqan kádimgi salqyn jelge ulasty.

Artyna bir burylyp qaraǵan Jarylǵap serikteriniń kóz ushynda qalyp bara jatqanyn kórip, kúreń qasqanyń basyn qatty tarta tejep, cap jeliske túsirip aldy. Álgindegi shabys tilegen tusta aıǵyrdyń beli kóterilse kerek, basyn shulǵyp, jer súzip, órshelene aýyzdyq shaınap qyzýlanyp alypty.

Jalǵyz súrleý kóldeneń qyrqanyń qaıqańyna tastaı salǵan arqandaı bop tik shapshyp, Jarylǵapty ekpindetken boıy ústirtine ala jóneldi. Qyrdyń tasasynda qalǵan kúnniń keshki qoıýlanǵan kóleńkesi uıyǵan saıdan tobylǵy ısi andyzdap murnyn qytyqtap jibergendeı boldy. Ol mynaý tobylǵy saıdy saǵynǵan kóńildiń ózindik ańsaýynyń bir búlk etken ińkári de bolar-aý. Tobylǵy kórse, otyra qalyp tobylǵy sap izdeıtin óziniń qumarlyǵynan da bolar-aý.

Kúreń qasqa aıǵyr Jarylǵaptyń tobylǵy saıǵa kóz súzgenin, tobylǵy sap izdegenin qaıte qoısyn, aryndaǵan kúıi qyrqanyń ústine shapshı sekirip shyǵa berdi de, ústindegi ulannyń qarsy aldynan álginde jasyrynbaq oınaǵandaı tasada qalǵan kúnniń shartabaǵyn úp-úlken ǵyp shaqyraıta qoıdy.

Qyzyl shapaqtyń sansyz sáýlesi zymyrap kelip kóz uıasyna quıyldy. Qyzyl shapaqtyń júrdek sáýleleri at pen adamnyń sereıgen, zoraıǵan kóleńkesin bir tóbeden ekinshi tóbeniń arasyna kópir ǵyp kólbetip, odan da ári sonaý qyzyl túsi basym dalanyń túkpirine ala qashty.

Jarylǵap kózin jypylyqtatyp qalyp, keń ashqanda kóz aldyna aq baltyry sylańdaǵan áppaq qaıyńnyń jal-jal shoǵyry tosyla qaldy. Sol-aq eken qaıyńnyń ashshy da anyq taza ıisi esile ańqyp qoıa berdi. Ol azdaı-aq sonaý shashyraı jaıylǵan butaqtardyń ishinen, jal-jaldyń arasyndaǵy jasyl alańqaılardan saıraǵysh qustardyń ártúrli áýeni tutasa qosylyp, ásem sazdaı uıysyp, qońyraýlatyp ala jóneldi. Sonaý balaqtap ósken bıik shalǵynyn kómkerip, kóleńkeleı qorshaı, bir túpten birnesheý bop tik samǵaǵan ǵasyrlyq qaıyńdar tap bir tóbeden tómen baıyppen ǵana kóz tastap, baısaldy kúrsingen tap bir erteginiń alyp batyrlaryńdaı múlgip qapty. Qıǵashtap qıyp ótken batar kúnniń altyn shapaǵy sonaý kóleńkesi qoıýlana bastaǵan qomaqtylaý usharyn qyzyl nurǵa malyp alǵandaı boıap tastapty. Al butaqtarynan ada tómengi aq baltyrlardan kókteı ótken keshki shapaq árqaısysy bir-bir temir naızadaı bop tup-týra beri qaraı zymyrap, jamyrap jetip, dirildep terbelip tý syrtqa uzap barady.

"Qaıran orman-aı! Kóz arbaısyń-aý! Toımaısyń-aý qansha qarasań da! Kúni boıǵy surǵylt aspany, surǵylt dalasy mezi etken kóńildiń alaburtýyn! Taldaraqqa suqtanǵysh qazaq mynandaı ásemdikti, mynandaı áserli áýendi úndi ańsaıdy eken-aý! Qus ekesh qus ta aǵash saıasyn panalap, butaǵynda saırasa, tirliktiń sol ádemilikpen kindigi baılanyp qalatynyna osyndaı selt etken kezde bolmasa, mán bermeı buıyǵylanyp óte beredi ekenbiz-aý! Áı, aq qaıyńdy jal-jal orman! Tazalyqtyń ózindeı bop jarq etip aldymnan shyǵa kelgenińe qýanyp turǵanymdy sezemisiń sen! "Aq qaıyń-jalǵan-aı!" dep kúńirene kúrsinetin úlkender seniń osyndaı aqtyǵyńa, páktigińe qyzyǵyp, qımaı esine alady eken-aý! Aq qaıyndaı appaq jalǵandy kózi qıyp kim tastar? Kim kúrsinbes? Kim kúńirenbes?

Aq qaıyń-jalǵan-aı!

Jalǵan-aı!

Qaıyrylmaı ketken arman-aı!

Arman ǵoı!.. Aq qaıyńdaı armandy tabý da arman, joǵaltý da arman. Arman da aq bolatyn shyǵar!.. Osy aq qaıyńdaı taza, pák bolsa ǵoı... Sol armandy men tabar ma ekem?.. Qashan tabarmyn. Ázirshe túri de, túsi de belgisiz arman dál mynaý aq baltyrly syldyr-syńǵyr japyraqty qaıyńdaı bop syzylyp, úzilip shyǵa kelse ǵoı aldymnan..."

— Aý, Jarylǵapjan!

Jarylǵap eleń etip qap, jalt burylyp, adyrdan attaryn omyraýlatyp shyǵyp kele jatqan Orynbaı men Áıkeńdi kórdi. Orynbaı sol óziniń saldyrlaq ádetimen sambyrlap qoıa berdi.

— Aıtpap pa em orman bolady dep! Orman dep osyny aıtad ta? Shetinen birinen biri ótken arýlardaı aq qaıyńdar! Áý, Áıken-aý, kóresiń be? Sen! Aýmaǵan sen ánebireýi! Jas kezindegi... osydan týra on jyl burynǵy sen! Basyńa qyzyl bórtpe sháli salyp, áppaq tańyńdy jarqyratyp bir ótpeýshi me ediń! Qaıran da shirkin sol bir kúnder-aı! Eki atpen, Áıkenjan, ekeýlep qýsaq ta endi jetý qaıda bizderge! — dep kúrsinbese de, kúrsingenge bergisiz etip yqylyqtata dem alyp Áıkenine, jubaıyna qaraı berip, kilt úni óshti. Áıkenniń dál osy sáttegi ózine álgindegi sózine erip, eltip ketkendeı, kúlimsireı qarap turǵanynan kádimgideı abdyrap, kelinsheginiń batar kúnniń qyzyl shapaǵyna shomylǵan kóziniń jaınap, jadyraı qubylyp ózgergenine qyzyǵa qarap qapty.

— Orynbaı aǵa! Ras! Bári ras! Mynaý jal-jal shoq keremet ásem! Mynaý áppaq qaıyńdar ekeý-úsheýden qol ustasyp alyp ándete jónelgeli turǵan arýlardaı ǵoı shynynda da. Qarańyzshy! Qarańyzshy! — dep Jarylǵap áli de sulýlyqqa suqtanǵan kóńiliniń lepirýin jasyrmastan jaıa saldy.

Orynbaı keńkildeı kúldi.

— Jarylǵapjan-aý! Sen men kórgendi kóre almadyń ǵoı! Baıqamadyń, kórmediń-aý!.. Al men... birge júrip te kórmeıtin, qasyńda júrip te sezbeıtin maýbastyǵymdy tanyp turmyn-aý! Anaý ásemdikten de áserli bolatyn kózdi... júzdi taptym da tabyndym-aý!.. Ashyla bilse, ásemdik eshqashanda tozbaıdy eken. Kóńil men kóńildi qaıtadan tabystyryp, qýantyp oralady eken... Sóıtedi eken, — dep Orynbaı ózi men Áıkenge ǵana ortaq syrdy jumbaqtap qana jetkizgende Áıkenniń kózinen eki aýyr tamshy, eki ystyq tamshy kún nuryn simirip qos qyp-qyzyl monshaq bop óńirine domalap-domalap tústi.

Álgi domalap túsken qyzyl monshaqtardy Orynbaı ǵana kórip qap edi, dir etken júrektiń áldenege alqynǵanyn, áldenege qýanǵandaı, áldeneden shoshynǵandaı kúıge túskenin paıymdady.

— Áı, Áıken-aı! Seni... ózińdi tap osyndaı aq qaıyndardyń arasynan alǵash kórgenimdi men nege umytaıyn. Umyta alarmyn ba ony. Ádil men Jolaman ekeýmizdi kúlki qylmap pa edi sonda. Sende de ún joq, aýzyn ashsa alaqanǵa aqtarylyp kómekeıi túse qalatyn mende de ún joq, bir-birimizge qadala qarap sileıip turyp qap edik-aý...

Áıken kúlimdegen kúıi bas ızeı beredi. Bas ızegen saıyn ózi de sol bir kúıge qıalmen erip, enip ketti me, algúl júzi balbul janyp keshki shapaqtyń qyrmyzy túsimen alaburtyp tur. Endi Jarylǵap ta jeńgesiniń osy sátindegi beınesine qyzyǵa qaraı berdi:

— Oreke-aı! Qandaı jaqsy edińiz! Taǵy aıtyńyzshy! Jeńeshemdi sol on bestegi qalpyna qaıtadan qondyra, endire qoıǵanyńyzdy bilesiz be?.. Ekeýińizdiń myna qalpyńyz sondaǵy siz aıtqan, alǵash kórdik degenińizden múlde kem emes. Adamdar birin-biri ǵumyr boıy nege jaqsy kórip, umtylyp, yntyǵyp otyrmaıdy eken deýshi edim... Kórmeıdi ekem-aý. Baıqaı bermegen soń... kúpti kóńildi beker syzdatady ekem-aý! Áıken jeńeshe, Orynbaı aǵa, tabysyńdarshy taǵy anaý aq qaıyńmen. Aq qaıyńdy armanmen. Jalǵanmen! — dep turdy da, kenet Jarylǵap keshki tynyq aýany tilip jibergen jýan, keń daýsymen shyrqap ala jóneldi.

Daýys qandaı keń bolsa, áýeni sondaı ásem syrshyl án endi myna Jarylǵap bozbalanyń zor yqylaspen erekshe shabyttanyp qýanysh lepirtken keýdesiniń shyńyn aqtara salýǵa yntyq kúıimen esilgende múlde ózgerip, buǵan deıin estilmegendeı, aıtylmaǵandaı ózgeshe tyń boıaýymen, názik sezimtal yrǵaǵymen júrekterdi shymyrlata túrtkilep qalyp, sonaý qyrmyzyǵa bólengen jarty aspanǵa, sonaý qyjym shálisin búrkengen jal-jal qaıyńǵa, sonaý jym-jyrt mólıgen shyǵys betkeıdegi qarakóleńkelenip búrisip, jaqyndap tarylyp kele jatqan qula túz, quba jondarǵa shyrqyrap shyǵandap ketti. Tamyr boılap júgirgen qandy ysyta tasytyp, saı-súıek bitkendi erite bosatyp, erite balqytyp, tula boıdaǵy qatyp, qasańdanyp qalǵan túısik-sezimderdi qytyqtap oıatyp, oıatyp dúbirletip alyp asqaq án kúshti zor daýystyń ańyrata bozdatýymen Orynbaı men Áıken turmaq, úsh atty da, mynaý keshki beımaral tynyshtyqtyń alakúńgirt qoınyna muńaıa sińip bara jatqan mańaıdy da bir ózine uıyta tabyndyryp ala qoıypty. Dál qazir osy ánnen, osy ándi shyrqaǵan bozbala ánshiden óter qudirettiń joǵyna bas ıgen jaratylystyń jandy-jansyzynyń meıirlengenin, mereılengenin tynshyǵan dúnıeniń ózi-aq til kesken uly tynyshtyǵymen-aqjar salyp aıǵaqtap tur edi.

Orynbaı uzyn moınyn qısaıta sozyp, kishirek sopaqsha basynyń qos qulaǵyn qalqaıta tigip, júzinde Qalqyǵan rahat kúlkisiniń tabyn joǵaltpaı Jarylǵapqa qadaǵan kirpikterin jypylyqtatar emes. Mynaý alyptyń keýdesindeı keýdeden qarasur júzi nurlana túsip, kirpiksiz kózderi jarqyraı keń ashylyp, janarynda qyzyl araıdyń alaýyn jyltyrata oınatyp qap-qara qıaq murty tebindegen joǵarǵy ernin jıyra búrip, úlken kúrek tisterge nur shaǵylystyryp, názik syryn júrek dirilimen, júrek tilimen ǵana aıtatyn ádemi ándi erkelete, entiktire buraltqan jas serigine osy qazir ǵana kórgendeı, qazir ǵana anyqtap baıqaǵandaı bar yndynymen qulap qalypty.

"Apyraı! Mynaý jas tegin emes degenimdi taǵy bir rastady-aý. Osynshama aýyr deneden, osynshama alyp tulǵadan dál mynadaı názik syrly tebirenis, tolǵanys tabyla qoıady degenge kózim kórip, qulaǵym tunshymasa, senbes edim-aý! Qalaı qaıyrady! Qalaı sorǵalatady! Ónerliniń óresi uzaq dál osy-ay. Qıal jetpesti qolymen ustap ákep, kóz aldyma tosa qoıyp, toǵytty da jiberdi-aý meni! "Tazar da jýyn! Jýyn da tazalan!" dep budan artyq aıta alar ma. Budan artyq tazalaı da alar ma!.. Kúmp etip jumaq kóline súńgip shyqpadym ba! Kóńilimde kirshik qalmady-aý. Qaldyrmaǵan, arshyǵan ánshi ǵoı! Jarylǵapjan ǵoı! Asqaq áni, áserli áýeni ǵoı. Melshıgen ishimniń dál osylaı dúrligip, dúbirlep keterin ózim de seze bermeıdi ekem-aý!.. Názik saýsaqtarymen janasyp sıpap etimdi... betimdi jybyrlatatyn Áıkenimdeı boldy-aý!.. Sóıtti-aý!"

Osy oıynyń jeteleýimen Orynbaı kelinshegine baıaý qıystaı bergen... Kórikti júzdiń ajarly qara kózderi dál sol sátte buǵan qıǵash qaraspen tóńkerilip tústi. Sol qaras, bir ǵana qıǵash ashylyp, tóńkerilip jabylǵan qaras jetti de, bárin jetkizip úlgerdi. Ánshige bul ózi qalaı uıysa, qalaı tebirense, óziniń Áıkeni, óziniń adal júptisi budan da beter bulyqsyp, tolqyp, sol tolqyǵan keıpinde múlde ózgeshe nurlana balqyp, aıryqsha ajarlanyp alypty. Dál qazir ózge dúnıeniń esigin serpip ashyp, sol ózgeshe qymbat dúnıeniń júreginde qylaýdaı qylshyǵy joq perishtedeı pendeleriniń arasyna sińisip ketip, ózi de sol perishte kúıdiń tazalyǵyn, shynaıylyǵyn búkil eljiregen jan-júıesimen qabyldap turǵandaı bop kórindi. Sony... sol túsingen túısigin jalt etken qabaqtyń astyndaǵy jarq etken súıinishti janarymen ǵana sezdirip edi... Áıkeni odan saıyn nart qyzaryp kúlimdeı túsip, qýana ezý tartty.

Ánshiniń asqaq úni endi kómeıden aqtaryla tógilip, dál osy ekeýiniń dál qazirgi osy kúıiniń áserli kórinisin ásem yrǵaqtyń júrek qytyqtaǵysh ystyq tolqynymen baıandap ketip edi:

Saryarqanyń dalasy-aı!
Qaıyń, terek aǵashy-aı!
Júregimdi jandyrdy-aý!
Qalqataıdyń qarasy-aı!

Án qudireti ánshisi tabylǵanda oralatynyn Orynbaı taǵy da sezingende, qaltaqtaǵan basyn toqtata almaı, uzyn moınyn yrǵaı tústi. Kózine jasaýratyp oralǵan jas tamshylarynan yńǵaısyzdanǵan da joq, keń ashylǵan aýyzdyń silekeıi shubyryp ketkenin de baıqamaıdy. Bar erik-yrqy ánshi men ánge erip ketkenin de sezbes halde ishteı ǵana: "Aıta aldy-aý qasqa bala! Qasqa jigit! Dál álgi Áıken ekeýmizge birdeı táýbe degizip, mynaý tirshiliktegi qara jerdi basyp júrgen kúnimizdiń qadirin túsindirgen shúkirligimizdi tilimizge oraltty-aý. Áıkenim barda... maǵan degen peıili men tileýi .únemi ústimde turǵanda bul jalǵannyń basqa-basqasyna nesine qyzyǵaıyn. Óz qyzyǵym óz qasymda júr eken-aý... tur eken-aý. Sony mynaý Jarylǵapjan qalaı seze qalǵan, á! Mynaý áni men týraly... biz týraly ǵoı. Saryarqamnyń... saýmal kóldi salqyn beldi Saryarqamnyń dalasyn, dalasynyń mynandaı qaıyńyn, kókke baılaǵan tal — teregin, aǵashyn men ańsamaı ma ekem! Bárinen de buryn qalqataıymnyń álgindegi bir ǵana qıǵash Qarasymen-aq júregimdi baıaǵysyndaı, osydan on jyl burynǵysyndaı astan-kesten etip, jandyryp jalyndatyp ala jónelgenin bul jas peri qalaı bile qoıǵan, á?! Qolmen qoıǵandaı etip shyrqaýyna qaraǵanda, ishime kirip-shyqpady dep aıta alarmyn ba? Shirkin, óner! Shirkin ónerli azamat! Senderdiń jan jaratqan Táńir haqtan neleriń kem! Kúıingendi súıindiretin, qaıǵyrǵandy jubatatyn qaıran da shirkin án-áýender-aı! Súıingendi kúıindirip, esirgendi jylatatyn, essizdi oılandyryp, esersoqtyń esin tandyratyn qaıran da shirkin býynsyz tildiń burqyrap aqtarar nóser jyry-aı! Ádildiń Buqar aǵany qasynan tastamaıtyny osydan eken-aý. Buqar aǵanyń qasynan bir eli aıyrylmaıtyn Kókeń seriniń tabylýy da osydan eken-aý!.."

Án aıaqtalǵanda atyn tebinip qalyp, ilgeri lyqsytyp Orynbaı Jarylǵapty janasyp baryp, jabysa qushaqtaı aldy.

— Qaraǵym-aı! Til-aýzym tasqa deıinshi! Jarylǵapjan-aı! Seniń Túıte kókeń senen qol bastar batyr kórem dep... batyr kórsem dep kókseıtinin bilýshi em. Sen sol áke tileýinen de asyp túskeli turǵanyńdy... asyp túskenińdi sezemisiń!.. Sen adam bitkenniń qanatyn qyrqatyn, adam — pendeniń ǵumyryn tynshytatyn qara qylysh sermegen jaýynger emes, adam janyna qanat bitiretin, adamnyń armany taýsylmaıtynyn, sol taýsylmas armanǵa megzeıtin qudiret ıesi ekenińdi sezemisiń!? Bar ekensiń, baýyrym! Jaı ǵana bar emessiń, nar ekensiń!

— Rahmet, Orynbaı aǵa! Biraq meniki qaı bir tasyp bara jatqan ánshilik óner deısiz. Týǵan dalamnyń bir pushpaǵyna súısingenimnen, sol ásemdikke súıingen siz ekeýińizdiń kóńilderińizden tabylam ba degen kóńildiń alaburtyp qabynýy ǵoı meniki. Áıtpese, án salý qaıda maǵan, — dep Jarylǵap Orynbaıdyń qushaǵynan bosady.

— Oý, Jarylǵap qaınym-aý! Ánshi emespin deýińdi endi bizden basqa eshbir janǵa aıta kórme. Kúpirlik bop keter. Budan artyq qandaı daýys kerek. Ólgendi tiriltkennen basqanyń bárin jasadyń-aý álginde. Tolqymaǵan jan bolmas-aý seniń ánińdi tyńdaǵanda. Jan jaratqan Táńirdiń syıy emes pe! Tárk etpe! Asylyq qylma, qaınym! — dep Áıken qyzýlanǵan júziniń qyzynǵan janynyń jalynymen lepire sóılep, Orynbaıdyń aıtqanyna qýana qosyldy.

— Jaraıdy-aq. Sizderdiń-aq aıtqandaryńyz bolsyn onda. Biraq men án salǵannan góri dombyra tartqandy kóbirek unatam-aý. Dombyra shertkende ózimdi ózim umytyp, qaıdaǵy bir qıan shetke adasyp kete jazdaıtynym da bar. Dombyrany tarta bilseń, qulaq kúıin qaıyra alsań, qasıetti aspap qoı, qaıdaǵy-jaıdaǵylardyń bárinen ada bop, ishiń bosap, keýdeń tazaryp shyǵa kelesiń. Kókemniń Náken sheberge besti at berip jasatqan dombyrasyn nege ala shyqpadym dep ókinip te kelem.

— Oý, Jarylǵap-aý, sen ózi úndemeı júrip bárin úırene bergen ekensiń-aý. Sen tipti meniń Ádil dosymnan da asyp túsip júrme myna qalpyńmen. Áı, bir esepten osy seniń sodan... sol tóreden asqanyń da durys. Keýdesin kere bermeıdi ol sonda.

Jarylǵap kúle túsip bas shaıqady.

— Oreke, eshkimmen básekege túsý oıymda joq. Saıysta, naıza qadaýda, nysana kózdeýde, árıne, basqaǵa esemdi ázirshe ketire qoıǵam joq. Al óner kıeli ǵoı. Kıesinen saqtan, balam, degen Bıatam. Kókem de kóp aldyna shoshańdap shyǵa bergenimdi qalamaıdy.

— Bıatamyz aıtsa, sóz basqa. "Dombyra kıesi-myqty kıe. Ony ustansań, qatty qurmetpen ustan. Jeńil-jelpimen áýeıilenýdi shyn dombyrashylar jaqamaıdy" dep edi-aý Ádil dosym da. Ekeýińdiki bir arnada toǵyssa, daýlasýdyń reti bola qoımas, — dep Orynbaı kelise ketti.

Jarylǵap qyzyl tabaǵy kókjıekke tumsyq tiregen kúnge ótkir kózdi bir qadap turdy da, álgi kirpiksiz kózderdi sol kúnniń alaýynan tutatyp alǵandaı shoq shashyrata serigine tike qadady. Kirpiksiz kózder biraq kúlimsirep turǵan-dy.

— Orynbaı aǵa, suraǵym óreskeldeý bolsa, ǵafý ótinem. Biraq suramasam, kóńilim kónshimeıtin sıaqty. Osy sizdiń manadan beri aıta bergen Ádil dosyńyz kim? Qaı Ádil?

Orynbaıdyń keńkildegen aqjarqyn kúlkisi dalany qalaı tez basyna kóterse, solaı jyldam basyldy. Jarylǵapty uzyn saýsaqtarymen tizesinen túrtip ótti.

— Qudaı biledi deıinshi, osy men naǵyz sappaspyn. Men saǵan Ádilimniń kim ekenin túsindirip aıtpasam, árıne, sen ol Ádildiń qaı Ádil ekenin bilmeısiń. Ádilim-Abylaı sultan ǵoı!

Endi Jarylǵaptyń aýzy ashylyp, kózderi jypylyqtap qoıa berdi.

— Sultan Abylaı ma? Sol sizdiń, Oreke, dosyńyz ba?

Orynbaı kúrsindi. Kózi kúńgirt tartty.

— Dos bolǵanda da jalǵyz shapandy búrkenip, jalǵyz jýany bólip jep, jartyqursaq kúıdi bastan birge keshirgenimizdi qazirgi kóp jurt ertegige sanaıdy. Al ol-naǵyz dostyń tóresi ǵoı. Adaldyq degendi Alladan da joǵary qoıady. Jolaman úsheýmizdi qosaqtaǵan taǵdyrǵa ma, Táńirge me keıde ishteı yrzalyq aıtyp otyram. Alǵash tanysqanda ol bizge de, Bókeme de, Bógenbaı aǵany aıtam, ózin Ádilmin de tanystyryp, Ábilmansur atyn da, Sabalaq atyn da jasyrǵan bolatyn. Erdi kebenek ishinde tany degen márt halyqpyz ǵoı. Sol minez sol Ádil ulanda da mol bolatyn. Áke-shesheniń kózindeı asyl zat, ádemi buıymyn óz qolymen órtep, artyna burylar ótkelin de typ — tıpyl etken ózi ǵoı. Meni halqym atanyń dańqymen, tóreniń zatymen tanymaı, eńbegimnen, erligimnen, qyzmetimnen tanysyn dep jarǵaq qulaǵyn jastyqqa tıgizbeýshi edi. Qazir sonysyn keı-keıde umytyp qalatynyn kórgende, ishimde áldebir qyjyl paıda bolady-aý. Degenmen Abylaı dos sultandardyń ishindegi sultany ǵoı.

Já! Jaı-japsardy Jolamannan surap bilermiz. Ol shirkin naǵyz adam ǵoı. Dostyq degende ishken asyn jerge qoıatyn dúrdiń ózi-aý. Dosy úshin janyn qıyp berer bireý bolsa, sol Jolaman ǵana.

Bul kezde sam jamyrap, ymyrt oralyp, aınala búrkeýge túse bastap edi. Úsheýi de tebinip, kólikterin qozǵaltyp, qyrqanyń astyrtyna qaraı yldılaı jóneldi.

* * *

Jolaman aýylyna kelgenderine ekinshi kún bolǵanda bulardy Bógenbaı batyrdyń úıi qonaqqa shaqyrdy.

Osy habar qulaǵyna tıgennen Jarylǵapta maza qalmady.

"Úlken adam, qazaq qosynynyń tý ustaýshysy, qolbasshysy. Ataǵy dúrildep orysqa, dúbirlep shúrshitke ketken ǵalamat batyr. Keshegi Táýke hannyń oń qolynda otyrǵan, búgingi Ábilqaıyr, Abylaı sultandardyń arqa súıeri, aıbyny men aıdyny. Árisi búkil musylman eline, berisi muqym qazaǵyna dabysy ketken, daýysy jetken qadirlisi. qasterlisi. Sol... sol ákemdeı adam meni... jalǵyz men emes... úsheýmizdi... bárimizdi úıine shaqyryp, dastarqanynan dám bermek bop alashapqyn ábigerge túsip jatqany-aý. Qandaı keńqoltyq adam!.. Orynbaı aǵamen ystyq-sýyqty bir kórgen soń, sol kúnder umytylar ma... izdeıtin, eske alatyn da shyǵar-aý. Al meni Túıteniń balasy bolǵanym úshin syılaǵany... Á, á eskergeni me eken? Aıtpaqshy úsh jyl buryn Bıatamnyń úıinde kórip em-aý. Esinde qalmaǵan da shyǵar?.. Qaıdan qalsyn. Bókeńniń barmaıtyn, kórmeıtin jeri, kezdespeıtin adamdary joq qoı. Qaısybirin jadyna tuta bersin. Al myna shaqyrysy... áı, olardy da ábigerge salyp, meniń de mazamdy alyp, kóńilimdi qobaljytyp jiberdi-aý. Nege júreksinem?.. Úlkendigin syılaǵanym ba? Qolbasshylyǵyn qudiretke balaǵanym ba?.. Dabyrasy taýdan da úlken at-ataǵynan jasqanam ba? Álde sol at-ataǵyna qyzyǵyp, sol ataqty batyrdyń aldyna barýǵa, dastarqanynda dámdes bolýdan ımenem be. Imenetinim ras. Óz kóńilimde osy Bógenbaı batyrdaı, Bókemdeı bolsam-aý degen tilektiń tirilgenin ózgeden jasyrsam da ózimnen qalaı jasyrarmyn. Shirkin, sondaı atty kúnge jetip, men de jekpe-jekke shyǵyp, qara qalmaqtyń qol bastar batyrynyń basyn domalatyp túsirsem... Anaý uly han Sámeke... aý, Sámeke qatty aýrý deýshi edi... olaı-bulaı bop ketse... Oıpyrmaı, hanymnyń sadaǵasy keteıin, ne oılap baram. Aman-esen júre tursyn. Han ólse, handyqqa talasyp kóp sultandar taǵy biraz kermeldesip, qazaqtyń daýyldatqysh dalasynyń talaı shańyn sýyrar onda... Á-á, ne dep edim. Iá, batyr ataǵym estilip, han men sultandar atymdy surap, oń qabaǵyn berip, oń jaq tizesine otyrǵyzsa ǵoı. Áı, sultan-sultan dep, solardyń áýenine tóńkerile berýden qazaqtyń sharshaıtyn da kezi bolmap pa edi. Tóreden týdym, tekti atanyń urpaǵymyn degennen basqa qolynan túk shyqpasa da, tóbedeı bop tórde otyratyn solardan góri alty alashy sonaý qasıetti Tóle atany, qazaqtyń qara shańyraǵynyń jelbaýy men irgesine myqtap qazylǵan qazyqtary-Qanjyǵaly Bógenbaıdy, Qarakereı Qabanbaıdy, Shaqshaq Jánibekti, Tama Esetti, Shapyrashty Naýryzbaı jasty tóbesine kóterip júr ǵoı. Eldiń birligin solar saqtamasa, bir-birine qıǵash kózderdiń kirpigin súńgiletetin sultandar qazaqty túgel qyryp ketse de, óz qara basynyń qamy úshin búgin búk, shigin shik túsirmeı, kóńilderi kónshimes-aý?!"

Elýden jasy asyp, saqalynyń aǵy molyraq dendegen, dóńesteý qyr murynnyń ústinen adamǵa meıirlene qaraıtyn úlken ótkir kózderdiń otyn óshirmegen ashyq qabaǵyn keń mańdaıǵa kerip jiberip, Bógenbaı batyr ishke enip kele jatqan qonaqtaryna umsyna túsip, qol sozdy. Ásirese Jolamannan keıin qos qolyn usyna bergen Orynbaıdy oń qolynan ózine tartyp qap, eńkeıte qapsyryp qushaqtaı alyp, ıyǵyna ıyǵyn tıgize biraz ustap bosatty. Jarylǵapty da jatsynǵan joq, álgi qımylyn qaıtalaı berip, munyń mandaıyna jyp-jyly ernin tıgize ıiskep ótti.

— At izin salmaı ketkeniń qalaı? — dep endi Orynbaıǵa ózimsine ókpe syńaıyn bildirdi.

— Áý, Bóke-aý! Ózge ózgeni bilmeımin, al meniń, qudaı biledi deıinshi, sizderge degen kóńilim adal ekenine jan berýge daıynmyn. At izin salmadyń deısiz... Men myna siz ben myna Jolamandy... sonsoń sonaý Ádildi... sultandy ózimnen artyq kórmesem nege kem kóreıin. Shobyrymnyń quıryǵy sholtıyp taıaq bolǵansha, tuıaǵy ketilip týlaq bolǵansha úsheýińizdi izdeýden jalyǵar ma ekem. Nege jalyǵaıyn. Adam túgil Alladan kórmegen jaqsylyqty, ákem men sheshemnen erte aırylyp... solardan taba almaǵan týysqandyq meıirimdi, jaqyndyq pen janashyrlyqty sizderden kórsem, sizderden tapsam... sony Orynbaı kózi tirisinde umytar bolsa, aqyrzaman mezgilinen buryn jetkeni de... Ótken jyly kelip-ketkem. Siz Ádilmen, myna Jolamanmen qara qalmaqqa joryqqa attanyp ketip, oryndaryńyzdy sıpap qalǵam. Áıtpese, bul Orynbaı inińiz joqty bardaı, aqsaqty tyńdaı ǵyp ertegini óz basynyń esteligi ǵyp, óz ótkelegin ertegige aınaldyryp basyńyzdy biraz sonda-aq qatyratyn edi, Bókem, — dep taza beıildiń qyzýymen esilip ketkende, batyr búkil aýyr denesimen solqyldaı kúlip, ózgelerdi de eliktirip áketti.

— Iá! Orynbaıym, sen aıtasyń. Shobyryńdy tulpar bolmasa da tuǵyrly atpen aýystyrýdyń reti kelgenin de jetkizdiń. Sen ǵana emes, seni bizdiń de izdeýimizdiń, barýymyzdyń jóninen adasqanymyzdy uqtyrdyń. Beıiliń ylǵıda túzýligin biz saǵynbaıdy deımisiń. Tabysqan kóńilderdiń úlken-kishisi, semiz-aryǵy bolmaıdy. Bótendigi taǵy joq, — dep shyn kóńilden sheshilgen Bógenbaı endi Jarylǵapqa qaraı oıysty. Sonysyn baıqap qalǵan Orynbaı taǵy da elgezektigine basyp, ushqyrlyq tanytty.

— Áý, Báke, siz myna Jolamannan estip te jatqan shyǵarsyz. Bul jigit Túıte batyrdyń balasy, tuńǵyshy-Jarylǵap. Qaz daýysty Qazybek bıdiń batasymen dúnıe esigin ashqan oǵlan. Bıdiń yqylasy aýǵan bu jigit-meniń bu sapardaǵy qanat-quıryq baýyrym. Myna bir jaǵy qyzyńyz, bir jaǵy kelinińiz Áıkenniń qulaq quryshyn qandyrǵan ánshiligi de bar. Bárinen de buryn bes qarýyn bilegine qystyryp, beline baılaǵan bul balańyzdyń batyrlyqtan da dámesi zor.

Kókesi ádeıi aldyńyzdan ótsin dep yrym qylyp jiberip otyr.

Bógenbaı aqyryn kúlip, bas ızedi.

— Kórgem bul barshyndy! Sonda-aq barlaǵam. Barlaǵam da bas ızegem. Bolar bala... — sál kidirdi. Kelińder jaqqa eleýsizdeý kóz tastady. — Bolar bala ekeni kózinen de, sózinen de baıqalǵan. Ókintpeıtin osyndaı órenderim kóbeıse eken degen tilekti ishimnen sonda-aq aıtqam. Sonymdy búgin de qaıtalaımyn, qaraǵym Jarylǵapjan!

Jarylǵap keýdesin tolqyn soǵyp, tula boıy ysynyp qoıa berdi.

— Tyrysarmyn, kóke! Aıtqanyńyzdan tabylýǵa umtylarmyn ámanda, — dep qolyn keýdesine tósep, qabaǵyn serpip-serpip jiberdi.

— Tabylasyń, ulym. Senem soǵan. Aıtpaqshy, Balta ákeńdi suramappyn-aý. Kórip, kezdesip turasyńdar ma? — dep batyr tyń áńgimege kóshti.

Jarylǵap qysqa jaýap qaıyrdy.

— Byltyr men baryp qaıtqam. Kókemder kóp aralaspaıdy.

— Aralaspaıdy áli, á. Apyraı, er egeste, nar keshýdeni keı-keıde eskermeı, eregisip ketetin jaman ádetimiz bar-aý, — dep Bókeń qabaǵyn shytyndy. — Aǵaıyn arasynyń tynyshtyǵyn tilemeı, órtin izdegen órkókirektik ózegimizdi osqylaýyn qoıar ma?

Balta meniń dosym ǵoı. Onyń ústine ol meniń ókil sheshemniń, ekinshi sheshemniń... Rymjan apamnyń kúıeý balasy. Tipti ony balasy dese de bolady.

Jarylǵap basyn shulǵı túsip:

— Rymjan ájem Balta ákemdi balam dep... kisi joq kezde kádimgideı aınalyp-tolǵanyp otyrǵanyn baıqaǵam. Qarasha aǵataıymnyń tuńǵyshyn baýyryna basyp, "shóberemdi súıdim, endi maǵan dozaq oty aram" dep kúlgende, júregimniń qýana dúrsildegenin aıta almaspyn, — dep bosańsyp ketkenine uıalǵandaı túsin sýytyp ala qoıdy.

— Balta ákeńdi Kishi júzge sińip ketti, keshegi Ájiniń, búgingi Ábilqaıyr hannyń soıylyn soǵady deıtinder kóp. Syrttan pysh-pyshtaýshylar ne demeýshi edi. Bireý estigenin aıtady. Bireý sol estigenine ústemelep ósirip qosyp aıtady. Áıtpese Baltanyń adamgershiligine qylaý jýytpaǵanyn bilse, qańqý sózdi pyshaq keser edi-aý.

Kókeń... Túıte batyr barmaıdy de... Árıne kezińde oǵan aǵasynyń tizesi batqany da bar. Qudaýónde, osy mynaý jalǵan tirlikte keıde aǵaıyn ishiniń byqsyp jatatynyna tańym bar. Atasy inini tizerlep, inisi aǵany tyńdamaı shat-shálekeı kelgende, sonda ókpe syzy bir qalaý tezektiń tútininen qalmaıtynyna múlde pysqyrmaıdy-aý.

Balta men Túıteniki de sondaı bolymsyz bir kıkiljińmen bastalyp, aqyry Jańyl sulýǵa, inileri Qylyshtyń jesirine talastyryp, irge sóktirip tyńǵan-dy.

Áńgimeniń aýyrlap bara jatqanyn sezdi me, Jolaman esikten bas qyltıtqan jigitke ıek qaqty. Sol-aq eken sýlyǵyn ıyǵyna asyp, jez legen men qumǵan kóterip bala jigit kirip keldi.

— As daıyn bop qapty.

Asjaýlyq jınalǵannan keıin de áńgimeleriniń jelisi qaıtadan jalǵasyp júre berdi. Bul kezde úıde kileń erkekter qalǵan edi.

Sońǵy jyldarda Bókeń Ábilqaıyr han men Abylaı sultanda kezek bolǵandyqtan qazirgi dalasynda bolyp jatqan ýaqıǵalardyń búge shigesine deıin biletinin sezetin Jolaman kóbinese endigi kóp saýaldardyń tıegin ózi túrtip jiberdi.

— Bóke, mynaý Jarylǵap balańyzdyń kópten-kóp bilgisi keletini osy sonaý Aıagóz joryǵynan qazaqtyń qalaı jeńilip qalǵanyn, sol joryqqa sizderdiń nege qatyspaǵandaryńyzdy z aýzyńyzdan estigisi bar, — dep enteleı qalǵan Orynbaı men Jarylǵapqa bir-bir qarap ótti.

— E-e, alystan sholmaq-aý bul tastúlek! Sholsyn, shola alsa. Ashý aldy, aqyl sońy tirlikte adam pendeniń adasýy da, adastyrýy da ońaı ǵoı. Áz Táýkeniń kóz jumyp, úsh júzdiń ıgi jaqsylarynyń biri Qaıyp handy, biri Ábilqaıyrdy, biri Bolatty uly handyqqa tyqpalap, sútteı uıyǵan yntymaqty qojyratyp alǵan tús edi ǵoı ol. Ep kózdegen jerde sep bolýdan qalatyn aǵaıynnyń alalyǵy kúsheıedi. Kúsheıdi toı tap sol kezde. Aqyry buqpantaı oınasqan sol ıgi jaqsylar birliktiń ydyraýyna sebep te bolmady ma. El aýqymyna túsken qadaý-qadaý irgeli el aǵalarynyń irilenýin keıbireýlerdiń kóre almaıtyny halqymyzdyń asqynǵan derti emes pe. Sol bıler keńesinde Qaz daýysty Qazybektiń ıyǵy erekshe órkeshtene bergenin, ádilet sózin kózge shuqyp, basqa sabap aıtatynyn kóp yrǵasýshylar qaıdan jaqtyra qoısyn. Ádildigi tarazyny basyp bara jatqanyn sezgende solardyń kóbisi tizege basyp, kópe-kórineý qıanatqa ketýden de taıynbap edi. Qara nardaı alǵan betine tik salatyn Tókem, qasıetińnen aınalaıyn Tóle bı áýlıem Qazekeńdi qostady da otyrdy ǵoı. Eki alǵyrdyń sózi juptasqan soń bılikti bilekke bere qoısyn ba, týralyǵymen jaryp shyqqan-dy.

Biraq jeńilgender jeńilgenin moıyndaı qoımady. Moıyndaý qaıda, odan keıingi kóp túıindi ózderinshe shıelep túıýge árekettiń kókesin jasamady ma. Al kekqyjyl aralasqan jerde ishke qan qatatyn ádeti ǵoı. Qandymoıyn aıypkerdi qastan emes dostan taýyp, shatqaıaqtap shap tirep jatyp alatyn syńarezýlerdi qaıyrýdyń qıametin tap sol joly kórýdeı-aq kórgenbiz, — dep Bógenbaı batyr ishin bosata uzaq kúrsinip, tap sol keleńsiz kezeńniń ker qaıqańynda taralǵysyn úzerdeı shirenip turǵandaı júzi kúreńite qaldy.

— Iá, ıá!.. Negizgi tartystyń Aıagóz joryǵyna barý-barmaýdan órbigenin bilemiz, Bóke. Áli de bolsa hanyn azalap, kóktem men jaz boıy Túrkistan mańynda atkópir bop jatqan qoldyń daıyndyǵy onsha emestigin sizder qansha aıtsańyzdar da Qaıyp han men Ábilqaıyr sultan kónbep edi-aý, — dep Orynbaı qyzbalana kıligip ketti.

Árıne Bógenbaı dál myna jerde kóp nárseni ashyp tastaýdy jón kórgen joq. Shoq tastasa órtteı lapyldap ala jónelgeli turǵan jastardy bir jaǵynan úlkenderdiń arasyndaǵy kıkiljińge aralastyrýdyń qajettigi joǵyn oılasa, ekinshiden bir-birine qupıa sálem joldasyp, bir-birimen jeń astynan jalǵasyp qalǵandardy sonshama jyldan keıin jurt aýzyna ilindirip, kóp qulaqtyń qalqanyna jabystyryp jiberýdi qolaı kórmedi. Urpaq qamyn oılaıdy, tatýshylyqty, biraýyzdylyqty ýaǵyzdap ótedi degen el aǵasy atalyp júrgen keıbireýlerdiń desim qaıtty deıtin ashý ústinde me, esem ketti deıtin ókpe tusynda ma, alystan jaqyn taýyp, jaqynyn alystatyp alǵan ushqary tilekti isin, jýan bilekti kúshin keraýyzdardyń qańqý sózine nysana etýdi de qalamady. Túbirden qopara sóıleýge burynnan da joq adam bul joly da anaý óıtti, mynaý búıtti dep naqtylap kózemeı, pále basy bolǵandardy ózderi-aq ishteı jobalaı bersin degen nıetpen kóp jaǵdaıdy aınalsoqtap qana ótti.

— Sol joryqqa úgitteýde Qaıyp hannyń aıtary bir bólek boldy da, Ábilqaıyr hannyń usynary ózinshe bólek bop otyrdy. Biraq á degennen-aq Orta júzdi ekeýi de shettetýge tyrysyp-aq baqty. Qaıyptyń Kishi júzge búıregi kóbirek buratyny belgili. Ábilqaıyr bosa-bomasa da solardyń úlken sózin burynnan ustaǵysh. Sol sapar Qaıyp orystardyń ot qarýyn alyp qoıǵandaı, orys soldattaryn jasaǵyna qosyp alǵandaı jelpingenin kórgen de armanda, kórmegen de armanda. Taqymǵa basqan altyn taqtyń býy qandaı! Keshe ǵana úlkenmen sypaıy, kishimen ámpeıi Qaıyptyń kóleńkesine de zar bolyp qaldyq emes pe. Kókiregin tekirektetip, ózge ózge túgil keshe ǵana kózderińe túsýge asyǵatyn Tókem men Qazekemniń ózin júre tyńdap, aýyzdyqty al kep shaınasyn. Han bıligin aldym, endi el bıligin de eshkimmen bólispeımin deıtin toıymsyz qomaǵaılyq, úsh júzdiń tizginin ustaǵan ulys bıleriniń bet-bedelinen qaımyǵyp, solardy biraz yldılatyp alaıyn deıtin sholaq dármenge qol sozdyrǵan edi-aý. Asyl tek Áıtekem erterek o dúnıelik bop ketti ǵoı. Sol árýaǵyńnan sadaǵa keteıin azýly bıdiń bir sózi esimnen ketpeıdi. "Qaıyp han,-degen bir áńgimeniń retinde mysqyldap kúlip qoıyp,-aıtaqtasań úrmeıtin, jetekteseń júrmeıtin, súıek kemirip jatqanda ústine kep qalǵan ıesin de qabatyn úndemes ıt sıaqty — aý! Qabaǵy tym qalyń ǵoı, sirá, ishi múlde jutań bolar!" Sonysyn tanytty ǵoı. Aıagózde jeńis dabylyn qaǵatynyna senimi sondaı kúshti bolatyn. Jońǵardyń jonyn tilip, omyrtqasyn ózi úzip qaıtsa, erteńgi el Táýkeniń ǵumyr boıy alysyp, jeńe almaı ıtjyǵyspen júrgen ata jaýyn bir-aq sátte typ-tıpyl etken Qaıypty alqalap alaqanynda ustamas pa degen qutyrtqan dáme, sol aıdaı ataq pen ólemdeı abyroıdy bótenmen nege bólistirsin. Orta júz ben Uly júzdiń qanjyǵasyna bóktertip qoıa berse, at-ataqtan ne qalar. Osy ǵoı, osy ishtarlyq qoı Qazybek bıdi de, Tóle bıdi de shettetpekshi bolǵan, — dep batyr dál sol kezdegi keýdeden ıtergen teperishti qaıtadan keship ketti me, qoıý qastaryn tutastyra, dóń qabaqty mańdaıǵa qaraı serpip jiberdi.

Jolaman batyr aǵasynyń kóńil kúıin baǵyp óskendigine basyp, jalma-jan saptamasynyń qonyshynan ózi atpasa da tastamaıtyn múıiz shaqshasyn sýyryp alyp, etiginiń taqasyna tyq-tyq shekip qaldy. Sonsoń tyǵynyn ashyp, shaqshany Bókeńe yńǵaılaı usyndy. Batyr da úırenshikti mashyqpen alaqanyn tosa berdi. Bytyradaı kúlgin jasyl nasybaıdy úlken murnynyń qos tanaýyna bir-bir súıkep ótip, ysyldaı tepeń dem alyp, ıiskep otyryp qaldy.

Bilemiz ǵoı. Onda Jolaman-aý, sen jassyń. Al Jarylǵap, sen týǵan da joq shyǵarsyń, — dep Orynbaı osy únsizdikti paıdalanyp júıtkimekshi edi, Jarylǵap bas shaıqap, tamaǵyn kenedi.

— Týǵam. Kókem aıtqan. Men týǵan kúni Áz Táýke hanymyz kóz jumypty. Shildehana toıym toılanbapty. Menen keıingi egiz-Tileýberdi men Qabyl inilerim týǵan kúni kókemniń ekinshi ákesi Shań atamyz qaıtys bopty. Sol inilerimniń de shildehanasy ótpepti. El ishinde "Túıteniń toıyndaı" degen mátel sóz bar. Toı toılanbaı qalǵanda aıtylady eken.

— Solaı de. Al men sol kezde Túrkistanda bolǵam. Sýshy, otynshy, qazanshylar arasynda. Aıagózge barmaqshy nıette edim. Jasym on segizge tolǵan. Tepsem temir úzetin kezim. Óserbaı baıdyń jylqy synan bir qysyraqtyń úıirin aıdap kelgenbiz. Biraq qylqyshylar meni qazanshylardyń qasyna qýyp jibergen, — dep Orynbaı sóziniń aıaǵyn suıyltyp alǵanyn ózi de baıǵamaı qaldy.

Jolaman kúlip, Orynbaıdyń ıyǵyna qolyn saldy.

— Seniń, Orynbaı, tamaqsaý ekenińdi eskergeni shyǵar.

— Á-á... ras, ras! Úńireńdep júrgen, qaı tabaq qaı úıden tyqyrlanbaı qaıtady dep júrgen ash qursaq shaq emes pe. Sonymdy eskerse eskergen de shyǵar... Al bir qunandy meniń bósirelep, jaýǵa miner at qylyp júrgenimdi Óserbaıdyń ózi quptaǵan. Balasynyń ornyna men barsam, ol syǵyrdyń qylshyǵy qısaıar ma. Jabdyǵymdy, saýyt-saımanymdy saılatyp, osyndaǵy bazardan satqyzyp berem degen ýádesi de bartyn. Átteń, Orta júz jasaǵy bara almaı, men solardyń bárinen jurdaı boldym ǵoı, — dep dál qazir ókingendeı shala búlindi.

— Iá, joryqqa bara almadyq. Suńǵyla ǵoı Qaz daýysty Qazekem. Kóripkel áýlıe dese de bolady. Biraq áýlıeliginen de buryn ótken-ketkendi eseptep, aldaǵyny boljap, el ishindegini ekshep, el syr-tyndaǵysyn túgendep otyratyn alǵyrlyǵy eresen ǵoı. Keıde bir kúni buryn qaı tustan qandaı sóz, qandaı is jeterin, qaı elden, qaı qıyrdan qandaı zobalań týaryn, sonyń aldyn alýdyń jolyn aıtyp, qalaı jeńildetip ketýdiń jónin, jobasyn qarastyrǵanda, alǵashqyda kóbimiz "osy úlkender qur bilgishsine beredi, jaý-jaý deýinen jańylmaıdy, solardyń ishine kirip shyqqandaı-aq!" dep júre tyńdap, keıinde qasıetti ulys bıiniń aıtqandary qolmen qoıǵandaı etip oralǵanda, talaı ret opyq jep ókinishpen barmaq tistegenbiz. Sodan bylaı osy qurmetti el aǵasynyń kemeńgerligine óz basym qudaıdaı senem. Al, Qazekem aıtsa qalyp aıtpaıdy. Ózgelerge uqsap eshqashanda dúnıe sózin de aıtpaıdy.

Áńgime álgi Aıagóz joryǵy tóńiregine oıysqanda bıler keńesin sol kúni basqaryp otyrǵan ardaqty Tókem, Tóle bı aǵany aıtam da, qamshysy kóp shoshańdap ketken Qaıyp handy da, hannyń ózgeden bıikte turǵan altyn taǵyn da, hannyń oń jaǵynda ol da bıikteý otyrǵan Ábilqaıyrdy kórse de kórmegensip, sóz kezegin Qazybek bıge ıtere salǵan edi. Árıne hannyń da, sultannyń da yǵyrta qaraǵanynan yqqan joq. Yǵa beretin osalyń da emes qoı Tókem!.. Sol Tókemniń jalt etip ózderine ǵana belgili qaraspen bas ızegeni Qazekemdi qatty qaırap asyqtyrǵandaı sezilgen.

Bógenbaı bul kezde qymyz keltirilip, aldyna jetken aq toly tostaǵańdy jalpaq alaqanymen kese kótergendeı jep-jeńil ilip alyp, aýzyna aparǵan bette, kómeıine tóńkere saldy. Tostaǵandy ornyna qoıyp, murtynyń shalǵysyna juqqan aqty suq saýsaqtyń qyrymen úıkep-úıkep jiberdi de, úsh jigitke jaǵalaı kóz júgirtti. Úsheýi de álgi áńgimesiniń áserinen arylmaı, aýyzyna qarap otyrǵanyn baıqap, sózin jalǵap áketti.

— Qazekemniń sol kúngi sózi eldiń ishki tynysynan góri syrtqy jaǵdaıǵa kóbirek arnaldy. El basyna kún týǵan ýaqytta júginiske túsken áńgimeniń súrleýine birden salyp, aǵyndady-aı bir kelip. Mańaıdaǵy bolyp jatqan jaı-jaǵdaıdyń bárin qolmen qoıǵandaı etip aıtqanda kóbimiz bas shulǵýdan nege jalyǵaıyq. Aıtty ǵoı bárin. Ormannan shyqqan sary orysyń Arqańda nege oıqastap júr. Sonaý uzyn aqqan qamal qabyrǵasynan syǵalap, syǵyrańdaǵan shúrshittiń ishine qandaı aramza pikir túnedi, quba qalmaq pen qara qalmaqtyń búgingi syńaıy qandaı. Syban — Rabtan men Petr patshanyń elshileriniń quıryǵy nege jer ıiskemeı, alashapqyn bolýda, sol órkókirek Syban-Rabtan Qytaı bogdyhany Kansımen dál qazir nege aýyz jalasyp qaldy. Sol ekeýiniń arasyndaǵy kelisimsharttyń qazaq jurtyna, qazaq dalasyna qandaı áseri bolmaq, — bár-bárin kóz aldymyzǵa móldiretip tizip tastady-aý qaıran kemeńgerim!

"Oý, aǵaıyn! — dep edi-aý qaz daýysyn qańqyldata sozyp, mańdaıda jipsigen terin mańlyq oramalymen qurǵatyp áketip. — Oý, aǵaıyn! Orysyń anaý Tobyl men Turaǵa topyrlatyp áskerin ústi-ústine nege tógip jatyr deısiz. Jerinen aıyrylǵan, jerinen zorlyqpen aıyrǵan eki kóshpeli eldiń kóldeneńdep kıligerinen qaýiptenedi. Anaý jońǵar hany Qytaımen kelisim jasasa, onyń shúrshitten qoly bosaıtynyn bizden buryn sezip otyr. Jansyzy men tyńshysy dalamyzdyń taý-tasynda túneýden kende emes. Endeshe sol hontaıshynyń nópir tasqyndaı sherigin ózderine jolatpaı, túndigi kúnde jelpildegish, birin-biri kúndegish, basy birikpes qazaqqa aıdap salýǵa jantalasa kirisip te jatyr. Sibir gúbirnatory Mátbeıdiń bizge de ýádesin tez bere qoıýynan men byltyr-aq sekem alǵam. Kelisimshartyn oryndaǵysh bolsa, bir jylǵa sozbaı-aq berer ot qarýyn endigi bermes pe edi. Qosar áskerin endigi qospas pa edi. Ol joq. Kóleńkesi de kólbeńdemeıdi áli.

Oý, aǵaıyn! Ýaı, bıler! Dámelene-dámelene dármenińdi qashanǵy taýysa beresiń. Bos úmitke boı aldyrý-tirsegińdi shaldyrý ǵana. Sol ýádege kúpti qylǵan orysyń arystaı hanyń, qasıettiń Táýkeń kóz jumǵaly biri kelip tóbe kórsetti me? Joq! Men bilmeıtin, sender bilmeıtin bıtti kóz, shoqpyt shek-pendi jansyzdaryn ǵana jumsap, qazirgi jylaý kúnderdiń bulaý kózinen jas aǵa ma, qan tama ma dep, aýzymyzdy baǵyp, keýdemizdi aqtaryp jatpaǵanyn qaıdan bileıik. Endeshe dál osy joly bul joryqtan bas tartalyq-Aldymen aldy-artymyzdy eksheıik. Jańa hanymyzdyń jaı — japsarmen tanysa, tabysa túsýine epsektik eteıik. Mynaý ár aýyzdyń ártúrli qısaıýynan túrshikken túrimizdi tipti ulǵaıtyp almaıyq. Tatýlyqty qatýlyqpen yqtyrmaıyq, berekeden aıyrylmaıyq. Joryqqa bardyq degenshe jońǵarǵa uzyn quryq berdik deńder. Olarǵa dál osy saparda orys qarýy da, orys áskeri de qosylaryna senimim kámil", — dep túıindep edi-aý. Amal ne, qamshysyn bulǵaqtatqanda kók aspandy tesip óterdeı qopańdaıtyndar iri sóıleı bastaı berip, artynsha-aq upaı kózdep, kákir-shúkirdi qońyrsytyp, qyryq jylǵy ókpesin qozdyryp, Qazekemniń túbirli sóziniń túıinine jetýdiń ornyna, máseleniń tórkinine mańyz berýdiń ornyna eregistiń qyzyl tilin sýmańdatty da qoıdy emes pe.

Aldymen qyrsyqqan hannyń ózi. Orta júzsiz-aq oısyratamyz oıratty. Qoryqsa, qala bersin. Erem dese de ilestirmeımin degenge deıin jetip, al kep shapshysyn. Ábilqaıyr tereń ǵoı. Qýlyqty áriden oılamaı ma. Onyń da ózine ózegi bura qoımaǵan Orta júzge qyjyly mol. Qyńyrlyqqa bir basty da, túzelýden alshaqtap aldy. Árıne men Ábilqaıyrdyń Qaıypqa nege ergenin sezgem. Sonda-aq sezgem. Keıde ol menen syr jasyrmaı, saldyrap aıtyp qalatyn. "Áı, osy joly Qaıypty bir qan qustyrarmyn-aý!" dep qushyrlana elirgenin kórgem.

Bári solaı boldy da ǵoı.

Bógenbaı aǵasynyń oıy aýyrlap ketkenin baıqap Jolaman Jarylǵapqa burylyp, ıyǵynan ustap ózine qaratyp aldy.

— Jarylǵapjan, Bókeń seni ótkende "sumdyq dombyrashy eken!" dep maqtap kelgen. Sodan men seniń dombyra shertkenińdi bir tyńdasam deýmen júrmin. Túıte kókeńde joq óner saǵan qaıdan juǵyp júr? — dep kúle túsip, qolqa saldy.

Orynbaı taǵy shapshań minezimen alǵa tústi.

— Oıbaı-aý, Jolaman-aý! Seniń Jandyr dosyńnyń kókesi Aralbaı batyr keremet kúıshi! Anaý Bıata da dombyrany ońashada únemi shertip otyrady. Qarakesek-dombyra túnegen el ǵoı. Shetinen ánshi, kúıshi bular! — dep lyp kóterilip baryp, júkaıaqtyń ústinde jatqan dombyrany ákelip, Jarylǵapqa ustatty. — Shertip kórshi. Bókemniń úıinde tegin dombyra ustalmaıdy. Sheberdiń qolynan shyqqan múlik qoı.

Jarylǵap dombyrany kóp kúıttemeı-aq, Orynbaıdyń aıtqany ras eken, kúıine kelip kúmbirlep turǵan aspapty bezildete jóneldi. Saǵadan shanaqqa, shanaqtan saǵaǵa quldılap, órmelegen sol qoldyń dobaldaı, biraq júırik saýsaqtary perne qýalap, dybys aýlap alysa, jarysa tekirektegende, oń qoldyń bes saýsaǵy birde qaqpaqty sıpalap, birde shanaqty tepkilep, al kep dýyldatty. Dúrmek únder tolqyndap jetip, tolqyndaı shapshydy, tolqyn bop týlady. Sonar shalystan estilgen názik shyryl men qatań zirkil biraz astasyp turdy da, saýsaqtar shalysyn ózgertip pernete nyq-nyq jebeleı qadalǵanda, dúbirlep jetip dalany kúńirengen zar úni, zar únin kóme yzaly kek qaıraýy basyp ketti. Quı shamyrqana doldandy. Doldanǵan kúıden keıýananyń "Elim-aılaǵan" ańyraýy esilip turdy da, kenet jarq etip kók aspanǵa samǵaı ushqan muzbalaqtyń sańqylyndaı júrek typyrlatar qaıraýyq shymyr áýendi al kep sharyqtatty. Sol-aq eken, álgi bir bas barmaqtyń astynan úzik-úzik birde "Elim-aı", "Elim!" dep, birde óksigen ana, kúrsingen ata úni bop estiletin názik ún múlde joǵalyp ketti. Endi shańq etken qyran úni, sonaý jalǵyz tóbeniń ústindegi sańq etken Ánet babanyń,

Ánet babany kúıimen demegen dombyrashy jigittiń qımylymen áserlene kúsheıip, qajyrly, sergek únderdiń tasqynyna ulasty. Kózderde ushqyn tutatyp, kókshil ottardy bıletti. Keýdelerdi qaqaıta tiktep, mynaý otyrǵandardy tegis baýrap alyp, ótken kúnderdiń elesin qudirettendire tiriltip, armanshyl azat qazaqtyń dalasyndaı keń keýdesindegi jaýyna degen óshpendilikti, dosyna degen meıirimdi al kep aıǵaqtasyn.

Bógenbaı da, Jolaman da Jarylǵapty bóten bir ýalaıattyń janyndaı, bógde tirliktiń bógde qasıetti ǵalamat oǵlanyndaı kóre me, úlken kózderin baqyraıta qadap, basqa dúnıeniń, pánı jalǵannyń ashshy-tushshysyn, qyzyq-shyjyǵyn, bar-joǵyn túgel umytqandaı eljireı tyńdap, umsyna qulap qalypty.

Qyl saǵaqty qysyp alǵan Jarylǵaptyń jýan iri sol qolynyń saýsaqtary dirildep turyp alǵanda, álgi saýsaqtarǵa kózin baılap otyrǵan Orynbaıdyń kishirek basy da qosyla terbelip ketken-di. Kenet ishek ústimen tómen júıtkigen álgi saýsaqtarǵa qosa ilesken qaltaq bastyń kózderinen ystyq tamshylar ytqyp-ytqyp shyqty. Júırik saýsaqtar ile qaıta shapshyp, úsh-tórt perneden ún aýlap, dybys saýmalap, suńqyldatyp bir jóneldi-aı! Suńqyldaǵan ún sodan soń baıaýlaı qalyp qońyr áýenmen "Elim! Elim-aılap" sherli saryndy jamyratyp bir egiltti-aı! Sodan osy bir júrek shymshylaǵan názik oralymdy buraltyp baryp, qyz kúlkisiniń ásem syńǵyryna, sábıdiń shat ýilin aralastyryp, áı bir sozyltty-aı! Sol maıda naqyshpen ýanyp, jubanyp otyrǵan júrekterdi oqys shamyrqandyra qaıtadan asqaq áýenniń qyran shańqylyndaı qajyryn dúbirlete jóneldi de, sonaý bıikten yntyqtyra, asyqtyra shaqyrǵan jiger qaıraýyn kilt úzip kep qaldy. Kúı bitti.

Jolaman Jarylǵapty oń qolymen qapsyra qushaqtap, bar alǵysyn sol qımylymen únsiz bildirgende, Orynbaı qopańdap Bókeńe bir qarap, Jarylǵapqa bir qarap, aqyry shydaı almaı jińishke daýystyń shyrylyn jańǵyryqtyrdy.

— Áý, Bóke-aý! Qudiret myna on saýsaqta jatyr ǵoı! Naıza ustaıtyn jýan jumyryqtyń názik úndi sorǵalatqanyn kórdińiz ǵoı! Qalaı til bitirdi qara qaraǵaıǵa! Qudaı-aý, aıtpaǵany joq qoı! Júregimniń qysylǵanyn, júregimniń alas urǵanyn qalaı jetkizermin!

Bógenbaı batyr gúr ete qaldy.

— Jarylǵapjan, men seni taǵy da maqtaıyn dep otyrǵam joq. Men sendeı ulandarmen marqaıatynymdy ǵana aıtpaqpyn. Órkeniń óssin, ulym. Qazaqtyń sendeı uldary kóbeıse, elge qut bolaryn bilem. Bir túıgenim mynaý. Árbir talaptynyń murat eter bıigi bolady ǵoı. Sol bıigińe entikpeı jet. Óıtkeni talabyń da, órisiń de aldynda. Órisińniń keń, talabyńnyń bıik bolaryn álden-aq boljaǵan túriń bar.Sol kúnnen keıin-aq Jarylǵap Bókeńmen de, Jolamanmen de emin-erkin sóılesip, bógetsiz aralasyp ketti.

Jolaman Gúlbanýǵa qýyrdaq qýyrtyp, úsheýi dastarqan basyna endi otyra bergenderi de sol edi. Syrttan dabyrlaı sóılep Tasbolat endi. Boıy sereıip, aıaq-qoly dertedeı bop Jomart atasy men Jaýynbaı ákesine tartatynyn bildirip turǵandaı. Jarylǵapty alǵash kórgennen qatty unatyp, keıde kádimgideı erkelik minez tanytyp, aǵa tutyp ózimsinip alǵan. Bıik qabaqtyń qasy jasy ulǵaıa kele qalyńdaıtynyn álden sezdirip, úlken oıly kózderdiń ústinde qapt-qara bop doǵalana qalǵan. Qyr murynnyń ushy sál jalpaıa túsip, aqsur júzge ózgeshe reń beredi. Adamǵa kóbinese kúle qaraıtyn, sol kúle qaraǵan kezde iri aq tisterdiń dymqylynda kún sáýlesi oınaıtyn óspirimniń ózgelerden meıirbandyq izdep, ózi de sol baýyrmaldyqty ózgege bólisýge qumartyp júretinin Jarylǵap ta ańdap qalǵan edi. Áńgime-dúkendi bos jibermeı, retti jerinde ózi de aralasyp ketetin Tasbolatty bul da inisindeı jaqsy kórip ketken. Qazir de dabyrlaı sóılep engen bala Jarylǵapty kórip qatty qýanǵanyn jasyrǵan joq. Úlken kózderi jalt etip qaraǵanda jarqyrap ketti.

— Páli! Jarylǵap aǵa kepti ǵoı! Al men sizdi ózen jaqtan izdep júrsem...

— Myrzajan-aý, Erboldy nege erte kelmediń? Ol shirkin shaqyrsań da kelmeıtin boldy. Tamaǵyn da durystap ishpeıdi, — dep Gúlbaný qaınysyna kúle qarady.

— Oı, táte-aý! Oıyn balasyn qashańǵy oıynynan qaldyryp qolynan jetektep júremiz. Oıynnan qalsa, toıdan qalǵandaı bolatyn tentekter ǵoı. Qarny ashsa, ózi-aq júgirip jetip keledi, — dep Tasbolat ózi eseıip ketkendeı-aq saldyrlaı sóılep, selkildeı kúlip ala jóneldi. — Álginde ol anaý Áshirbektiń úlken ulymen qoshqar súzistirip júrip, qulap qalǵany. Júgirip baryp, orynynan kóterip turǵyzsam, qolymnan julqynyp "Jiber, aǵa, jiberge!" basqany. Ózi qoltyǵymnyń astynan bir jaqqa qaıta-qaıta syǵalap qaraı beredi. Sóıtsem, anandaı jerde Ángelbaıdyń qyzy she, Kúlshesi she, sol tur eken. Álgi kishkentaı qyzalaq she, sol bizdiń Erbolǵa tilin shyǵara ma, qulap qaldyń deı me, syǵyrańdap mazaqtasyn kep. Erbol bosana sap, kók qoshqarǵa qarǵyp mindi. Týra Taıbýrylǵa qonǵan Qobylandydaı... Sodan, tóte-aý, bizdiń Erbol Áshirbektiń ulyn qoshqarymen qosa domalatyp jibermesi bar ma!.. Aıqaılaǵanyn kórseńiz, aǵataı! "Árýaq! Jomart! Jo-mart!" degende meniń arqa-basym dýyldap qoıa berdi-aý! — dep Tasbolat ári meıirlenip, ári shattanyp turdy da, aǵasyna Jolamanǵa jalt qarady. — Aǵataı! Anaý Mekelaı she... Batyr kókemniń tamyry, sol keremet mergen! Búgin ekeýimiz biraz myltyq attyq. Sonsoń qarmaq salyp biraz alabuǵa ustadyq.

Jolaman kúldi.

— Áı, Tasbolatjan-aı! Elde joqty shyǵarasyń da júresiń-aý! Balyǵyń ne? Jetip jatyr ǵoı osy úıde ańnyń da, maldyń da eti! Mine mynaý keshegi myna Jarylǵap aǵań ekeýimizdiń atyp ákelgen arqardyń qýyrdaǵy! Sý tatyǵan sol jylbysqy balyǵyńdy bizdiń qaı qazaq tamaq qylýshy edi, — dep tanaýyn tyrjıtty.

Tasbolat ernin burtıta berdi de, qaıtadan kúlip ala jóneldi.

— Áı, aǵataı! Siz ózińiz sol balyqty jep kórdińiz be? Jep kórgen joqsyz. Qýyryp jeseńiz, dámi tańdaıdan ketpeıdi. Al sorpasyn úsh qaınatyp baryp ishseńiz, oı, qandaı kerim! Taǵy da ishkińiz kep ańsap turasyz. Ollahı, aǵataı! Orynbaı aǵashylap, qudaı biledi deıinshi, orystardyń ohasyndaısarymsaq qosyp pisirgen sorpany bir urttasańyz álgi Mekelaıdyń sońynan qalmaı, "taǵy, taǵylap!" suraıtynyńyzǵa týra bás tigem! Áý, táte-aý, sol sorpany Mekelaıdyń pisirgenin bir kórip alsańyzshy!.. Árıne, men de odan kem daıyndamaımyn qazir. Balyq ta bar. Bir shelegin alyp keldik...

Gúlbaný sypaıy ezý tartty.

— Myrzajan-aý, otyrsańshy. Qýyrdaq sýyp barady. Sorpańdy da úırenem ǵoı.

— Oı, bal tátem! Sizdi sondaı jaqsy kórem. Biraq ókpem de bar.

Gúlbaný eleń ete tústi.

— Qoı, eı, Myrzajan! Nege ókpelep júrsiń? Qaıtip ókpeletip alyppyn?

— Osy keıingi kúnderi... birazdan beri meni buryńǵydaı Teltentek qaınym dep atamaı ketkenińiz qalaı? — dep Tasbolat áli de qolyn jýyp jatyp jeńgesiniń betine burylyp qarap qoıdy.

Gúlbaný rahattana kúldi.

— Oı, Teltentek qaınym-aý! Báse, Myrzajan, Myrzajigit degenimde nege úndemeı qalady desem, osyndaı ókpeń bar eken-aý! Sen endi on úshke qaradyń, otaý ıesi bolatyn jasqa jettiń. Buryńǵydaı tentek dep jatsam, anaý Ángelbaıdyń úlken qyzy-Kúmis áneýgúni kúlip ala jónelmep pe edi. Sen endi Myrza jansyń, Myrza jigitsiń, Teltentek qaınym. Batyr atamyzdyń shańyraǵyn sen kóteresiń! Sen bárimizdiń endigi uıytqymyz bolasyń!

Tasbolat Gúlbanýǵa eńbektep kelip, betin keýdesine basyp qushaqtaı aldy.

— Tátem! Bal tátem! Men sizdi, aǵataıym ekeýińizdi eshkimge teńgermeımin. Apamnan da... ıá apamnan da artyq kórem, bal tátem!.. Myrzajan deseńiz deı berińiz... Siz aıtqandaı myrza jan bola alsam... aıtqanyńyzdaı bop shyqsam... onda ma onda aǵataıym ekeýimiz... jo-oq anaý Erbol úsheýimiz Sadyrdy qaıta tiriltemiz.

Gúlbaný eńkeıip qaınysynyń taqyrlap qyrǵyzǵan tóbesine ernin tıgizdi. Emirene ıiskedi. Qara kózderin jıektep jas móldiredi.

— Myrzam! Myrzajanym, sóıtesiń. Sóıtemiz,-degende Jarylǵaptyń ishi ot túskendeı alaýlap, keýdesi qysyla týlap, myna bala júrektiń aqtyǵyna, tazalyǵyna bir súıinip, sol taza balaǵa, qaınysyna degen aq jeńgeniń óziniń áppaq júzindeı aq peıiliniń móldirine shomylǵandaı taǵy ısinip, emirenip ketip edi, kóziniń tumantqanyn sezip, tómen eńkeıe berdi. Tómen eńkeıgen qalpy ersileý jótkirinip kúrekteı alaqanymen betin,aýzyn basyp, sıpap áketti.

— Áı, qos tentek! Tamaq sýydy ǵoı, dastarqandy qashanǵy tosqyzamyz,-degen Jolamannyń da daýsynan diril nyshany baıqalyp qalǵan edi.

Quıryǵymen syrǵyp dastarqan shetine jaqyndaı bergen Tasbolat qaıta kóterildi.

— Oı, aǵataı! Pále, meniń umytshaǵymdy qarańyz. Shaqyryp ákelip, qonaǵymdy tysta qańtaryp qoıǵanymdy kórmeısiz be.

Jolaman jymıa qarap, qasyn kerdi, eshteńe degen joq.

— Mekelaı ǵoı! Onyń da qarny ashty ábden.

— Á, Mekelaı bolsa, shaqyr! Kirsin!

Tasbolat sálden keıin jıren murt, qaba saqal aspan tústes kókshil kóz uzyn sary orys jigitin ertip kirdi. Tabaldyryqtan attaı bere álgi daýystap sálem berdi.

— Salam áleıkým!

— Áliksalam! Mekelaı, joǵary shyq!

Jarylǵap jasy úlkendi syılap sol tómen syrǵı berip edi, jıren murtty ıyǵynan ustaı aldy.

— Bolmaıd, tamyr. Sız qonaq! Tóp sızdiki. Biz aýyl adamy, — dep tómendeý maldas quryp jaıǵasyp aldy.

— Qazaqshańyz táýir eken! — dep Jarylǵap kóńilshek qazaqtyń elpildeýimen birden qulap tústi.

— Qazaq arasynda kóp júrgen soń árıne bilý kerek. Oıratsha da sóıleımin! — dep sál tilin buraǵany bolmasa, jatyq sóılep, ulandy odan saıyn baýrap áketti. — Men sol qara qalmaqta posol Ýgrımovtyń... á-á, elshiniń qasynda bolǵam. Bir jaǵdaımen meni hýntaıchı jibermeı ustap qalǵan. Býgenbaı aǵa ǵoı meni bosatyp alǵan.

— Endi ne isteısiz?— dedi Jarylǵap.

— A-a, qazaqta maqal bar: "Er týǵan jerine" I ıa... men de karavanmen... Tashkennen jaqynda qaıtatyn qar... kerýenmen Rýssıaǵa ketemın,-degende kózi kádimgideı jaınap qoıa berdi. Sony kórgen Jarylǵap ishteı ǵana: "Áı, týǵan jer! Ystyqsyń ǵoı sen! Bul da, orys bolsa da atajurtyn ańsaıdy. İzdeıdi. Saǵynady. Saǵynbaýǵa bola ma? Árıne adam bolǵan soń árkimniń de jaqsy kóretin jaqyndary bar ǵoı".

— Atań, anań bar ǵoı?..

— Ata... dedýshka chto lı? Atam joq. Ólgen. Batá... kókem... apam bar. Men olardy kóp saǵyndym. Skoro bes jyl tolady kórmegenıme, — dep Nıkolaı-Mekelaı jaı ǵana kúrsinip, shegir kózderge muń uıalatty. Jarylǵap aıap ketti.

— Kóresiz!.. Áke-shesheńizdi kórip, maýqyńyzdy basasyz áli.

Jolaman da myna jaqtan daýys qosty.

— Kóp uzamaı kerýen de kep qalar... Áý, myna qýyrdaq múlde sýyp ketetin boldy ǵoı. Qane, alyńdar. Jarylǵap, Mekelaı, asap-asap jeńder. Tasbolat, qonaqtar seniki. Qonaq tamaqty jaqsy jesin dese, úı ıesi aldymen ózi alyp otyrýy kerek...

Dastarqan jınalysymen Jarylǵap Nıkolaıdy áńgimege tarta bastady. Ásirese jas jigittiń oırattyń qazirgi kezdegi alasapyran tirliginiń jaı-japsaryn bilgisi kelgeni Nıkolaıǵa da unady. "Azamat! Bárin bilýge qumartýyn qarashy! Árıne jaýynyń qyr-syryn uǵý bolashaq batyrǵa kerek. Al bul jas elin qorǵaıtyn naǵyz sarbaz... joq, sardar bolady áli".

— Olarda, oıratta Qaldan-Seren hýntaıchı. O-o! Ol kovarnyı... qalaı deýshi edi, zálim adam. Osydan segiz jyl buryn Syban-Rabtan ólgende jońǵar taǵyna Qaldan-Seren ı ego brat po otsý... sheshesi bólek inisi Laýzan-SHona talasqan. Qaldan hýntaıchı onyń sheshesin, Seterdjab sarısany ı jaqtastaryn óltirgen, ssylkaǵa... basqa aımaqtarǵa jibergen. Al Laýzan-SHona Volga... Idıl qalmaqtaryna qashyp barǵan. Solardan Qaldan hýntaıchıga qarsy kómek almaq bolǵan. Al Qaldan-Seren Qalmaq hanyna ı sarevnaǵa ee ımperatorskoe velıchıe Anna Ioanovnaga hat jazǵan. Shonany ustap berińder dep. Árıne olar, kalmykı ony Shonany hýntaıchıǵa bermeıdi. O-o, ol, Shona byl krepkıı oreshek... Qatty jańǵaq. Oǵan daje qytaı ımperatory In Chjen elshi jibergen. Kedsan-Serenge qarsy soǵysty basqar dep... sonda sen Djýngarıaǵa hýntaıchı bolasyń. Bizge soıýznık... ný odaq bol degen. Olar, qytaılar oırattarmen soǵys jasap jatyr ǵoı. Vot, osyndaı jaǵdaılar onda qazir, — dep Nıkolaı kóp nárseni biletinin de, kóp jaǵdaıǵa qanyq ekenin de tanytqan-dy.

Jarylǵap jańa dosynan ártúrli suraq qoıýmen ózin de, ony da sharshatqanyn sezgen de joq İshtegi oıana bastaǵan áldebir dúrligis, áldebir elgezek sekem, osyǵan deıingi beıqam halinen múlde ajyratyp áketip, búgingi, erteńgi kúnder álibi qalaı pishiler deıtin kúdikshil sekemniń astaryn qoparta bergen-di. Nıkolaıdyń oryssha qoıyrtpaqtaýyn keıde tyjyryna qabyldasa da, bilsem, túsinsem deıtin tilekpen kóp sóıletip, kóp aıtqyzyp, basyn birde ızep, birde shaıqap, tyńdaýmen boldy.

Orys jigitiniń de jaqsy tyńdaýshy tapqanyna kóńili marqaıyp, óziniń de kópten mazasyn alyp, ishteı qobaljytyp júretin oılaryn aqtartyp jibergen edi.

"Áı, mynaý jas tegin bolmas-aý. Bilýge, túsinýge qumartýyn qarashy. Osyǵan deıin osyndaǵy qoǵadaı kóp qaısaqtyń qaısysy meni dál osy Jarylǵaptaı qınap edi. Qaıta "Áı, basty aýyrtyp kóp myjyma! Sensiz de bárin bilemiz. Kún saıyn aýylymyzdan shań sýyratyn qara qalmaqtyń biz bilmeıtin qaı syry qalyp edi. Qytaımen soǵyssa, bizge jaqsy. Anaý aýlynda qalǵan qatyn-qalashyn mal-múlkimen aıdap alyp, aıdy aspanǵa shyǵarmaımyz ba!" dep qarq-qarq kúlgennen basqa bilerleri joq. Sonda bularda oılaný, aldyn alý, erteńdi boljaý, ár nárseniń esebin alý, astaryna úńilý degen bolmaǵany ma deıin deseń, myna Jarylǵap sıaqty jelkildep ósip kele jatqan jastarynyń talabyna, talpynysyna eriksiz súısinesiń. Anaý Bógenbaı batyr myqty qolbasshy, strateg. Qanshama adamdy jınap áskerı jattyǵýlar jasatyp jatyr. Olar ony alaman oıyny deıdi. Meni árıne ázirshe ol oıyn ótetin jerge jibergen joq.

Senbeıdi bálkim. Biz de senbes edik. Búkil Arǵyn qolynyń onbasy, júzbasy, myńbasylaryn shaqyrtqanyn, solarmen alaman ótkizip, keıbir aýyzǵa ilinip júrgen myqty jas jigitterdi de ádeıi alǵyzǵanyn maǵan bireýi emes, birnesheýi maqtanyp otyryp, jelpinip aıtqanyn, árıne Bógenbaı aǵa tarlanboz qolbasshy bilmeıdi. Ný, onyń maǵan ázirshe keregi de joq. Men topograf. Jazǵan-syzǵandaryma bóget jasamasa, basqasyn qaıtem. Al Bógenbaı batyrǵa men óle ólgenshe qaryzdar bop ótýge daıynmyn. Sol ǵoı... batyr ǵoı meni oırat tutqynynan aıyrbastap, bosatyp alǵan. Nege meni bosatty? Ony men bilmeımin. Po, ol jaqsy adam. Adal, taza adam. Ózi qandaı úlken bolsa, júregi de sondaı úlken. I úlken bala... Aqkóńil ańqyldaq bala. Ný, aramdyq oılamaıtyn, kisige qolynan kelgenshe jaqsylyq jasaǵysy kelip turatyn panasynyń keńdiginen jaratyla salǵan naǵyz perzenti ol

Al, Jarylǵap! O-o, bul múlde bólek prodýkt! Bul qazirgi dalaǵa osyndaı oıly stepnáktar kerek. Onsyz bolmaıdy. Biz, rossıane, anaý oırattar, olardan da buryn qytaılar bul dalaǵa qyzyǵýyn, qumartýyn qoımaıdy. Qoımasa... ár jaǵy árıne belgili. Bulardyń ózderi aıtatyndaı "eki túıe súıkense, arasynda shybyn óledi" bolady. Ox, qıyn! Bularǵa qıyn.

Qazaqtar oırattar emes. Beıqam. Tirshilikke beıimderi az, Al oırattar!.. O-o, olar búginde Ortalyq Azıadaǵy kóshpeli halyqtardyń ishindegi eń myqtysy!"

Osyndaı qıaldarǵa shomǵan Nıkolaı jońǵar arasynda, jońǵar dalasynda bolǵan, bolyp jatqan oqıǵalardy kóz aldynda qaıtadan kórip jatqandaı qapy tolǵanyp otyryp únsiz bas ızegen Jolamanǵa, anda-sanda tańdaıyn qaǵyp, qabaǵy birde ashylyp, birde jabylyp ketetin jas dosy jalyndaı lapyldap óńine oıyn burq etkizetin Jarylǵap ulanǵa kórgen-bilgenin jaıyp saldy.

2

Qazaqtar sıaqty emes, alystan arbalap tasýdy jaqynnan dorbalap arqalaýdan artyq sanaıtyn

Qaldan-Seren órekpigen kóńiliniń ystyq qanynyń bir sýyǵanyn qalap kórip pe edi. Keýdede qaınaǵan ystyq qan bar da, sol qaınaǵan ystyq qandy únemi saqyrlatyp aıdap otyratyn hańdyǵymnyń asqaqtaı berýi qajet, halqymnyń shalqı túsýi qajet, qaıratymnyń asyp, dushpanymnyń mysyn basyp otyratyn qudiret tabýym kerek deıtin alasurǵan armany asqynǵanda, esiktegi quldan bastap, ordadaǵy hanzada, taıshylarǵa deıin kemistik jasap qalsa keshirim etpes, kerdendik bildirip qoısa, keńpeıildilik kórsetpes qataldyq pen temir tártipti sheńberlep kıgizbep pe edi. Árıne jan-jaǵynan antalaǵan qyzylkóz kórshilerdiń kók súńgideı qadalatyn kirpikterin jypylyq qaqqyzyp, erinderinen shubyrǵan silekeılerin kómeılerine zár jutqandaı qylǵyntyp qaıta simirtý úshin olardyń omyrtqasyn opyratyndaı, baýyryn kúıdirip, ózegine ot túsiretindeı tars etkizseń, aspannyń kúrkirin de basyp ketetindeı, gúrs etkizseń, qoı qumalaǵyndaı-aq qorǵasyn oq jaýyńnyń doldanǵan tósin de, sustanǵan sesin de shurq-shurq tesip ótetindeı, qors etkizseń, aq tamaqtan saýlaǵan qany, aqtarylǵan qarynnan shyrqyrap taqyr tóbesimen qara jerge tors etip domalaıtyn sharananyń sýy topan bop tógiletindeı yqtyratyn, buqtyratyn qarý-jaraǵyń mol bolýy abzal. Sonda ǵana qoqańdaǵysh qazaǵyńnyń da, syǵyraıǵan shúrshitińniń de, odyraıǵan orysyńnyń da, qydyńdaǵan qyzylbasyńnyń da qyryq qabyrǵasyn saýdyratyp sanap berip, shala-jansar janyn shúberekke túıip berip, qolyna ustata qoımas pa ediń.

Osyndaı maqsatty aldyna qoıǵan soń hontaıshy óz moınyndaǵy sharýanyń qyl tizgininen saýsaǵyn bir de bir bosatyp kórmep edi. Eshýaqta irgesin jutańdatpaı, qazaq sıaqty joq-bardy syltaýratyp arqany keńge salýdan múlde tıylyp ala qoıǵan. Jeraıaǵy alys, qystyń kózi qyraý deıtin sebep Qaldan-Serenge esh júrmeıtin. Han aıtsa-aq, bet-aýyzy beldeılerdiń ózi bıshideı maımańdap, uly tabanymen ulan dalany ılep jiberedi deıtin taıshylardyń ózderi bezgek tıgendeı bezektep, alarǵan kózderdiń qarashyǵyn joǵaltyp, tik qaraýǵa shydamaı bas shulǵyp, qol qýsyryp, tapsyrǵandy tapsyrǵannan da artyq qyp oryndaýǵa baryn salatyn.

Han kóńilinen shyǵý eń aldymen qulaǵyn Qajaıtyn urys-keristen bir qutqarsa, ekinshiden ózgeler aldyndaǵy óz bedelińniń aspandaýyna áserin tıgizýdiń úlken sharty. Al sharyqtaǵan bedel aıbaryńdy asqarlatady, aqylyńdy, joq bolsa da, eseleıdi. Sodan keıin aratyń da, qońsyń da, kórshiń de, ulysyń da ultanyńnyń izin basýdan da jasqanady. Al ol ózińe de, ózgege de tıimdi-aq. Aldyndaǵy malyńnyń qarasy kóbeıedi. Aımaǵyndaǵy ártúrli sharýa salasynyń berekesi artady. Aratyń mal baǵa ma, júninen jip ıiretin, kıiz basatyn, kıim tigetin, baý-shý esetin adamdardyń kásibin jaqsart. Kerek bolsa kórshi selendegi orysty jaldap ákelip, kisilerińdi solardyń isteıtinderin istetkizip ábden máttaqym et. Jip ıiretin urshyq kerek pe, qudaıdyń... o-o qudaıdy basqalarǵa-aq berdik... Dzon-Kabanyń qudiretimen dalamyzda samsaǵan samyrsyn jetip jatyr. Solardy qulatyp ákep, kespeltektep kesip, anaý shved Renat tárizdi, polák Gýstav sıaqty, nemis Bengard ispetti aǵashtan túıme túıetin, temirden teben jasaıtyn ismerlerdiń qasyna qotan aıaq qolaqpandaı jigitterińdi qosyp ber. Qaıtyp jasamas eken. Jasaǵanda qandaı. Qoldan qoldyń artyqtyǵy joq. Kórsetip berse, uǵyndyryp aıtsa, bas barmaǵy maıysqan oırattyń Danjın men Ombalary sol aýzy-murnynan tútinin býdaqtatyp otyryp alatyn nemisiń men orysyńnan da asyp túsedi áli-aq.

Aıtqany keldi de qoıdy. Orys pen nemisten asyp túspese de, ózderine kerek-jaraqty ózgelerden izdegen joq. Ot qarý qajet pe, qaı kórshige kóz satyp, qolyn jaıa bersin. Satqan kóz, jaıylǵan qol kóretin bolsa, qarmaıtyn bolsa, baıaǵyda-aq zeńbirektiń astynda kómilip, myltyqtyń qorshaýynda qalar edi ǵoı qalyń qara qalmaq. Orysyń ýádemen ish keptirip, shúrshitiń syǵyrańdap sýdyratyp mańaıyna jolatty ma. Qaıdan jolatsyn olar. Zeńbirektiń ózine burylaryn, myltyqtyń óńmenine oqtalaryn sezbeıtin aýzy túkti orysty, betine bes tal qyl áreń ósetin qytaıdy taýyp bere qoıshy, sol arystandaı aqyryp, jolbarystaı jotasyn qudireıtken Qaldan-Seren murnyn túp ornymen jyp-jylmaǵaı etip kesip bersin. Sodan soń ǵoı zeńbirekti de, myltyqty da, basqa da ot qarýdyń dári-dármegin oırattardyń ózderi jasaýdy qolǵa alǵany. Ol úshin ne isteý kerek. Bardy qanaǵat qylyp qoımaı, joqty tabý qajet. Qajettini izdeý lázim. Ilikpesti ıliktir. Kónbesti kóndir. Anaý Renat deıtin shved ápeserin áýlıe tut. Aldyna mal sal. Ústine saraı ornat. Kútýshi, qyzmetshi qyz-kelinshekti qajet dep sanasa qazaqtyń qarakózinen kógende, orystyń shıkilsary shashtysynan túgende, shúrshittiń qybyrlap júrip, jybyrlap ebin tabar taldyrmashtarynan toltyr. Altynǵa kómseń, aq saıtany elirmeıtin eki aıaqty pende joq. Ot qarýdy da, oq qarýdy da, oq qaǵardy da solar áıdik qyp jasaıdy da beredi.

Osyndaı táýekelshil áreket Qaldan-Serenniń qudiretin eseledi de jiberdi. Shvedi bar, nemisi bar, orysy bar ismerler zeńbirek te quıdy. Myltyq ta jasady. Oq dári de daıyndady. Hontaıshynyń ómirimen Renattyń búkil talaby oryndaldy da jatty. Jez ben mys kerek pe-jeztaýdan, mystaýdan arbalap tasyldy, dorbalap jetkizildi. Temir men selıtra qajet pe-temir tas kótergen arattar qarataýdan qara shańdy shubyrtyp jol túsirdi. Sol jolmen qujynaǵan qumyrsqadaı bop temir tasylyp, temir eritetin tereńdigi arqan boıy qudyq peshke quıylyp jatty. Sol qurdymnyń aýzyndaı bop kúni — túni býdaqtaǵan tútinin kókke sozǵan aıdahardyń kómeıindeı jalyn shashqan apanǵa mańaıdaǵy júz jyldyq samyrsyndar tus-tustan shubaǵan túıe kerýenimen kelip, teń-teńimen topyldap túsip, alaý jalyndy qysy-jazy lapyldatty da jatty. Ásirese oırattarda jıyrma jylǵa jýyq tutqynda bolǵan Kýznesk qalasynyń dvoránıny Ignatıı Sorokın Tekıl kóliniń mańaıynda temir keniniń mol ornynyń bar ekenin kone kózderden estıdi ǵoı. Al bul ken ornyn jergilikti turǵyndar-ejelgi túrki halyqtary burynnan paıdalanyp, temir qorytyp alyp turǵan desedi. Osy ken orny kóldiń arǵy betinde jatqandyqtan tasýyn aýyrsynyp, oırattar kádege asyra qoımapty. Sorokınniń ken opnyn tapqanyn estigen Renat oǵan tutqyndaǵy júz orysty qaramaǵyna bólip berip, aǵash barja jasatqyzyp, qol arqyly temir kenin ákelýdiń eń tıimdi jolyn da paıdalanǵan ǵoı. Sodan bastap-aq tymaǵyn aınysynan kıgen Syban-Rabtan da, odan keıingi Qaldan-Seren de endi eshkimge kóz satyp ılikpesteı qalge — jetip, álgi qudyq peshterde qorytyp alyntan temirden ózderi, óz qoldarymen qalqandy da, qylyshty da, saýytty da, dýlyǵany da, zeńbirekti de, myltyqty 'da jasap alyp, áskerin qarý-jaraq, saýyt-saımanmen jasaqtap otyrǵan ǵoı. Sorokınniń aıtýynsha sol qarý jaraq jasaýshy oırattardyń ǵana sany myń adamnan asqan kórinedi. Osydan keıin jońǵar hontaıshysynyń túkirigi nege jerge tússin. "Myqty bolsa qarsyma shyǵa bersin" degendi sózimen de, isimen de-,sesimen de jetkizip, odyrańdaǵan orysty júre tyńdap, syǵyrandaǵan shúrshitke "Halhany óziń bilip, erkińmen qosyp bermeseń, shybyn janyńdy shyrqyratyp otyryp qolyńnan tartyp alam" deıtin órkókirek ójettikke de bastatqan. Renatpen birge tutqynǵa túsken ulty venger orys porýchıgi Debesh shuǵa óndiretin kishigirim óndiris ornyn ashyp, jergilikti turǵyndar arasynan shuǵa óndirisiniń maıtalman kásipkerlerin de kóptep daıyndap bergen ǵoı. Osydan eki-úsh jyl buryn elshi Ýgrımov shved Renat jasatqyzǵan tórt fýnttyq on segiz zeńbirekti, segiz kishi zeńbirekti, sondaı-aq on fýnttyq jıyrma úsh mortırany kórip jaǵasyn ustaǵanyn jasyra almaǵanyn Nıkolaı Jarylǵapqa kádimgideı jyr etip aıtqanda, bozbalanyń kózi eriksiz baqyraıyp ketip edi.

Qaldan-Seren Ýgrımovty talaı ret ordasynda ońasha qabyldapty. Sondaı ońasha kezdesýlerde jurt kózinshe orys elshisine jaı ǵana meziret jasap, salǵyrt amandasatynyn da umytyp ketip, asty-ústine túse qalady eken. "Jýyndy iship semirip alǵan sasyq orysqa" lebimen lebi qosylmasyn dep araǵa shylbyr boıy keńistik qaldyryp, kekireıip qana qabaq serpıtin kúıinen de jańylyp qap, jaqyndap kelip jabysa suraıtyn qolqasyn jarapazan aıtqandaı qaıtalaýlan bir jalyǵyp kórmegen de ǵoı. Qonaǵynyń qolaqpandaı murnyna, kók áınekteı kózine jylan arbaǵan torǵaıdaı bop japaqtaı qarap, jalynyshty daýystyń suramshaq únin anaý jas balanyń shemirshek qulaqtaryndaı eki qulaqsymaqqa quıa beretin. Sondaǵy aıtary: "Rýsıa irgeli el, úlgisi mol, ónegesi kóp, órkendegen kásibi, óristegen qolóneri bar. Jońǵarıa da, qudaıǵa... o-o... Dzon-Kabaǵa shúkir... eshbir elden kem emes. Shalqysa-shalqar, tolqysa-teńiz. Aıbyndansa Aıǵa da umtyla alady. Rýsıa patshasy Jońǵarıa hontaıshysymen odaq bolam dese, orystar óz qudaıyna, biz óz qudaıymyzǵa júginip, ant qaǵazǵa qol qoıyp, qyzyl qanǵa qolymyzdy matyryp, murnymyzdy murnymyzǵa tıgizer edik. Sodan keıin Rýsıanyń shekarasyna at oınatyp, shańyn býdaqtatyp, bashqurtyn bir talap, qalmaǵyn eki tonap, qazaq-orysyn úsh sabap mazasyn qashyratyn qanisher qazaqty tıyp berer edik. Ony azsynsa, mynaý shyǵystan shegirtkedeı qaptap, jolyndaǵy jandy-jansyz álemdi jalańash aıaǵymen-aq taptap ótýge daıyndalyp jatqan shúrshit qytaıdy shiderlep tastap, shyryq buzdyrtpaı qoıar edik. Al endi osy odaq bolýdyń jońǵar úshin qandaı paıdasy ıaǵnı qarymtasy bar deısiń ǵoı, taqsyr Ógireım? Janymdy oqqa tósep, qolymmen ot kósep sender úshin jahannamnyń jalǵandaǵy azaby men tozaǵyn tartqanda aldyma aıdap qara salmaıtyndaryndy bilem. Iyǵyma qundyz jaǵa salmaıtyndaryndy bilem. Óıtkeni sender alýǵa bar da berýge joqsyńdar. Timiskileýge, tintýge barsyńdar da, dostyqqa dostyq dep qolushyn berý, ishke enýge de, senýge de joqsyńdar. Sondyqtan da men senderden joqty suramaımyn. Býynsyz jerge pyshaq ta urmaımyn. Keýdelerińe qıamettiń qıynyna bas degizerdeı kúmán da týǵyzbaımyn. Sebebi senderdiń ýaǵyzǵa bizdiń ýaǵyzdyń úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtynyn da bilýdeı-aq bilem. Jyly sóılep, kóńilin aýlaıyq deıtin ýádeshil syrlaryńa ábden toıyp-aq bolǵam. Ant berseńder-beresińder. Bermeseńder de qylshyǵym qısaımaıdy. Biraq men senderdiń anttaryńsyz-aq shúrshitińdi súmireıtip, qazaǵyńdy qalshyldatyp qoıýǵa ár kezde de daıynmyn. Ol úshin meniń sherikterimdi myqtap úıretý úshin artılerıa isine jetik sheberlerińdi kóptep jiberýlerińdi qalaımyn. Bul-negizgi qolqam. Odan soń kıim-buıym, shurym-burym ásker jabdyǵyna kóp qajet. Mata toqı biletin, toqyta biletin, altyn hám kúmisten zergerlik buıymdar jasaı alatyn qolynan óner tógilgenderdi murnynan tizip, kógendep qolyma ustatsa, qatyn patshaıymyńa sol altyn buıymdardyń birazyn tartý-taralǵy etip jónelter de edim. Sen bizdiń saharadaǵy saıasattyń syı-syıapat deıtin arada júretin jibek shapan, kúmis belbeý, maýyty shekpender arqyly qubylyp, ózgerip, birde qataıyp, birde jeńildep ketetinin jaqsy bilesiń, Ógireıim myrza. Sol úshin de jibek óndiretin sheberhana ashsaq pa degen talabymyzdy taqyrǵa otyrǵyzbaı, tezdetip sol saladan da kúshti biligi bar kásipkerlerińdi jetkizip berseńder demekpin. Bárinen de buryn mynaý Renattyń qasynda júrip temir qorytý jumystaryna kózqaraqty bop qalǵan birneshe oıratymdy elshilerimmen birge Rýsıaǵa jóneltsem deıim. Solardy óz zaýyttarynda temir quıýdyń qyr-syryna ábden mashyqtandyryp baryp, beri ózimizge máttaqym ismer etip attandyrsańdar, men senderden basqa arbalap altyn, dorbalap asyl suramas edim" dep talaı oıdyń da, talaı tilektiń de basyn shalyp, Ýgrımov elshiniń basyn aınaldyryp jiberetin.

Ýgrımov ta tegin sıyrdyń japasy emes. Ún-túnsiz kelip, ún-túnsiz shyǵyp kete berse, eliniń ataǵy Edildeı tasyǵan elshilik bedeline min. Ýádeni úıip-tógip berip, erteń sol úıip-tógip bergen ýádesiniń údesinen shyǵa almasa, orys deıtin úlken ulttyń qulqyna da, sol úlken ulttyń kóshpeli eki eldiń taýyn kezip, tasyn tergen, ózenin boılap óris izdep, toǵanyn baılap qamal-qonysyn saılaǵan jurtyna da syn. Sol úshin de kóz súrtýge jaramas kókala shúberegin ustata salyp, ásheıinde balanyń oıynshyǵyna da jaramaıtyn álekeı-shúlekeımen aldaı salatyn qyr qazaǵy da emes bul Qaldan-Seren hontaıshy. Talqy asýynyń ar jaq, ber jaǵy jaıqalǵan eginge tolyp, ishki buharlyqtarǵa baptatyp, solardyń qasyna búge — shigesine deıin úırenip al, uǵyp al, uǵyp al da búkil dalańdy astyqty alqapqa aınaldyr dep oırattaryn qaptatyp qoıǵan qara qalmaqtyń tisqaqqan hany ońaı shaǵyla qoıatyn jańǵaq emes. Ózi ózgeni ysyryp orynǵa talaspasa, ózgege ózdiginen ysyrylyp oryn da bermes, ońaılyqpen tórin de bermes bul jyryndy janǵa jadaǵaı qýlyq ta ótpeıdi. Kókshil kózińdi qanshama ajyraıtyp qyzylkózge aınaldyryp baqshıa qarap qoqań — loqy jasaýyń da jetpeıdi. Bulardy burynǵydaı bir aldap, qoı jetektep ketetin kúnderden endi kúderińdi úze ber. Bular, bul oırattar, búginde seni eki aldap, taı jetektep ketýge de aıla-sharǵysyn jetkizip qalǵan. Sıǵan-Ózen boıyndaǵy, İle men Emel ózenderiniń qunarly saǵasyndaǵy, Tarbaǵataıdyń qoınaý-qolatyndaǵy egistik jerler men syńsyǵan baý — baqshalar ózińniń maqtaýly deıtin Rýssıanda da tabyla bermes. Ásirese buhar dıhanshylarynyń jaldamalardan aryq tartyp, atpa salyp, sýdy oıdan órge shyǵaryp egistik jerlerdi sýaryp, nýǵa aınaldyryp jibergenin kórgende Ýgrımovtyń talaı ret tańdana bas shaıqaǵany esinen ólse keter me. Sol taranshylardyń qasynda balaǵyn tizeden kótere túrip tastap, ketpeni men shottaryn qolynan bir túsirmeı qara jerdiń topyraǵyn jer tarpyǵan buqadaı burqyratyp jatatyn keshegi oırat arattarynyń keıingi dıhanshylyqqa oıysqan tirligine eriksiz ıek qaǵa bergenin umytý da múmkin bolmas.

"Al mynaý han ordasynyń turǵan jeri bizdiń patshanyń Petergofynan bir de kem emes-aý. Árıne, ár túspen atylatyn fontany ǵana az demeseń, bul han saraıynyń qoldyń salasyndaı bop egilgen ár túrli jemis aǵashtary mol baýyna Úndistan men Qyzylbas eliniń, áıtpese ataqty "Myń bir tún" ertegileriniń han saraılarynyń keremettiligi ǵana parapar keler — aq! Aınalasy at shaptyrym osy baýdy, anaý-mynaý bóten-bógde jan kire almastaı etip qyzyl kirpishten qorshatyp qoıý Qaldan-Serenniń ǵana qolynan keletin áreket. Dál osyndaı ásem baý-baqshaly saraılar oırat hanynda bireý emes birnesheý bolsa, ondaǵan taıshylarda da osyndaı kózdiń jaýyn alarlyq mekenjaılar jetkilikti-aq. Sonyń bárin salǵan da, baptap, kútetin de shyǵys túrkistandyq buharlyqtar. Aıtpaqshy, anaý shved Renattyń kórikti baý-baqshanyń ortasyndaǵy eńseli saraıy da hontaıshy "syılyǵy" edi-aý. Endeshe bul Qaldan-Serendi jyltyraq sózben jylpyldatyp kóndire qoıý múmkin emes. Múmkin emes ekenin sezdiń be, seziktendirmeı, senimine kire ber. Suraǵanyn Sibir gýbernatorynyń qulaǵyna quıýǵa da, Senatqa jetkizýge de, tipti Anna Ioanovna ımperatrısanyń ózine tikeleı aıtýǵa da óz táńirińniń atymen ýádeńdi myqtap ber. Kerek dep tapsań, elshisin elshiligińmen birge ala da ket. Úırense, úırener. Úılense, múmkin úılener. Úıli-jaıly adam sonaý jer túbinen mynaý kúnde qandy qyrǵyn bop jatatyn elge qaıta oralyp keletindeı esektiń mıyn jemegen shyǵar".

Qaldan-Serenmen saýda shartyn jasaý Ýgrımovtyń shyńyna jetip edi. Endi-endi ılikti-aý degen kezde sup — sur dalasyndaı bop bet-aýzy surlanyp sala berip, únsiz mańqıatyn da qalatyn. Al bul bolsa sabyry da qashyp, unjyrǵasy da túsip, bir sózin on qaıtalap, boshalap ketken hontaıshy oıyn da, boıyn da ózine qaıyrý úshin sambyrlap kókip ala jóneletin. "Oırat saýdagerleri Jámish hám Semıpalat bekinisterinde taýarlaryn kedendik tekseristen ótkizbeı-aq, kedendik aqy-pulsyz-aq emin-erkin sata alady. Kerek dese Rýssıanyń sonaý keń baıtaq túkpir-túkpirine deıin jol ashyq. Qaı qalasyna baram dese, qaı qalasynda saýda jasaımyn dese óz erki. Bul jaǵdaıda, qudiretti ámirshi, sizdiń saýdagerlerińiz, árıne, basqalardaı kedendik alym-salaq tóleıtinin de eskertemiz. Eger ákim orys kópesteri Jámish hám Semıpalat bekinisterinde saýda júrgizse olar da kedendik barlyq jeńildikke ıe bolatynyn málimdeımiz. Al Djýngarıaǵa olar ishten kirip, saýda-sattyqpen aınalyssa, oırat jaǵy ózderine tıimdi kedendik poshlına alýyna ábden qaqyly". Árıne bul kelisimsharttyń da kindigi kesilgen joq.

Shatqaıaqtap shap tirep jatyp alýdyń naǵyz sheberine aınalǵan Qaldan-Serenniń kóbine-kóp qozǵaıtyn taqyryby-terrıtorıa daýy. "Ormandaǵy aıýdaı aǵashtan qıyp salǵan tórt qulaqty moladaı úılerinen attap shyqpaıtyn orystardyń búgingi taǵydaı bop talasyp-tarmasyp shubap, dalamyzda órip ketkenine tańym bar. El kıesiz, jer ıesiz deı me, elimmen eseptespeı, jerime basa-kóktep kire beretinin, kımeleı beretinin qoımasa, kók súńgini kók jelkesine tireı alatynymyzdy da eskersin. Al eskerý úshin jer shebin sonaý Omby ózeniniń boıymen anyqtap, arǵy betin senderge, bergi betin bizderge laıyqtaǵanymyz jón bolar" dep aýzyn kergilep, ıyǵyndaǵy túlki ishikti ashýmen serpip tastaǵanyn kórgende elshiniń shegir kózi múlde shaǵyraıyp ketken edi.

"Oý, mártebeli ámirshim! Jańylysyp barasyz-aý! El kıesiz emes. Ol ras. Al jer ıesiz emes deısiz. Biraq shyn ıesin nege jasyrasyz? Siz, aıtyńyzshy, qashan, qaı kezde qaısaq... á-á, qazaq degen halyqqa han bolyp edińiz? Basyńyzdy shaıqaısyz... Demek siz olarǵa eshqashanda han bolǵan emessiz. Solaı ǵoı. Endeshe, mártebelim, siz qazaqtyń ulan baıtaq jerin nege oırattyń jeri dep Rýssıadan daýlap otyrsyz? Qazaqtardyń sózimen dáleldeıtindeı dálelińiz bar ma? Babańyzdyń molasyn, atańyzdyń qorasyn kórsete alasyz ba? Kórsete almasańyz, onda ol jerlerge ıegińiz qyshymasyn. Rýssıa endi ol daladan eshqashanda ketpeıdi!"

Árıne Ógireıim-Ýgrımovtyń bundaı tekiregine aıyzyn jıa qoıar bolsa Qaldan-Seren Qaldan-Seren atalmas edi ǵoı. Kózin de, sózin de óńmeńdi teserdeı qadap, oırattardyń óz qyshtymyndaǵy halyqtardan alyp kele jatqan ıasaǵyn budan bylaı da ala beretinin balǵamen urǵandaı etip dúńk etkizgen. Eger sol oırat qyshtymdaryna óńireńdegen orys salyqshylary salańdap jetip baratyn bolsa, onda sol salyqshy orystardyń jıren teke saqaldy basy attarynyń qanjyǵasynda salaqtap keýdesiz qaıtatynyn jadylarynda myqtap ustaýlaryn shegelep jáne eskertken. Dál sol sátte Ýgrımov aldyndaǵy shabaıyn dep turǵan arystandaı hontaıshynyń qaharly sesin búkil jan-dúnıesimen sezip, arqa-basy muzdap qoıa bergen edi. Nege muzdamasyn, bir ǵana serpilgen qabaǵymen-aq búkil Shyǵys hám Ortalyq Azıany qaradaı qaltyratqan Qaldannyń dál sol kez asa dáýirlep turǵan mezeti edi ǵoı. Aýyl sharýashylyǵynyń barlyq salasyn kúrt ósirip, astyqty da, jemisti de, kókónisti de ózderi óndirip, ózderi ózgege aıyrbastaýǵa deıin jetken, kıim-buıym, qarý-jaraq jasaıtyn derbes óndiristerin órkendetken handyqtyń ekonomıkalyq hám mádenı dárejesiniń ájeptáýir dáýirlegenin ózderi ǵana emes kórshiles elder de kádimgideı moıyndap úlgergen bolatyn. Osy qarqynmen aınalasyna kózin salǵan qyrandaı jalaqtaǵan hontaıshy Qytaımen de, Reseımen de, Kazahıamen de qyr kórsete sóılep, "berseń qolyńnan, bermeseń jolyńnan" deıtin keýdemsoq qylyqqa boı aldyrta bastaǵan da edi. Kekireıip kóterilgen keýde sol keýdeni taý qylyp kóterýge tyryspasa nesine keýde atalmaq. Kekireıgen keýdeniń qudiretin sezinip, aıbynyn túsinbese, aldyna kelip ıligip, iltıpat jasamasa, synyqqa syltaý kóp emes pe, el ishindegi qylyqty da, el syrtyndaǵy búlikti de paıdalana qoıýdan tıimdi eshnárse bola qoımas. Birine bilek kórsetip, kóz alartyp kúder úzdirtseń, ekinshisine jaqtastarymdy jazǵyrdyń, jandastarymdy jylattyń, qandastarymnyń qanyn urttadyń dep qıǵylyqty salyp kep, keýdesine kúdik engizip, janynan úmit qashyrsań, asyǵyń alshysynan túspegende qaıtedi. Birine de qabaq bermeı, bárine de qabaǵyńnan qar jaýdyrsań, anaý mynaýyna qarsy, mynaý anaýyna qarsy odaqty tap seniń ózińnen izdep, tabaldyryǵyńdy tozdyrsyn. Elpildep jetken elshilerdi epsektigińmen ese bermeı esek qyp máńgirtip jiber. Jelkildep jetken jaýshylardy jarapazanyn on aıtqyzyp, júz qaıtalatqyzyp ári-sári ǵyp, maı ishkendeı mazasyn qashyrtyp, qobaljytyp attańdyr. Ne kirpik qaqqan kóz ala almaı, ne ýáde baılasqan sóz ala almaı, ne qoıynǵa tyqqan shulǵaýlyq ta boz ala almaı sandalyp kelip, sendelip qaıtsa, tútinińniń qaı tustan shalqyryn bilmeı, týyńnyń qaı mańaıdan jelkilderin paıymdaı almaı, esteri shyǵyp, esiriktenip júrgende, sen ózide eń tıimdi tusqa azýyńdy qarsh etip qadap qal da, qoń etip qaqyratyp julyp ap, asap kep jiber.

Tap solaı boldy da. Kansı Súan-E deıtin qytaı ımperatory ólgennen keıin bastalǵan eki el arasyndaǵy ólira tynyshtyq jeti jylǵa áreń-áreń jetken edi. Árıne tynyshtyq, beıbit tirlik degen sózder bul araǵa kelińkiremeıtinin Qaldan-Seren áke taǵyn jambastaǵan kezden-aq dáleldeýge kirisken bolatyn. Ot qarýyn birshama jasap alǵan soń, sol ot qarýdy syǵyrańdaǵan shúrshitke buryp, synap kórse qaıtedi deıtin qazymyr tilek hontaıshynyń keýdesin úńgimesin be. Al Qazymyr tilek keýde úńgilese-aq, onyń óz degenin oryndatýǵa aldynda op, artynda jar tursa da taıynbaıtyny ejelden belgili. Tıip-qashý, kıligip ketý tárizdi oırat qolynyń búlikshil áreketteri sodan keıin-aq dúrildep sala bergen ǵoı. Qara sanynan qaptyra berýdi, balaǵynan tartqyza berýdi kim qolaı kórýshi edi. Qytaı da kónbistiktiń kókesin tanytsa da, túptiń túbinde shydamnyń shegin taýysatyn shaqqa da jetken ǵoı. Aqyry 1729 jyly qytaı ımperatory In Chjen óz áskerin Halqa-oırat shekarasyna úıip-tóge bastaýǵa kirisip-aq ketken-di. Óıtkeni endigi oırat pen qytaı arasynda bolatyn qandy qyrǵyn alapat soǵysqa eki jaǵy da barynsha daıyndyqpen kelgen edi. Ári eki jaǵynyń da dál osy soǵysty júrgizýge ishin tesip, janyn jep, ózegin órtep bara jatqan uly da úlken maqsattary bar edi. Qytaı eli kún sanap qybyrlap qaýlap ósip kele jatqan eki aıaqty pendelerine kún astyndaǵy mol sáýleli jeriniń tarlyq ete bastaǵanyn ár shyr etken sábıdiń ińgásimen keýdesin solq etkize sezetin. Endeshe sol kún astyndaǵy sáýleli eldiń ár sábıine tabanyn ózgemen talaspaı tolyq basatyn keńistik kerek qoı. Ol keńistik satyp alatyn kilem emes, syıǵa keletin kilshe de emes. Ol sonaý at ústinde aımalasyp, at ústinde aıqalasyp ómir súretin jabaıy tirlikti, kóshpeli ǵumyrly oırat jurty. Sol oırattyń da jerinen saıyn saharasy pálenshe ese artyq, kóshpelilerdiń naǵyz kóshpeli halqy-hasaqa-qazaqtar. Aldymen anaý eki ıyǵyn julyp jep, bizdiń qaraýymyzǵa kirip, kirpigimizdiń qylyna ilikken Halha munguldaryn qaıtadan bosatyp alyp, oırat pen munguldyń basyn biriktirip, Ortalyq Azıada butan deıin tek Shyńǵys han babalarynyń tusynda ǵana bolǵan qaharly handyqty qaıta jańǵyrtyp, Tarba-ǵataıdy dirildetip, Altaıdy selkildetip, Alataýdy terbetemin deıtin Qaldan-Serenniń jynyn qaǵyp alyp, azý tisin opyryp, qolyna sanap qana ustatý qajet. Sonda ǵana kún qurǵatpaı jel jaǵyńnan da, yq jaǵyńnan da shań sýyratyn qara qalmaqtyń yńǵaıyna qulap túsýge daıyn bop júrgen bir tildi, bir dindi muńgul jurty da dymyn óshirip, quıryǵyn butyna qysa qoıar edi. Al oıratty durystap jáýkemdeı alsań, tuqymyn tuzdaı qurtyp, ondaı oırat atty halyqty taýarıhta bolmaǵandaı typ-tıpyl etseń, sonaý qulan jortyp, qyran qonaqtaǵan dala men taý qytaıdyń tabany men jambasyn nege jatsyna qoısyn. Qulashyńdy odan da ári sermeı tússeń, quryǵyńdy odan da ári silteı tússeń, hasaqa-qazaq degen taǵy bir kóshpeli jurtty jutyp jibermessiń be. Aýzynan jalyn atqan aıdaharǵa at tóbelindeı az ǵana hasaqa ult buıym bolyp pa. Qylqanyna da qaqalmastan bir-aq tolǵap qylq etkizse... O-o, shirkin! Sonaý... sonaý jaıyn sahara, shalqar kól, samal belder máńgilik mekenińe aınalmas pa. Sodan keıin jarty álemdi kóleńkesimen-aq jasyrǵan uly Qytaıǵa uly qabyrǵanyń qajeti de bol maı qalady ǵoı. Kóleńkesimen-aq kún kózin jasyrǵan sary qytaı aqsary orysyńdy da, qara Afrıkandy da, áppaq Evropańdy da bir shybyqpen aıdamas pa. Aıdaıdy árıne. Ol úshin eń aldymen myna at jalynda týyp, at jalynda shyrmatylyp ósken zengúr-jońǵarlardy jermen — jeksen etý qajet. Árıne ázirshe birme birde olardy jeńý múmkin de emes. Endeshe oırattardyń kúshin ekige bólýden artyq eshteńe joq. Ekige bólgizý úshin odaqtas tabýǵa barynsha kúsh salǵan lázim. Aldymen Rýssıaǵa qolqa salsa she?.. Árıne salǵan jón... Áı, biraq, bul shirkinder de qýlyqty áriden oılaıtyn bop barady-aý. Odaqtas bolýdan basyn ala qashyp, mańyna jolatpady ǵoı. Nege jolatsyn qytaıdy. Shyǵys Sibir men Qıyr Shyǵysqa kóz alarta qarap, silekeıi shubyra bastaǵan shúrshittiń dúrildep shyǵa kelýin patsha úkimeti ólse qoldar ma. Qaıdan qoldasyn. Qoldamasa, sol Sın ımperıasynyń desin basyp, keýdesindegi jelikti syǵyp shyǵaratyn Jońǵarıaǵa qarsy odaq bolý olar úshin ózin ózi baýyzdaýmen birdeı. Endeshe sol odaqty basqalardan izdeý kerek. Eń senimdi odaqty árıne Qaldan-Serenniń inisi Loýzan-SHona basqarar edi. Onyń ishindegi aǵasyna degen qatqan kekti Altaıdyń búkil samyrsynyn butarlap jaǵyp qyzdyrsań da, erite almas ediń. Olaı bolsa quryqty Qalmaq hany Seren-Dóndikke salý kerek. Qalmaq hanyn ıliktirip, oıratta ketken esesin eselep qaıtartyp berem dese, Laýzan-SHona bastaǵan kýba qalmaqqa bul jaqtan Qaldan-Serenge kóz alartqan qara qalmaqtyń biraz taıshylary qosylyp kep berse, o-o, onda oıratty qos ókpeden bir-aq qysyp, qolqadan qanyn, murnynan janyn syǵyp alar edi-aý...

Amal ne... orysyń... patshaıym qatynyń odaq bolma dep qalmaq hanyn da, Laýzan-SHonany da yqtyryp ta, buqtyryp ta tastamady ma... Barmaǵyn shaınaǵan Sın úkimeti endigi áreketti qazaq dalasyna qadaý-qadaý jóneltken astyrtyn jansyzdarymen júrgize bastaıdy toı. Qazaq arasynda kim kóp? Qazaq arasynda birin biri kóre almaıtyn, birin biri ólse kóme almaıtyn alaýyz sultan kóp. Qazaq dalasynda ne kóp? Qazaq dalasynda ár jerden burqyraǵan barymta, qarymtalardyń shańy kóp. Sol barymta-qarymtalardan týyndaıtyn lańy kóp. Lańy kóp jerdiń jaýy da, daýy da kóp. Jaýyńa qarsy jaqtasam deseń, jaǵasyn ózi-aq jyrtyp, jyǵasyn ózi-aq jyǵyp bere salatyn qazaq az emes. Solardy kerek kezde kerek tustan oıratqa qarsy aıdap kep sal. Daýyńdy qýýǵa daýylymdy da, jaýynymdy da qosam deseń, dosynan qas taba qoıatyn, qasynan dos taba qoıatyn ushqalaq qazaq topyrlap aldyńa túsip, tompyldatyp tóbesimen jer toqpaqtaı bersin. Solardan álekeı-shúlekeılerińe aıyrbastap qostap jylqy aıdap, qoralap qoı áketseń, murtyńdy balta shabar ma. Árıne, birinen biri asyp túskisi kelip, birin biri ıektegen qazaq sultandaryna sene berý de, qolq etip suraǵanyn bere sap túsip ketýdiń de reti joǵyn syǵyrańdaǵan sırek saqal, bes tal murtty shúrshit jansyzdary ábden uǵynyp-aq alǵan. Qaı han qaı ulysty shaýyp ketti. Qaı batyr qaı aımaqqa dúbirletip tıip, kúńirentip ketti. Bilýi de, kórýi de, senýi de kerek. Áıtpese on laq aıdap ketse, on qos jylqy aıyrǵandaı lepiretin qazaqtyń ótiriginen, bir oıratty tutqyndasa, bir otaqty túgel bodandyqqa engizdik dep kúmpildeıtin han men sultannyń keýdesin daýylpazdaı dúńkildetetininen ábden zapylanyp bitpep pe edi bular.

Biraq qazaqtardan úlken odaq shyǵa qoımady. Úsh júz bop úsh jaqqa ydyraǵan, Táýke hannyń tusyndaǵy tutastyǵynan ajyrap qalǵan qazaq handyǵy buryńǵydaı birigip kirisip, birlesip soǵysatyn da, birlesip másele sheshetin de uıymshyldyǵyn urlatyp alǵan edi. Uly júzi mynaý qasaqy Qaldan-Serenniń qaraýyna ótip, qabaǵynyń astyna túsken soń qarsy turmaq túgil, qara kórsetýden de qala bergenin qytaı bogdyhany kijinip otyryp talaı ret kinárattaǵan. Mártebeli In Chjen kijindi eken dep atqa qonǵan, tóbe kórsetken Uly júz qazaǵy jáne bolǵan joq.

Al Kishi júz hany Ábilqaıyr úsh júzdiń uly tizginin orystar arqyly da ala almaǵan soń syǵyrańdaǵan shilińgir qara qytaıdyń elshisi emes jansyzynyń shatty-butty shatpaǵyn tyńdap bas aýyrtyp qaıtedi. Shabylsa, Orta júz qazaǵy shabylady. Shabýyldassa, shańdýyldassa Arǵyn, Naıman jigitteri qan tógedi. Kirispeske kirisip, aralaspasqa aralasyp, jaǵalaspas tusta jaǵalasyp óle almaı júrgen jeri, bere almaı júrgen basy artyq jany joq qoı. Endeshe qyrqysqan Abylaı qazaqty qyrqystyra bersin. Soǵystan ábden zárezap bolǵan sol qazaq túptiń túbinde Arqan da ózińe, azabyń da ózińe, Abylaıyń da ózińe dep dál muny kep tabýy múmkin ǵoı. Endeshe áliptiń artyn nege baqpasqa. Osyndaı dámemen qytaıǵa qol ushyn bermegen Ábilqaıyrdy da bogdyhan talaı ret altyn ordasynda otyryp jer túbine talaı márte aparyp tastaǵan.

Biraq qytaı hýandıy da, jońǵar hontaıshysy da alǵan betterinen qaıtpaı, birine biri ashyna qarap, ashyǵa tıisip, aqyry aıqas pen shaıqastyń qandy perdesin túrip-aq jibergen edi.

Alǵashqy aıqas 1731 jyldyń jazynda Lúkchýn qalasynyń túbinde bes myń oırat sherigine qarsy on bes myń manjúrlikti qarama-qarsy bettestire qoıǵan ǵoı. Alǵashqy qarqynmen aqtarylyp kelip uıpap óte shyǵamyz degen mánjur qytaılary shved Renat jasatqan zeńbirekteriniń dobynyń astynda topalań tıgen qoıdaı topyrlap, tars-turs zirkildegen búkir bel myltyqtardyń kómeıinen burshaqtaı sebelegen qorǵasyn oqtarynan byqpyrt tıgendeı domalap, keıin serpilip ketken edi. Sol keıin serpilgen boıda es jıyp, etek jaýyp úlgire qoıyp, olar da zeńbirekterin bozdatyp, oq pen jebelerin qozdatyp, oırat sherikterin bet qaratpaı aıdap shyǵyp, jeńistiń alǵashqy dabylyn qaqqan bolatyn. Árıne kóp kóptigin jasamaı tura almas ta edi. Sol joly alǵashqy urysta jarty myńdaı sheriginiń óligin urys dalasynda kómýsiz qaldyryp sheginip ketken Qaldan-Seren dál osy aıqastyń izin sýytpastan kek qaıtarmasa, taýy shaǵylyp, taýany qaıtyp qalaryn bir kisideı-aq bilgen de edi. Sodan keıin-aq taıshylaryn tizgindep, noıandaryn nyǵarlap, zaısandaryna zymyryqtan sý ishkizip, shalqaqtap ketkenderdi shalqasynan túsirip, eńkeımeı júrgenderdiń eńsesin ezip, búkil noqtany bir qolǵa, óz qolyna túıindep jınap ala qoıǵan. Sol-aq eken sherikter tus-tustan quıylyp, qarý-jaraq ádettegiden de artyq jasaqtalyp, azyq-túlik qajetinshe jetkizilip, Altaı taýynyń keń alqabyna otyz myń sheriginiń basyn qosyp, endigi búkil jeńistiń dabylyn men ǵana qaǵamyn dep keýdesine nan pisken In Chjenge al kep qyr kórsetsin. "Sen kekireıseń, men kók tireımin. Sen kók aspannyń astyn ǵana bıleseń, men sol kógińniń ózine de jarlyq ete alam. Janyńdy oljalaǵyń kelse, jolyńa tús te, jymyńdy bildirmeı zytyp berip, jónindi tap. Al shaptyǵam deseń, aptyǵyńdy basyp, basyńdy alyp, qanyńdy shashyp, shegirtkedeı qaptap shilmıgen shúrshitińniń aq súıetinen áppaq oırat qabyrǵasyn men ornatam. Sol súıek qabyrǵa seniń uly qysh qabyrǵańnan da asyp túspese, hontaıshylyǵymnan baz kesheıin-aq!" degen boǵdyhannyń namysyna shı júgirtip, ózegine órt tastaǵan han-sharttaryn birinen soń birin shapqylatyp jaýshylary arqyly qardaı boratpaı ma. Qaı ámirshiniń namys býǵan kókireginde tas qazany qaınamaýshy edi. Qaı qudiretti bıleýshiniń alpys eki tamyryndaǵy ystyq qan kekshil yza butanda tasyǵan samaýyrdaı saqyrlamas edi. Dushpannan kek alatyn kún týsa, al sol kek alatyn kúndi sol ata dushpanyńnyń ózi aldyńa ákelip turyp, ákeńdi kózińe kórsetem dep qoqań-loqy jasasa, qaharynan qan tamǵan qaı taq ıesi taısaqtap qashyp ketýshi edi. Qytaı boǵdyhany da óz basyn ózgeniń qylyshyna tosýdan góri ózgeniń basyn óz almasymen shabýǵa órshelenip júrgen naǵyz dúrdiń ózi emes pe. Endeshe izdegenge suraǵan. Oırat mynaý alasa tóbeli, asqar shyńdy Altaıdyń uzyn aqqan keń alqabyna otyz myń sherigin ákep toǵytsa, onda bul dál osy erteńgi bolar maıdan dalasy-alqapqa týra qyryq myń shúrshitin murnynan tizip jetkizedi. Jetkizedi de Altaıdyń keń alqabyn oırattyń óligimen toltyryp, ózeginen qandy ózendi kúrkiretip aǵyzady. Sodan keıin Qytaıdyń uly qabyrǵasyna "qandy alqap, qandy ózek, qandy ózen" degen taǵy bir laqaby álemdi aralap, estigenniń esinen tandyrar jańa bir ańyz tarap júre berer edi.

Sodan soń-aq qytaı áskeri aǵylyp-tógilip, eshqandaı qysylyp-qymtyrylý degendi eskermesten sonaý etekti endeı jaılap ornalasa bastady. Mynaý aınalasyn taý búrkep, tóbe jasyrǵan keń alqapty bir-aq sátte taryltyp jibergen kóptigine sene me, álde anaý qıqar oırattyń qıqańdaǵysh qońynan dál osy joly qandy qoldy myqtap salyp, sanymen qosa julyp alyp, omyrtqasyn opyryp tastaryna álden — aq kózderi jetkendeı esire me, sonaý shilińgir tamyzdyń bultsyz aspanynda sheksiz álemniń jalǵyz kózindeı bop shaqyraıyp turǵan kúnniń jez tabaǵyna taqyr tóbelerin teskizerdeı baıaý qımyldap jeroshaqtyń tereńdigindeı or — oppanyń ózin áreń-áreń qazyp bitirdi. Árıne mynaý jeroshaqtyń tereńdigindeı oppany sonaý ár tóbeniń basynda shoqıyp-shoqıyp otyrǵan oırat qosynyńdaǵy shved Renattyń, orys Sorokınniń, venger Demeshtiń sholǵynshylary kórip te, sezip te qoıǵan. Árıne, shúrshit te ońaı emes. Aıtaqyrda otyryp alyp, sonaý tóbesinen tómpeshter qara qalmaqtyń jalańash, jalańbut nysanasyna op — ońaı aınala qoımaıdy ǵoı. Endeshe mynaý jer qazǵan áreketi bas qorǵaýdyń amaly bolsa, onysyn da eskergen jón. Áı, biraq, anaý kesekóldenendete qazyp tastaǵan aryǵy-ne tosqaýyl bolar tospa emes, ne ot pen oqtan saqtar bopsa da emes. Sonda myńdaǵan adamyn mynadaı mı shyjytqan aptapta qybyrlatyp qınap jatqan qytaı alehanbasyndaqandaı jasyryn qupıa bar deıtin kúdikti Renat bastaǵan top hontaıshyǵa jetkizip te úlgerdi. Sholǵynshylaryn pysyqtap taǵly da barlaýǵa jóneltti.

Qytaı alehanbasy árıne myna kóldeneńdete sozylǵan oppany kózboıaý úshin jasatqanyn óziniń serikterine de bildirmep edi. Túp nıetti á dep aıtyp qoısa, mynaý ishki Manǵulıanyń da, Halhanyń da áskerbasylarynyń arasynan qara qalmaqqa búıregi buratyn bireýlerdiń tabyla ketpesin qalaı bilersiń. Sondyqtan da sonaý bıikten taý sýyndaı laq etken oırat sherikteri osynaý aryqqa kep tirelgen kezde, mynaý qos qaptalda jasyrynyp jatqan negizgi ásker zeńbiregin zirkildetip, myltyǵyn tarsyldatyp, jaqtaryn sýyldatyp qos ókpeden qos ajal bop qadalmaı ma. Qadalady. Sodan keıin hýandı aıtqan qandy qyrǵyndy bastap kep jiberip, ólikten taý úıedi, qannan ózen aǵyzady.

Alehanba qansha saqtyq jasadym dese de, qansha qýlyq qyldym dese de, orys armıasynda talaı irgeli shaıqastyń dıirmeninen ótken tutqyndaǵy orys ofıserleriniń biligi de, bilimi de, áskerı amaly da, aldyn alý tásili de asyp túsip otyrǵan ǵoı. Sholǵynshylardyń ár tustan aıtyp kelgen málimetterin myqtap jınaqtaǵan Renat toby hontaıshyǵa óz jobalaryn aıtyp túsindirip, sonaý etekte bolatyn shaıqastyń mazmunyn múlde ózgertip jibergen edi. "Alehanba -aılaker qolbasshy. Solaı-aq bolsyn. Biz sonyń yńǵaıyna kónip, yńǵaıymen qımyldaıtyn áreketimizdi kórsetken bolaıyq. Sonda alehanbanyń kishkene dámesi úlken dámege myqtap aýysyp, basqa basqasyn múlde umytady. Bizge sol ózge jaǵyn oılamaǵany, beıqam qalǵany kerek. Qytaıdyń qos bókterge jınaqtalǵan áskeri eki kózi tórt bolyp tómendegi oppa — orǵa shabýyl jasaıtyn oırat jasaǵyn tosyp otyrǵanda, biz sol tusqa bes myń sherikti lap qoıǵyzyp qap, ózimiz qos qaptaldaǵy qytaı qolynyń tý syrtynan túre tısek, qytaı qoly bizdi emes, qos qyspaqqa qytaı qolyn biz alar edik" degendi hontaıshy qulaǵyna myqtap sińirgen edi.

Qaldan-Seren de talaı soqtaly shaıqasqa talaı ret qosynyn bastap kirgen jyryndy basshy emes pe, ózi de dál sol tusty oıymen kóp sharlap otyrǵan-dy.

Órkókiregine myna shıkisary ápeserlerdiń aıtqany odan saıyn jel úrlep, múlde keptirip jibergeni sondaı, endi jany tyzaqtaǵan hontaıshy del osy jobadaǵy aıqasty tez bastap jiberýge asyǵa kiristi.

Alǵashqy shabýyldyń lap qoıǵan nópir ekpinin kórgende ishteı qýyrshaq qudaıy-burhanyna sıynǵan Qaldannyń kózderi ottaı janyp qoıa berip edi. Sol jaınaǵan kózderdiń jalyny bir sónbeı jeńis dabyly qaǵylǵansha ushqyndap-ushqyndap ketip, ózin de, ózgelerdi de qaıraýdan bir jańylmaǵan-dy. Qaı soǵysta da, qaı aıqas-shaıqasta da qaı jaqtyń kúni burynǵy ádisi alymdy bolsa, sol jaqtyń mereıi únemi ústem bolatyny belgili aqıqat. Osy shaıqasta da jaýynyń osal jerin dál baqqan oırat qosyny otyz myń sherigimen — aq shúrshittiń qyryq myńnan astam áskerin byt-shyt qyp jeńip, on myńdaıyn tutqyndap, bes zeńbiregin tartyp alyp, máre-sáre bop jeńis toıyn toılaǵan bolatyn. Qaldan — Sereıniń tabandylyǵyna, dini bir, tili bir eki eldi-Mońǵolıa men Jońǵarıany biriktirip, azýly, aıbarly memleket quramyn degen tirligine ılanǵan munǵuldyń on myń tútini qoparyla kóship kelip, oırat týyna qol jalǵaǵan da edi.

On segizinshi ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynyń basynda Qaldan-Seren biraz jeńisterge jetse de, sonaý shegirtkedeı qaptaǵan shúrshitterdi ózdiginen birjolata tuqyrta almasyn árıne sezedi. Sezgendikten de Reseıden áskerı kómek surap elshilerin biriniń artynan birin attandyrdy da jatty. Sondaǵy aıtary: "Qytaı óz halqynyń, adamynyń kóptigine senedi. Al men qoǵadaı kóp sherigim bolmasa da, dál solardyń entigin basyp, esin shyǵarýǵa shamam jeterin bilem. Qazir de Seren-Dondob basqarǵan qosynymdy Altaıǵa jiberdim. Qytaı soǵysam dese, meniń daıyn ekenimdi kórsin. Árıne men shúrshittermen beıbit bitim jasaýǵa óz tarapymnan esh ýaqta emeýrin jasaǵam joq. Jasamaımyn da. Al eger olardyń ózderi meniń talaptarymdy eskerip, bitimshilikke kelmek bolsa, qarsylyq ta etpes edim. Al soǵysam dese, soǵyspaı, týmsyqtarynan soqpaı júrgen jaýym ba edi, taǵy da aıamaı soqqy berem. Árıne tosqaýylda júrip, qasha soǵysý biraz ýaqyt alady. Eger sizder, orystar bizge áskerı kómek kórsetseńizder, onda men Sın áskeriniń aıaǵyn aspannan keltirip, sizderge de, bizderge de tıimdi shartqa boǵdyhannyń kózin mólıtip otyrtyp qol qoıǵyzar edim. Sonda Halha handyǵy Jońǵarıaǵa qosylsa, Sın ımperıasy sizderdiń Shyǵys Sibirińiz ben Qıyr Shyǵysqa aıaǵyn attap baspas edi".

Biraq Reseı tarapynan Qaldan-Seren áskerı kómek ala alǵan joq. Almadym eken dep taýy jáne shaǵylǵan joq. Kelesi, 1732 jyldyń tamyz aıynda Altaıdaǵy Modan-Saǵan kóliniń mańaıyndaǵy alqapqa oırattyń Seren-Dondob qolbasylyq etken otyz myń qoly bekinis quryp alyp, ózderine qaraı bet alǵan shúrshittiń júz myń áskerin tosýmen bolǵan-dy.

Dál osy kezde Seren-Dondobqa Qaldan-Serennen: "Eger de tamyzdyń jıyrma úshine deıin qytaı áskeri senderdiń qarsy aldaryńnan shyǵa kelýge jaramasa, onda sender eshteńeden taısaqtamastan tup-týra Halhaǵa, muńǵul jerine basyp kirińder!" degen buıryǵyn alyp barǵan Hadan — Sharap degen jaýshysy Seren-Dondobtyń: "Men Halha munǵuldaryna shapqynshylyqqa ushyrap, talan — tarajǵa túspeımin deseńder tezdetip jońǵar ıeligine ótińder degendi tapsyryp óz adamdarymdy shuǵyl attandyryp jatyrmyn" degen jaýabyn jetkizgen edi.

Qytaı áskeri aıtylǵan ýaqytta Modan-Saǵan kóliniń mańyndaǵy bekiniste jatqan oırat sheriginiń ústinen shyǵa qoımaǵan soń hontaıshy buıryǵyn oryndaý úshin dál jıyrma úshinshi tamyzda Seren-Dondob otyz myń qolyn shyǵysqa qaraı dúrkirete kóterip, Kóróleń men Tóle ózenderine baǵyttap kók pen jerdiń arasyn shańǵa bólep, bastaı jónelmesin be. İzdegenge suraǵan degendeı jıyrma altynshy tamyzda qytaı áskeriniń jıyrma eki myń aldyńǵy shebimen Modanqotan taýynyń baýraıynda kezdesip qalady da, alǵashqy qarqynymen — aq alystan aryp — ashyp jetken shúrshitti taǵy byt-shyt qyp qıratyp, qısapsyz oljaǵa batyp, úsh kún erý jasaıdy. Jeńiske jetip, áskerine olja salyp, ataǵy dabyraıyp, abyroıy asqaqtaǵan qolbasy hontaıshy buıryǵyn qaıtse de oryndamaq nıetpen shyǵysqa bettegen saparyn jalǵastyryp, jıyrma toǵyzynshy tamyzda attaryna taǵy da qamshy basady ǵoı. Oırattardyń qytaılardy taǵy da oısyrata jeńgeninen habarlanyp otyrǵan mungul taıpylary aýyp — aımaǵymen shubap kelip, Seren-Dondobqa qosyla bastaıdy. Halha handyǵynyń biraz jerinde oırat — munǵuldyń qaıta birigý, qaıta tabysý qurmetine aıran asyr toı jasalynyp, at shaptyryp, báıge beriledi. Palýandar kúrestirilip, júldeler bólinedi. Osyndaı máre — sáre qýanysh habardy hontaıshyǵa jetkizer-jetkizbesten taǵy da attaryn qan sorpa ǵyp jetken shabarmandar hontaıshynyń keýdesine ýly zildi de tastap kep jibergen ǵoı. Halhanyń sary telpektiler áýletiniń joǵarǵy lamasynyń Orhon ózeniniń boıynda ornalasqan Erdene-dzý deıtin monastyrine shabýyl jasaǵan oırat qolyn sol mańaıdaǵy bekinisterdi barynsha paıdalanyp Qatty soqqy bergen qytaı áskeri tas — talqan etip qaıta turmastaı qaýsatqan edi. Birneshe myń tutqyndy, tórt zeńbirekti qolǵa túsirip, úsh zeńbirekshini óltirip, ekeýin jaraqattap, úsheýin tutqyndap alyp abyroıyn jáne asyrǵan-dy. Osyndaı jamanat habardy hontaıshy keýdesi ý jutqandaı bop áreń simirip otyrǵanda qazaq dalasyna jibergen qoly da Abylaı sultan basqarǵan Arǵyn men Naımannyń Bógenbaı men Qabanbaı batyrlarynyń jasaqtarynan oısyraı jeńilip, maly men janynan aıyrylyp, jaıaý qalǵan sherikteri seldiregen tobymen áreń jetken edi.

Osyndaı eki jaqtan da birdeı soqqy jegen Qaldan endi Qytaı ımperıasymen soǵysa berýden eshteńe óndire almaıtynyn sezip, In Chjen beıbit bitimge keleıik deıtin tilekpen kelissóz bastaýdyń qajettigin bildirgende buryńǵydaı at — tonyn ala qashpasa da, birden bas shulǵı ketýdi de onsha kórsetýge tyryspaǵan. "Árıne kelisýge bolady ǵoı. Ol úshin sonaý seniń qaramaǵyńa kóshken Soltústik Monǵýlıany-Halhany meniń quzyryma qaıtadan ótkizseń, sóıtip endigi Qytaı men Jońǵarıa arasyndaǵy memlekettik shekarany qaıta qaraǵanymyz da durys bolar edi. Ol úshin Munǵul Altaıynyń shyǵysyndaǵy jerler túgeldeı bizge qosylsyn. Sonda eki eldiń arasyndaǵy beıbit tirliktiń áýenin zeńbirek zirkili, qylysh shańqyly, ana zary, náreste shyryly eshqashanda buzbas edi.

Júrektegi jún tozyp, kóktegi kún shýaǵyn eki elge birdeı shashar edi. Eki etekti dalaqtatyp shapqylaýdan sen de sharshadyń, mártebeli kún sáýleli eldiń ımperator aǵzamy. Alysa-julysa men de qajydym. Jalymyzǵa qol tıgizbeımiz dep domalaq basty onda da, munda da soqsaq ta, saǵan da, maǵan da qaraǵaıdaı bop múıiz shyqqan joq. Ózim aıtqan jerlerden ózińniń boǵdyhandyq rahymyńmen qonysty men tapsam, rıza bolǵan keýdemniń tórinen óris pen qonysty sen tabar ediń, aldıar In Chjen!" dep elshilerin pysyqtap qaırap, bir emes birneshe ret jiberse de, bitim shartyn belgileýdi bir jyl emes tórt — bes jylǵa sozyp alyp edi. Aqyry In Chjen ólip, qytaı ımperıasyna 1739 jyly Hýn Lı kelgende ǵana bitim shartqa qol qoıylǵan bolatyn. Eki jaq ta óz aıtqandaryn oryndata almaı, eki jaqta edáýir ymyrashyldyq tanytyp, qyl aıaǵynda eki eldi bóletin shekaraǵa Monǵul Altaıy men Ýbsanor kólin belgilep alǵan edi. Nátıjesinde Jońǵarıa handyǵy óziniń biraz aýmaǵyn joǵaltyp alyp, eriksiz barmaq tistegen. Sol tistelgen barmaqtyń yshqyntýymen ashýly Qaldan-Seren endigi orny tolmas kekti de, ózegin órtep ózgeniń taqymynda ketken jeriniń kemistigin de tirseginen ala bergen qazaqtardyń úlesinen toltyrýǵa barynsha den qoıǵan edi. Azýdy qaıta-qaıta qyjyrlana egep, dymyn ishine ýlandyra tyǵyp, kókbettenip alǵan hontaıshynyń endigi jaýyzdary, sol jaýyzdaryn typyrlatyp baýyzdary da-qazaq qanatyn. "Endi jasyrynbaq oınaýdyń kúni ótken. Jer betinde ne oırat qalar, ne qazaq qalar. Basqasha bolý múmkin de emes. Sarqylmas sabyr bolmas, tuńǵıyq aqyl jáne tabylmas. Sabyr túbi sary altyndy aıta — aıta aýyz sasydy. Sol saqtaǵan sabyryńdy sasqandyq sanaǵan qazaqtyń sanasyna sadaǵyńnyń jebesimen ǵana sińirmeseń, bu shirkinder eshteńeniń paıymyna ózdiginen jete de qoımaıdy. Tuńǵıyq aqyldyń túbi kórinetin shaq týatyny da ras. Aqylyńdy aqymaq qazaq eskermese seniń aqyldylyǵyńnyń qadiri qansha. Endeshe "Árýaq! Attandy!" aıdan da ári asyryp, sonaý Arqadan Aralǵa deıin, ári — beriden soń kótin orysqa tósep, arqasyn Rýsıaǵa tosyp yrq — yrq kúlip, qyrq — qyrq kekirgen sol malma tymaq nemelerdi Araldan Oralǵa deıin tyqsyryp nege tastamasqa. Jatsyn sonsoń aıadaı qýysqa basy sısa bóksesi sımaı, bóksesi sısa, basy sıyspaı. Birine biri durys qaramasa da soıyldasa jóneletin aǵaıyndy qazaqtar sodan keıin rý-rý bop soǵysyp, ult pen ult bop shaıqasyp, dýyldap baryp bashqurtty baýyzdasyn. Dúrkirep jetip qalmaqty qyrsyn. Urandap umtylyp qazaq — orystyń stanısasyn shapsyn, qarashekpenniń selenin tonasyn. Tonalǵan, talanǵan bashqurty, qalmaǵy, orysy jabylyp ketip, qazaqtyń shańyn aspannan bir — aq shyǵarsyn. Ber jaǵynan seldiregen, sıregen shıbuttaryn men qýyp ketip qul qylyp qybyrlatyp qoıaıyn. Sylańdaǵan sulýlaryn at kótine salaqtatyp ákelip, jybyrlatyp kúń qylyp qoıaıyn. Sodan keıin sonaý jaıyn dala, saıyn saharada qazaq degen halyqtyń bolǵan — bolmaǵanyn eskeretin de eshkim tabylmaıtynyna murnymdy bir emes úsh kesip berer edim". Oǵan eshqandaı da kúdigi de, kúmáni de joq. Qaıdan bolsyn. "Qolastyna endi, bodandyǵyn qabyldady deıtin Kishi júz qazaqtary da, sol Kishi júzdiń hany sanalatyn Ábilqaıyr da, Orta júzdiń biraz jurty da sol Rýssıanyń qanatynyń astynda jatqan qalmaǵyn, bashqurtyn, qazaq — orysyn aıdap malyn alyp, baılap janyn alyp jatqan jetesiz qazaqqa sol aq patshaıymyńnyń da, Senattyń da, Sibir gýbernatorynyń qaı bir emeshesi ezile qoısyn. Qaıta atqa qonsa, taqqa qonǵandaı dúrildep dúrliktirip shyǵa keletin taqymy men toqymy keppes sol ury halyqty uryp — jyǵyp bersem, sol aýzy túkti, murny tútindi, jıren shash, shólmek kóz shirkinder álde Allasyna, álde qudaıyna, álde Býddasyna da aıtpas alǵysyn oırattarǵa úıip — tókpese, handyǵymnan baz keship, eki qolymdy tóbeme qoıyp — aq óteıin. Árıne, aldymen sol orys ákimshiliginiń aldyna baryp, jaı-japsarmen egjeı-tegjeıli tanystyrýdyń artyqtyǵy da bolmaıdy. Áskerı kómegin berse, berdi. Artyqtyq etpeıtini beseneden belgili. Bermese jáne qylqyldamaspyn. Tek qana erteńgi kúni "anaý anandaı bodanym edi, mynaý mynandaı bodanym edi, nege tıistiń, nege shaptyń, nege qyrdyń?" dep anaý bosaǵan jerdi bólisýge kelgende bólekshe daý shyǵartpastaı etý kerek. Bul shirkinder de sál nárseden ishteri keýip, kózderi aqshıyp, tanaýlary deldıip, mysyq murttary tikireıip kúpildep shyǵa kelýge jetkizbeıtinderin talaı kórsetpedi me. Ártúrli alyp — qashpa qańqýdy tilge tıek etip, qorqytyp-úrkitip ala qoıaıyn degen kezde shashyraǵan túkirigin betińe jaǵyp endi qaıtyp bet kórmesteı bop zildenip tura jónelip, artynsha — aq ózderine áldene kerek bop qalǵan sátte ashý da joq, zil de joq jaıdarylana kúlip, jaǵalaı qol usynyp kókshil kózde kóleńke qaldyrmaı jetip keletinderi taǵy bar. Bildik qoı. Úırenisken jaý arbasýǵa da, aıqasýǵa da jaqsy. Ózi qylǵandaryn ózine dál sondaı ǵyp qaıtaryp otyrsaq, adalymdy aramymmen búrkep aldym-aý dep onsha qymsyna da qoımaısyń.

Al qazaq dalasy... shirkin tarbıǵan saýsaǵyńnyń ýysyna túserdeı bolsa-dúnıeniń jumaǵy ǵoı!.. Sol jumaq jerdiń eshkimge táýelsiz jalǵyz bıleýshisi de, ıleýshisi de oırat jurty bolsa, onda sary telpek kıgen eldiń asyǵy alshysynan túsip, qasyǵy sary ýyzdan, qazany qyzyl ottan bosamas edi-aý!..

Áı-ı! Ótkel bermes asý tur ǵoı!.. Ol asý-Abylaı ǵoı! Abylaı sultan ǵoı! Ol basqa qazaqtardaı júndeýge jaqsy jýas túıe emes. Onyń zil-zaharly qabaǵyna bir ilinseń, sup-sur júziniń ár qylynan, ár qylshyǵynan atylatyn óshpendilik pen qajymas kektiń ýly jebesine qutylmastaı shabaqtalatynyńdy jáne umytpa. Eki ıyǵyn qomdady degenshe — aq búkil Arǵynnyń pirindeı Bógenbaı silkinse, barlyq Naımannyń kárindeı Qabanbaı qaharlansa, búkil Orta júzdiń ózindeı bop Shaqshaq Jánibek shamyrqansa, taýdan atqylaǵan ystyq ottaı, teńizden shapshyǵan nar tolqyndaı, dalada tutanǵan doly daýyldaı qazaq sarbazynyń seli aqtarylyp-aq sala bermes pe... Ony toqtatý, áı, ońaı tirlik bola qoımas-aq... Endeshe endigi jerde myna Qytaımen jasasqan bitimdi paıdalanyp osy eki-úsh jylda ot qarýdy da, oq qarýdy da barynsha qamtamasyz etip, qazaq dalasyna qos búıirden bir-aq bas salý kerek. Sodan keıin qaıta dúrildemeseń, qaıtadan sańq etip sona-aý qarakók aspanǵa qalyqtap kóterilmeseń, qaıtadan ana-aý

Tarbaǵataıdaı eńseńdi tiktemeseń, myna syzdy qabaq, sup — sur óńińniń jyrta qarys mańdaıyna bitken baqty da, astyndaǵy alty atańnan qalǵan altyn taqty da urqy — ulty belgisiz arsyz qulǵa aýdaryp bere sal. Al oǵan ólsem de kónbeımin deseń, tamaǵyńa kese — kóldeneń turyp qalǵan qyltanaqtaı bop mazańdy qashyrǵan qasaqy qazaqty qylǵynyp qap bir — aq jutyp jiber de, endigári solardy oılap bas qatyryp áýrege túsip júrmes úshin sol birin-biri julmalaǵan shirkinderdiń taýarıhtan atyn óshirip, typ — tıpyl qyl da jiber. İzdep qorasyn, aqtaryp molasyn da tappas urpaq ta qaldyrma. Sonda ǵana mańdaıyńdy jarqyratyp, kózindi oqtaı qadap ata jaýyń-Sın úkimetine qaıtadan qasarysyp qarsy umtylasyń. Keshe ǵana ol syǵyrańdaǵan sybyrlaq shegirtke shilińgirler seni, seniń handyǵyńnyń kúlin kókke ushyryp, azat oıratyńdy quldyqtyń mazaq tabanynda ezip, óz bodanyńa ótkizem dep óńmendep jetip, ózegin órtep, óńmenine naıza suqqyzyp áýpirimdep áreń ketip edi ǵoı. Endi áreń de kete almastaı qyl. Qaıtseń de Halhany qaıtar. Árıne ol jaqtaǵy munǵul aǵaıyndardyń da et-baýyry eljirep bara jatqany joq. Eljiremedi eken dep unjyrǵańdy túsirgende ne tyndyrarsyń. Qaıta sońyńa qosyp alǵan kezde sol munǵul taıshylaryn muryndyqtap otyrý úshin solardyń et — júregi eljiremegenin syltaýdyń úlken syltaýy etpeısiń be... Beý, shirkin! Babam Batyr han, ákem Syban-Rabtan armandap ketken munǵul-oırat handyǵyn quryp, Tarbaǵataı men Altaıda, Alataý men Qarataýda, derbes Ulytaýda ár shyńyna bir qonyp, ár shyńynan bir talpynyp, erkin dalamnyń erke tósinde eshkimdi jolatpaı qalyqtap ushsam — aý! Sol úshin de eń aldymen mynaý balaqtan alatyn, aıaqtan shalatyn pátýasyz qazaqty bir jaıly etken durys... Áı, áli de osal tustar jetkilikti-aý! Bul nemeler "Bodanyńa óttim. Jazdym, jańyldym. Anaý oırat oıranynan qorǵap qal. Kómek ber!" dep orystyń qatyn patshasynyń jýan bóksesshe baryp tyǵylsa, sol irkildegen megejin nemesi áldebir tamyrymen toqaılasyp kóńili kónship, meımanasy tasyp otyrǵanda, suraǵan kómegin bere salýy da múmkin-aý.

Qatynnyń qaı minezin ustaı alarsyń. Qatynnyń qysqa kúnde qyryq qubylatyn qaı qylyǵyn tap basarsyń?.. Oılantatyn da, tolǵantatyn da dál osy qyltyń-syltyńdy patshaıymyńnyń qabaǵy ǵoı. Qabaǵynan da buryn sol qabaǵy jıi kúlimdep qarap, emeshesi ezilip, yndyny quryp, tóbetin ashyp, maýqyn basyp tósekte tósine basar qaraǵy ǵoı... Shirkin patshaıymnyń kóz qurtyna aınalǵan sol oqyranǵan aıǵyrdaı nemesiniń qolyn ustap, kóńilin taba alsaq, onda dalaqtap shapqylaı beretin qaraqshy qazaqty sary orysyń bodanym demeı bótenim dep ózi — aq ustap bermes pe edi. Ustap bermeı-aq shyǵaryp — aq berse de, odan arǵysyn qajet qyp qaıtem. Tebispeı júrgen tentegim, jaǵalaspaı júrgen jaýym ba edi. Endi tebissem-túbin túsirmespin be. Endi jaǵalassam-janyn murnynan syǵyp almaspyn ba. Áı-ı! Abylaıy bar-aý! Abylaıy bar ǵoı!.. Sen tas sanasań, onyń qum sanaıtynyn nege umytasyń. Sen orys patshaıymynyń áldebir tamyryn tapqansha, ol shirkinniń qytaı boǵdyhanynyń tamyryn baspasyn qaıdan bilesiń? Qazaqtyń "óziń bilme, bilgenniń tilin alma" deıtin ózge sultandarynan bul nemeńniń keýdesi oq boıy ozyq, tóbesi quryq boıy bıik tur-aý! Ózin de tyńdata biledi. Ózgeni de tyńdaı biledi-aý. Ásirese anaý dana qazaq, aqylgóı qazaq Qaz daýysty Qazybektiń yrqynan shyǵa qoımaǵany, sonyń aqyl-keńesine únemi arqa súıep otyratyny shoshytady-aý. Al Qaz daýysty Qazybek-túpsiz tuńǵıyq qoı. Asý bermes asqar ǵoı. Baqaıshaqtaı — aq kezinen bata daryp, baǵy ozǵan, qudaıynyń kózi túsken, paıǵambarynyń sózi qonǵan sol jandy ánsheıinde ákesin balasy qańqýlaıtyn, aǵasyn inisi qaraqtaıtyn, biriniń syrtynan biri kúńkildegende jańǵyryǵy jer jaratyn qyzǵanshaq, kúnshil qazaqtyń alaqanyna salyp áýlıe tutyp, han, tóreden de artyq ardaqtap tóbesinde ustaıtynyna kúni búginge deıin tańdanýmen kelem-aý. Ańys ańdyǵysh, iz baqqysh, ósek taratqysh, pále japqysh alashtyń arsy-gúrsi myqtylarymyz deıtinderiniń ózi osy pip tutqan bıiniń jolyna janyn oılanbastan — aq qurban qyp shalýǵa barǵanyn da, áli de talaı baratyndaryna kózim baıaǵyda-aq jetse de, sol Qazybek degen bákeltek shaldyń báıterekteı qudiretiniń sıqyrynyń tórkinin taba almaı, jumbaǵynyń tylsymyn sheshe almaı dúnıeden ótip kete bergenimdi bilmeı qalarmyn-aý...

Qaz daýysty Qazybektiń qudiretin, sol táńirdiń ózine para — par etken qudiretiniń qasıetin men túgil áýlıemiz atanǵan Qaldan Bashyqty hontaıshy da, meniń qasıetińnen aınalaıyn qas arystan ákem Syban-Rabtan da túpteı almaı, túpteý qaıda, sol bala bıdiń... keıingi dana bıdiń aldynda typyrlaı da almaı, eki ıyǵy ketilip, eki ıininen dem alyp, bas shulǵyp, moıynsunyp múláıimsip ótpep pe edi.

Al Uly júz she? O-o, bular da biraz qıqańdap baqqan-dy. Sonaý "Aqtaban shubyryndydan" keıin azyp — tozyp ketken qazaqtyń ýysymda qalǵanyn ý jutqandaı qylyp esinen tandyrǵanymdy urpaǵynyń urpaǵyna tapsyryp ketpedi deımisiń... Árıne tapsyrady. Bul qyrshańqy qazaqtyń úndemeı júrip qabatyn tórt kóz tóbetteı kekshildigin qaıtersiń. "Kegim ketkenshe, qadirim ketsin" deıtin qazaqtyń qoltyǵyna dym búrikken Táńiriniń ózindeı Tóle bıin qaıtip umytarmyn. "Arqar" urandy tóreleri tóbe kórsetýge de jaramaı, Tashken men Túrkistan tóńireginen dúrkirep qashyp kep bergende, abyroıy aırandaı tógilip, tumsyǵy tasqa tirelerin oılady ǵoı dep peń. Ony oılasa, at terletip attandatyp boı kórsetýdiń ornyna, burysh-qýysta buǵynyp — tyǵylyp jatyp alar ma edi. Aýyzy maılanyp, baýyry jaılanyp júrse, on qaınasa sorpasy bir qosylmaıtyn qara qazaqtyń kózinen jas aqpaq túgil qan aqsa da búlk eter beti bolmasyn bilmesem, aldymen men sol tórelerdi jáýkemder edim ǵoı. Joq! Men olardy bir shertip te qalǵan emespin. Nesine shala búlinem. Ózgeniń arasynda otyrǵanymen bul shirkinder túbin qýsań-óziń bop shyǵatyny ótirik emes qoı. Sonaý kún nurynan jaralǵan áýlıe Shyńǵystyń urpaǵy deıtin dardaı aty bar emes pe. Aty bar — aý, biraq zaty soǵan sáıkes kelmese de áıteýir qazaqqa búıregi burmaıtyndary belgili. Al mynaý "Alash" urandylardan saqtanbasań, shoshańdaǵan saqalyńnyń bir taldap julynaryn da sezbeı qalýyń ábden múmkin. Bokseleri tordegi bóstekti jambastaǵan jýandary túgil, jotasyna ǵumyry jastyq tımegen jýastarynyń ózi biriniń aýyzyna biri túkirip qoıǵandaı: "azat basyma dozaq qamytyn kımeımin!" dep tap bir hanzadalardaı kekireıe qalyp, taýy men dalasyna azattyq áýenin, erkindik kúıin ańyratyp, eńiretip jibergenin kesh sezip, tirsegimnen alǵyzyp, qońymnan qapqyzyp, tabanymnan taýsylǵanymdy oılaǵanymda, kókiregime tiken qadalyp — aq ketedi-aý. Sol shıbut shirkinderdi soıyl, shoqpar ustatyp shoshańdatyp júrgen Ótegen, Sámen, Qoıgeldi, odan keıin ózderi jas arystan sanaıtyn Naýryzbaı degen shyryqbuzarlar ǵoı. Ózderi olardy dar daı ǵyp batyr dep ataıdy. Ataı bersin de. Bular birin — biri maqtamasa uıqysy ashylatyn, kúlkisi buzylatyn daraqy halyq qoı. Biren-saran oıratty olardyń at kótine óńgergenin árıne jasyrýǵa da bolmas. Ordaly eldiń qordasyz bolmaıtynyn qaıtip kórmessiń. Bárinen de qaýiptisi, bárinen de qaharlysy sultan da emes, batyr da emes, qaýkókirek shal bolǵany mysyńdy basady-aý. "Alashtyń arty qashan suraýsyz qalyp edi. Alash qashan kegin qýmaǵan turlaýsyz halyq edi?" dep búkil Úısindi aýzyna qaratyp, kúlli Uly júzdi aldynan jaratqan azýy alty qarys Tóle bıdiń tórt — aq aýyz sózi tórtkil dúnıeni túgel sharlap ketpep pe edi. Sodan soń — aq jer túbinen atoılaǵan ún azynaı órip, muqym jurtty aıaǵynan tik turǵyzyp, Alataý men Qarataýdy dúbirletip sońymyzǵa salyp kep bermep pe edi. Birde olar qýyp, birde biz tyrqyratyp qanshama jyldy alys-julyspen ótkizdik. Aqyry ne kerek. Uly júzdi ıliktirip, Tashkent men Túrkistan bastaǵan otyz qalaǵa ıelik etýge qol jetkizdik-aý...

Taǵy da búlik basy Ábilqaıyr bolmady ma. Orys patshalyǵynyń qol astyna kirip bodany bolam dep al kep jantalassyn. Jantalaspaı qaıtsin. Botasy túgil atasyna buıyrmaǵan alashtyń altyn taǵyn orystardyń kómegimen kótime basam degen ólermendik bir emes bar qazaqty obyr óńeshke tyqqyzýǵa daıyn edi. Ábilqaıyr sultan orystarmen bodan bolyp, áskerı kómek alady eken degen daqpyrt Uly júzdiń ishin de jeldeı gýlep kezip ketpesin be? Sol — aq eken keshe ǵana "osy bıdiń kóńilin tabaıyn, ataǵyn aspandataıyn" dep Tashkente bek qylyp saılaǵan Tóle bıim taǵy da aı múıizimdi qaǵyp alam dep al kep týlamasyn ba. Aralbaı bıin, Qoıgeldi, Hangeldi, Belek batyrlaryn jumsap anaý orystyń Teýipkel elshisiniń aldyna jetip barmaı ma bizdi de qanatynyń astyna alsyn qatyn patshań dep. Oǵan endi qashańǵy kóneıin. Qytaıdan bosaǵan sherigimdi tógip kep jiberip Tashkendi de, Túrkistandy da qaıtadan jambasyma basyp alǵanym durys boldy-aý. Handyǵynyń kindigi bolǵan Túrkistan shárine búginde Sámeke de qyzyǵady, Ábilqaıyrdyń da silekeıi shubyrady. Ábilmámbet te ákesiniń aq ordasynda shalqaqtap otyrýdy armandaıdy. Osylardyń árqaısynan máımóńkelegen sózder de, emeksitken únder de, kez súzgen tilekter de jetip jatyr — aý. Árıne qasıetti Ázız han Táýke otyrǵan aq saraıǵa qaısysynyń aıaǵy attap enetin bolsa, sonysynyń keýdesi kekireıip, búkil qazaqtyń uly hanynyń altyn telpegi tóbesine top etip túserin sezbes kórmedik emes te ǵoı sol shirkinder. Uzyn arqan, keń tusaýmen birin emes, bárin de shyrmalap júrgenimmen, áı, olar da qanshaǵa shydar. Ne shyjymdy úzer, ne tózimdi úzer. Tezdetpese bolmaıdy. Qolymdy bosattym. Qytaıdan ázirshe qaýip joq — Orystyń aýzyn ala alsam, etek-jeńi jıylmaıtyn qazaqtyń sol jıylmaıtyn eteginen ýysymdy myqtap salyp, daryldatyp súıresem, ne jany shyǵar, ne qany sorǵalar. Týsyraǵan dalasyn jambasyma basyp, qatynyn túl, balasyn kúl etermin — aq.

Áı-ı! Abylaıy bar-aý! Abylaıy bar ǵoı qazaqtyń. Dúnıede Aı aýmaıtyny ras. Kún aýmaıtyny aqıqat. Altynnyń shirimeıtini, asyldyń aınymaıtyny jáne aıqyn. Qazaqtyń endigi asyly da, aıy da, kúni de sol Abylaı ǵoı. Úsh ózendeı bop aǵyp, túptiń túbinde bir jerge quıatyn úsh júzin biriktirer báıteregi de osy Abylaı bolar — aý! Uly júzdi men taqymdaǵanda, Kishi júzdi orys ıektegende, tipti tutas ta emes Orta júziniń saıdyń tasyndaı jigitterimen qarsyma qaıta-qaıta shyǵyp, qanymdy qaıta-qaıta aǵyzǵanyn qaı ótirigimmen jasyra alarmyn. Kún saıyn eki ıyǵyn julyp jep qutyrynyp, qaharlanyp dáýirlegen sultandy, taýdan aqqan bulaqtaı Qazybegi barda, kebeje qaryn keń qursaq Bógenbaıy barda, qaraǵaıdaı qaıyspas Qabanbaıy barda, bolat naıza Jánibegi, surlanǵan Syrymbeti, mysymen basqan Malaısarysy bar da azýyn tasqa bilegen Abylaı oıratqa osaldyq tanyta qoımas-aý. Sol úshin de asyqpaı daıyndalý qajet. Myqtap, aldy — artty qymtap, qapysyz daıyndalý qajet. Ol úshin taǵy da sary orystyń sansyz tilegimen sanasa otyryp, sanasyna qazaqtan óter qaraqshy halyq joq degen kákir-shúkirdi de, talap-tilekti de quıa berý kerek. Ázirshe bul jalbyraǵan jıren shashty nemelerdiń suraǵanyn ishiń tuz jalaǵandaı bop tursa da berip, qolyn qaqpaýǵa tyrysý qajet. Sonda ǵana jetispeıtin ot qarýdy da, oq qarýdy da solardan kóptep alýǵa bolady. Eń bolmaǵanda bul aýzy túkti nemeler qazaqtarǵa qarap áýkesi salbyramasa, qol ushyn bermese, sol da bizge jetip jatyr-aý...

Áı-ı!.. Báribir olardyń Abylaıy bar — aý!.. Abylaıy bar ǵoı..."

* * *

— Oı, Mekelaı! Apyraı, Qaldan-Sereniń túp — tamyrymyzben qoparmaq deımisiń? Sonda bizdi ol shirkiniń tym bolmaǵanda qýraı qurly da kórmegeni me? — dep Nıkolaıdyń uzaq áńgimesinen oıy da, boıy da aýyrlap ketken Jarylǵap qynjyla bas shaıqaǵanda Jolaman jaı tana ezý tartyp, namysshyl ininiń ıyǵyna kúrekteı alaqanyn tastaı saldy.

— Jarylǵapjan, bosqa ýaıymdaı berme. Jaý bopsa degen jaýdan buryn júrer qyzyl sý sıaqty lepirme ekpin bolaryn osy bastan uta ber. Bopsasyz jaý, boqshasyz daý da bolmasyn buryn bilmeseń, endi biletin keziń de keldi. Qaı dushpanyń jeńilem dep, jyǵylam dep unjyrǵasy túsip kelýshi edi. Alystan aıbar atpasa, arystandaı bop aıǵa umtylmasa, aıbynymen árýaǵyńdy qashyrýǵa tyryspasa, ol dushpan shirkinniń aldyńa kep nesi bar, alqymy isip nesi bar. "Qaharymmen — aq qalshyldatyp, dúbirimmen-aq dirildetip alystaǵy aıbarymmen — aq jol ashyp, qarsylasymnyń álden — aq mysyn basyp, qolyn baılap-matap tastamasam, sol qyl arqan buǵaý bop qolyma, tuzaq bop moınyma túser" deıtin eregisken jaqtyń jaý bopsasy osylaı dúńk-dúńk taraıtyny ejelden belgili. Oǵan bola óńińdi aldyryp, apshyndy qýyrtpa. Jaǵalaspaı júrgen jaýymyz ba edi ol jońǵar nemeń? Aıqaspaı júrgen dushpanyń ba edi sol aıdarly oıratyń. Ákireńdep ózi izdep kelse, óńmeninen kók súńgińdi sen qadamas pa ediń? Kók ala saýyr naızamdy men qandamas pa edim. Qaldan-Serenniń jer túbinen jelmen sýyldatqan qoqan — loqysyna bola júregińdi beker sýyldatpa. Qaıta sol júrekte kek sýar, qajyryńdy qaıra. Yzańdy ósir. Sesińdi shamyrqant! Sóıtshi, qandaı oırat, qandaı qara qalmaq qarsyńa shydap, qara kórsetip tura qalar eken,-degende Jarylǵaptyń júzine qan júgirip kirpiksiz qara kózderi keń ashylyp, ushqyndap-ushqyndap ketip, óńine jastyqqa tán qyzýlyqtyń rıza pishinin toǵytyp ala qoıdy.

— Oı, Jolaman aǵa! Solaı eken-aý! Túý, ne bolsa sodan qýystanǵanym-aı!.. Oırat, oırat degenge opyr — topyr oırannyń tórkinindeı kórsem... Sol oıratty jaırat degenińiz janyma múlde jaǵyp ketti-aý. Belime sadaq salǵanymdy umyta jazdaǵanyma bolaıyn. Qudaıdan buıryq bolsa, hannan jarlyq bolsa, qoparyla atqa miner eli, qutyryna jaýǵa tıer eri-biz bar ekenbiz — aý. Aqyl aıtar azýym Bıatam barda, at arqandar Qazyǵy-Abylaı sultanym turǵanda neden sasyp, neden shoshyrmyz. Túý, Jolaman aǵa-aı! Arqam keńip, ishim bosap, eńsem bıiktep sala berdi-aý!

Erteńinde Bógenbaı batyrdyń ózi erteńgilik astan keıin Baıaý báıbishesiniń úıinen tysqa shyqqanda ár úıden qasyna birtindep kele bastaǵan kórshi — qolańnyń betke ustarlary batyrdyń qabaǵyn túksıtip jiberip qatty túıilgen túrinen áldebir oqshaý habardyń syryn túıgendeı bolyp, erinderin ǵana kúbirletip ádettegi sambyrlaı sóıleıtin, shýyldaı qalatyn ádetinen tıyla qalyp edi.

Batyr sol eshkimge kóz toqtatpaı zildene qara5an qalpy batys betkeıdegi birin-biri qýalap ketken balapan jotalarǵa kirpigin qadap, áldenege qatty zapylanǵanyn jasyrmastan ot shashqan kózderdiń ashýyn sol baǵytqa ytqytyp jatqandaı sál turyp qaldy da, aýyl syrtyndaǵy alasa tastaq tóbege tike tartty. Keýdesi áli de tik, ıyǵy áli de qaraýyl munaradaı sereıgen batyrdyń saptama etiginiń bir basqan adymyn eki-úsh attap ilesken tobyn shubyrtyp, tóbeniń basyna shyqqanda, áldebir serigi jadaǵaı tusqa atkórpeni tóseı berdi.

Maldasyn quryp otyryp alǵan Bókeńniń álgi ashýly zil toly janary báribir batys betkeıden ajyrar emes, dál sol tustan álde ańdysqan jaýy, álde ustasqan qasy, álde beldesken básekelesi shyǵa kelerdeı qabaǵy qımyldamaıdy, kirpigi qaǵylmaıdy.

Batyrdyń sol jaq tizesin basa bir tizerlep quıryq basqan Úmbeteı jyraý ári-beri búkektep, typyrshyp baıqastap edi, oǵan da eleń etken túr bolmady. Sol qaqqan qazyqtaı tik shanshylǵan aýyr dene bir tizerlegen qoltoqpaqtaı jyraýdyń tóbesinen de asyp túsip, sýyq susyn mańaıyndaǵylarǵa tegis qaltyrata jaıyp bara jatqandaı.

Úmbeteı endi basqalardyń shydamsyzdana ózine qaıta-qaıta qadala bergenin kórgende shapshań qımyldy, órshil jalyndy aqyndyq minezden jańyltan joq. Bu da qabaǵyn sál túıe túsip, kózderin batyrǵa syǵyraıta qadap otyrdy da, óziniń jińishke ashshy daýysyn ańyratyp qoıa berdi.

— Ýa-a-aı! Alataýdaı Aqshadan
Asyp týǵan er Bókem!
Tomashadaı anadan
Tasyp týǵan er Bókem!
"Qalaqaılap!" dýlatqan,
"Qaldamandap!" shýlatqan
Qalmaqty alǵan er Bókem!
Qubyla kóshken baıtaqtyń
Ordasyndaı er kókem!
Temir jumsap, oq atqan
Qorǵasyndaı er kókem!

Qas nardyń qabyrǵasynan qoltyǵy sógilse de elemes edi ǵoı. Qas dushpannyń jebesi ústińnen tógilse de elemes ediń ǵoı. Túıilgen qabaǵyń, tomsarǵan júziń dosqa emes qasqa burylmaýshy ma edi. Erlik minezdi ezdikke satqan áldekimniń sózi ótti me? Aısyz túndeı nadannyń kózi ótti me? Bútin eldiń qutty ıesi óziń tarylsań, myna qasyńdaǵy qoǵadaı japyrylǵan qanat-quıryǵyń bizder tipti jarylyp ketpespiz be. Kúıdirgenińdi kúńirenteıik te, qaıǵyrtqanyńdy qansyrataıyq ta. Aıtsańshy, ashsańshy ishińdi, er Bókem, er kókem,-degende, kóp aýyzdyń erinderin júrdek qımyldatyp:

— Iá! Bókemiz! Ashylyńyzshy!

— Sizdiń qabaǵyńyzǵa kirbiń túskenshe, bizdiń mańdaıymyzǵa tiken qadalsyn da!

— Ókpeńizdi kóterer, kúrsinisińizdi bóliser ini-baýyrlaryńyz turǵanda neden irkilesiz? Nege kidiresiz? — dep tilektes únder júgirip ótti.

Bógenbaı betin Úmbeteıge buryp, kirpik qaqpaı shuǵyl oıynan tez bosap, nazaryn tiktep aldy.

— Aý, Úmbeteı! Qalmaqty alǵan Bógenbaıyń qazaǵyńa talansa, naızasyn kimge shanyshpaq? Oırattyń omyrtqasyn opyrǵan Bógenbaıdy óz qazaǵy taltúste tonasa, jebesin kimge kezenbek, áý Úmbeteı?-degende shaqyraıǵan kóziniń aq etine qyzyl taramdanyp qan júgirip, batyrdyń onsyz da susty júzin júrek shaılyqtyrardaı etip jiberip edi. Úmbeteı týra qaraı almaı tómen eńkeıip:

— Apyraı, á! Bókem-aý, saǵan da aýyz salatyn qazaq shyqqany ma? Ras pa? Kim eken ol óletin bala qusap molaǵa júgirip júrgen esýasy? - dep búkil shaǵyn denesimen ashýǵa býlyǵa qalshyldap ketti.

Bógenbaı yrǵalyp qap, keýdesin tiktedi.

— Bar ǵoı, Úmbeteı! Esýas emes naǵyz estiniń-aq ózi ǵoı. Esti-qulaqtym dep júrgenimniń buıryqtan beter tilegi bolmasa, nege kúızeleıin.

Úmbeteı de, Jolaman da, Orynbaı da batyrdyń myna sózinen keıin eshteńe uqpas kúımen tańdaný tárizdes haldi pishinderine kóshirip ala qoıyp edi. Bárinen de shapshań, elgezek Orynbaı shydamady. Shyr ete qaldy.

— Aý, Bógenbaı aǵa! Ay, Bókem! Sizge sóıter bolsa, sizge qysastyq kórsetip, tonap, talap almaq bolǵan qazaq shynymen tabyla qalsa, qudaı biledi deıinshi, dál sol qazaq siz aıtqandaı esti-qulaqty atalýdan sadaǵa ketsin. Naǵyz esýastyń ózi sol bolar! — dep batyrǵa enteleı tóndi. — Atyn atańyzshy! Aspannan aıaǵy salbyrap tússe de, búkil Arǵyn, Naımannyń áýlıesi bolsa da, keýdesine jebemdi qadap beretinime mine oq tistep ýáde ettim! — dep jebesin sýyryp alyp áppaq tisteriniń arasyna kese-kóldeneń japsyra saldy.

Bógenbaı basyn shaıqap, qatty yńyranyp qaldy.

— Áı, beker ettiń-aý, beker jasadyń-aý, Orynbaı! Tym ushqalaq bolarmysyń, jarqynym. Oq tistep ýáde berý-oıynshyq pa edi. Áı, beker kúıdirdiń-aý! Bekerge kúıdiń-aý! — dep degbiri qasha qozǵalaqtap ketti.

— Túk te bekeri joq, Bógenbaı aǵa! Aıttym, aıtqanymnan qaıtpan. Qudaı atymen, ony azsynsańyz, taǵy ant etem! Jebemdi, myna osy jebemdi sol sumǵa baǵyttap jibermesem, Orynbaı atym óship, eki dúnıede de ońbaı óteıin! — dep odan saıyn qyzýlanǵan jigitke batyr qatty qınala, kúrsine qarady.

— Antyńdy da, ýádeńdi de qaıtyp al, Orynbaı! Dereý qaıtyp al!

— Joq, aǵa! Oq tistedim-árýaqtarǵa shet bolar jaıym joq. Qudaıdyń atyn aýzyma aldym, anttan bezip aqyrette dozaq otyna kúıer jaıym taǵy joq. Siz de meni beker qınamańyz, aǵa! — dep Orynbaı ottaı shalqydy.

Bógenbaı únsiz tomsardy. Syr bermes jerde syr berip alǵan ózin ishteı kinálady. Tereń túkpirge jasyrar ashýdy myna qyzba jastardyń ortasyna tamyzyq etip tastaı salǵanyna jáne ókindi. Biraq amal ne. Túıindi sheshkizbeı túıindetken de ózi. Aýyrdy jeńildetpeı qıyndatqan da ózi. Sholaq ashýmen túıilip qalmaı, keń otyryp keńes qyp sheshkende, múmkin sonaý buıryqtan da qatal tilek qaıtalanbas pa edi. Mynaý aryndaǵan ystyq qandy Orynbaı ushqary ýádesin aıtpaı, arandap qalmas pa edi. Shyǵasyǵa ıesi basshy degen osy da. Jelisi uzyn daýdyń shetin ózi shyǵaryp berip, endi sony shıelep alǵanyna qatty kúızelip, opyrylyp tústi.

— Áı, qınadyń-aý, Orynbaıym! Qınady-aý tirlik. Qaıda barsań-qurylǵan qandy qaqpan! — dep tereń kúrsindi de, toqeterin toq etkizip aqtara saldy.-

Abylaı ǵoı! Abylaı sultan ǵoı salmaq sap, eńsemdi ezip bara jatqan!..

Alǵashqyda tizerlep otyrǵan Úmbeteı jyraý da, túregep turǵan on shaqty adam da aýyzdary bir ashylyp, bir jabylyp, aýa jetpegendeı ysyldaı qalysqan edi, Orynbaı ǵana basyn shaıqap-shaıqap jiberdi.

— Taǵdyrǵa tábdil joq... Jolaıryqqa tirelsek... amal ne, Allanyń jazǵany bolar... Bolar-aq!..

Úmbeteı tez es jıdy.

— Áý, Bókem-aý! Ne deıdi sonda sol Abylaıyń? Sol sultanyń? Saǵan salmaq salsa, ózgege ol tize batyrýdan taıynbas onda. Qoı bastar serkem, el bastar marǵasqam dep maldanyp júrgenim aldanyp kelgenim bolǵany ma?

Úmbeteıdiń shyn zapylanǵany janyna batyp ketken batyr jyraýdyń ıyǵyna qolyn tastap jiberip edi, anaý qıralań etip, búkshıe qaldy. Bógenbaı ıyǵynan ýystaı kóterip, tizesine qondyrdy da arqasynan sıpap qana qaǵyp qaldy.

— Já! Bárimiz túgel otyryp túksıe bergennen túk ónbes. Úmbeteı, salmaq túskende seni men maǵan túsip otyr. Áńgime taǵy da jer týraly bop otyr-aý. Qysylyp-qymtyrylyp-aq kelemiz, qysyp-qýyp oırattar, tyqsyryp-yǵystyryp orystar ábden yǵyr ǵyp bitti, — dep sál bógeldi de, jýan daýysyn qaıtadan sozdy. — Seniń anaý Kepelidegi, Úkilidegi jaılaýyńa Shaqshaqtyń tórt-bes aýyly qatarlasa qonyp, birigip jaılasyn deıdi Abylaı. Árıne ony aıtqyzyp otyrǵan Jánibek qoı. Aldymen mynaý alaman óter jerge jasaǵymen kelmeı, onyń jol-jónekeıletip burylyp baryp Abylaı ordasyna soǵýynan-aq bir túıtkildi sezip edim. Aqyry myna habar sýyt jetip otyr.

Úmbeteıdiń kózi alaýlap ketti.

— Áı, alysqa shappas tyz etpe bolǵany-aý onda sultannyń. Pendelikten asa almasa, Abylaı aspas asý odan saıyn kóbeıer-aq. Otbasynan kórmegen opany alańy kóp mynaý tirlikte ol shirkin qaıdan alýshy edi. "Otqa kúıdirmeı, otqa túsirmeı, arqalap ósirip, alqalap adam etken Oraz qulyńdy óz qolyńmen baýyzdaǵanyń qalaı, Abylaı sultan?" degen byltyrǵy top aldynda doptaı ǵyp domalatyp túsirgen saýalyma qarsy atqan zaýaly ǵoı bunysy. Sultan kópshil bolmaı, kekshil bolsa abyroıy alysqa kete me, jaýyzdyǵy alysqa kete me-sony da dittemegeni ǵoı. El bilmegendi biler erim desem, jan tappasty tabar hanym desem-janymdy keýdemnen syǵar, qanymdy tespeı sorar qanisherim bolǵany ma?.. Sondaǵysy ne? Úrkin eldiń úreıin ósirsem, úıirsektep mańaıyma úıiriler degen shalalyǵy ma? Jalpaq jurtty janyshtaı bersem, járákimallasyn aıtyp janyma jınalar degen doǵaldyǵy ma? Sonda bunyń anaý Baraq pen Ábilqaıyrdan nesi artyq. Alsyn! Jaılaýymdy azsynsa, qystaýymdy da alsyn. Alsyn Abylaı sultany men Jánibek batyry! — dep etegin qaǵa ornynan jep-jeńil turyp ketti.

Endigi ashýly júzi Úmbeteıdi ózgelerden múlde bólektep, manadan únsiz tomsarǵan Jarylǵapqa aqyn júrektiń órekpigen sátiniń burq-sarq qaınaǵan yzaly shabytyn tik shapshyǵan qabaq pen sekseýildiń shoǵyndaı jaınaǵan kishirek kózderinen anyq sezdirgen edi. Dál qazir quıyndaı uıtqyp, dolydaı dúrildep asqaq bir jyrdyń aǵytyla jónelerine esh kúmáni qalmaı, anaý turymtaıdaı deneniń shoqsha saqal, qıaq qara murt kómkergen aýzyna qadalyp qalypty.

Úmbeteı sol turǵan boıda shoq jaınaǵan kózderin bý da batys betkeıge uzatyp turyp túıdek óleńdi irkilmesten lyq-lyq aqtaryp kep jiberdi.

— Din musylman balasy,
Adamdyqtan jerimes.
Aǵaıynnyń alasy,
Qan bop qatsa, erimes.
Teksizden týǵan shalasy,
Shala esirik, jarym es.
Toqymy keppes urydaı,
El tonasa sultanyń.
Bir urty qan, biri maı,
Kóterter lań men bultaǵyn.
Teksizdik degen qurymaı,
Tyrna bop óser urpaǵyń.
Qarap jatqan jylannyń
Quıryǵyn bassań, shydap baq.
Jalyna taǵy qulannyń
Jarmassań, sultan, shydap baq!
Sorǵalar kókten qyranmyn
Qyzylǵa túser synap baq!

Túıdek-túıdek lekildete tókken jyryn aıaqtar-aıaqtamastan Úmbeteı tómen qaraı tez attap yldılaı jónelip edi, Bógenbaı da, basqalar da lám-mım demesten dúrkireı ilesti.

Jarylǵap álgi dúrmek jyrdyń tolqynynan shyǵa almaı, kóńilmen de, órekpigen júregimen de qatty áserlenip, sol jyr joldarynyń tereń oıly syryna bir batyp, bir shyǵyp maltyǵýmen boldy.

"Aǵaıynnyń alasy ishke qan bop qatsa, erimeýi ras qoı. Qalaı dál aıtty! Qaıran qyzyl til! Senen ótkir ne bar eken! Óz elin ózi tonasa, taqymy keppes urydan kem emestigi de aqıqat-aý. Tonaı berse, talaı berse tyrnadaı julmalanyp, tyrnadaı azyp-tozyp qalatyn urpaqtan erteńgi hannyń kúteri ne sonda? Shynymen-aq jatqan jylannyń quıryǵyn basqanda, jalyna qol tıgizbes erkin qyrdyń erkin qazaǵy op-ońaı kóne qoıady deı me eken? Sorǵalap túserin bilse, qyzylǵa ózi shaqyryp nesi bar edi? Álde teksiz degen sóz tegin aıtylmaǵany ma? Osyny ǵoı talaıdan-aq estidim. Nege sóıtedi? Tektilik atadan emes, batadan da emes, ádiletten, adaldyqtan ǵana espeýshi me edi. Tazalyqtan, tazalyqqa ińkárlikten óspeýshi me edi?.. Adamdyq qasıettiń ala jibin attamaǵan tektilikke jeter ne bolsyn. Shyn tektiniń tegi quldan tý, kúńnen tý, shynaıylyqta ǵana, shyndyqta ǵana bolsa ǵoı...".

3

Tústiginde ıreleńdep Qulanótpestiń ózeni syldyraǵan, teriskeıinde balapan jotalardyń birin-biri qýalaǵan irkes-tirkesi alystaǵan, batysy men shyǵysy, kógildir kókjıekke sheıin kóz aldar ne tóbe, ne shoqysy joq keń jazyq bop, mysyńdy basyp uzap joǵalatyn keń alqap qybyrlaǵan attyly-jaıaýly adamnan kórinbeıtin tárizdi.

Bógenbaı sardardyń mol shoǵyrly tobyna ilesip, Orynbaımen qatarlasa kele jatqan Jarylǵapqa myna qumyrsqadaı qujynaǵan jıynnyń qarasy sumdyq kóp bop kóringeni sonsha, eriksiz ishegin tartyp qalǵanyn ózi de baıqamady. Elgezek Orynbaı jalt qarady.

— Oý, Jarylǵapjan! Jaıshylyq pa?

Jarylǵap kúlimdedi. Júzine yrzalyq tuna qaldy.

— Alaman oıyny óter degenge... ásheıin ǵana jeńil-jelpilenip jınala qalar desem...mynalar dál bir soǵysqa..á-á, joryqqa attanardaı saqadaı saı bop tastúıin júr ǵoı.

— Oý, Jarylǵapjan-aý! Sen bizdiń Sardar kókeni... Bókemdi osalǵa balaımysyń. Bókeń aýylda, úı arasynda ǵana minezi jumsaq, bala-shaǵaǵa, kórshi-qolańǵa meıirban áke, qaıyrymdy ata ǵana. Al sarbazdaryna... jasaǵyna jasaıtyn qamqorlyǵyn bilseń ǵoı... Solar úshin, solardyń árqaısysy úshin eshteńeni aıamaýǵa qumbyl ǵoı. Sonshama myńdaǵan sarbazynyń árqaısysyn túri-túsin shatastyrmaı atyn atap, jaı-jaǵdaılaryn surap júretinin kórseń, Bókeń úshin bir janyńdy úsh qıýǵa daıynsyń. Sarbazdar da Bókeń degende ishken asyn jerge qoıady-aý! — dep tanaýy jelpildegen Orynbaı sál keıindep qalǵandaryn endi baıqap, atyn tebine berdi.

Kele jatqan sardar tobyn aldyn ala habarlanyp kútip otyrǵan alaman oıynyna qatynasatyn sarbazdar bul kezde júzdik bop iriktelip túzem quryp jatqan edi. Arǵynnyń ár rýynyń óz jalaýlaryn kádimgideı-aq aıbarlandyra jelbiretip, bólek-bólek alǵa shyǵartyp, tý ustaýshylaryn aıbaraqtatyp qoıypty. Joryqqa bararda ereýil attaryn qosarlaı, qarý-jaraqtaryn sol ereýil attaryna artyp alyp jeńil-jelpi yńǵaıly kıimmen ǵana júretin sarbazdardyń búgingi susy da erekshe. Shetinen tegis, kúnniń ystyǵyna qaramastan, saýyt-saımanyn ústerine ilip, jez dýlyǵalaryn kúnge jarqyrata kıip, aýyzdyqtaryn shaınap, tynyshtyq ala almaı serek aıaqtarymen jer tarpyǵan kólikterin áreń tejep, sonaý jazyq betkeıden shoǵyr bop kele jatqan sardar tobynyń aldyndaǵy ataqty Narqyzyl attyń ústinde obadaı bop tip-tik shanshylǵan Bógenbaı batyrǵa qadalǵan janarlarynda ári saǵynysh, ári maqtanysh sezimderi tuna-tuna qalǵan edi.

Keń jazyqty túgel jaýyp, arasyna shylbyr boıy ǵana keńistik tastap tórt buryshtanyp sap túzegen alaman áskerdiń o sheti men bu sheti taı shaptyrymdaı jerge ketse de dál qazirgi tynshý hali, sonaý sardardy qoshemetteı asyǵa kútken qaýyshý sáti mol áskerdi bir tutas denege aınaldyryp jibergen tárizdi. Alǵan demderi de, búlk-búlk soqqan qantamyrlary da, keýdelerinde dúrs-dúrs urǵan júrekteri de bir yrǵaq, sándi saltanatty yrǵaq taýyp, bir ǵana áserli leppen jan tolqyta qaıtalanyp, "elim úshin jan pıda" deıtin qazaqtyń osyndaı táýekelshil shaqta kómekeıine qýanysh jasyn tyǵatyn, kózinen eljiregish janynyń móldir shyqtaryn urlantyp ytqytatyn mezetin kemirtip jatyr edi. Bes myń qoldyń bes tusynan dál osy kezde bir tana eleýsiz ısharat belgimen bes qylquıryqty kóksaýyr naıza jarq etip aspanǵa al kep kóterilsin. Sol bes naızany bir yrǵaqpen kótergen Kársón Tańybaıdyń, Saıdaly Nıazdyń, Shaqshaq Dáýitbaıdyń, Qarpyq Myrzambettiń, Qarjas Oljabaıdyń álgi qımyldary mynaý bes myń óńeshtiń kúni boıǵy únsiz buqtyrǵan tospasyn buzyp jibergendeı boldy da, keń jazyqty oqys silkintip tastaǵandaı oqys dúrk etken kóp ún qazaqtyń qara jeri men kók aspanyn jańǵyrtyp ala jóneldi.

— Aqjol! Aqjol! Aqjol!

— Sardar! Sardar! Sardar!

— Bógenbaı! Bógenbaı! Bógenbaı!

— Bógenbaı batyr jasaı bersin!

— Sardardyń dańqy arta bersin!

— Alla jar! Alla jar! Alla jar!

Osy mol únder, osy qoshemet daýystar, osy alqalaǵan kóńilder Bógenbaı men qasyndaǵy bes serigi búkil alaman oıynyna qatysýǵa kelgen jasaqtyń bu shetinen o shetine shyqqansha bir úzilmeı dúrk-dúrk sharyqtaýmen, qalyqtaýmen boldy.

Jarylǵap Orynbaımen birge shet jaqta ońasha irkilgen topqa baryp amandasyp, esendesip jatqanda bulardyń qasyna aqbozyn jeldirtip Jandyr jetip keldi. Orynbaıdy qatty saǵynǵan eken, ekeýi at ústinen birin-biri syǵymdap biraz qushaqtasyp aldy. Jandyr qasyndaǵy qarasur óńi sýyqtaý, dáý murny qońqaqtaý jigitti Jarylǵappen tanystyrdy.

— Mynaý aǵańdy bilesiń ǵoı, Jarylǵap?

Jarylǵap boı sala qarap jymyń etti.

— Aǵasyn tanymas ini bola ma? Nege tanymaıyn. Bul aǵamyz Qandyqarasha emes pe. Rysqul kókemniń uly ǵoı.

Jandyr máz.

— Áı, Jarylǵap! Kózińniń almasynan aınaldym. Bular Syrdan kóshkende sen jeti-segizderdegi bala ediń. Áli umytpapsyń-aý, — dep inisin arqadan bir sıpap ótti.

— Aqkemder kelmedi me?

— Joq! Kókemniń yńqyl-syńqyly kóbeıip tur ǵoı. Osynda Jabaǵy aǵataıyń da, Qonaqbaı da kelgen. Bizdiń bes Nazardyń ózinen búginde eki júzdik shyqty emes pe. Bireýin men Jabaǵy aǵaımen kezek basqaram. Ekinshisine mynaý Qandyqarasha men Itqara ekeýi ıe. Sýsaǵan shyǵarsyńdar, júrińder. Bizdiń ózimiz tikkizgen on shaqty úıimiz bar. Sonda tynyǵamyz da sonda aýqattanamyz.

Jarylǵap pen Orynbaı Jandyr men Qandyqarashaǵa ilese berdi. Orynbaı túzemde turǵan sarbazdardyń kópshiliginiń túbit murty endi tebindegen kóbendigine qaramastan jaý-jaraqtarynyń birshama jańa, táýir ekenine tań qalǵanyn jasyra almady.

— Áý, Jańdyr-aý! Meniń kóńilimniń nege ósip kele jatqanyn, keýdemniń nege tar qazandaı tasyp kele jatqanyn bilemisiń?

Jandyr Orynbaı dosynyń tyń áńgime, tosyn suraq qoıarda osylaı alystan oraǵytatyn ádetin áli de tastamaǵanyna kádimgideı ezý tarta kúlip aldy.

— Oý, Oreke-aý, dál bútin myna Bókendeı sardary bar, sol sardaryn tóbesine kóteretin mynadaı sarbazy bar qazaqtyń qaısysynyń keýdesi týlamaı túr deısiń. Týlaıdy da, tasıdy ǵoı, árıne.

Orynbaı rıza bop basyn ızep-ızep jiberdi.

— Báse! Báse! Dál solaıy solaı-aý! Bizdiń Bókeńniń jasaq aldynda jalyndap, jasaryp, jaı oǵyndaı jarqyldap keterin talaı baıqap júrsem de, báribir sol qalpyn únemi izdep júretinim bar. Sondaıda meniń ózimniń de qos qoltyǵyma qanat bitkendeı arqalanyp, árýaqtanyp qoıa beretinimdi bilseń ǵoı. Mynaý, qudaı biledi deıinshi, mynaý saıyn saharany basyna kóterip, aspandy jerge qulatardaı dýyldap jatqan jaýyngerlerdiń dál qazir men qusap lepirip, jelpinip, jeligip, tap bir qara jerdiń bir-bir qudaıyna aınalǵandaı qudirettenip alǵanyna shegim joq. Soǵan... sol qudiretke bastaıtyn, men aıtsam, bizdiń áýlıedeı sardardyń, Bókemniń árýaǵy! Ollahı, dál sol! Batyr kókemniń árýaǵy jebemeıtin bul dalanda qazaq bolmas... Álgi bizdiń Ádildiń ózi de... — deı berip kilt bógeldi, júzi qubylyp ketti. — Bókeń shirkin eki aıaqtynyń syrttany ǵoı! Aıtpaqshy, Jandyr-aý, meniń kóńilimdi kónshitkenniń eń bastysy ne ekenin de aıtpappyn-aý. Esinde me, Jolaman bar, sen bar, men bar, anaý... — taǵy sol kidirdi de, qabaǵy bir búlk ete qalyp sózin jalǵap áketti. — Ańyraqaı shaıqasyna barǵan kezimiz esińde ǵoı. Sol kezdegi ala-qula túrimiz ben myna qazirgi jasaǵymyzdyń temir qursaýlanǵan symbatyn salystyrshy. Jer men kókteı-aý, á. Sondaǵy alba-julba, alaqol saýyt, tot basqan badanasymen uıaltyp, qısaıǵan, japyraıǵan kireýkesimen, eskirgen kóbesimen kóz qaryqtyryp jibermeýshi me edi. Ózgeni aıtyp qaıteıin, sol shaıqasqa men óz basym siri quıaq, kıiz tutqyr kıip túsip em ǵoı. Al mynalarda bári bar. Osynyń ózi Bókemniń, batyr kókemniń arqasy ǵoı.

— Iá! Qarýdyń ózi de az edi ǵoı onda, Orynbaı-aý. Árkim tapqanymen barmap pa edi. Biraq jaýǵa degen óshpendilik, kek qaıtaram degen ystyq tilek júrek qanyn bir toqtatpaı tasytpap pa edi. Biz tórteýmiz-sen, Jolaman, Ádil uıalas kúshikterdeı jubymyz jazylmaýshy edi-aý!.. Aıtpaqshy keshe Ádildi-Abylaı sultandy kórgem. Baıaǵy kúnderdi... baıaǵy kúnderimizdi izdemeıtinin ańǵardym-aý. Áıteýir seni suraǵan. Sonysyna da shúkir, — dep Jandyr burylyp ketip, atynyń jalyn sıpaı berdi.

— Ne dep suraıdy meni?..

— Kele me? Osy arada bola ma? Kórmegeli kóp boldy. Maǵan at izin salmaı ketti ol aǵań dep ókpe syńaı tanytqan boldy ǵoı.

— Kórmese kórer...Áı, kórmegeni de durys-aý, — dep Orynbaı sóz aıaǵyn kúmiljitip jiberdi.

Jarylǵap Orynbaıdyń nege kúmiljigenin de, nege kóńilsizdengenin sezip keledi. Orynbaı úshin buryn Ádil dosynan-Abylaı sultannan ótetin jer betinde adam bolmaýshy edi. Áneýkúngi oq tistep ýáde bergen sátinen bastap sol dosqa degen kóńil qyjyly óse me, álde óziniń ushqarylyq etip Allanyń atymen ant bergenine keıı me, ázirshe qońyltaqsyǵan kóńiliniń bajy joǵy ras. Únemi asyǵa izdep otyratyn dosyn kezdestirip qalýdan taısaqtaıtyn da tárizdi. Taısaqtamaı jáne bolmaıdy-aý. Ýádesin jutqan qazaq az. Ýádesin jutty degenshe ońdaı jan bul dalanda eldiń qory, jurttyń sońy bolary daýsyz. Sol sebepti de Ádildiń aty atalǵan kezde shıryǵa qalatyn seriginiń alaı-túleı ishin qapysyz tap basqan saıyn Jarylǵaptyń óziniń de áldebir belgisiz úreıi oıanǵanyn sezgeni aıqyndala bastaǵan. Ol úreı Orynbaıdyń aldaǵy taǵdyry qalaı bolar deıtin kúdikten týyndaǵan edi. Óz sózinen ólmeı aınymaıtyn adamnyń tap ózi ekenin ishimen de, sózimen de dáleldep júrgen taza aǵanyń taıǵaq jolynan tosyp alar tyǵyryqtan buryp áketer qudiretti bu da, ózgeler de taba almas-aý deıtin qorqynysh janyn jaı tapqyzbaıdy.

* * *

Tús qaıta kerneı bozdady.

Dúńkildep daýylpaz jańǵyrdy.

Sol-aq eken osynaý ıreleńdep aqqan Qulan - ótpestiń keń qoltyǵyn adam aıtsa nanǵysyz bop úsh júzge tarta kıiz úıden ornaı qalǵan qazaqtyń kóshpeli kentine jan bitip, japa-tarmaǵaı óre shyqqan sarbazdar sýytyp qoıǵan kermedegi attaryna qonyp-qonyp ala qoıdy.

Sarbaz oıynyna mashyqtanǵan álekedeı jalanǵan jigitter endi alaman oıynynyń ártúrli jarysyna túsip, óz ónerlerin kórsetýdi bastap ketýge daıyn edi.

Keń jazyq attyly-jaıaýly jurtqa lyq toldy. Birneshe bólikke bólingen sarbazdardy jattyqtyryp, jarastyryp júrgen júzbasy, myńbasy batyrlar yrǵalyp-jyrǵalmaı-aq ár túrli saıystyń shymyldyǵyn túrip-aq berdi.

Ana bir tusta eki jaqqa bólinip qan josa bop kókpar tartysqan Qýandyqtyń júzdikteriniń aıqaı-súrendi daýystary ásirese qatty estilgen kezde, arqasy qozyp, kózderi jaınap ketetin túzdikterdiń keń óńeshinen tógilgen qyryldaq daýystar, jaryqshaq únder dalanyń túndigin túrip jiberedi-aý!

— Árýaq! Árýaq!

— Bas taqymǵa! Tart ilgeri!

— Áý, Kúshikbaı! Sıyn eneń Toqa árýaǵyna! Jiber attyń basyn! Kúshte! Yrǵaı tart deımin, yrǵaı tart!

— Áketti! Áketti-aý sabaz!

— O-o, bizdiń Aralbaıdy osal kóremisiń. Áne, eki attatpady ǵoı. Jetti. Jarmasty pushpaqqa! Qazir-aq julyp kep alady.

Kókpar tartqandar da, kókpar tamashalaǵandar da delebesi qozyp dýyldasyp jatqanda, ekinshi tusta Qozǵan jigitteri júz elý qadam jerge qalqaıtyp-qalqaıtyp qoıǵan serkeniń birneshe terisine sadaqtan nysana atýǵa kirisip ketken edi. Zýyldaǵan jebelerdiń kóbisi sonaý kerile baılanǵan týlaqtarǵa kirsh-kirsh qadalyp, qol men kóz jitiligin aıǵaqtatyp bu jaqta da óńesh kómeıletip, óndirshek sozǵyzyp jatyr.

— Jaraısyń, Jánábil! Naǵyz qol mergen osy bolar-aý.

— Báse! Bizdiń Toqtasty aıtsańshy! Áı, ákesi Syryqtan da asyp túsedi osy túbinde.

— Sen de bosqa kókı beredi ekensiń. Anaý Malqardy kórmeımisiń! Segiz jebeniń áli bir de bireýi laǵyp ketken joq. Endi qalǵan ekeýin de tar qoltyqtan qadasa, bas báıgeni osy almaǵanda, kim alsyn.

— Áne! Aıtpadym ba, Toqtastyń on jebesi de tar qoltyqtan saq-saq qadaldy ǵoı. Endi de talasa beresiń be?..

Qozǵan jigitteri Toqtasty han kótere máre-sáre bop shýyldasa jónelgende, bergi tusta Súıindiktiń sarbazdary at ústinde doǵal semsermen, tuqyl naızalarmen saıysyp jatqan-dy. Jarq-jarq etken kók temir-doǵaldyń da dóp tıse murttaı ushyrar ekpini bolatynyn ásirese Tórtqarasaqaldyń Teńiz atty balasy barynsha tanytyp júr. Saıysqan kezde doǵalynyń qımylyna kóz ilespeıtini sondaı, qarsysyna shyqqan tórteýdi túsirip, mine besinshi jigitpen qylyshtasyp ketip edi, taǵy da ekilengen tilektesteri dýyldasyp ala jóneldi.

— Túbinde osy Teńiz bórinen ozady.

— Ozbaı, oıbaı-aý, ony Oljabaıdyń ózi qasynan tastamaı úıretip júrgen joq pa!

— E-e, onda daý joq qoı. Oljabaı kisi tanıdy. Teńizge kózi tússe bunyń da tegin bolmaǵany-aý!

— Oljabaıdy Bókemniń ózi qatty qadirleıdi ǵoı.

— Qadirlemeı... Oljabaıdyń túnde jortqyshtyǵy, jol tapqyshtyǵy Bókeńniń ózine de jetip qalǵan desedi ǵoı biletińder.

— Oı, jigit! Mynaý Teńiz búgin naǵyz der kúıinde eken! Endi toqtatyńdar! Dem alsyn. Birinen soń birin sulatyp beseýdi jaıratyp berse, bundaı jigitten aınalyp ketpessiń be.

Tuqyl naızalaryn aq saýytqa qadaı tirep, birin-biri ıterisken naızagerlerdi de qyzyqtaǵan sarbazdardyń ózderi da shydaı almaı naızalasyp ketip edi, bul tús áne-mine degenshe naǵyz maıdan shebine aınalyp qoıa berdi. Jigitterdiń qyzba qyzbamen ekilenip ketse birin-biri maıyp qyp alaryn tez ańlaǵan Oljabaı Tólebaıuly aqyryp jiberip, tártip buzyp kezeksiz atqaqtaǵan jigitterdi tez serpiltti. Bir-ekeýiniń arqasyna qamshysy da jorǵalap ótti.

Erteńinde de kishi sáskeden bastalǵan saıys jarystary taǵy da talaı tustyń shańyn aspanǵa shyǵaryp, talaı rý, talaı atanyń attaryn kók aspannyń tórinen tómen túsirmeı qoıdy.

Kóbine-kóp Qarekesek pen Qýandyq jigitteriniń mereıleri ústem shyǵa bergen soń bir kezde kesheden Bógenbaı men Abylaı sultannyń qasynda qaqqan qazyqtaı keýdesin tik ustap qarager aıǵyrdyń maıda jorǵasymen saıysshylardy jaılap sholyp, ozǵandaryn maqtap, qalǵandaryn jebep aǵalyq, ákelik meıir tanytyp jaıbaraqat qana júrgen Jánibek batyr, "Saryjetim! Shaqshaq! Amanjol!" degen atoı-urandy estigende qarager aıǵyrdy saýyrǵa bir tartyp quıǵyta jónelip, dodalasyp jatqandarǵa týra tartty.

Bógenbaı aqyryn ǵana myrs etkende, Abylaı kádimgideı ezý tartyp, delebesi qozǵan batyrdyń artynan biraz qarap turdy da, atyn tebine túsip, sardarmen qatarlasty. Sol boıda batyrǵa ótkir janary jarq etken, qyzǵylt qan júgirgen aqsur júzin aýdarmaı qadalyp qap edi, Bógenbaı ıek qaqty.

— Qulaǵym sende, sultan. Aıtaryńdy endi qymtaı berme.

Abylaıdyń túsi qubylyp ketti. Mynaý suńǵyla aǵanyń ishki kúıin dál baqqanyna eriksiz tańdaı qaqty.

— Apyraı, Bókem-aı! Aldy-artymdy oraı berdińiz-aý! Dalańyz mynaý tabanyńyzdyń astyna kilem bop tóselgen. Dańqyńyz anaý búkil qazaqtyń tóbesinde tý bop jelbiregen. Halqyńyz álgi júregine qondyrǵan. Biraq siz maǵan oń qabaǵyńyzdy kesheden bir bermegenińizdi ne dep túsineıin? — dep Abylaı qıalatty.

— Qabaq qabaqty baǵady da. Jón jónge qısaıady da. Kesektikte kesir mol ǵoı, sultan, — dep sardar Narqyzylyn sýmańdatyp ilgeri ozdyryp áketti.

Abylaı sezdi. Býynsyz jerge pyshaq urǵanyn da bildi. Aǵa kóńiline túsirgen syzynyń muz bop qatqanyn da uǵyndy. Amal ne, ótken istiń opyǵy osylaı opyryp jeterin kesh baǵamdap qalǵanyn kimnen kórer. Qalaı jibiter syzdy? Jibite alar ma? Qudiret ósirý úshin qudirettini kúıdirmeý, kúıindirmeý qajettigin basyna saq etkizip soqqy tıgizip baryp sezýden jaman ne bar eken? Abylaı kúrsindi de, kúreńine taqym qysty.

* * *

Jarylǵap Qonaqbaıdyń tamsana aıtqan áńgimesin ózi de aýzyn asha tyńdap qalǵan edi. Ózgelerge óktemdigi mol, bir bet, tik minez osy aǵasy buǵan únemi oń qarap, jyly qabaq tanytýmen júrgeni. Keıbir jeńgeleriniń Qonaqbaıdyń óz aıtqany bolmasa, ózgeniń aqylyna kóne qoımaıtyn tentekteý minezine bola Shúrshit atap ketip, keıinnen osy laqap atynyń Qonaqbaı aǵasyna kóbirek tańylatynyna kádimgideı renjip qalatyn. Sol Qonaqbaıdyń qazirgi áńgimesinde búgingi Shaqshaq Jánibek batyrdyń dodalasýǵa túsýi, dodalasýdyń san túrin jastarǵa olaı da burap, bulaı da burap, olaı da uıpalap, bulaı da uıpalap túsirýdi kórsetýi ertegilerdiń alyptarynyń alyptary ǵana jasaı alatyn ǵalamattyń ózi bolǵan kórinedi. Sol ataqty batyrdyń, sol áýlıedeı asyldyń búgingi eresen qımylyn kórgen de armanda, kórmegen de armanda. Qonaqbaı Jánibek batyrdyń ári-beriden soń óz balasy Dáýitbaı bastaǵan úsh-tórteýmen jalǵyz sabalasyp, álgilerdiń tórteýin de jaıaýlatyp qaldyrǵanyn aıtqanda aıyzy qanǵany sondaı kóziniń ózine sheıin kúlimdep, túgel júzi nurlana qulpyryp, mynaý jalpaq jalǵanda Jánibekten artyq eki aıaqtynyń myqtysy da, júrektisi de, jylpyńy da, tásilqoıy da endi qaıtyp týmastaı bop elestep-elestep ketip edi.

— Nesin aıtasyń, Jarylǵap-aý! Shaqshaq Jánibek qazaqtan týa salǵan naǵyz dúrdiń ózi ǵoı. İsi anaý! Kúshi anaý! Sózi mirdiń oǵyndaı! Kósemdigi óz aldyna. Sheshendigi az sózben kóp sendiretin tuńǵıyǵynda. Tabandylyǵy men tapqyrlyǵy el aýzynda ańyz bop taralyp ketken. Áı, asyl-aý! Tipti kómeski tartatyn bir qyryn tappaısyń ǵoı. Kókem, sender ony Aqke deısińder ǵoı, sol kókem: "Shirkin Shaqshaq Jánibek-eldiń quty, jerdiń quzy ǵoı. Syńar lebiziniń ózi sýyldap Syrǵa jetedi, dýyldap qyrǵa ketedi. Oryny tórden, berekesi belden, yrzyq-nesibesi elden bireý bolsa, tap sol sardar ǵoı!" dep edi. Artynan sóz ergen jaqsy ǵoı ol! — dep silekeıin shubyrtqanda Jarylǵap ótkendegi batyrdyń Bókeńe jasaǵan qıanatyn umytyp ketip, tezirek kórsem eken, qasynan durystap bir qarasam eken degen tilekti ishteı qaýzady.

Taǵy da taǵy bir tustan dúrkireı shyqqan daýystarǵa eleń etken Jarylǵap kúreń qasqa aıǵyryn sýmańdata solaı qaraı tarta jóneldi.

Salma ilýde kózge túsip júrgen Tobyqty jigitteri eken. Shetinen jylqynyń qulaǵynda oınap ósken shabandozdar emes pe, at tuıaǵynan kóterilgen shańdy sonaý tumantqan surǵylt kókke jetkizbeı qoımaıtyndaı órshelene ekilenip alǵan. Jan alyp, jan berispeı jeńisti eshkimge jibermes ójet namyspen otjalyndaı lapyldaǵan Tobyqty jastaryna súısinbegen jan qalmap edi. Endi sol súıinish te, solarǵa degen tilektestik te, solardyń ózderiniń munda qyzýlanyp, lepirip alǵan týysqandary da bar biler árýaq attaryn tiriltip, sonaý shortandaı shorshyp, jaıyndaı júıtkip júrgen jigitterdi odan saıyn qaırap, qanattandyryp ala jóneldi.

— Maıaboz! Maıaboz!

— Arýaq! Óziń jebe Ánet babam árýaǵy!

— Ryspetek! Ryspetek!

— Dáýletek! Dáýletek!

— Áı, onan da Jýantaıaq deseńshi! Áıtpese ol shirkinniń seniń kimdi aıtyp turǵanyńdy bilmeı qalar!

— Áne! Áne! Áketti! Jigitek dese Jigitek-aý, á! Ol-jaıdyń osy Jigiteginen asatyn balasy joq. Bas qamshyny!

— Nege bolmasyn! Aıdos, Qaıdosyn qaıda qoıasyń!

— Qalqaman batyr da myqty emes pe edi. Qaıran erdiń ózi edi ǵoı ol da.

— Aıtpap pa em, aqyry jeńis Jigitekke tıdi-aý!

Osy kezde sonaý jer túbinen áldebir dúbir estildi.

Sol dúbir endi kóp tuıaqtyń dúsirine jalǵasyp, sol tustan qalyń tutanǵan shańdy burqyrata, quıyndata kótergende jurt bitken tegis eleńdep, álgi tusqa qaraı biren-sarany etekteri jalpyldap shaba jónelip edi, Bógenbaı únsiz ǵana qamshysyn erbeń etkizdi. Sol belgi jetip jatyr. Tańybaı, Túıte, Dáýitbaı, Nıaz, Ol-jabaı batyrlar ilgeri suǵynyp iske kirisip kep ketti. Tańybaıdyń gúrildegen daýysy dalany basyna kóterdi. Sol daýysty, sol buıryqty qalǵan tórteý de ár tustan aıqaılap aıtyp barady.

— Qane! Serpil bylaı! Ash aldyńdy! Qaıt keıin! Anaý Atyǵaı, Qaraýyl jigitteri qýyp kele jatqan qulandardy kóremisińder. Kórseńder, keıin sheginińder. Qazir qulandardy quryqtap ustaý, butalyqtap aýlaý bastalady. Bul-eń jaýapty kez. Osy jaýapty sátti Bókemiz, Bógenbaı sardar Qarakesek jigitterine senip, júktep tur. Bóget jasamańdar. Ózgeleriń aralaspańdar da kılikpeńder. Joldy ashyńdar! Joldy!

Ay, Qarakesek aýshylary! Daıynsyńdar ma?

— Daıynbyz!-degen on shaqty jigittiń daýysy jańǵyryǵyp estildi. Sol bette olar oqshaýlana qaldy.

Jarylǵap asaý qaıyrýdyń, quryq salýdyń, buǵalyq tastaýdyń qyr-syryna múlde jetikpin dep aıta almasa da, dál osy qulan quryqtaý dodasyna túsýdi barynsha-aq armandap edi, sonysyn sezgen Jandyr Tańybaıǵa aıtyp Jarylǵapty on jigittiń biri etkizgen-di. Endi mine Qarashor Seńkibaı, Sarym Qulyq aqsaqaldyń balasy Jalańtós, Álteke Jıdebaı, Aralbaı aqkesiniń úshinshi ýly-Kóshekbaı, aǵalary Qandyqarasha, Orynbaılarmen tize qaǵysyp, sonaý kóz ushynan quıyndatyp jaqyndap kele jatqan qalyń shoǵyrdy kórgende júregi attaı týlap qoıa berdi.

Orynbaı taǵy da elgezektigine basty. Iyǵynan jaılap qana qysyp ustap, mańdaıyna ernin tıgizdi.

— Shydamaı turmysyń? Tolqımysyń?

— Iá, Orekem! Synǵa túsýden qıyn ne bar eken.

— Synǵa túsýdiń qıyny qıyn-aý. Biraq er jigit baǵyn synamaı maqsatqa jetken be. Synnyń da syny bar-aý. Syndyratyny da bolatynyn eskergen jón-aý. — Orynbaı Jarylǵaptyń ıyǵyndaǵy qolyn alyp, biraz qadalyp turdy. Sol qarasy Jarylǵapqa múlde ózgeshe reńkte shalyndy.

"Nege sonsha qarady? Qımaıtyndaı qaras qoı... Meni áli de jas sanaı ma? Qorǵashtaı bere me?" dep ári-sári kúıde tur edi, Kóshekbaı tizesinen túrtip qaldy.

— Buǵalyǵyń myqty ma edi?

— Á-á? Buǵalyq pa?.. Iá... Myqty ǵoı.

— Anaý Atyǵaı, Qaraýyl jigitteriniń órlegenin kórmeımisiń! Ylǵı tarpanyn iriktep alyp, qostan baryp aıdap kele jatqandaı-aq, kórinis berýlerin qarashy! Naǵyz azamattar dep osy jigitterdi aıtsańshy. Úıirinen qulan bólip áketip, ony qaıyryp ákep, aldymyzǵa salýy-qara qalmaqty qyryp kelgennen nege kem bolsyn! — dep aıyzy qana sóılep, sonaý dúbirge álden-aq eltı bastaǵanyn deldıgen tanaýlary arqyly habarlap tur.

Bir kezde bolat tuıaqtary qara jerdiń tósin opyrardaı dúńk-dúńk tepkilegen qulan úıiri sonaý oqshaýlanǵan Qarakesek jigitteriniń qarsy aldyna quıǵytyp shaýyp kele bergen edi. Dál sol sátti qapysyz baqqan Tańybaı qamshysyn sermep kep qalǵanda manaǵy on jigit tóteden qosyldy. Shetinen sáıgúlik tyń aıǵyr qoısyn ba, áne-mine degenshe jotasyna júk, moınyna qol tımegen túzdiń shý asaýlaryn qosaıaqtata aspanǵa sekirtip, móńkite týlatyp on jigittiń ony da bir-bireýden quryqtap ustap, buǵalyq sap qursaýlap ala qoıyp, artynan jetken Atyǵaı-Qaraýyl jigitterine ustatyp-ustatyp edi. Endigi bir-eki bıe men sholaq quıryq qasqa aıǵyrdyń basyn kekjıte tarta jónelgenin kórgende, Bógenbaı sardardyń daýsy óziniń zor únimen búkil ý-shýdy kómip ketti.

— Buǵalyq, quryqty tastańdar! Anaý úsheýin janamalap baryp saǵaqtan shalyp, mynaý uly kúnniń, alaman oıynymyzdyń aman-saý ótýine qurbandyqqa aıtyńdar.

Abylaı sardardyń qasynda turǵan. Kózderi ot shashyp jalyndap ketken eken, Bógenbaıǵa jalt qarady.

— Bókem! Sardar aǵa! Jón buzdy, kılikti demeńiz. Ruqsat berińiz maǵan! Anaý aıǵyr-meniń sybaǵam tárizdi-aý!

Bógenbaı sultannyń búkil yndyny aýyp ketkenin, sonaý dúbirli daladan dál qazir órtteı janǵan búkil denesimen asyǵa izdegen bir jan arpalysynyń tynshýyn tapqyzatyn alys-julys maıdanyna qulaı umtylǵanyn sezdi de, basyn ızedi.

Abylaı kúreńi onsyz da elegizip, tyqyrshyp turǵan-dy, bir-aq atyrylyp, saqpan tasyndaı atyldy.

Bógenbaı sońynan qarap qap edi, úsh qulannyń sońynan qýǵyndaǵan úsh-tórteýdiń arasynan Orynbaıdy tanyp qap, sultannyń irkile bergen úsh nókerine qantalap sala bergen kózderiniń qıǵash sesimen jarq etti. Sol-aq eken álgi úsheýi de quıyqtyra jóneldi.

Bul kezde aldyńǵy jaǵynan qalyń tosqaýylǵa tirelgen úsh qulan jalt burylyp, keıin oraǵyta beri qaraı artqy aıaqtaryna ortqı móńkip-móńkip qalyp, qıastana pysqyrynyp, ólispeı-berispeýge tyrysqandaı shabysty údete túsken edi.

Qasqa aıǵyrdyń sońyna bul kezde Orynbaı túsken bolatyn. Aıaǵynan da at arqasyna buryn mingen tesik ókpe jylqyshy emes pe. Jandyrdyń qara súlik aıtyryn osy qulan qýý dodasyna ádeıi surap mingen jigit astyndaǵy atynyń ózgelerden ushqyrlyǵyn bir paıdalansa, óziniń dál osy jolyn serikteriniń talassyz bererine jáne senip "Aıǵyrdy maǵan tastańdar!" dep aıǵaılap qalǵany da sodan bolatyn. Dál osy búgin kópten kóp kózge túspeı júrgen jigittiń mereıi ústem bolaryna ózi de, ózgeler de qapysyz sengen edi. Orynbaıdyń "Qarqabattaǵan!" daýysy estilgende, muqym Qarakesektiń boıynda dýyldamaǵan bir tamshy qan qalmaǵan da shyǵar-aý!..

Kenet aldyn kes-kestep áldekim búıirden qosylǵanyn kórgende Orynbaıdyń kózderi alaryp ketti. Aıqaıǵa basyp kep qaldy.

— Taıqy! Bógeme! Kılikpe! Aýlaq!

Abylaı Orynbaıdy tanyp qap edi aqsıa kúldi.

— Oý, Orynbaı-aý! Dál osy aıǵyrdy, osy jolyńdy qıshy maǵan! Oý, Orynbaı dosym-aý!

Baıaǵy sol Ádil qalpy! Baıaǵy sol dos minez. Baıaǵy sol jarty dándi bólip jep, ashqursaq júrse de, eshteńeden moıymas adal kóńildiń aqsıa kúletin qaltqysyz tazalyǵy kóz aldyna qaıtadan kólbeńdep kele berdi.

Orynbaı kúldi de, bas ızedi. Biraq sultannan shylbyr boıy keıindep qana ilesti de otyrdy.

Aıǵyr barlyǵyp qalǵan edi. Biraq túz taǵysy emes pe, sońǵy demi qalǵansha janushyra bostandyq tileıtin ólermendigine basyp tórt tuıaqtan tas atyp uzap, úzilip shyǵýǵa baryn sala kósildi. Sultannyń myńnan tańdaǵan kúreń aıǵyry qaıdan osal bolsyn, aýyzdyq tisteı basyn kegjıte júıtkigende qulannyń aıǵyryna janamalap taqalyp-aq qaldy. Eń bir jaýapty kez endi bastalmaq. Myqtylyqtyń da, eptiliktiń de eń bir kórinetin de tusy osy sátte jalt-jult tirliktiń sońǵy demin úzip, julyp túser jarq-jurq jalaqtaǵan sapynyń saǵaqtan shalyp jiberer bir ǵana shapshań qımylymen aıaqtalýy kerek.

Abylaıdyń kúreńi aıǵyrmen quıryq tistesti.

— Iá sát!-desti tamashalap turǵandar.

Kúreńniń basy ilgeri ozdy. Sultannyń tizesi qulannyń jambasyn soqty.

— Arqar! Arqar! Arqar!

Tóre urany dalanyń ár tusynan tutana lapyldady.

Kúreń taǵy ilgeri qamshy boıy arshyndady.

— Shal! Qyl saǵaqtan or! Oryp, shalyp jiber!

— Árýaq!

— Bozqasqa!

— Bozqasqa emes, bozqasqa qulan de!

Abylaı sapysyn jarq etkizdi. Jarq etken sapydan seskendi me, álde oqys basyn qaıqań etip kóterip qaldy ma, qulannyń basy saq etip tıgende, sultannyń qolyndaǵy sapysy ushyp-aq ketkeni. Jurttyń ah urǵan daýsy bir demmen shyǵyp búkil atyrapty solq etkizgendeı boldy.

Qulaqshekeden soqqy tıgen taǵy kenet qosaıaqtap shapshyp qap, aýzyn apandaı asha aqsıǵan tisterdi bir-bir súńgideı shoshynta kórsetip, shaınap tastardaı bop sultanǵa tónip kele berdi...

Zý etken álsiz dybys bir ǵana estildi de, qyl maıqannan qadalǵan sur jebe taǵyny umar-jumar ushyryp, domalatyp túsirdi.

Esin endi jınaǵandaı jalt burylǵan Abylaı sadaǵyna ekinshi bir jebeni qadaı bergen dosy Orynbaıdy kórip, qýana bas ızeı tústi.

— Orynbaı-aı! Qaryzyń moınymda, dosym!

Orynbaıdyń túsi qubyla buzylyp ketti.

Abylaı sekem ala qoıdy.

— Ýaı, Abylaı sultan! Dostyqqa dostyq qaryzym. Ol óteldi. Sen keshe Ádil ulan ediń. Shyn ádil ediń. Búgin sultan boldyń. Yzǵaryń jazda da júrek qarydy. Áýlıedeı Bókemdi, sardarymdy áldebireýdeı ǵyp baýyryńa búktemeksiń. Sol qysastyǵyń úshin keýdeńe jebemdi qadamaq bop oq tistep sert bergem. Sert ústinde dostyq joq. Allany aýzyma alyp ant bergem. Ant buzǵannyń qasıeti joq. Qadirdi sen qashyrsań da, sultan, qasıetten qarań meniń aıyrylarym joq! — dep sadaǵyn keýdege kezenip bura berdi de, miz baqpaı sup -sur bop qasqaıa qarap turyp qalǵan Abylaıdyń telpegine baǵyshtap jebesin sál kótere túsip, tartyp jiberdi. Telpek ushyp tústi.

Ý-shý ún tyna qalǵan tynyshtyqty buzyp qaıta órshidi.

— Apyr-aı, á! Nege kezendi? Nege kezedi eken?

— Bar ǵoı bir kádigi! Boldy da bir sumdyǵy.

— Ekeýiniń arasynan qyl ótpesteı dos emes pe edi.

— Buzdy-aý jurt tynyshtyǵyn, el birligin buzdy-aý!

— Mynaý tutastyǵymyzdy aıǵaqtaǵan saqınadaı beriktimizge taǵy bir syzat túsip, syndyryp ketetin boldy-aý.

Osyndaı qobaljý, kúdik erinderdi kúbirletip, eńselerdi túsirip, júrekterdi ezip jiberip edi.

Álgi túıdek jetken úsh nóker Orynbaıdy jetken boıda apyr-topyr ushyryp túsirip, qolyn artyna Qaıyra baılap, jalańash qylyshtaryn jalaqtatyp, sultannan ıek qaqqandaı ántek qana belgi jetse doptaı basty domalatyp túsirýge daıyn-aq tur. Qoldarda diril joq, kózderde susty ashý ǵana bar. Sol zildi ashýly kózder sultannyń qımylyn baǵýda.

Orynbaı kesigin jasaǵan soń kesek qımyldy endi ózgeden ǵana kútip jaıbaraqat qana turǵan, Abylaıǵa qarar da emes.

"Apyraı, qaısaryn-aı! Qadirimdi ózimniń qashyrǵanym da ras, qasıetin bunyń qorǵaǵany da ras. Biraq at tóbelindeı tórege qalyń quraqtaı qarashysy sadaqtarǵa berse, arty ne bolmaq. Oraıǵa oraı qımyl jasaý qajet pe?.. Qajet-aý! Jazyqtyny jazǵyrmasań, tóreligińe min, sultandyǵyńa syn. Qaıtsem eken?.."

Osyndaı oı arpalysyna túsken Abylaıdyń túsi kenet qaıtadan qyzyl boıaýyn taba qoıdy. Daýsy da sańq etip estildi.

— Sheshińder qolyn!

Qol sheshildi. Orynbaı sultanǵa qarady.

— Orynbaı! Sen aıttyń, men túsindim. Jetkizdiń de jeteme tıgizdiń. Qaısarlyǵyń qasıetińdi saqtady. Biraq sol qaısarlyǵyńnyń jazasyn da óteýge tıissiń. Ótelmegen jaza-qazadan da aýyr. Sondyqtan sen, Orynbaı, endigári sadaq tartpaıtyn bolasyń, — dep sál bógeldi de, nókerlerine buryldy. — Sol qolynyń bas barmaǵyn shabyndar!

Ótkir qylysh jarq etkende, bas barmaq shorshyp ushyp túsip, domalap ketip edi.

— Qolyn tez baılańdar!— dedi Abylaı saýlaǵan qyzyl qandy kórisimen.

Orynbaı lám demesten jerde jatqan sadaǵyn ilip aldy da, kiristen sol qoldyń salasyna myqtap tirep ustap, oń qolymen adyrnany shirene tartty.

— Áý, Ádil! Kóresiń be? Sadaq tartýǵa myna qolym endi tipti yńǵaıly bolǵan joq pa?— dedi ottaı alaýlap turyp.

Abylaı atynan umar-jumar túsken boıda Orynbaıdy qushaqtaı aldy.

— Dosym-aı! Orynbaıym-aı! Baılatshy-qolyńdy! Baılatshy tez!

Osy eki ortada sardar da, Jánibek te jetip edi. Qatarlasqan burynǵy eki dosty Bógenbaı qushaǵyna kómgende, Jánibek Orynbaı men Abylaıdy tý syrttarynan bir-bir sıpap ótip, turǵandardyń esinde máńgi qalǵan bir júrek tolqynysyn aıtyp edi.

— Áý, Abylaı sultan! Han adassa, halyq adasaryn esińe myqtap túı. Han jaman is istep, jaqsy sóz estigenshe, jaqsy is jasap jaman sóz estigeni kóp artyq.

Áý, Abylaı sultan! Qarashysy hanynan qoryqpasyn, hany úshin qoryqsyn. Osynymdy da jadyńda saqta.

Áý, Abylaı sultan! Ólim men ómirdiń arasy bir-aq tutam. Han ólim jaıly oılamaı, ómir jaıly oılasa, eli baı, eri baqytty bolmaq.

Abylaı sultan Orynbaıǵa razy bop qarap turyp, Bógenbaıdyń ıyǵynan ustap bir tizerleı berip edi, sardar tik kóterip ala qoıdy.

— Abylaı! Men saǵan baıaǵyda tizeńdi búkpe, eńseńdi túsirme, keýdeńdi búkteme degem. Sol aıtqanym aıtqan,— dedi.

— Bókem, adasqan inini keshirer aǵanyń bolǵany qandaı jaqsy! Jańa mynaý Orynbaı aıtqan yzǵarym shalsa, júregińizdi sýytsam, uıatymnan órtenip turmyn. Oıymnan da, boıymnan da ózim degen, ózegim degen jurtyma shýaq shasham ba dep júrip shatasyp ketkenimdi baıqamappyn-aý. Elden úlken, halyqtan zor han da, sultan da bolmaıtynyn zerdeledim búgin, — dep endi Jánibekke jalt qarady. — Áý, Jánibek aǵa, aqyldy ózgege aıta bilý bar da, ózińe sol aqyldy jańǵyrta qaıtara bilýdi de umytpaǵan jón-aý.

Sultannyń surlana qaraǵan túrine batyr kóz talastyra almaı taısaqtap ketti.

— Sezdim. Uqtym, sultan.

— Uqsań, Kepeliden de, Úkiliden de saǵan jaılaý joq.

— Bildim! Óz oıym da osyny aıtsa dep tur edi, — dep saqyldap kúlip ala jóneldi de, Jánibek Bógenbaı aǵasynyń keýdesine mańdaıyn tósedi.

— Oý, Bókem! Tós bolasyń ba, balǵa bolasyń ba? Ekeýine de mańdaıym daıyn.

— Tósim tósińe tıdi. Sol jetedi, inim! Balǵalasý men baltalasýdy orys pen oıratqa-aq qaldyraıyq ta.

4

Semiz tý bıeni arnaıy soıǵyzǵan Jandyr men Jabaǵy Túıte aǵasyn eki jaqtap qolqalap, "Aralbaı batyrdyń dastarqanynan dám tatsyn" degen tilekti Bógenbaı sardarǵa, Jánibek batyrǵa jáne Abylaı sultanǵa jetkizýin ótinip edi.

Shaqyrylǵan syıly qonaqtarynyń keletinin estisimen bular ákeleriniń úlken úıiniń ishine kilem, kórpelerin tósetip, jastyq, bóstekterin tastatyp jaınatyp-aq jiberdi.

Dastarqan jabdyǵyn Jandyrdyń ózi qadalaǵannan soń ydys-aıaqtary da, tátti-dámdileri de bilikti ákeniń tapsyryp pysyqtaýymen aldyn ala jetkizilgendikten qos batyr men qadirmendi dostyń kóńilinen shyǵatynyna kózi jetip, kóńili ornyna túsken edi.

Aralbaıdyń sálemin estip, balalarynyń qurmettep tórine shaqyryp, dám tatqyzǵanyna razy bolǵan syıly qonaqtarǵa Kársón men Kerneıdiń kúıshi, dombyrashy, ánshi jastary kúı shalyp, án salyp, kóńildi otyrystyń kórigin de qyzdyryp jibergen bolatyn.

Bir kezde Abylaı Jarylǵapqa burylyp qaıta-qaıta kóz tastaı bergenin baıqap qalǵan Orynbaı saqyldaı kúlip jiberdi.

— Áý, Ádiljan-aý! Osy seniń mynaý Jarylǵapta, qudaı biledi deıinshi, bir buıymtaıyń bar tárizdi-aý! Adamnyń janyn suramassyń. Qolyńdy qaqpaıyq, aıtyp qalshy, qalap qalshy kómeıińnen syǵalap turǵandy, — dep ózimsine sóılep, erkindiktiń, erke dostyqtyń ejelgi teńdigine basty.

Abylaı da jaırań etip, kelise bas shulǵydy.

— Ras! Qolqam bary ras, Orynbaı. Jarylǵaptyń mynaý keń keýdesine qalaı kirip, kiltin qalaı asham dep otyr em. Óıtkeni nege ekenin bilmeımin, búgin bul inim dombyraǵa da qol sozbady. Ánge de zaýyq bildirmedi. Soǵan qarap, sadaqtyń zýylyna, qylyshtyń sýylyna bárin aıyrbastap ala qoıǵan ba? Erterek eresektengen be dep te qaldym-aý. Bar edi ǵoı qońyr áýendi qońyr ishekten kúńirentip shyǵarar qudireti. Sıqyrly saýsaqtary perne ústinde atoı oınatýshy edi-aý degen qıalda otyrǵanym ras, — dep aǵalyq kóńildiń shyn aqtarylýymen úlken iltıpat tanytqanda, manadan mynaý ısi qazaqtyń ıgi jaqsylarynyń minezderine, kelisti áńgimelerine de, tereńdikteri men tuńǵıyqtyǵyna da, kendikteri men kemeldikterine de barynsha uıyp, meılinshe rıza bop, boı baǵyp otyrǵan Jarylǵaptyń júregi attaı týlap qoıa berdi. Sál qyzara túsip, jymıa kúldi de:

— Ákeler men aǵalardyń aldyna túse bermeı ádep saqtaımyn dep sypaıylyqty múlde asqyndyryp alsam, ǵafý ótinem. Dombyra kıesi ıesin izdep, ne izdetip tapqanda ǵana ashylatyn da, sheshiletin de kıe ǵoı. Sizder izdetseńizder bizden bóget bolmasyn, — dep dombyraǵa qol soza berdi.

Birer kúıdiń búkil jan-júrekti syrqyratar bebeýimen otyrǵandardy túgel tebirentip, tolǵantyp alyp, ózi atyn "Ánet baba" dep qoıyp alǵan Abylaıdyń kúıin quıqyljyta jóneldi.

Jánibek te, sultan da, Bókeń de myna kúıdi alǵash tyńdaǵandaı qybyr etpeı qabyldap, sonar shalys arqyly alma-kezek aýysatyn, qatqyl zirkil men názik shyryldyń arpalysyn júrekten ótkizgende keýdelerdi óksik dirili býyp, janarlardy dymdantyp ylǵal úıirile bastaǵanyn sezer de emes. Dál sony baıqap qalǵandaı kúıshiniń doǵal da júırik saýsaqtary endi pernelerge jebeleı nyq qadalǵanda jer túbinen dúbirletip atoılatyp jetetin zar úni, sol zar únin ile tunshyqtyra órshıtin yzaly kek qaıraýy tolqyndap dýyldap bir ketti. Sol-aq eken ekilengen kúı shamyrqana shıryqty. Shamyrqanǵan sazdan keıýananyń óksikti "Elim-aıy" ańyraı tústi de, kenet shańq etken qyrannyń shańqylyndaı asqaq áýen men júrek shymyrlata tula boıǵa yp-ystyq tolqyndy toǵytty da jiberdi. Keýdeler tikteldi. Janarlar ushqyn atty. Júzderde kek susy tuna qaldy.

Kúı taǵy da baıaýlaı syzylyp, "Elim! Elim! Elim-aı!" deıtin báıek únimen júrek bitkendi taǵy bir-bir názik qana shymshyp ótip, endi ýyz tirliktiń mamyrajaı shýaǵynda ýildegen sábıdiń tátti kúlkisine bóktirdi de, taǵy da qajyrly únderdi kók júzine tik shapshytyp qalyp, sol bıiktegi shyrqaý qaıraýyn kilt úzip toqtady.

Abylaı qozǵalaqtap ketti. Jarylǵapqa ıek qaqty.

— Kúıiń keremet eken, Jarylǵap!

— Bul kúı sizdiki ǵoı, sultan aǵa!

— Joq! Meniki jobasy demeseń, qan quıyp, demin salǵan, janyn kirgizgen ózińsiń! Sensiń! Raqmet!

Jarylǵap sál jymıdy da bas shaıqady.

— Abylaı aǵa! Kisi óz perzentinen jerimes bolar. Meniki sol ulanǵa álekeı-shúlekeı taǵyp, bórkine úki qadaǵandaı ǵana bolmashy nárse ǵoı. Atyn "Ánet baba" dep qoıyp edim. Asyǵys jasadym ba, artyq kettim be-osyǵan ózińiz tórelik etińiz.

— Solaı atap peń?! Oý, Jarylǵapjan-aý, odan artyq at bolar ma. Ánet babańa budan óter qurmet te bolar ma, — dep sultan qatty yrza bop, umtyla berip, Jarylǵaptyń qolyn qushyrlana qysty.

Sálden soń Bógenbaı men Abylaı sultan óz úılerine ketti de, endigi bar peıil men kóńil mynaý kelisti qonaq, ısi Arǵynnyń Qaz daýysty Qazybekten keıingi qadirlisi Jánibekke ǵana baılanyp qalǵan edi.

Jánibek Jarylǵapty manadan unatyp otyrǵan, endi tipti jaqsy kórgenin jasyrǵan joq, tórdegi oryndar bosaǵan kezde "beri munda otyr!" dep qasyna shaqyryp aldy.

Túıte Jánibekti burynnan da jaqsy biletin. Ekeýi syrminez. Jákeńniń erligine, tabandylyǵyna qatty súısinse de, keıbir ózimshildeý, birbetkeıleý ádetin unatyńqyramaıtyn.

Bókeńniń jaılaý japsaryna jaǵalasa kelip, birneshe aýylyn qondyrmaqshy eken degenin estigende ishteı qatty kúızelgen. "Apyr-aý, sonysymen ne óndirmek. Aǵaıyn arasyna iritki salý ekenin basqa basqa bolsyn, el úshin eńirep júrgen kemeńger Jánibek bilýi kerek edi ǵoı. Sonysy qalaı? Álde mynaý Bókeńniń aıdyny asyp, aıbary kóbeıip, Abylaıdyń oń kóziniń, qasıettim Bıaǵanyń jelep-jebeýimen Arǵynnyń bas sardary bolǵanyn qyzǵanyp, ishinen qyjyldanyp, moınyn syrt qaıyrǵany ma?" dep ýaıym shegip edi. Bári bos bop shyqqanyna qýanyp otyr mine. Jánibektiń Bógenbaıdy syılaıtynyna da, aǵa tutyp qatty qurmetteıtinine kózi álginde taǵy bir jetti. Ony Jánibektiń qyzý áńgimesin, betine oınap shyqqan ishki leptiń áserli jalynynan, aǵasyna, qatarlas úzeńgiles batyrǵa degen inilik meıirim men qoshemetteýden týǵan sheksiz iltıpatynan tanyǵan.

— Oý, Jarylǵapjan-aý! Keıde qasynda júrip Qap taýyndaı bıik óresin, Kókshe teńizdeı tereń aqylyn kóre bermeıtin qadirliń bolaryn adasqanda ǵana taýyp, sasqanda ǵana biletiniń bar-aý. Nadandyqtyń basy-qyzǵanysh qana. Jamandyqtyń qosy-ózimshildik, órkókirektik qana. Ekeýi de juqqysh. Sodan aýlaq bolaıyq degendi ózime de, ózgege de aıtýmen kelem. Nıet túzý bolsa, bet aldyń ámanda ashyq. Sol aldy ashyq, júzi jarqyn jan men biletinderdiń ishinde Bókem ǵana ǵoı. Sardarymyz ǵoı bizdiń! — dep bir baılaýdyń túıinin kórsetken.

— Siz she, Jánibek kóke! Siz de sardar emessiz be? — dep Jarylǵap endi batyldana saýal qosqan edi.

— E-e, balam! Sardarlyqty keıde han, keıde jurt, keıde jıyn beredi. Al búkil bolmysyńmen óziń ǵana laıyq bop tabylsań, sol úlken ataqty han da, jurt ta, jıyn da bermesten buryn taǵdyr atty qudirettiń ózi ǵumyrlyq tumaryńdaı, qasıetińdeı etip moınyńa taǵyp beredi-aý.

Osydan keıin Jákeń bir esile sóılep ketip edi, Jarylǵaptyń kóz aldyna qyzyldy-jasyldy dúnıe dóńgelenip oralyp, ystyq-sýyǵyna bir qaryp, bir muzdatyp qaqpaqyldap ala jóneldi.

* * *

Kóktem ótip barady. Kóktem ótti degenshe kúni shyjǵyryp jaz jetedi. Jaz jetti degenshe myna boıjetkendeı boı jazyp qyzyl-jasylyn qulpyrtyp dalanyń sylańdaǵan kórkin jaıyp salǵan Qaraqumnyń bar boıaý-bederi joǵalady. Anaý qyzǵaldaq, sarǵaldaq kómkergen jaldardyń taz tóbesi taqyrlanyp, oty men qyltanaǵynan aıyrylady. Qaǵy men ylǵalyn bý qyp ushyryp, qurdym bop soryp alǵan ańyzaq bedireıgen qula túzdiń ústine bezergen sur aspandy tóńkere salady.

Al qazir kóktemgi oıdym-oıdym sýy mol, dúrkirep ósken kók-jasyl ósimdigi mol, kózdiń jaýyn alatyn qum alqabynyń jazǵyturymǵy sylańdaǵan sulý kelbeti kórkem Qaraqum óńiri-búkil qazaqtyń quryltaıy ótetin jıyn ordasy bop tórt taraptan bes qarýyn túgel asynyp, soıystyq, saýyndyq malymen dúrkin, dúrmek jetip jatqan alash azamattaryn qoıyn, qolatyna tyǵyp alyp jatyr.

Uly jıyn uly máselelerdiń qıyn túıinderin dál osy joly Táýke hannyń aldynda ne sheship qaıtpaq, ne odan ári shıelep qaıtpaq. Ne azat basty azap noqtaǵa kerý, ne azat basty azamattyǵyńdy saqtap qalam deseń alys-julysta óter kúnińe taban tirep arpalysyp, aıqasyp kórý. Basqa tirlik joq. Tyǵyryq halge jetip mańdaıdy tasqa tiregen sol tús Ǵaısa paıǵambardyń týǵanynan bergi bir myń jeti júz onynshy jyldyń mamyr aıy bolatyn.

Bul ýly jıynǵa ısi qazaqtyń bar rýynan eshkim qalmaı túgel qatysýynyń úlken sebebi bar edi. Qazaq pen oırat arasynyń kópten beri tynyshtyǵy buzylmaı kelgeni qamsyz qazaqtyń uıqysyn molaıtyp, jalqaýlyǵyn arttyryp, kúıbeńin kóbeıtip jibergenin qapysyz baqqyzǵan qara qalmaqtyń qaharyn tikkize bastaǵan edi. Sın ımperıasymen aıqasa-aıqasa, jeti qosyn Halqany qosyp alam degen

Qaldan Bashyqty hontaıshysy óz basyn jutyp, Syban-Rabtan hontaıshysy qońyna qol batyrtyp, saýyryn julmalatyp, talystaı jeriniń talaıyn shúrshittiń tabanyna tastaı qashyp, shónshikteı tar aıaǵa uılyǵa tyǵylǵan soń, kerenaýlaǵan kerdeń qazaqtyń keń-baıtaq dalasyna ashqaraqtaǵan dámesin suq ıttiń kózindeı mólıtip, búgin bolmasa erteń dúbirletip kelip, bas salýǵa daıyndalyp jatqanyn jaılaýy aralas, qoıy qoralas otyrǵan alash árıne sezip qalǵan-dy. Tamaǵynan pyshaq orarda janýar ekesh janýar da tuıaq serpedi ǵoı. Jan alqymǵa tyǵylǵan sátte dalbasa árekettiń bir tizginine qol sozýdyń qajettigin qatty eskergen Áz Táýke handyqtyń o sheti men bu shetine saýyn aıtqyzyp, osy Qaraqum quryltaıynyń ótýine ózi sebepker bolǵan.

Jıyn áli de sol arqany keńge salar qazaqtyń yrǵalyp-jyrǵalyp júrip alar mımyrttyǵynyń kesirinen aıtqan ýaǵynan eki kúndeı kesh bastalsa da, irkilisin, kibirtigin odan ári údetip, ıt-yrǵyljyń tájikelesýdiń kóbik shashyratar myljyńdyǵyn kóbeıtip alyp edi. Aldymen keýde salystyryp, aıdyny men aıbynyn salmaqtastyrǵan arty aýyr dúmdileri túser úıiniń, beriler sybaǵasynyń, kórsetiler qurmetiniń ózgelerden ilgeri, qalqyńqy bolýyn kúıttep yrǵasyp bir kerildesse, keıinnen qabaq baǵysyp, upaı ańdysyp, jik-jik bop jáne búlingen edi. Keıbireýi saǵan da oń qabaǵym ashyq, saǵan da oń tileýim durys deıtin amalmen eshkimge bóteni bop kórinbeýge tyryssa, ekinshileri álden-aq eldiń quty, jerdiń quzy ózim ǵana degendi syzdanǵan surymen-aq tanytyp, qol men kúsh jınaýǵa kirisip-aq ketken edi.

Qaraqum atyraby seldeı aǵyp jetken ushan-teńiz halyqtyń qara nópir bop qumyrsqadaı qaptap jetkenin alǵash kórse, sol qara nópir jurttyń bas-basyna bı bolǵan keýdemsoq rýbasylary men ár tóbeniń shańyn qara quryǵymen burqyldata alatyn esersoqtaý batyrsymaqtarynyń tanaýraı talasyp, paıdasyz aıtystyń kórigin qyzdyrǵanyn taǵy kórgen edi.

Bóten sózim joq deıtinniń ózinde uǵysar nıet, aıtylar tilek oń astardyń astynda qabat-qabat búktelip jatatyndyqtan, ekeý-úsheýden ǵana ońasha sybyrlasyp bas qosqan úlkenderdiń aralaspas tusqa qalaı aralasýdy, kılikpeıtin kezge qalaı kıligýdi kózdep daýdy tipti kóbeıtip jibergeni sondaı, Táýke alty alashtyń alty tóbe bıin kóshpeli ordasynda jeke de qabyldap, salmaqty sol dańǵyl Tóle bıge, tereń Qaz daýysty Qazybekke, tuńǵıyq Áıtekege, qaraqalpaqtyń suńǵyla Sasyq bıine, quramanyń mańǵaz Muhamedine, qyrǵyzdyń Qoqym Qarashoryna salyp, endigi áńgimeniń tórkinin bir arnaǵa túsirgendeı de bolyp edi. Amal ne qas-qabaqtan ishki syrdy oqytyp tilmarlar qara sózden qaımaq aıyryp maıysa jónelgende, ádiletti de, adaldyqty da olja bóktergish óz qanjyǵalaryna op-ońaı baılap ala qoıysyp edi.

Sol joly jas bozbala Jánibek qatty tańqalǵan bolatyn.

Ataǵy Alataýdaı Tóleni de, kemeńgerligi Arqasyndaı keń Qazybekti de, biligi búkil eldi aýzyna qaratqan Áıtekeni de eriksiz tuqyrtyp tilmarsynǵan kóp myljyńdardyń aıtatyndary: "Táıir-aı! Kóshpeı, qonbaı júrgen el me edik. Áıt desek, jońǵar-jońǵar degen bir qubyjyq taýyp alǵanymyzdy aıtyp, záre-qutymyzdy ushyramyz da otyramyz. Jońǵar kelse kele bersin, bas ıip qol qýsyrsaq ne isteı qoısyn. Tipti solardy kórmeı-aq, solarmen kezdespeı-aq ońtústiktegi dini bir, tili bir aǵaıyndar arasyna nege jyljyp ketpeske. Bárimiz túgel syımaspyz desek, onda jartymyz Oral taýynyń etegine bet túzeıik. Al endi osy eki baǵytty da alyssynsańdar onda qazaqta ne kóp, qudaıǵa shúkir, jer kóp. Oı men qyrǵa, qum men jyqpylǵa kirip-kirip ketsek, sol qara qalmaǵy ne bizdi taba almaı, ne eldi shaba almaı, aryp-ashyp, irip-tozyp óz-ózinen quryp ketpeı me. Soǵysamyz degen sandalǵannyń sózi. Soǵyspaı-aq árkim, ár rý óz basyn ala qashsa, shaqshadaı basy sharadaı bolǵan oırat nemeń qaı aýyldyń sońyna túserin bilmeı, dalamyzdy ıý-qıý shıyrlaǵan soraptardan qaısymyzdyń izimizge túsýdi bilmeı, esi shyǵyp, esterinen tansyn" tárizdi el qamyn jemes esek dámeniń syrǵytpasyna sala bergen soń birneshe kúnnen beri ishte qaınaǵan ashýly yzadan ábden jarylardaı bop júrgen jalyndaǵan jas batyr Bógenbaı qamshysyn bulǵań etkizgen ǵoı. Sol kúngi keńestiń tizginin qymtyp otyrǵan Áıteke bı Qanjyǵalynyń jas perisine yqylastana peıil bergen ǵoı.

— Ýaı, aǵaıyn! Qashyp qutyla almaıtynyńdy, bosyp sytyla almaıtynyńdy bilip otyryp, bul-talaqqa salýyń qalaı? Ketseń-artyńda jeriń men tóbeń qalmaı ma. Tóbende ata-babań jatqan molań qalmaı ma. Aýyl bop bosqanynda qarsy aldyńnan tospas jaý joǵyn qaıdan bilesińder. Tosqan jaý ulyndy-qul, qatynyńdy-túl eterin, jaılaýyńdy jaılap, mal-janyńdy aıdap keterin nege eskermeısiń. Jelkildegen tý kóterip, jelekti naıza ustaǵan batyr babalarymyzdyń, qaısar atalarymyzdyń árýaǵyna shet kelsek, solardyń batyrlyq qasıetin qashyppyshamyz dep qatyndyq qasiretpen aýystyramyz deýimiz qaı úrdiske sıady? Qaı tilekke saıady? Álde júregimiz kúl bop, qanymyz sý bop ketip pe edi? Álde ata jaýdyń talsha moınyn qylsha qıatyn almasymyzdyń júzi maırylyp pa edi? Kók súńgisin ejelgi dushpanynyń kókjelkesine qadaıtyn alashtyń azamaty arystandaı aqyryp shyǵatyn aıbaty men qaıratynan aırylyp pa edi? Joq! Shaılyqpas júrek keýdemizde týlaıdy áli! Qaımyqpas aıbyn janymyzdy qaharly kekpen qaıraıdy áli! Týǵan dalamyzdyń túndikteı azat aspany ústimizde áli! Saýyryna taqymymyz tıse, jeldeı júıtkıtin arǵymaqtarymyz astymyzda áli!

Ýaı, jamaǵat! Jan-Alladan, ıman-ózimizden. Allanyń bergen janyn qul bop saqtasyn dep ar men ımannan bezgenshe, sol jannan bezgen myń artyq. Al sol keýdede torǵaıdaı shyryldaǵan jandy qyran qyp qanat qaqtyra alsaq, onda sol jalyndaǵan jandy táńirge qaıta tapsyrǵansha, talaı jaýdyń keýdesin tesip, talaı jońǵardyń omyrtqasyn opyryp, talaı qara qalmaqtyń qaraqoshqyl qanyn qasıetti qara jerimizdiń tósine sýdaı sorǵalatar da edik. Oıratqa qol qýsyryp quldyq qamytyn esikten engizsek, erkindigimiz ben azattyǵymyz túndikten tútinmen birge usharyn oılasańdar, mynaý alty alashtyń tutastyǵyna syzat túsirmeýdiń qamyn jeıik. Alty alashtyń tiregi handyǵymyzdyń qazyǵyn burynǵydan da beker bekiteıik. Áz Táýke hannyń aldynda azattyǵymyzdy qorǵap qalamyz dep qylyshymyzdy qara tasqa qaırap ant eteıik, aǵaıyn!-degende jalyndaı lapyldaǵan daýystar oıdan órge shalqyp, tórden yldıǵa lyqsyp, Qaraqum óńirin buryn-sońdy bolyp kórmegen qajyrly kektiń yshqynysymen solqyldatyp ótip edi.

— Alla jar bolsyn saǵan, Bógenbaı batyr!

— Eli bardyń Eri baryn tanyttyń!

— Namysymdy janydyń-aý, kegimdi qaıradyń-aý, asyl azamatym! Ardaqtym!

— El ebelek bolmas! Er kóbelek bolmas!

— Basta óziń! Sen basta bizdi, basqalar qyryq bólem dese. Eretin de, óletin de, jeńetin de biz-halyqpyz!

— Endi eshkimniń qıqańyna kónbespiz.

Bógenbaı myna qara tasqyndaı tolqyndaǵan el únin, kek únin búkil janymen emirene, egile tyńdap turdy da, bir sát qolyn kóterip, shýdy sap tıdy. Qulashtaı semserin qynynan jarq etkizip sýyryp alǵan boıda, sol qolynyń jeńin túrip tastap, bulshyq etteri bujyrlana bileýlengen bilegine aq semserdi kirsh etkizip qadap kep qaldy. Burq etken qyzyl qandy aq semserdiń júzine sorǵalata tamyzyp alyp, batyr almasty tik joǵary kóterdi.

— Ýaı, jamaǵat! El kıesi men qan kıesinen qasıetti eshnárse joq. Qasyńnyń qanyn aǵyzsań-qasıet. Dosyń qanyńdy aǵyzsa-qasiret. Qarýym qas jaýymnyń qanymen boıalsyn dep, mine óz qanymmen ant etkeli turmyn. Qasyq qanym qalǵansha qasıetti jerime jaý tabanyn tıgizbeske ant etemin!

Aq semserin aspandata kótergen Bógenbaı anandaı jerdegi alaýǵa jetip baryp, qarýyn otqa tóseı qoıdy da, zor daýysty taǵy lekildetti.

— Ýaı, qasıetińnen aınalaıyn alash árýaǵy! Ýaı, kıeńnen sadaǵa keteıin Aqjol babam! Ýaı ush júzimniń úsh bastaý urany: Buqar! Qundyz! Tulpar! Joryqtarda jolymyzdy qyl, joldasymyzdy Qydyr qyl! Jarylqaýshy jappar haq, ańyrap ushqan ajaldy oqty jolatpa uldaryńa! Atylǵan jebeni jaýymnyń óz tósine qadalt! Sermelgen qylyshty dushpanymnyń qaq júregin qaqyrata tıgiz! Tolǵaǵan naızany qasymnyń kókiregine boılat!

Ýaı, jamaǵat! Jerimdi jaılaımyn dep kelgen jaýyma kórin saılaımyn dep ant etemiz! Malymdy aıdaımyn dep engen dushpanymdy jaırata jaıǵaımyn dep ant etemiz!

Jar bola gór, Jasaǵan! Qoldaı gór, Alashymnyń árýaǵy!

Ata-baba árýaǵyna sıyndyq!

Sol-aq eken aınala qorshaǵan qalyń qazaq úlkeni bar, kishisi bar, jasy bar, jasamysy bar biri qylyshyn, biri qanjaryn, biri pyshaǵyn sýyryp-sýyryp alyp, jalma-jan sýyq qarýlarynyń júzin ózderiniń jyly qandarymen jýyp, alaýlaǵan jalynnyń ystyq ótine tosa-tosa qoıdy.

Myń san keýdeniń bir demmen, bir leppen, bir kekpen, bir tilekpen toǵysqan úni ártúrli atanyń ártúrli árýaqty uranymen qazaqtyń qarapaıym jurtynyń tutastyǵynyń anyq belgisin tanytty.

— Ýaı, áýlıemniń áýlıesi Aqarys, Janarys, Bekarys! Jolyńa janym qurban!

— Ýaı, Babaı túkti Shashty Ázız, árýaǵyńa sıyndym!

— Arystanbab áýlıem, qolda óziń!

— Maıqy babam! Urpaǵyńdy jelep-jebe!

— Baıbóri uly Alpamys! Alysqanymdy astyma basam dep ant etemin ózińe!

— Qobylandy tutqam! Arqamdy saǵan tiredim!

— Tebeı bı babam! Urpaǵyńdy jelep-jebe!

— Ýaı, Qoǵam babam! Áýlıem, jelep-jebe urpaǵyńdy!

— Qotanbaı! Daıyrqoja, babalarym! Árýaqtaryńa kir keltirmeýge ant etemiz!

— Ýaı, qasıetti Qarashora áýlıe babam! Ant etemiz!

— Bahtıar! Bahtıar! Báıdibek!

— Qotanshy! Alataý! Jandar!

— Oıbas! Qarabalyq! Aqbýra!

— Aqjol! Meıramsopy! Qozǵan! Qanjyǵaly!

— Barlybaı! Shaqshaq! Shubyrtpaly! Maıaboz!

— Quttyqoja! Álim! Baıuly! Jetirý!

— Qul qoja Ahmet!.. syzat túsirmeýdiń qamyn jeıik. Alty alashtyń tiregi handyǵymyzdyń qazyǵyn burynǵydan da beker bekiteıik. Áz Táýke hannyń aldynda azattyǵymyzdy qorǵap qalamyz dep qylyshymyzdy qara tasqa qaırap ant eteıik, aǵaıyn!-degen de jalyndaı lapyldaǵan daýystar oıdan órge shalqyp, tórden yldıǵa lyqsyp, Qaraqum óńirin buryn-sońdy bolyp kórmegen qajyrly kektiń yshqynysymen solqyldatyp ótip edi.

— Alla jar bolsyn saǵan, Bógenbaı batyr!

— Eli bardyń Eri baryn tanyttyń!

— Namysymdy janydyń-aý, kegimdi qaıradyń-aý, asyl azamatym! Ardaqtym!

— El ebelek bolmas! Er kóbelek bolmas!

— Basta óziń! Sen basta bizdi, basqalar qyryq bólem dese. Eretin de, óletin de, jeńetin de biz-halyqpyz!

— Endi eshkimniń qıqańyna kónbespiz.

Bógenbaı myna qara tasqyndaı tolqyndaǵan el únin, kek únin búkil janymen emirene, egile tyńdap turdy da, bir sát qolyn kóterip, shýdy sap tıdy. Qulashtaı semserin qynynan jarq etkizip sýyryp alǵan boıda, sol qolynyń jeńin túrip tastap, bulshyq etteri bujyrlana bileýlengen bilegine aq semserdi kirsh etkizip qadap kep qaldy. Burq etken qyzyl qandy aq semserdiń júzine sorǵalata tamyzyp alyp, batyr almasty tik joǵary kóterdi.

— Ýaı, jamaǵat! El kıesi men qan kıesinen qasıetti eshnárse joq. Qasyńnyń qanyn aǵyzsań-qasıet. Dosyń qanyńdy aǵyzsa-qasiret. Qarýym qas jaýymnyń qanymen boıalsyn dep, mine óz qanymmen ant etkeli turmyn. Qasyq qanym qalǵansha qasıetti jerime jaý tabanyn tıgizbeske ant etemin!

Aq semserin aspandata kótergen Bógenbaı anandaı jerdegi alaýǵa jetip baryp, qarýyn otqa tóseı qoıdy da, zor daýysty taǵy lekildetti.

— Ýaı, qasıetińnen aınalaıyn alash árýaǵy! Ýaı, kıeńnen sadaǵa keteıin Aqjol babam! Ýaı úsh júzimniń úsh bastaý urany: Buqar! Qundyz! Tulpar! Joryqtarda jolymyzdy qyl, joldasymyzdy Qydyr qyl! Jarylqaýshy jappar haq, ańyrap ushqan ajaldy oqty jolatpa uldaryńa! Atylǵan jebeni jaýymnyń óz tósine qadalt! Sermelgen qylyshty dushpanymnyń qaq júregin qaqyrata tıgiz! Tolǵaǵan naızany qasymnyń kókiregine boılat!

Ýaı, jamaǵat! Jerimdi jaılaımyn dep kelgen jaýyma kórin saılaımyn dep ant etemiz! Malymdy aıdaımyn dep engen dushpanymdy jaırata jaıǵaımyn dep ant etemiz!

Jar bola gór, Jasaǵan! Qoldaı gór, Alashymnyń árýaǵy!

Ata-baba árýaǵyna sıyndyq!

Sol-aq eken aınala qorshaǵan qalyń qazaq úlkeni bar, kishisi bar, jasy bar, jasamysy bar biri qylyshyn, biri qanjaryn, biri pyshaǵyn sýyryp-sýyryp alyp, jalma-jan sýyq qarýlarynyń júzin ózderiniń jyly qandarymen jýyp, alaýlaǵan jalynnyń ystyq ótine tosa-tosa qoıdy.

Myń san keýdeniń bir demmen, bir leppen, bir kekpen, bir tilekpen toǵysqan úni ártúrli atanyń ártúrli árýaqty uranymen qazaqtyń qarapaıym jurtynyń tutastyǵynyń anyq belgisin tanytty.

— Ýaı, áýlıemniń áýlıesi Aqarys, Janarys, Bekarys! Jolyńa janym qurban!

— Ýaı, Babaı túkti Shashty Ázız, árýaǵyńa sıyndym!

— Arystanbab áýlıem, qolda óziń!

— Maıqy babam! Urpaǵyndy jelep-jebe!

— Baıbóri uly Alpamys! Alysqanymdy astyma basam dep ant etemin ózińe!

— Qobylandy tutqam! Arqamdy saǵan tiredim!

— Tebeı bı babam! Urpaǵyńdy jelep-jebe!

— Ýaı, Qoǵam babam! Áýlıem, jelep-jebe urpaǵyńdy!

— Qotanbaı! Daıyrqoja, babalarym! Árýaqtaryńa kir keltirmeýge ant etemiz!

— Ýaı, qasıetti Qarashora áýlıe babam! Ant etemiz!

— Bahtıar! Bahtıar! Báıdibek!

— Qotanshy! Alataý! Jandar!

— Oıbas! Qarabalyq! Aqbýra!

— Aqjol! Meıramsopy! Qozǵan! Qanjyǵaly!

— Barlybaı! Shaqshaq! Shubyrtpaly! Maıaboz!

— Quttyqoja! Álim! Baıuly! Jetirý!

— Qul qoja Ahmet!..

Myń san qazaq, san júz qyrǵyz, sansyz qaraqalpaq árqaısysy óz urandarymen bekitip ant berisken sátti Jánibek ulan ǵumyr boıy umytpastaı esinde saqtap qalǵan edi. Sol kúngi el birliginiń ǵalamattyǵyna áli kúnge deıin senimin esh joǵaltqan emes. Kishileý tóbeniń ústinde otyrǵan Táýke hannyń, Tóle, Qazybek, Áıteke, Sasyq, Qarashora, Muhamedtiń qaıta-qaıta bas ızep, olardyń da qarýlaryn qandaǵanyn kórgende ishteı: "Erdiń el úshin týaryn, jerin qorǵaý úshin ólerin uqtym-aý! Ámse dál búgingideı el tilegin ǵumyrlyq paryz tutyp ótermin!" dep bu da ant berip edi.

Sol sát bozqasqa aıǵyrdy oınaqtata jetektegen jigitter álgi alashtyń jeti úlkeni otyrǵan tusqa jaqyndaı bergen. Jasy úlkeni Alshyn Áıteke bı bolsa kerek, sol kisiniń bata berip, betin sıpaǵanyn biledi.

Sodan álgi bozqasqa aıǵyrdyń tamaǵynan oryp jibergende ádeıilep jaıylǵan appaq kıizge aq qarǵa tastaǵan qyzyl qyzǵaldaqtaı bop atqyp-atqyp ketken qandy kórgen. Sodan soń... o toba qudaı! Aq sharaǵa quıyp alǵan qyzyl qanǵa... qurbandyq qanyna qolyn matyryp, mańdaılaryna jaǵýǵa umtylǵan qalyń qazaqtyń apyr-topyr ańqyldaq qımylyna qatty mereılengen. Dál sol júrek terbep, jandy ýystap, kóńildi bılep alǵan sáttiń oı-boıdy túgel baýrap alatyn tylsymynan bosaı almady ma, álde "elim úshin, jerim úshin jan pıdany" mynaý uly jıynnyń júrek jadynda máńgi qaldyrmaq boldy ma, eki jigit ózderin qurbandyqqa shalyp ta jiberip edi-aý!..

"Esil bozdaqtar-aı! Qaıran qyrshyndar-aı! Búıtip bosqa ólgenshe, jastyǵyńdy jastanyp jaý qolynan nege qaza tappady?" deıtin ókinishpen ókpesi syzdaǵan Jánibek álgi ekeýdi qatty aıap edi. Búginde, uıqysyz oı sandaltqanda sol ekeýdiń sol ójet qımylynan erlik ushqynyn baıqaıtyndaı da bolady. Óıtkeni sol Qaraqum jıynyn eske alǵan saıyn anttasqan barsha qazaqtyń ottaı dúrildegen júregin, qyzylala qan burqyratqan bilegin, "jerim-tiregim!" degen tilegin taǵy da bir kóz aldynan shubatyp ótkizedi de, ásirese sol eki bozdaqtyń "janym-arymnyń sadaǵasy!" degendi umytqyzbastaı tabystap ketkenin alqymǵa óksik tireıtin demimen tunshyǵa túısinedi.

El ishi bolǵan soń buǵyp qalǵandar da, jylystap shyǵyp, saı-jyrany jamylyp zyta jónelgender de birshama bolyp ta edi. Bular-tilmarsyp, oırattarǵa qol qýsyryp, bas saýǵalaıyq deıtin qýys keýde bı-symaqtar edi. Bular-bytyraı kóship jan saqtaıyq dep aýyz kergilegen keraýyzdar edi. Ketkenderge ókingen jan bolmady. Óshikken de eshkim tabylmady. Satqyn tirliktiń zaýaly óz moınynda qosa júretinin, sol zaýaldyń túbinde bir tappaı qoımasyn eskergen kópshilik, álgilerdiń isine onsha pushaıman bola qoımaı, endi Bógenbaı batyrdy alqalap alaqanǵa salyp, alqalap aspanǵa kóterip, búkil qazaq qosynynyń bas qolbasy-sardary saılap alyp edi. Jalyndaǵan batyrdyń sardarlyqqa laıyq ekenin han da, bıler de kórse, bilse kerek, olar da biraýyzdan halyq talabyn maquldap, sol sheshimge bas ızesken edi.

Osy jaıdy, osy quryltaıdy, sondaǵy el birliginiń saqtalyp qalýyna Bókesiniń qajyry jetkenin qyzýlana áńgimelegen Jánibek batyrǵa úı ishindegiler tegis uıyp, lám despeı, aýzyna qarap qapty. Ásirese Jarylǵap jıi qopańdap, ózin sol uly jıyn-quryltaıdyń ortasynda júrgendeı sezinip qatty qyzynyp alyp edi. "Qandaı azamattar! Áı, Bókem! Tazasyń-aý! Tazasyń! Jánibek kóke she!.. Ózgeniń ereksheligine ózi de qyzyǵa bilgen, elite bilgen adaldyǵynan, ádildiginen bir aınymady-aý! At-ataǵy birneshe kerýenge júk bolar Shaqshaq Jánibek qudirettiń, Shaqshaq Jánibek batyrdyń osynshama qarapaıymdylyǵy qasıetinde bolar-aý! Qudirettiligi de dál osy kisilik kishipeıildiginde jatsa kerek-aý".

Jas jigittiń kózi jarqyrap, taǵy da estisem, taǵy da bile tússem deıtin syńaıyn tanyǵan Jákeń endi jaqsy beıilin odan ári asha tústi.

— Jarylǵapjan, sen anaý taǵy bir sardardyń-Qabanbaıdyń maǵan jasaǵan qamqorlyǵyn estiseń-aý. Oı, ol Qabekeń dúnıeniń keń ǵyp, mol ǵyp jarata salǵan adamy ǵoı. Kisi tanyǵyshtyǵy qandaı ol aǵamyzdyń! Meıiri túsken janǵa jaqsy lebizin aıtýdan bir jalyqpaıdy-aý. Jaqsy kórgen adamyna únemi izgilik tilep, "jańsaq baspasa, aldamshy tirlik jańsaq bastyrmasa eken!" dep órisin ashyp berip otyraryn aıtsańshy. Meniń de jolymdy ashyp, mańdaıymdy sıpap, aldymdy keńitip bergen sol sardar ǵoı. Bókem ekeýin birinen birin ne artyq, ne kem kórgen emespin. Ekeýine erkeligim bolǵan shyǵar, biraq "áı-ı!" degizip kóńilderin qaldyrmaýǵa tyrysyp-aq kelemin, — dep sál júzi qubylyp ketip, qaıta nurlandy. Osy bógelisti paıdalanǵan úı ishindegi bireý tosyn suraqty oqys qoıyp kep qalyp edi.

— Jánibek aǵa, siz ǵoı Qabakeńmen, ısi Naımannyń búginde árýaq qonǵan batyrymen kóp aralasasyz. Suraıyn degenim, osy biz bir kebisti bir kebiske suǵyp otyryp, ósek otyna maı quıýǵa sondaı qumarmyz. Ótkende bireýdiń osy qasıetti Qabanbaı aǵamyzdy tipti qazaqqa da qımaı, alystatyp jibergeni. Sol ne sóz?

Jákeń kisesindegi qaltadan qorqoryn shyǵaryp, álgige asyqpaı ısi muryn jarǵan temeki untaǵyn toltyryp, bas barmaǵymen nyǵarlap basyp-basyp qoıdy. Nasybaıshy qazaq temeki shekken qazaqty ol kezde onsha ushyrata qoımaǵandyqtan ba, otyrǵandar endi batyrdyń myna qımylyna enteleı de, áýestene de qaraı qalysty.

Shaqpaǵyn shaǵyp, qorqoryn tutatyp alyp, birer soryp, kók tútindi syzdyqtatyp aýzy men tanaýlarynan ytqytqan Jákeń kózin álgi suraq qoıǵan jigitke syǵyraıta qadady.

— Shyraq! Jaýapsyz qalǵan sóz jetimdi attap kete almaı otyrmyn. Áıtpese, bul bir túpteı qoıatyn da jeńil-jelpi nárse emes. Qabakeńniń qazaq ekenin talaı ret qazaq úshin, qazaq jeri úshin saýyldatyp tókken qanynyń ár tamshysy aıtýmen kele jatqan joq pa!.. Dúnıede naǵyz qazaq kim dese, Qabanbaı dep osy otyrǵan sender de, sonaý búkil alashyń da júz qaıtara maqtana aıtar edi. Sony esker de, anaý-mynaýdyń ósegine pysqyrma, inim! Sóıt, jaraı ma?— dedi.

Túıte Jánibekke burynnan da aǵalyq peıilmen qatty den qoıýshy edi, endi myna jurt bitkenge jaqsylyq tileıtinin, aqyly kemel ininiń ar jaq, ber jaqty túgel qamtıtyn kóregendigine tipti tánti bop yrzalyǵyn qas-qabaǵynan kóbirek tanytyp otyrdy.

Birazdan soń Jánibekti eki-úsh jigitimen Jandyr túsken úıine shyǵaryp salyp ketti.

Túıte tyń áńgime bastady.

— Áý, jigitter-aý! Búgin ǵoı Bókem men Qabekem týraly álgi jaqsy Jákelerińniń jaqsy áńgimesine qaryq boldyńdar. Solaı ǵoı, á?

— Iá! Biraz jetisip jelpinip qaldyq. Qandaı keń edi aldy! Qańdaı shýaq edi júzi! Minezdi izdeseń, tap osy aǵadan artyqty tabý da qıyn-aý, — dep Jarylǵap áli de tamsanysyn qoıar emes.

— Ras! Aýzynyń dýasy mol, kókireginiń bulaǵy darıa eken de!

Túıte jadyraǵan qabaǵyn kere qatty súısingendegi ádetimen kúlip jiberdi.

— Úsh sardaryńnyń biri ǵoı. Úsh taǵanyńnyń dúri ǵoı-Jánibek. Ózgeni ardaqtap, ózin kórsetýge tyryspaý-kisiliktiń kelbeti ǵoı. Kelbetim de, kelistim de osy Jánibek inim toı.

Qudaýánde, jońtar men qazaqtyń qaıta-qaıta toqaılasatyn tusy-Saıramnyń túbi bolatynyna tańym bar. Álde sol jerdiń qan ańsap, qan simirem dep turatyn bir alapaty bar ma eken, onysyn aıta almaımyn, álgi Qaraqum jıynynan keıin týra bir jyl ótkende, qazaq pen oırat sol Saıramnyń túbinde betpe-bet kep tura qalǵan-dy.

Jánibek onda jas qoı. On jeti-on segizderde. Ózi Qabanbaımen yńǵaılas. Sonyń jasaǵynda júredi.

Shaıqas, árıne, jekpe-jekpen bastaldy.

Aqaýyz tulparyn oınaqtatqan qara qalmaqtyń batyry ortaǵa omyraýlap shyǵa kelip, áne-mine degenshe-aq bizdiń jaqtyń úsh batyryn birinen soń birin qaǵyp tastap, al kep dúrildesin. Kápirdiń usqyny qandaı jaman bolsa, gújildegen qyryldaq daýsy tóbe quıqany tesip jibererdeı qadalatyny áli kúnge qulaǵymda. Qarqyldap kúlip, mazaqtap shýyldap oırattar namysymyzdy taptap, bizdiń jaqtan eshkimniń endi julqynyp shyǵa qoımaǵanyn kádimgideı betimizge salyq qylmasyn ba.

Ólimnen uıat kúshti. Qorlanyp kúńirenbegen qazaq qalmady ǵoı.

Oı, Allaı! Bir kezde kúreń qasqa at mingen bozbala oıqastap ortaǵa shyǵa-aq kelgeni! Jap-jas-aý! Jap-jas! Tebindegen murty qıaqtanyp, aı qabaqtyń árqaısysy tikireıip óńine kádimgideı-aq sus bergenin kórgende, ishteı súıindik te, bir táńirge sıynyp álgige baq tiledik.

Oı, toba! Bozbalanyń qolynan qarý kóre almaı ań-tań bop biz qaldyq. Qýana dýyldap qara qalmaq máz. Sirá, myna jas qoryqqanynan esi shyǵyp, óz ajalyna ózi asyǵyp kele jatyr dep maldansa kerek.

Bozbalany qatty aıap kettik. Biraq qur aıaýshylyq bildirgennen paıda ne? Jekpe-jekke shyqty ma, jaýyńa qarsy turyp, qarý kóterip, kádesin jasaýyń qajet.

Al anaý jas kúreń qasqasyn quıyqtyryp, dýlyǵasyn kúnge shaǵylystyryp sonaý obadaı óńkıip naızasyn kezegen qara qalmaqqa shaýyp barady. Qara qalmaq aqaýyz atyn oınaqtatyp qarsy shaýyp keledi. "Qaıran ǵana qyrshyn jas qurıtyn boldy-aý! " dep biz ah uraıyq.

Arada shylbyr tastardaı-aq jer qalǵanda bizdiń jas sarbaz taqymynyń astyndaǵy áldeneni laqtyryp kep qalyp, kúreń qasqasyn kilt bura jónelgeni ǵoı.

Oı, Allaı! Búkil dalany solq etkizgen súıinish daýsy biz jaqtan, kúıinish daýsy oırattar jaqtan estilip, jańǵyryq jer men kókti tutastyryp alsyn da ketsin.

Ne boldy deısińder ǵoı? Sumdyqtyń kókesi, eptiliktiń jákesi bolǵan ǵoı. Álgi jas sarbazdyń laqtyrǵan buǵalyǵy qara qalmaqtyń qara obadaı batyrynyń keýdesinen orap alyp, qaıran myń bolǵyr janýar kúreń qasqanyń taý qoparǵandaı ekpini jaýdy julyp túsirip, qara jerge shańyraqtaı basymen dúrs etkizgen ǵoı. Sol súıretkennen súıretip otyryp dál aldymyzǵa jetkize berdi de, álgi jas sarbaz atynan qarǵyp túsip, jaý batyrynyń qylyshyn sýyryp aldy. Sýyryp aldy da óz qylyshymen basyn shaýyp, qanjyǵasyna qazandaı ǵyp baılap aldy.

Sonda ǵana álgi jas sarbazdyń Jánibek ekenin tanydyq qoı. Al kep dýyldap, qoshemet kórsete jónelmeımiz be. Jas ta bolsa aqyldy eken. Dýyldaǵanymyzdy da, shýyldaǵanymyzdy da jaqtyrǵan joq. Al dál sol sát-naǵyz sheshýshi urystyń eń bir urymtal mezeti edi. Qaı jaqtyń sesi basyp lap berse, sol jaqtyń desi basyp keteri aıan-dy.

Álgi Jánibekjan dýyldaǵan tobymyzdan jyrylyp shyǵa berdi de, kúreń qasqasyna qamshyny basyp-basyp jiberip, "Shaqshaq! Shaqshaq!" dep al kep jalyn ata urandasyn.

Mynandaı joıqyn órlikti, ǵajap ójettikti kórip turyp qaıtip qana shydarsyń. Keýde bitkenniń qany tasyp, kóz bitkenge qan quıylyp, sol dúrildegen qanmen birge dýyldap kek oıanyp, qaırat tasqyndap ozan-urandy kók aspannyń kóbesin tesip jibererdeı qıqýlap lap qoıyp kep qaldyq emes pe.

Sodan ne kerek, rýhymyz tirilip, batyldyǵymyz eselenip qara qalmaqqa oı bir urys saldyq-aý. Dál sol kúngi jeńisteı jeńisimizdi, dál sol kúngi namysymyzdaı namysty taǵy bir kórsek dep armandaýmen kelem. Bári sol Jánibek jastyń ójettigi men qaısarlyǵynyń keýdemizde kek otyn tutatyp, júregimizdegi namysty lapyldata jaýǵa umtylýynan bastalyp edi-aý. Áne, men bilegin Jánibek batyrdyń, Jókeń aǵalaryńnyń alǵashqy erligi. Jánibektiń qasıeti jurttyń namysyn qaıraı bilip, ójettigin oıatýynda ǵoı, — dep Túıte tereńdetip bara jatqanyn sezdi de, tez qaıyrdy.

TÚIIN

Zaman da keldi qyrynan,
Qamyndy je burynnan.
Sóıleı bilshi, til men jaq,
Qur qaldyrmaı yrymnan.

Buqar jyraý

Dombyra bezekteýi tynshymaıdy. Mazasyz kóńildiń ishki alasapyrany on saýsaqtyń ushynan eki ishek pen toǵyz pernege tógilgende, birde maıda ýil muń saýmalaıdy. Birde ekpindi yrǵaq kek qaıyrady. Júrekti julqyndyryp, áldebir qyjyldy túrtip oıatyp, ótken kúnderdiń alys belgilerin bar boıaý-bederimen jaqyndatyp ákelip, ala quıyn kóńiliniń ógeısiregen qıalyn tirilte qoıady.

Ala jazdaı Ulytaý mańaıynan uzap shyqpaı, aınala tóńirektep jurt jańǵyrtyp qana kóship-qonatyn bı aýylynyń kúzekke keterdegi eń sońǵy jaılaýynyń pushpaǵy da taqyrlana bastap edi. Eki kún qatarynan jaýǵan mol jańbyrdan keıin qyltanaqtaǵan shóptiń siltisin shaıyp ketse de, jýsan basy ájeptáýir qulaqtanyp, mańaıdy kádimgideı-aq kógildir túske boıap tastapty.

Sonaý kókjıek búgin kúndegisinen góri alystap, aıqyndalyp, ashyq aspan astynda barynsha kerilip kók munardy baıaý ǵana jelpintip, maıda jibekten perde tutynǵan sulý aıashtaı bop sylańdaı qalypty. Perdesin dar-dar jyrtar júrdek jeli, úıirip, qýalap úıirer alatopyr quıyny tutanbas jaımashýaq mezgildiń oralǵanyn sezdirgendeı sáskege tyrmysqan kúnniń de sheke shaǵar qyzýy joq.

Qazybek bı áldeqaıda barýǵa jınaldy ma, Qazymbettiń esik pen tórdeı Bıaǵanyń qarager atyn kermege baılap qoıǵanyn kórgen kórshileri de erteńgi astaryn erterek iship, izdep qalsa, daıyn otyraıyq degen elgezektikti kúsheıtip edi. Sol sebepti de syrttaǵy qara-qura kóbeıe bastaǵan.

— Kún jaqsy bop tur-aý!

— Nesin aıtasyń! Jańbyrdan keıin jer jaryqtyqtyń berekesi kire beredi ǵoı.

— Ras. Anadaı emes pe. Tósi ıip edi, emirenip shyǵa keldi. Qarashy! Jýsan ıisi tap bir kóktemdegideı ańqyp qoıa berdi-aý!

Birin-biri maquldaǵan úlkenderdiń kózi bıdiń aq boz úı jaǵyn kóbirek ańdyp, sol tusty kóbirek shalyp turǵanymen Bıaǵanyń esikten beri attaǵan tulǵasy bularǵa ázir shalynar emes.

Endigi tilge tıekti turǵandar osy mańaıdan órbitti.

— Bıaǵa bir jaqqa barmaqshy-aý, á?!.

— Kópten beri qaragerge er salǵyzbap edi, barsa barar...

— Bıaǵaǵa salmaq kóp túsedi-aý osy. Qashan kórseń, anaýsy bir kep, mynaýsy eki oralyp, aldyn bir bosatpaı jatqany. Jaı kele me solar. Qaıdan. Qol jaıatyn, kóz súzetinder ǵoı shetinen. Áı, bir suramshaq, tilemsek tórelerden kóp, baryldaq, daryldaq bı men baılardan mol eshkim joq pa dep qalam-aý keıde. Bóriniń de kókeıin tesip bara jatqan bir úńgigish, mújigish ala bas qurt. Alsam, tolsam deıtin qurdym tilek, — dep Esenaman batyrdyń balasy Asan bas shaıqap edi, taǵy biri ilip áketti.

— Ras aıtasyz, Aseke. Osylardyń, álgi kelgishterdiń bári demeıin birazy anaý Mátibı orysty, estek Jolaıdy, noǵaı Esterdi, tipti sonaý Tibettiń burynǵy lamasy búgingi Bıaǵanyń keńesshisi Dorjany tóńirektep, árneni bir sýyrtpaqtaıtynyna tań qalam-aý.

— Iá-ıá! Ony men de baıqaǵam. "Bıaǵanyń aýylyna osy ár ulttyń adamdary nege jınalady? Osylardy qaıtip qana sıǵyzyp otyrsyńdar? Orys orystyǵyn, qalmaq qalmaqtyǵyn, sart sarttyǵyn jasamas pa... "Bórini qansha baqsań da, taýǵa qarap ulýyn qoımas" degendi umytyp ketken joqsyńdar ma?" dep ótkende maǵan bir tóresymaǵy aýzyn kergilegen. Zymıan-aý, zymıan ǵoı. Bıaǵamnyń osylardy teginnen tegin mańyna, aýylyna toptamaıtynyn, solar arqyly dúnıedeginiń bárin bilip otyratynyn, árıne, sezedi ǵoı ol qýlar. Áı, biraq aramdyqtary báribir qalmaıdy-aý. Álgiler arqyly Bıaganyń ishki kirnesin bilmek bop jantalasatyndaryn ózgeler sezbeıdi deı me eken sonda, — dep Asan erniniń astyna nasybaı salyp ala qoıdy.

— Áı, solardyń ár kelisi Bıaǵamnyń keıisin kúsheıtip barady-aý.

— Men de sezip júrmin-aý. Keıingi kezde bıdiń kúrsinisi tym kóbeıip, qabaǵy da kóp ashylmaıtyn boldy-aý.

— Qaıdan ashylsyn. Alystan kútkeni múlde jyraqtap ketpedi me. Jaqynnan tosqany býǵa aınalmady ma. Sonyń bári júrek syzdatpaı qoısyn ba. Muńdana qarap, saharasyna sharasyzdana kóz tigýden óter qıanat bolmas-aý, — dep Asan kúrsingende kesheden beri osy aýylda júrgen Jabaǵy bas ızeı berdi.

— Jón, jón... Bıaǵany orystardyń áreketi ábden tıtyqtatyp jibergenin ótkende óz aýzynan estigem. Sol kúızelis áli kúnge qulaǵymda tur-aý. Kápirdiń aty kápir emes pe. Qaıbir bizge emeshesi úzilip túser.

— Ne dep edi? Bıaǵany kúızeltken ol ne qyltan salmaq edi? — dep áldebiri elegizı qadaldy.

— Salmaq deımisiń? Qaıdaǵy salmaq. Aq patshańnyń... patsha qatynnyń qazaqqa degen ozbyrlyǵy ǵoı Bıaǵanyń et júregin janyshtaǵan.

"E-e, ózi kep moınyn tossa oq shyǵarmaı-aq, qanymdy tókpeı-aq sol súmireıgen qazaqtyń ózegine ot quıyp, óndirshegin tilip nege quldyq, otarlyq qamytyn kıgize salmaımyn" dep quldyrańdamaǵanda qaıtsin ol patshaıymyń. İrgesin shańdatyp, shyrqyn buzyp, shekarasyn shertip otyratyn jaýynger halyq óz áreketin ózderi tıam dese oǵan nege qýanbasyn sol qara shekpender. Bárinen de buryn egesshil qazaqty erttep minip alǵan soń, tústik elderge erteńgi saýda-sattyqtyń kúre joly ashylmas pa dep esi shyǵatynyn da eskermeımiz-aý. Álekeı-shúlekeıine qazaqtyń qazanatyn, quıryǵy dóńgelengen arqardaı qoıyn aıyrbastadyq dep aldap ala qoımaq-aý. Alsyn-aq. Arandatpasa ǵoı. Joq qoı ondaı tazalyǵy. Tektiligi.

Qaırap, aıdap salady-aý onsyz da jelikkish, elikkish qazekemdi anaý jalaqtaǵan jońǵarǵa qarsy. Aranyn ashqan sol oırat shirkinderdiń kómeıine tyǵar jemigi de, Sibirdegi orys selenderine shabýyl jasar jolynyń tosqaýyly da endigi jerde alashtyń aldanǵan uldary bolmaq qoı. Sol ǵoı patsha tóńireginiń túkpirli maqsaty. Ol ol ma, qyńyratqyǵan qalmaqqa, búlikshil bashqurtqa keshegi qaraqshy qazaqty aıdap salyp, solardyń qolymen ot kóseımin deıdi-aý sol ozbyr shirkinder. Kúreıdi árıne. Kúretedi áli-aq. Anaý Ábilqaıyr hıýalyqtar men qaraqalpaqtardy bilektiń kúshimen, naızanyń ushymen-aq Reseı patshalyǵynyń qolastyna kirgizip berem dep álden-aq qopańdasa, erteń odan da zorǵyny jasaýdan taıynar ma" demep pe edi sonda Bıatam. Bári aıtqanyndaı bop shyqpady ma. Shyqty ǵoı. Orysqa qol sozǵanda arqa súıer odaqtas tabarmyz demeýshi me edik bárimiz. Bıaǵaniki de sol tilek edi-aý. Al patshaıymyń endi qalaı shalqıdy deısiń. Tup-týra dalanyń daýyl aıdaǵan qara órtinen bir de kem emes-aý. Kimnen, neden jasqansyn. Jasqaný qaıda. Ol shirkinder endi basqa-kózge tepeleýge ázir ǵoı.

— Áı, Jabaǵy! Osy sen biraz nárseni bilesiń. Kókeń-Aralbaı batyr da kókiregi qazyna jan. Onyń ústine Bıaǵanyń keńesine de kire bastadyń. Osy bir bileıin degenim, reti de kelip tur eken, álgi Ábilqaıyr hannyń osy ózi qolastyna kirgen orys patshalyǵynyń bodanyndaǵy bashqurt pen qalmaqqa shań boratyp shańdýyl jasaı berýin toqtatýdyń ornyna burynǵydan da údetkeni qalaı? Qatyn patshańnyń qoı deýge qoly tımeı me sonda?

— Oı, Tileke, siz keıde balanyń sózin aıtasyz-aý. Álginde ǵana Bıaǵanyń búlikshil bashqurtqa, qyńyr qalmaqqa qaraqshy qazaqty aıdap salady degenin estimedińiz be. Sol Ábilqaıyrǵa anaý búlikshil bashqurtty tuqyrtyp ber degen orystardyń ózderi bolsa, eki alaqanyna túkirip ońaı oljany qaı tustan tabam dep otyrǵan Ájiniń tentegi eki ıyǵyn julyp jep estektiń esin shyǵaryp al kep aralaspasyn ba. Árıne aralasady ol. Búlik estek dep, durys estek dep qaısybirin ajyratyp jatsyn, jolyndaǵysyn japyryp, bashqurt bitkendi laqtaı baqyrtyp, byqpyrt tıgendeı etpedi me ol. Al patshaıymyńa keregi dál sol. İrgeme qamal salǵyzbaımyn, ortama ordańdy ornatpaımyn dep qıǵylyq salǵysh bashqurtty qaraqshy qazaq hany qanyn sýdaı shashyp qan jylatyp berse, basqasyn oılap basyn qatyryp nege áýre bolsyn. Ótkende ǵana Bıaǵamnyń qatty renjigenin kórmediń ǵoı sen. "Álden birimizdi birimizge qus qylyp aıdap salyp, basy birikpeıtin musylman qaýymynyń bireýiniń jendetin bireýinen tapqyzyp jatqan sumdyq zymıandyqty sezbeı dalaqtaı beremiz-aý!" dep kúńirengenge bergisiz kúrsinisin tyńdaǵanda meniń de ishim qan jylaǵan. Qoınyna tartqan joq, eki aıaǵyn salbyratyp moınyńa mine bastaǵany osy emes pe bul qarashekpenderdiń. "Dalańnan ótetin bizdiń kópesterimizdiń kerýenin buryńǵydaı talaý-tonaýdan tyıylyp qana qoımaısyń, sen dala qazaǵy, sol kerýenderimizdi tisti-tyrnaqtyǵa tıiskizbeı, ózderiń qorǵap, kúzetip, baratyn jerine deıin aman-saý jetkizesińder!" dep zirkildeıtini taǵy bar-aý. Jeńgen ıttiń jelkesinen alar degen osy ǵoı. Álden-aq qulyndaı jumsap, ıtindeı aıtaqtaı bastamady ma. Ol ol ma, Qazekemniń qabyrǵasyna qatty batyp otyrǵany "qajet qylsaq, orys áskerin nyǵaıtý úshin balańdy jetektep ákelip, soldatqa da beresiń sen, senseń tondy qazaq!" deıtin áńgirtaıaq ámiri emes pe. Bastan bılik, elden erik, alashtan azattyq ketkeniniń basy ǵoı bul. Qulaǵyńnan basyp túryp, túqyrtyp otyryp: "on tútin bir túlki terisinen jasaq tóleıdi" dep buıyraryn qaıtersiń. Óziń izdep baryp óndirshegińdi soza "bodanyń bolam. Quldyq qamytyńdy alam!" degen soń aıansyn ba. Aıasyn ba. Aıamaıdy, árıne. Bıaǵamdy sońǵy kúnderi qatty qınap júrgen osy tolǵaýlar ǵoı.

Asan Jabaǵynyń myna sózderine qatty tolqydy. Aýyzdary jalpyldap sóıleıtinderden myna aǵasynan estigeni múlde bólek. Bıaǵanyń qasynda kóbirek bolatyn Aralbaı kókesiniń áseri de bolar. Áıteýir munyń talaı qyshyǵan jerin dóp basyp ketkendeı boldy.

Kenet abyr-dabyr únder kóbeıip ketti.

— Áı! Anaý shań tegin emes!

— Bıaǵanyń aýylyna shańdatyp engen kimdi kórip edik!

— Artyndaǵy da túıdek kóterilgen shań emes pe?

— Shań! Onysy qýǵynshy boldy-aý!

— Apyraı! Tapa-tal túste Qazekemniń aýylyna at oınatyp keletindeı qandaı júrek jutqan jandar edi!

— Já! Shýyldamańdar! Kelsin! Qashqandy da, qýǵandy da kórip alarmyz.

Osylaı jamyrasqan daýystardyń kóp erinderde kópirshigen namysshyl kóbikterin keptirmesten jalǵyz attyny endi bolmasa qýyp jeterdeı bop túıdek jetken qýǵynshylar aıǵaıǵa basyp qaldy.

— Usta!

— Soq!

— Baıla! Baılańdar! Han jarlyǵy osy!

Qashqyn jigit bashqurtsha-qazaqshasyn aralastyryp, zarlap qoıa berdi.

— Ýaı, aǵalar! Ýaı, Qaz daýysty Qazybek bı! Arasha tileımin! Arasha!

Qarakesektiń álekedeı jalanǵan jigitteri Bıaǵasynyń aty estilgen jerde, Bıaǵasynan kómek pen járdem suraǵan kezde qashan buǵyp qalýshy edi. Kózderi ottaı jaınap, óre turdy. Ásirese Esenaman batyrdyń namysshyl ójet uly Asan zor daýsymen tóbeden urǵandaı etip zirk ete qaldy.

— Áý, qasıetti Qaz daýysty Qazybek kókemniń aýylyn shańǵa kómip enerdeı kimsińder? — dep qýǵynshylarǵa qaharlana shúıildi.

Álgiler alǵashqy ekpininen ajyramasa da, yldılaı bastady.

— Biz be... hannyń shabarmandarymyz!

— Han jarlyǵyn oryndaýshylarymyz!

Asan qamshysyn etiginiń qonyshynan sýyryp aldy.

— Hanyń kim? Jón sóıle shýyldamaı!

— Han ba?.. Ábilqaıyr!.. Ábilqaıyr!..

Asan qarqyldap kúlip ala jóneldi. Asan kúlgende qasynda turǵandar qoshtap ala jóneldi.

— Seniń Ábilqaıyryń kimge dárker! Qymyzdyń býy men qyzdyrmanyń dýyna eligip azat eldi áıel patshanyń dambalyna tyǵyp bermek bolǵan sultanyńnyń áýlekiligi bizge júrmeıdi. Ony han dep qanymdy bekerge qyzdyrma!

Jabaǵy da qatty kógere ashýlanyp alǵan edi, álgi atynan da túspeı naızalaryn shoshańdatqan tórteýge jaqyndap bardy.

— Túsińder! Túsińder attan!

Tórteý bir-birine qarap ótip, qaıtadan Jabaǵyǵa jaltaqtaı qarady.

— Ne deısiz?.. Asyǵys edik... Qashqynymyzdy alamyz da qaıtamyz...

— Ala almassyńdar. Butaǵa tyǵylǵan torǵaı da jan saqtap qalatyn. Áýlıedeı Bıaǵama jan saýǵalap jetken miskindi shyryldatyp ustap bere almaspyz. Túsińder tez. Áıtpese... — Jabaǵy sóziniń aıaǵyn bitirmeı aldyńǵy qýǵynshynyń kese kóldeneń ustaǵan naızasynan shap berip, julqyp qap, attyń ústindegi adamdy jerge ushyryp túsirdi. Qopańdasqan úsheýge Asan qamshysyn silteı, buıyryp qaldy.

— Qutyrmańdar! Qutyrtarmyn áıtpese. Tez túsińder attan!

Úsheýi de tez eken, kózdi ashyp-jumǵansha kólikterinen domalaı túsip, qol qýsyrdy.

— Endi jónderińdi aıtyńdar. Qashqyn-qýǵyn bop qulqynsóriden nege alaókpe bop júrsińder?— dedi Jabaǵy.

Alǵashqy top etip jyǵylǵany basshylary bolýy kerek, shań qapqan etegin de qaqpastan bir attap ilgeri ozdy. Eńsesin kóp jyqqyzbaýǵa tyrysyp, shúńirek kózdi kádimgideı-aq qadaltty.

— Mynaý estek sonaý kúnnen beri tutqynymyz bolatyn. Áý basta sonaý elirgen estek-bashqurttardyń Qaramurt deı me, Qarasaqal deı me bir baskeser búlikshisiniń jumsaýymen qazaq dalasyna bir top bop kelgen. Ondaǵy oılary jaıbaraqat jatqan elge jaý taýyp berý.

— Áı, byljyramaı jón sóıle! Jaýyń kim? Kimdi taýyp bermek bizge jaý qylardaı, — dep shapshań Asan qolyn shoshań etkizdi. Shoshań etken qoldaǵy qamshysy bulǵań qaqty.

— Jaýy kim bolsyn-orystaǵy. Sonaý qoǵadaı kóp aq patshaıym soldatyna qarsy aıdap salmaq qazaq balasyn. Sol úshin mynaý estek te, sonaý Ábilqaıyr hanymyzdyń qolyna túsken ózgeler de, qazaqtan kómek suramaq bolǵan.

— Solardy sender ustap aldyńdar ma?

— Joq. Olar ózderi kelgen.

— Senderge me?

— Iá. Ábilqaıyr hanǵa. Bul búlikshil estekterge qarsy orystyń bir jandaraly bastaǵan átiret shyǵyp, qyryp-joıa bastaǵan ba, bular... estekter jandary murnynyń ushyna kelgen kezde bizge, qazaqqa jasaı beretin shabýyl-shandýylyn umyta qoıyp, qandaspyz, qaryndaspyz, dinimiz bir, tilimiz uqsas dep dalbasalap kómek suramaq bolǵan ǵoı, — dep álgi sóziniń aıaǵyn kúmiljitip jiberdi.

— Sender solardy sol boıda-aq tutqyndap qoıdyńdar, á?

— Endi ol jaǵyn biz bilmeımiz. Han jarlyǵyn oryndaý mindet. "Jap!" dedi. "Qama!" dedi Ábilqaıyr. Qamap ustadyq. Sodan myna bireýsi qashyp shyqty emes pe.

— Nege "jap!", nege "qama!" deıdi o seniń hanyń. Qaıyrym kútip, izgilik izdep kelgen qaı qonaǵyn qazaq qamap ustaýshy edi. Sender sol ata-baba dástúrinen qalaı attap ketip júrsińder? — dep Jabaǵy qınala bas shaıqady.

— Han ǵoı. Ábilqaıyr sultan ǵoı bizge dikildegen. Oryspen endi odaqpyz deı me, soǵan bodanbyz deı me, aıtqanyn oryndaýymyz qajet. Búlikshi bashqurttarǵa kómek berý degendi oılamańdar. Qaıta endi biz bulardy orys soldattarymen qosylyp, tezge salyp berýimiz kerek degen Ábekeń.-Basshysynyń quptaý kútkendeı ózderine burylǵanyn kórgende, qalǵan úsheýi jamyrap qoıa berdi.

— Iá! Solaı degen.

— Estekterdiń esin shyǵaryp ese qaıtaramyz endi degen ol.

— Mol oljaǵa qaryq bolamyz, ol úshin anaý Qaramurtyn ba, Qarasaqalyn ba, ustap beremiz degen.

— Já! Shýyldamańdar endi. Buny da, — dep Jabaǵy manadan únsiz turǵan bashqurt jigitine qolyn sermep qoıdy. — Senderdi de Bıaǵanyń ózi sóılesip, aq-qarasyn tekserip baryp, bir jaıly etedi. Ázirshe báriń de bizge qonaq qanasyńdar. Asan, sen mynalardy endi óziń jaıǵastyra ber. Men Bıaǵama habarlaıyn.

* * *

Dombyrasyn aǵash tósektiń ústine qoıa salǵan bı tabaldyryqtan qol qýsyra attaǵan Jabaǵyǵa úlken qara kózderdiń qarashyqtaryn kishireıte qadala qarap qaldy.

— Bıaǵa!..

Júzin tómenshiktetip, tamaǵyna tas tyǵylǵandaı, qylǵyna jutyndy.

Qazybek bı kúlip jiberdi:

— Ýaı, Jabaǵy! Zatyń atyńa laıyq bop bara ma, álde atyńdy zatyńa aınaldyrǵyń kele me, kibirtigiń molaıdy-aý. Aralbaıdaı asyldyń jasyǵy degizgiń kelmese, tizginińdi tuqyrta ustasańshy. Anaý Jandyrdaı janyp, jandyryp júrgenińdi kórsemshi!

Jabaǵy ile jadyrady.

— Áý, Bıaǵa-aý! Meni basqa jerde kórseńiz, basqasha aıtar edińiz-aý! Meni sastyratyn sizdiń basqan mysyńyz ǵoı. Aldyńyzdan arystan, arqańyzdan jolbarys aýzy yrsıyp, atylaıyn dep aıbat atyp tursa, júrek qabymyzdyń jarylyp ketpeı, aman júrgenine tańymyz bar, — dep ilgeri ozdy.

Bı beıildene qabaq kerdi.

— Áı, Jabaǵym! Taýyp kettiń. Biraq adasqan arystan, jaralanǵan jolbarys bolmasa, búgin de deni durys sol shirkinder qaldy ma eken. Dalańdy dúbirletken shań men lań tuıaqty men qıaqtyny kózden bulbul ushyrýǵa taıaý-aý, á, — dep sál kúrsine berip, betin túgel býra, júzin týys inige týralady. — Álgindegi ne dabyr?! İrgege jetip tireldi ǵoı...

Qashqyn-qýǵynnyń tirligi Bıaǵanyń mazasyn alǵanyn sezgende Jabaǵynyń júzi qýqyl tartyp sala berdi. "Áı! Áýlıedeı Bıaǵanyń tynyshtyǵyn saqtaı almaı otyryp, shetimizden dúrdıip shyǵa keletinimizdi qaıteıik. Aýyl ústine álden at oınatyp engize bersek, erteń-aq kim kóringendi ıyǵymyzǵa mingizip alǵanymyzdy da bilmeı qalmaspyz ba?!."

— Bıaǵa, aǵattyq jiberip aldyq... At oınaqtatyp kele qoıar degen kimniń oıynda bolsyn...

— Já! Ótken iske ókine berme, Jabaǵy.

— Oıbaı-aý! Áýlıedeı ózińizdiń shyrqyńyzdy buzǵyzar bolsaq...

Qaz daýysty Qazybek qolyn sermep qaldy.

— Já, Jabaǵy! Tiri adamnan áýlıe jasap áýre bolma. Áýlıeniń jóni bólek. Pendeniń kúıi basqasha. Biz pendemiz... Pende bolmasaq, sál nársege keıip, sál nársege kirtıip qala bermes edik-aý... Álgi kelgender kim?

Jabaǵy quıryq basty.

— Qashqyn jigit. Estek. Qýǵynshylar-Ábilqaıyr hannyń jigitteri kórinedi.

— Nege qashady? Ne ilikpen qýady? Sasqanǵa asqannyń zorlyǵy ma ókteıtin? Zordyń bordy bozdata qorǵalatýy ma álde? Qashqany ma kerdeńi? Qýǵany ma ashynǵany? Ne sezdiń?

— Sezgenim, Bıaǵa, taǵy da Ábilqaıyrdyń óktemdigi. Anaý bashqurt nemeni baılap tastaǵan ba? Álde baılap tastaǵanyna bolmaı sol estek shirkin buǵaýynan bosanyp qashqan ba, áıteýir dúbirletip te, dúrliktirip te júrgen Ábilqaıyrdyń áreketi, — dep Jabaǵy óziniń Kishi júz hanynan túńilgenin jasyrmaıtynyn anyq bildirdi. Aıdynyn asyram deıtin sol sultannyń qamshysynyń jıirek sholtańdaıtynyn jaqtyrmaıtyn Bıaǵasynyń syryn bile me, osy joly da ózektegisin aqtara saldy.

— Aldyrshy, ákelshi osynda onda olardy. Qaraptan-qarap alqymy iser ol Ábilqaıyrǵa sondaı-aq ne kórinipti. Ol óıte qoımas. Bosqa búlinbes.

Jabaǵy atyp turyp, syrtqa bettedi.

Sálden keıin Asan ekeýi bes adamdy ertip kirdi.

— Assalaýmaǵaleıkúm!

— Ýaǵaleıkúmsalam. Tórletińder.

Bashqurt jigiti tómendeý tize búkkende, Ábilqaıyrdyń shabarmandary ózderine tán keýdemsoq qylyqpen adymdaı attap kelip, dál tórge jaıǵasyp aldy.

Qazybek qonaqtaryna jaǵalata kóz qydyrtty.

— Al jón surasalyq! Tań atar-atpastan aýlymyzdy shańdatyp jaý qýa keldińder me, daý qýa keldińder me?

Tórteýdiń bıikteý otyrǵany tamsanyp alyp, bas shulǵyp qaldy. Bileziktigine búldirgesi ilingen qamshysy bulǵań etip basyldy.

— Ýaı, Qazeke! Jaý qýǵanymyz da ras, daý qýǵanymyz da ras. Jaýymyz tórińizde otyr. Daýymyz qozdaǵaly tur. Qashqynymyzdy quryqtaımyz ba degende jelkelep sabaıtyndardyń qorshaýynda ózimiz qalyp, aldyńyzda pushaıman bolyp otyrmyz.

Bı álgige uzaq nazar aýdardy. Ananyń betiniń bir búlk etpegenin baqty da, endi qalǵan úsheýge kirpik qadamastan bashqurt jigitine qarashyǵyn tiktedi. Qaz daýysty Qazybekti manadan qabaq astynan baqylap otyrǵan estek sál bas ızedi.

— Jigitim, endi seni tyńdaıyq. Jelpinip sóıleıtinderdiń keıde jelkelep sabaı almaı qalǵanda jynyǵyp ketetin minezi bolaryn da esker. Eshteńeni búkpe de, eshteńeden seskenbe. Ashyǵyn aıtyp, anyǵyn jetkiz, — dep bı erkindik berdi.

— Qazeke, butanyń túbine, taýdyń yǵyna tyǵyla-tyǵyla ábden úrkek bop bitip edik. Áli de sol sýyldaǵan júrektiń zaryn ǵana aıtaıyn. Biz taǵydaı josyp, andaı qyrylyp, suraýsyz ketken jurtqa aınaldyq. Jasymyz sel bop, qanymyz sý bop aqsa da, bashqurt-estekke shylbyr tastar eshbir el bol maı jatyr ǵoı.

— Orystar she! Orystaryń she ózderińniń? Butyna kót tyǵyp, qolynan dám tatyp, kózińdi satyp júrmeýshi me edińder! — dep shapshań Asan lap ete qaldy.

Bıaǵa ántek bas shaıqaǵanda, bashqurt jigit qopań etip, Asanǵa ashýly júzdiń qyzýly sýsyn qadady.

— Iá! Tyqqanbyz! Qolyn jalap, etegin súıgenbiz orysyńnyń... Orysymnyń! Qolyn jalaǵan ıtin ıesiniń kóńili tússe erkeletip, kóńili qulazysa etigimen qaıqaıta tebetin qylyǵy orysta joq qoı deımisiń. Úndemegenińdi úreılendige sanap, kóldeneńdemegenińdi kóndige balap, aldymen malymyzdy aıdap alyp, artynsha-aq janymyzdy baılap alyp, jasamaǵańdy jasap baqpady ma. Shuraıly jerden bir qýyp, ný ormannan taǵy alastap, aldy-artymyzdy jáne taryltyp qoımady ma. Ol azdaı-aq, senderdiń Ábilqaıyrlaryń... sultandaryń... á.á, han ataǵy bar eken-aý... Handaryń orys patshasymen odaqtas boldym dep keıingi kezde aýlymyzdan shań aıyqtyrmaı qoıdy ǵoı. Keıde órtin salyp, keıde daýylyn órgizip, kózimizge kók shybyndy orystan da buryn osylar úımeletpedi me. Onysyn qoıshy, ol kisápirligin orysqa bodan bolmaı turyp-aq jasaǵanyn ólsek umytarmyz ba. Endigi qysasy, Qazeke, jerimizdiń dál shebine orysqa qamaldy qala salǵyzyp, etegimizdi bastyrta shegendetpekshi bolǵanyna kúıip ketpedik pe. Ór ózeniniń boıynan qala salǵyzyp, qaharymdy asyram degen ózimshil tirligi qarashekpenniń qyl tuzaǵyna qazaǵyn da, qazaǵynan da buryn erkindigine buǵaý túsirtpeýge tyrysqan ejelgi aǵaıynyn-bizdi, bashqurtty qyl moınynan qylǵyndyryp salyp berýi ǵoı. Osy zorlyǵyna qalaı shydarsyń.

Shabarmannyń úlkeni yrshyp tústi.

— Áı, ne ottap barasyń! Sen ózi ólgen-jitkenińdi muqym qazaqtan kórýden saý emessiń-aý. Han orysqa qala salǵyzam dese, ózgenikinen emes óz dalasynan jer bermek. Estektiń oǵan qımasy nege qyshıdy, á!

Qazybek daýysyn yńyranta shyǵaryp álgige ıegin oń ıyǵyna qondyra júzin burdy.

— Oý, osy seniń nyspyń kim, shyraq?

Shabarman sátte kózi jypylyqtap, desi bosap, sasqalaqtaı qaldy.

— Meniń be?.. Tynymbe-e-ek... Aqjalel oǵlany Tynymbek bolam!

— Oý, Tynymbek shyraq! Sen ózi retti-retsiz shapshyp sóıleıtin, jónsiz-jolsyz sóz bóle beretin jan tárizdisiń-aý. Jarqynym, orynsyz kılige bermegin.

Osy eskertý tórdegi tórteýdiń aýzyna qum quıdy da, bashqurt jigittiń erkin kósilýine jaǵdaı jasady.

— Qazeke-aý, Ábilqaıyrdyń Órdiń boıynan qala salǵyzýy-sizderdiń de, bizdiń de erkindigimiz men táýelsizdigimizdiń tóbesine tup-týra temir qazyq qaqqyzý emeı nemene. Al mynalar... seniń jerińde emes qazaq dalasynda salynady deıdi. Apyraý, sol shegendeıtin kentimen qarashekpendiler qasiret beldeýin qursaýlap sala qoıaryn nege túsinbeıdi. Buryn aq patshanyń zeńbiregin zirkildetken soldattarynan zábir kórip, japa shekkende osy ortaq dalamyzdyń ana shetinen myna shetine jóńkilip, pana taýyp júrýshi edik. Endi tórt buryshtan shegendep qamal ornata bastaǵan orystyń sheńgelinen qaıda qashyp qutylarmyz? Sol ǵoı bizdi, búkil bashqurt jurtyn qınaıtyny, — dep kúrsinip qalǵan jigitke Jabaǵy jalt etken janaryn tiktedi.

— Oý, qınaldyq, japa shektik degenshe, tuıaq serpkendeı bolsa da bir áreket jasamaısyńdar ma? Kóz jasyn kóldete berý-áıeldiń ǵana isi!

Jigit Jabaǵyǵa shanshyla qarady.

— Tuıaq serppep pe edik!.. O-o, serpkende biz serpeıik! Qıasqa kónbeımiz, zorlyqty jasatpaımyz, qala-qamal salǵyzbaımyz dep búkil bashqurt jurty japyr-jupyr atqa qonbady ma! Tize búgip ıtshilep ómir súrgenshe, tik turyp óleıik dep azattyǵyn anasyndaı aıalaǵan azamattarymyzdy qynadaı qyryp salmady ma orys átiraty.

— Qanatynyń astyna aldy, qoltyǵyna basty dep biz olardy, sol qarashekpen orystaryńdy eki týyp bir qalǵanyndaı kórip júrsek,bári ókinishti bolǵany ma? Qudaı-aý, sonda solarmen odaq bolamyz dep tyrashtanyp júrgen Ábilqaıyr da, anaý Ábilmámbet, Baraq, Abylaı da aq patshanyń, á-á, patshaıymnyń aıaǵyna da otyrýǵa jaramaıdy deseńshi. Odaq bolmaımyn, bodan etemin dep kergýinde osyndaı bir qıturqylyǵy bar eken-aý! — dep Asan tyz etpe minezdiń shapshańdyǵymen ilez qorytyndy jasaǵanda, Qazybek bı alǵyr jigittiń elgezektigine eriksiz bas shulǵyp qaldy.

— Iá-á, Asan balam, aıttyń sen. Talaıdyń kómeıine qorǵasyn bop tyǵylyp turǵan kúdiktiń tórkinin tap bastyń. İrgeńdi bekiter me, irgeńnen irtki sap ener me, endigisin ózim bilermen óktemdep jasaı ma-bal ashyp, barmaq tisteýden basqa ne qaldy bizge.

— Apyraı, sonda bizdiń tulypqa móńirep júrgenimiz be? Sonshama qabaq baqqanda alarymyz-jaýlyqtan beter jendettik pe?-degen Jabaǵyǵa endi Ábilqaıyr jigitteri de ılige túsip, bas ızesip qalysty.

— Átirat shyǵardy deımisiń? Kelisim, bitimsiz-aq birden keriske bastap, kesik shyǵarǵany ma? Óıtip sholaq túıer bolsa, tuzdyqsyz-aq kómeılep juta salam degeni-aý... — degen bıdiń óksigin bashqurt jigiti odan ári tiriltip áketti.

— Qaıdaǵy kelisim! Talbýhın deıtin bir syńarezý jandaral orys qaı aýylǵa kirmesin eń aldymen sol aýyldyń dál ústine on zeńbirekten bozdatyp temir dobyn jaýdyrmasyn ba! Sodan aman qalyp kór! Qıraǵan úıdiń astynda, órtengen jaıdyń ishinde qalyp mert bolǵan kempir-shaldardyń, bala-shaǵalardyń obal-saýaly kimge? Bútin bir aýyldyń kem degende jartysynan astam adamyn qyryp salatyndary azdaı-aq, endi sol Talbýhınnyń ıek qaǵýymen ár aýyldyń bas kóterer, ájetke jarar kisilerin erkek, áıel dep ajyratyp jatpastan, qýyp kep, topyrlatyp aparyp jandaraldyń aldyna jınamaı ma! Al sodan soń... — tamaǵyna qylǵyntyp óksik jasy tyǵyldy ma, álde yzaly kektiń tolqyny býdy ma, jigittiń daýysy úzilip ketti.

Tyńdap otyrǵandar ún-túnsiz melshıe mólıgende, ójet Asan taǵy da tez tutandy.

— Al sodan soń... ol jandaral tóbetti týrap tastaıtyn bir qaısar estektiń... bashqurttyń tabylmaǵany ma?

— Sen... sen kemsitpe! Kemsitpe bizdi! Nege tabylmasyn! El bolǵan soń ese qaıyryp, kek qýar adamdy nege shyǵarmaıyq. Myna meniń ánıim... anam sol tóbetińdi sadaqpen-aq atqan. Átteń ádettegideı ýly oǵy bolǵanda ol jandaral nemeń jahannamǵa bir-aq attanar edi... Tek qana jebe tıgen oń kózi aǵyp tústi. Al óńimdi... anashymdy... — dep betin basyp bógelip qaldy.

— Iá, anańdy...ánińdi óltirdi ǵoı, o, — dep tórteýdiń tómengisi qasyndaǵy bashqurttyń ıyǵyna qolyn saldy.

— Óltirgen. Tórt qysyraqtyń quıryǵyna baılap, tórt bólgizgen... Al men...men túk jasaı almadym.

— Qandaı jaýyzdar edi!

— Sender olardyń aýyl aqsaqaldaryn zeńbirektiń aýzyna baılap qoıyp atqylaǵanyn kórseńder ǵoı!.. — Bashqurt jigiti taǵy da qylǵyna jutyndy. — Balalardy qylyshpen týraǵanda... shyryldaǵan sábıler men shyńǵyrǵan analardyń zary tóbe quıqamdy shymyrlatqan. Áli kúnge sol shyryl men sol zardan qutyla almaı kelem.

— Zar sherge ulassa, kúrsinisiń kúıikke jalǵassa, kókirekke tiken qadalyp, júrekti zil basary haq qoı. Amal ne? Qushaǵyn asharym degenim, qurdymyn ashqany ma... Aranyn tosqany ma, — dep kúńirene berip, tez basylǵan bı jigitke ıek qaqty. — Quldyqqa kóný-ez tirligi, qarsy turý-áz tirligi. Uqtym kebindi, demimdi demińe qostym, bashqurtym, baýyrym!

— Alda razy bolsyn, Qazeke. Áı, biraq, sonaý jer túbine, Sýyq teńizdiń jaǵalaýyna jaıaý shubyrtqan bir taıpa bashqurt jurtynyń kóz jasyn kim ıer. Sol beıkúná miskinderdiń zary qulaǵyna ener Táńir bolmasa, eki aıaqtydan eleń eter kim bar eken? Al biz...biz ejelgi elimiz, túbi birge týysymyz dep sizderge... qazaqtarǵa muń shaǵyp, tilek bildirip, berse sóz járdemin, kóńili, tússe boz járdemin, tipti yńǵaılassa, qol járdemin alamyz ba dep, alaókpe bop dalańyzǵa jetkende... Ábilqaıyr sumy... hanyńyz óshtikti jaýlyqtan da asyryp, shetimizden baýdaı túsirip, aıaq-qolymyzdy kisendep, domalatty da tastady-aý!.. Qaıtip qana ashynbaıyq, Qazeke! Qazaǵym-qandasym dep ókpemizdi qolymyzǵa alyp jetkendegi kórgen quqaıymyz osy... Aqyry mine, aıaq-qoldy shyrmaǵan tuzaqtan bir aınalaıyn qaryndastyń arqasynda bosanyp shyǵyp, janushyra jetip aldyńyzda otyrmyn.

* * *

Qazybek bı yńyrandy. Kesek úlken murynnyń ysyldaǵan demi úzilip-úzilip shyqty. Erin kebesi sógildi.

— Jar basyna jarbıa qonǵan kıiz úıdeı táltirektegen yntymaǵymyzdan da aıyrylǵanymyz ǵoı. Dar-dar aıyrtady ǵoı. Aıyrtady.

Abylaı sultan bıdiń qas-qabaǵyn baǵyp otyrǵan, ántek bas shaıqady. İshteı: "Osy kárilerdiń qaraptan qarap otyryp qara aspandy sýǵa alǵyzatyndary nesi eken. Taýda týyp, tasta ósken, dalada týyp, qumda ósken túzdikterdiń yntymaǵyn túgendeımin deýi qaı bultalaǵy. Biri taýǵa órmelese, biri dalaǵa bezetin qazaqtyń qaı tatýlyǵy shańyraǵynan asyp shyǵa qoıýshy edi. Tatýlyǵyn qatýlyǵy jeńbese, yntymaǵyn barymtasy iritpese, ishkeni iriń bop boıyna shyr juqpaıtyn dala ulynan uıymshyldyq izdeý-qashpaǵan sıyrdyń ýyzynan dámetýden de qıyn-aý. Eń kerektisi qazirgi kezeńde óreli is qana. Sol óreli iske bastaıtyn óreli er qajet. Al osy er-azamatty eteginen tarta bermeı, erkin tusamaı, ertoqymǵa otyrǵyzyp, tizginin qolyna berip, astyndaǵy atynyń saýyrynan qaǵyp qalyp, eldik pen erliktiń sóre jolyna salyp jiberetin úlkender búginde nege buǵyna beredi? Nege kúmiljip etegine qarap, búgejektep ıyǵyn jasyryp kibirtikteı beredi? Erkin uldy er tutyp, óreli iske óńmendeı umtyl dep uzatyp salsa, sońynan shubyra eretin jurttyń izinen kóteriler shańnan kúnniń kózi tutylaryn sezbeı me eken? Álde sol tuǵylar kúnnen seskene me? Áıtpese elim dep erge qonar erdi nege bógeı beredi? Nege keıindetip kesheýildete beredi? Qımaı ma? Qyzǵana ma? Álde kóńiline tolmaı, qorash kórinemisiń? Álde synyna tolmaı, kekireıgen boıyn, tikireıgen oıyn ıliktire almaǵan ózińniń epsizdigińnen be? Bul jelikkish qazaqty eliktirip ákete almasań, qos qulaǵyńnan basyp, arqańa qonjıyp ózi otyryp alýdan taıynar ma? Árıne taıynbaıdy. Sodan keıin qos ókpeńnen tepkilep, al kep myqshyndatsyn. Al kep borbaılasyn. Áıtpese... Báse dese "Áıtpesemniń" jónin ózim de jóndeýge joqpyn-aý. Sarqyt jeıtin aýyz, sıraq mújıtin azý eldiń bárinde bar. Biraq azýy yrsıǵan bas, týyrylǵan jambas ıegin qyshytar neken-saıaqtiki ǵoı. Sol neken-saıaqtyń biregeıi bolam dep belge shoqpar qystyrǵandardyń bári sol shoqpardyń salmaǵyn kótere alar ma eken? Kótere almaı maıyp bolatyndar da bar-aý.

Meniń shoqparym she? Batpan-batpan salmaǵy belimdi qaıystyrsa da, qaıyspaǵanym ámbege aıan ǵoı. Tizgin elde bolmaıdy, erde ǵana bolady. El sol tizgin jalǵasqan júgenge ǵana bas suǵady. Suǵynǵan basty jeteleıtin kúshti qol, susty júrek kerek. Eki shoqyp, bir qaraıtyn saqtyq-sergektik emes. Sergeldendiktiń aǵaıyny ǵana ol. Al myna shaý tarta bastaǵan bı sony ne ózi sezbeıdi. Ne sezse de, sezgisi kelmeıdi. İrindegen kóziniń aldy tarylyp, tóńiregi qurysyp, azaıyp taýsylyp bara jatqanyn eskermesten, keshegi aýzymen oraq orǵan zar kúıin qos qoldap ustap otyrǵandaı tóbe qalqaıtpaq. Qalqaıtsyn-aq. At baılar qazyqtyń da aýyrlyǵy joq emes pe. Biraq ala aýyz qazaqtyń shala biter daýyna búginde bilektiń kúshi men naızanyń ushy ǵana bılik aıtaryn nege zerdelemeıdi. Jaǵa jyrtý árkimniń qolynan keledi. Jyǵa jyǵýdy erdiń erine tabystaıtyn kerdi nege umytady? Ózgede óshiń kete berse, eregiste eseń kete berse, aqylyńdy aryńmen qashanǵy tusarsyń. Esindi uıatyńmen qashanǵy qaqpaılarsyń. Ashynyp aıqaı-attanǵa basyp kep qalsań, tımegen jol, usynylmaǵan sybaǵa, berilmegen óń op-ońaı aldyńa túsip, qanjyǵańa baılanyp sala qoıylmas pa. Áı, biraq óıtip aldyń ne, tartyp aldyń ne-yryqsyz kelgen qut erteńgi jut basy bolmas pa. Odan da quıyny oınaqtaǵan quba túzde qańbaq qýalap ketken artyq qoı. Al myna dańǵyl ózi bilip óń bere qoıar ma?.. Bermese, biraq osy ýaqqa deıin qoltyǵyn ashpas edi ǵoı. Keıde ózimshil ókpeni tym kóp qabynta beretin ádetten aınymaıtynymyz da bar-aý. Aldymdy áli kúnge bir kesken emes. Qaıta kedergimdi kúrep arshyp, jolymdy únemi ilgeri súıretýmen kele jatqan joq pa. Qaıta kópir aldyndaǵy jasqanshaq túıedeı tartynshaqtaǵan shaqtarymda aldyma ózi túsip alyp, súrleýimdi ózi talaı ret bastaı jónelgenin nege umytpaqpyn. Azdy kóp ıemdenip, álsizdi kúshti basynyp jatqan zamanda quryǵyńa talasam dep tutqıyldan tap bergendeı áreket jasasam, ózgelerdiń ókpesin óshirgen ósektiń otyna maı quıyp alam ǵoı. Árıne ulys bıiniń upaıy ár kezde de túgel. Áldebir shekesi qyzǵan sultansymaq tekeshiktiń selkem shalys qylyǵyna bola qylshyǵy da qısaımaıdy. Qaıta sonaý qalyń qarashy qazaǵynyń tórege degen kek qyjylyn taǵy bir tiriltip qap, qasıetti qara shalynyń baq-bedelin odan ári dúrildetip, ulǵaıtyp qomaqtandyryp ákete qoıady.

Iá, shalys basýdan saq bolý asa qajet. Árkimge bir telingen tirlikten de barqadar tabý múmkin emes. Ózgege kóz satpaımyn, óz qubylamdy óńgeniń yrqymen ózgerte almaımyn deý de, keı-keıde onsha qısynǵa kele bermeıdi-aý. Kóbik ezý keıbireýlerdiń tiliniń ushyna bir ilinip ketseń, ondaı kezde táýekelińdi tákapparlyq, týralyǵyńdy tikbaqaılyq dep aǵash atqa mingizip ala jóneleri haq..."

-Oý, Abylaı! Sen tipti sózge qulaq salýǵa da joqsyń ǵoı!..

Qazybektiń yńyranysqa toly daýysynan ókpe syzy ma, renish yzǵary ma-áldebir salqyndyq lebi anyq shalyndy. Sultan selt ete túsip, oı shyrmaýynan tez bosanyp, bıge aqshyl sur júzin tolyq kórsete, ishi men syrtyn túgel ashqan sergek beıil tanytty.

— Apyraı, Qazekem-aı! Boshalap ketken oıdyń bultalaǵy ýysyna qysyp alǵany ras edi. Tap bas-tyńyz-aý! Sizge qulaq emes keýdemdi tosa kelmedim be, — dep qaıta-qaıta qulshyna bas ızedi.

— Já! Tym kóp quldılaı da berme. Keıde tosar keýdeden tyńdar qulaq abzal bolatynyn da esker.

— Qulaq, Bıaǵa, onda bir tosylyp, munda bir qalqaıyp, búginde ábden sarsylyp bitpep pe edi. Ózgelerdi qanshama tyńdamadyq. Qulaq qalqanyna sart-surt tıgen san túrli ýádeni tirilter bolsaq, taý úıilip aspanǵa tiriler edi-aý, — dep Abylaı sál kúrsinip qap toqtady.

Qazybek ıek qaqty.

— Ne deıdi sol ýádeshiler? Tabyla ma kókeıdiń dittegen tusynan? Aqtarylshy, Abylaıym.

— Ne deýshi edi, Bıaǵa! "Men-basshy, sen-qosshy bol!" deý ǵana ǵoı. Qosshy ǵyp qasyna ertip ala qoısa, qaptalyna janastyra qoısa, árıne quba qup. "Bıligińdi bas jibińnen ustap, shynashaǵymmen úıirem!" dep ázirshe aıta da qoımaıtyny jáne belgili. Áı, biraq!..-Sultan taǵy da kidirdi. Óziniń de kóp kúdikti tosatyn kedergisi qalyń osy bir oı belesinen attap óte almaı júrgenin sezdirip aldym ba degendeı túsi kenet qýqyl tartyp, bıge ótkir kózderdi qadalta qoıdy

— Nege bógeldiń? Salmaq saǵan ǵana túse me, sansyz qazaǵyńa da túse me, ol jaǵyn da esebińnen shyǵarma. Eseńgiretetin amal aldan tospasa, el aldyna shyǵýdyń qajeti qansha? Al sol aldan tosar amaldan eseńgirep esiń shyǵyp, ese jiberip alsań, erteńińniń ókinishiniń opyraıǵan ornyn toltyratyn eshqandaı qudiret bolmasyn búgin paıymdaý kerek. Óz basyńnyń ókinishi túk emes. Ózegiń bir órtenip, bir basyla jatar-aý. Qara qamystaı halqyńdy qanqyrǵynnyń aranyna matap berip, quldyqtyń qamytyna basyn suqqyzsań-odan óter zaýal bolmas. Azat eldiń azap tuzaǵy murnynan shybyn janyn shyrqyratyp syǵyp alǵansha túse qoımasa, áı, dúnıeniń keńdiginen, jalǵannyń jaryǵynan paıda ne?.. Urpaqtyń urpaǵyna aýysar kiriptarlyq, urpaqtyń urpaǵyna urlanyp kirer mesheýlik, beısharalyq, urpaqtyń urpaǵyna keter jasqanshaqtyq, kórbalalyq, urpaqtyń urpaǵyna aýysar qorlyq keshegi "arym-janymnyń sadaǵasy" deıtin tákappar ata-babalardy kórinde dóńbekshiter-aý. Qıyny sol ǵoı. Ádetińnen adasyp qalar bolsań, ǵurpyńnan ajyrap keter bolsań, saltyńdy salt atpen qýyp jete almas kúıge tússeń, dinińnen tiliń aıyrylsa, dilińnen diniń bezinse, áı, ondaı kúnniń týmaı ketkeni-aq jaqsy shyǵar da.

Endigi kúrsinis bıdiń kókireginen ytqyǵanda Abylaıdyń kózderi odan saıyn keń ashylyp, surǵylt júzdiń sýyq qany tipti qashyp qoıa berdi.

— Bıaǵa-aý! Oıpyraı, siz mynadaı bop kúńirenseńiz, biz aýyz jappaı shyryldap shyńǵyrýdan basqany tappaspyz-aý. Sonshama nege túńildińiz? Basqa basqany bilmeımin, dál qazaǵyńyz ózgeniń bárinen juǵasa da tilinen aıyrylmas-aý. "Óner aldy-qyzyl til" deıtin halqyńyzdyń sóz qadirin óz qadirinen de artyq baǵalaıtynyn bireý bilse, tap siz bilesiz ǵoı, Qazeke. Oqtan da ushqyr, ottan da ystyq tilimizdi táńirden kem kórmeıtin qazaq úshin shúrshitiń de, orysyń da oralyp shyǵyp, odyrańdap aldynan orap kete almas. "Sózim ólgenshe, ózim óleıin" deıtin alashtyń ár azamaty anasynyń tilin asyldyń asylyna balap kelmep pe edi?..

Qazybek basyn bir ızedi, bir shaıqady.

— Solaıy solaı-aý. "Táńirim tilimdi alǵansha, tánimdi alsyn!" deıtin qazaq ekenimiz ras. Baladaı ańqaý, sábıdeı sengish, nárestedeı ılanǵysh qazaq ekenimiz de aqıqat. Onyń ústine tez eliktegish, tym jelikkish qyzbalyǵymyz taǵy bar. Jel bergendi em kóretin, mal bergenge jan beretin qolq etkish bosandyǵymyz jáne de joq emes. Ózine laq ustatqan bótenge aǵasynyń qoshqaryn shyǵaryp beretin paıdakúnemdik deıtin usaqtyq ıektegen minezsizdikten arylyp ta kete almaı júrmiz. Osy kúıkiligimizdi, osy osaldyǵymyzdy erteńgi bizdi ýysyna jumarlap qysar álde orysyń, álde shúrshitiń paıdalanbas deımisiń. Myqtap paıdalanady. "Balańdy úıretem, jetkizem, jetildirem" dep jetelep alyp ketip, ne shúldirletip, ne mańqyldatyp ákelip, jelkeńnen túrtkilep otyratyn jendetińe aınaldyrmasyn qaıdan bilersiń. Ózińnen shyqqan ozbyrlar ózgeniń onyna, júzine tatıtynyn kórip te, sezip te júrmiz. Sol ozbyrlar kóbeıgen saıyn keýdeńnen janyńdy, kókiregińnen tilińdi tamshylatyp taýysa bastaı ma dep qorqam-aý, sultan. Óziń aıtqan asyldyń asylyna balaǵan tilin qazaǵyńnyń qanymen qosa tamshylatyp túgesetin bolsa, mynaý jalpaq jalǵannyń ózindeı bop jaıylǵan jalǵan dúnıeniń túz taǵysyndaı erkin josyǵan balasynyń janyna shynjyr qursaýdyń bosatpastaı bop ornaýyna ózimiz muryndyq bop júrmeımiz be? Sóıter bolsaq, eki dúnıeniń azaby men dozaǵyn osy bastan eskerýge nege tyryspasqa? Men kúńirensem-qabyrǵamdy qaıystyryp bara jatqan osy oı sumdyqtardyń zil batpan aýyrlyǵynan kúńirenem. Aldymnyń tuıyǵynan, jolymnyń buralańdyǵynan zapylanǵan sharasyzdyǵymnan kúıinem. Sońyna ilesken jurtyn ne orǵa qulatyp, ne jarǵa jyǵyp alatyn serkesin qaı eldiń qarǵysy atpaýshy edi. Qarǵys alǵannyń qaıyrly isiniń báriniń zaıa keterin de bir búıreginde árkimniń saqtap ótkeni de kerek-aý. Taý shóger, kól taýsylar-biraq máńgilik deıtin halyq ta máńgilikke jete almasa, tilinen, dilinen aıyrylǵan shala-jansar keýdesin súıretip árkimge bir kózin satqan kúldibadam músápir hal keshse, sol halyqtyń... halqyńnyń taýarıhtan óshkeni... kóshkeni emeı nemene. Sodan keıin de ótkenge salaýat dep bas shulǵyp ózińdi aldarqatý qaı aıdaryńnan jel eskize qoıar. Tynysh uıqy, kúmis kúlki taba qoıar bolsaq, onda ólgen ettiń, sóngen shoqtyń kúline kómilgenimiz ǵoı. Atyń bolǵanmen, zatyń joǵalsa, kóleńkeń kólbeńdegenmen, aryń artyńnan ilespese, aldyńnan kórinbese, qýys keýdeni qur súıretkenmen qaı ushpaqqa shyǵarmyz. Nárinen aıyrylǵan el qadirinen aıyrylatynyn qazir aıtpasaq, erteń keshigerimiz múmkin-aý. Barmaq tistep, san soqqanmen eshteńe tyndyra almassyń onda. Seniń ókingenińdi de, óksigenińdi de ózgeler turmaq óz ishińnen shyqqan ógeı tildi uldaryń-aq mazaqtap kúlip, ájýalap tabalap, ózegindegi órtti ústemeleı túserin oılap kórdiń be, sultan? Osyndaı oı qajaǵanda qaıda qashyp qutylarymdy bilmeı dombyraǵa qol soza berem-aý. Qara qaraǵaı ne desin. Eshki isheginen ne qaıyr. Zarǵa zar qosylady da. Sherge sher qabattasady da. Kúıik úni kúrsiniske toly bolsa, kúlki shaqyratyn qýanyshtyń aýyly qarasyn bir shaldyrar ma? Álde kóziniń aldy búrisken káriniń mańaıy únemi tumantyp turatyndyqtan bizdiki ýaıymy bitpes eski kókirektiń sendeltken góı-góıi me eken? Sol sendeltken góı-góı burynǵydan nege qoıý? Burynǵydan nege jıi? Sen sony aıtshy, Abylaı shyraq? Mynaý dalańnyń tus-tusynan burq-burq atylǵan shańynyń qoıýlanyp bara jatqanynan seskengen júrektiń syzdaýynan ba álde? Sol burqyraǵan shańdy sý seýip basardaı qudiretti áreketti qaı qıyrdan izdesek eken?

Qaz daýysty Qazybek bıdiń daýsy ádettegideı kúsheıe túsip, sálden soń ishki kúıiktiń jalynyna qanaty sharpylǵandaı báseńdeı qalyp, aıaq jaǵynda ysyldaı entigip estildi.

Abylaı mynandaı bop bar kirne-qoımasymen túgin qaldyrmaı túgel aqtarylyp túsken ystyq ishtiń malaǵamyn estigende, ózi de san qubylyp otyrǵan, endi aqsur júzge qyzyl sharby reń júgirtti.

— Úńilýden... ilgerige boılaı úńilýden de túńilý tabýǵa bolaryn oılamaıdy ekenbiz-aý. Siz aıtqan kepke shynymen ushyrar bolsaq, Qazeke, biz qyzyǵar, biz eliger ne qapty? Qalmapty-aý qasıet tutarlyq qadirli nárse. Ózimizdiń ozbyrymyzdyń dál solaı bolaryn men de sezem-aý. Ózgeler da ozbyrlyq jasaýdan eshbir aıanyp qalmaıdy. Dalamyzdyń shet-pushpaǵyn álden-aq dar-dar aıyryp jatqandar sol dalamyz talystaı bop tutas tıse, taspalap tilip, ultaraq qyp piship, kesip, keskilep tastaıtyny anyq-aý. Qaıda barsań-qandy qaqpan. Barmasań, qarmanbasań-onda tirideı úıtilesiń. Úıtetin de, uıpalaıtyn da mynaý irgeńdegi-oıratyń. Qytaı hýandıymen beıbit bitimin jasasyp alyp, endi eki alaqanyna kezek túkirip, qazaq dalasyna qantalaǵan kózin qadap, bas salýǵa daıyn-aq otyr. Bas salaryn ári eshkimnen, eshteńeden jasyrmaıdy da. Úshke bólingen qazaq handyǵyn úsh búktegi alaryna hontaıshynyń senimdiligi sondaı, álden-aq Qaldan-Serenniń aqyrǵan daýysy aýylymyzdyń shetinen estile bastamady ma. Men eń aldymen dál osy qara qalmaqtan seskenem.

Qazybek myrs etti.

— Tyshqanǵa mysyqtan kúshti jaý joq bolsa, qazaqqa qara qalmaqtan óter dushpan joq deısiń-aý, Abylaı, á.

Sultan ıegin shoshaıta bıge uzaq tesireıdi. İshteı: "Osy ulys bıine búgin birdeńe bolǵan shyǵar. Sharlamaǵan qıyry qalmady. Bıliginen tatyp, bileginen ustap keteıin dep kelgen men emes, tap bir osynyń ózi tárizdi. Álde ákkis bı tamyrymdy baspaq bop ár tóbeden bir bas qyltıtyp, aý quryp shyrmalap otyr ma?.. Oırattan qaýip tospaıtyn sıaqty ma? Aý, "Aqtaban shubyryndyny" sol jońǵar oıratynyń jasaǵanyn, qazaqtyń qanyn kól qylyp aǵyzǵanyn ózgeler umytsa da eliniń beli, ultynyń uly Qaz daýysty Qazybek bı umytýy múmkin emes qoı. Sondaǵy bul qaı bultarýy?"

— Qazeke, qara qalmaqtyń qazirgi dúrdıýin, qazirgi qudirettenýin menen de artyq bilesiz. Sol Qaldan-Seren kúni erteń-aq zeńbiregin bozdatyp, ot qarýyn shaqyldatyp, sansyz sherigin qaptatyp eń aldymen bizge, Orta júzińe tap beretinine kózińiz jetip otyr ǵoı? Solaı ǵoı?

Qazybek sultannyń kókshil ot tutanǵan kózderine muń syzy kúrkelengen úlken qońyr kózderiniń salqyn janaryn tosa qoıdy.

— Bilem. Anaý Ábilqaıyryńnyń da, sonaý Uly júzden Jolbarys hanyńnyń da tize qosyp, qaptalyńa kelmeıtinin de bilem. Ol ol ma, bodanyna ótkizip, buıdańdy qolyna shıyrshyqtaǵan qatyn patshaıymyńnyń da kómek bermek túgil Qabaq tanytpasyn da sezem. Biraq amal ne, úırenisken jaýyńmen taǵy jáýkemdesip, birde jyǵyp, birde jyǵylyp jataryńdy da jobalaımyn. Taǵdyrdyń jazǵanyn pendeniń oıbaıy buryp áketkenin, buzyp áketkenin áli bir kórgen emespin. Sonda da, Abylaı, sol qara qalmaqpen til tabysa bilgen jón bolar-aý.

Abylaı tez tutana shıryqty.

— Qalaı? Qaıtip? Aldyna kiriptar bop baryp, kisemdi moınyma salyp, etegine bas urmaqpyn ba? Sol eńkeıgen basty etigimen teýip jiberip, etpetimnen túsirerin esińizden shyǵaryp alǵanyńyz qalaı, Bıaǵa?

— Iile bilgen bas ıliktire de bilýi kerek, baýyrym. Keýdege tas tyqpaı, meıirim uıalatsań-etigi teber me, et júregi eljirer me bir táńirge aıan. "Usynǵan basty qylysh kespesti" burynǵylar aıtyp ketken. Men saǵan qara qalmaqtyń qaqpanyna tús, qaraýyna ot dep turǵam joq. Qaraılas halyqtyń oraılas qareketin birigip quryńdar demekpin. Qaldan-Serendi de tıtyqtatqan shashyrandy jurtynyń jadaý tirligi. Basy birikpegen bir tildi, bir dindi munǵul men oırattyń qudaı emes, qytaı ajyratqan alshaqtyǵy. Birińdi birińe, qazaǵyńdy oıratqa, oıratty qazaqqa aıdap salyp otyrǵan eki eldiń, sol eki eldiń patshasy men hýandıiniń saıasatyna boıla. Tereńine súńgip, túbinen súz. Betinen qalqýdyń olqysy da, talqysy da kóp bolady, sultan.

— Estir qulaq bolmadyny kóp aıtýdasyz, Qazeke. Kóńil kúpti jerde júrek qorqaq, júz jaltaq bolmaq qoı. Tyńdar qulaq tabylady-aý, sol aıtylǵan keńestiń oraıyna sáıkes istiń yńǵaıy úılese keter me eken. Gáptiń bári sonda ǵoı, Bıaǵa, — dep sultan áli de qıalata turýdy qolaı kórdi. Bı aldyndaǵy tostaǵan toly qymyzǵa qol sozdy. Asyqpaı syzdyqtata urttady. Murtynyń shalǵysyna juqqan aqty, sol qolynyń suq saýsaǵymen súrtip áketti.

— Ózgermes kún, aýyspas jyl bolmasyn esker desem de, salmaq saldy kóremisiń, Abylaı. Batqan kúnniń ataryn, jut artynan qut jeterin paıymdaıtyn dala perzentisiń. Adaspasyn dep aldyńnan qara kórsetsem, jolyńdy bógegeli tosqanym emes. Tóbede turyp tómenge kóz jiberseń, tóńiregiń keńeıip, uńǵyl-shuńǵylyn ashyp tastaıtyn. Sol tóńiregińe uzatqan kóńil kóziń ǵana bop baǵyt-baǵdaryńdy bajaılap sholyp, anyq betińdi nusqamaq bolǵanyma qasarysyp, keýdeńdi tars bekitem degenińe qınala bas shaıqaǵanymdy baıqasań bopty, sultan.

Abylaı qopańdap, qozǵalaqtap ketti. Oń-soly olqy tusynda qanat-quıryǵyn únemi bekemdep berip, aldy-artyn toltyryp otyratyn ulys bıiniń ózine jasaǵan bar jaqsylyǵyn, barlyq qamqorshylyǵyn urpaǵynyń urpaǵyna ýaǵyzdap ketýdi paryzy etip alǵan sultan, sol arqasyn tiregen Alataýdaı ardaqtysyn dál mynandaı renishti kúıge túsirgenine qatty kúıinip edi. Túıilińkirep baryp jazylyp ketken qabaqty jaqsy aǵasyna týra buryp, jarq etkizdi.

— Oý, Qazekem! Qadirmenim! Jolym jolyńyzdan, qolym qolyńyzdan qashan ajyrap edi. Betińiz burylǵan jaqtan nıetimmen tabylyp kelmedim be. Alystan boljaǵanyńyzdy jaqynnan jolyqtyryp, úılestirip júrgen kóp joqshylaryńyzdyń biri bolýdan jańylǵan kúnim bolmaǵanyn bilesiz ǵoı. Ózgermes kún, Bıaǵa, bolmaıdy emes, bolady eken. Ózgergen kúndi ózgertken kerdi tanyp baryp baıqadyq qoı. Aýysar jyldy aýystyrar zildiń salmaǵymen sezip baryp tanydyq qoı, Bıaǵa. Sizdi, óıtpese qınaltaıyn deıtin oı túgil túısik týyndaıtyn keýdeni týrap tastasamshy!-degende kózderi aıqyndala ashylyp ishki taza móldirinen habar bergendeı boldy.

Qazybek bı beri umsynyp qalyp, Abylaıdyń ıyǵyna oń qoldyń saýsaqtaryn tıgizdi.

— Aıttyń, Abylaıym! Sheshtiń túıtkildi. Ózegińniń ózimdeı ekenin, ózińniń ózektesim ekenińdi taptym! Araǵa sýyq sóz salǵandardyń sýmańdaǵysh tilinen zár tamaryn umytyp ketetinimiz jaman. Já! Olardyń buzyq oıy bolmasa túzik isi qaıdan bolsyn. Buzyq oıdan ózimiz aman júrsek, túzik istiń shylbyryn bosańsytyp almaspyz-aq, — dep keıin lyqsyp, biraz únsiz otyryp, keń kózderden meıirim tókti. — Sonymen Orynborǵa, jandaralǵa barmaqsyń, á?

Abylaı tez-tez shulǵyp qaldy.

— Ábekem... Ábilmámbet han birge baraıyq... birlesip kóreıik dep qolqa salǵan soń, keliskenim ras.

— Jón, jón. Bir qazaqpen emes, bar qazaqpen sóz baılasýdy qolaı kóredi-aý aq patshań... Á, patshaıymyń. Sondaǵysy qoltyǵyn ashý bolsa ǵoı. Áıtpese shekesinen qarap, shekireıip yzbarlanýdan aspas pa... Kóńildiń qobaljýy kóbeıdi ǵoı, Abylaıjan. Kóbeıtti ǵoı mynaý shebińe kep shekisip qala beretin qara shekpendiler. Kúshtiniń sesi ulǵaıǵan zamanǵa tap boldyq pa, álde álsizdiń shyryly dúmi myqtylardyń keýdesine jańǵyryq bop ta jetpeıtin kúńirenter kúnderdiń qushaǵyna kómildik pe, árkimge bir jaltaqtaýdan basqa sharamyz qalmaı da barady-aý. Jerińniń keńdigi-qudiretińniń moldyǵyndaı kórinýshi edi-aý buryn.

Búgin sol keń jeriń jan-jaqtan antalaǵan jyrtqysh kórshilerińniń kózin qyzyqtyrǵan, esin alǵan qyp-qyzyl qasiretińe aınalyp barady-aý. Orysyńa ózeniń men ormanyń, taý-tasyndaǵy altynyń men asylyń ońaı olja bop ózegin órtep jatsa, shúrshitińe sheksiz jazyǵyń, dalıǵan dalań erteńgi qumyrsqadaı qujynaıtyn úrim-butaǵynyń órisi men qonysyndaı bop silekeıin shubyrtsa, jalynyp, zarlap toqtata alarmysyń olardy. Eńirep jylap qaıtara alarmysyń óńmendegenderdi? Jalynyp zarlap etegin súıermisiń, eńirep jylap quly bop, qurbandyqqa shalynyp ketermisiń. Meni seskentetin de, shoshytatyn da osy qubyjyq kúdikter ǵoı, sultan.

Abylaı taǵy da tez tutandy.

— Etek súısek te, erteńimizge jer basyp aman jeter bolsaq, ázirshe basqa tilekke dármen sozýdy qoıa turý da qolaı tárizdi-aý.

Qazybek bı teńsele yrǵaldy.

— Aıtqam. Kezinde osy túsinikke men de uıyǵam,

Abylaı. Dalamyzdyń bir pushpaǵynda qalqaıyp kóleńke kólbetsek, sonaý býaldyr saǵymǵa oranǵan tóbelerdi budan keıingi keler san ǵasyrlardyń qushaǵynan azat qazaǵyńnyń erkin tynysty, shat kúlkili halimen qarsy alsaq dep arman da etkem. Ózgelerge de amanattaı ǵyp tabystaǵam. Ásirese sondaı sátterde kóbine kóp soltústiktegi kórshige-orystarǵa yńǵaılana qalatyn ishim de bar edi. Biraq... — taǵy kidirip, endi kózin juma túsip aýyr yńyrandy.

— Nege kidirdińiz, Bıaǵa? Sol yńǵaıyńyzdan búginde nege aýytqydyńyz? Orys-oırat emes qoı. Oǵan mal jaıatyn órisiń, qystaý salatyn qonysyń qajet te emes. Ózen jaǵalap, ıt ekesh ıt jemes balyq aýlaıtyn, tas terip, sýyrshylap in qazyp, topyraq arshıtyn tirliginen qazaqqa qandaı zalal men zıan bola qoımaq. Bodan bolmaımyz, odaq bolamyz dep sál sirese qalsaq, múmkin ılige ketse, basqa basqasyn qaıtemiz. Oıratqa qarsy ses bolar, shúrshitke qarsy es bolar tirek solardan tabylyp qalyp júrmesin qaıdan bilemiz. Úıde otyryp úreılene bergenshe, úıelep otyryp ýaıymdaı bergenshe, óstip te bir amaldap kórsek, táńir haqtyń oń kózi shalmas pa. Orys patshaıymy odaqtas bop, qanattas qylmas pa, — dep sultan ózi de senbes bir qıanǵa qıal júgirtti. Abylaıdyń dál myna boljamy áıteýir tek turmastyń tal qarmanýy ǵana ekenin bı de ańǵarǵan. Biraq taǵy da aınalsoqtap laǵyp bara jatqanyn jaqtyrmady.

— Abylaı, odaqtas bolýǵa sonaý Aqnazar, Táýekel tusynda bizdiń handyqtyń dúrildep-aq turǵan kezinde, Reseıdiń búgingisinen múlde álsiz shynjaý shaǵynda kelispegen sol aq patshalaryń, búgingi patshaıymyń kelise qoımaıtynyn ishińnen jaqsy bilip otyrsyń ǵoı. Orysyń da, shúrshitiń de bodan ǵyp buqtyryp alýdan, otarlap ezgileýden basqany kóksemeıdi ǵoı. Buryn osy orysyńa búıregim bura berýshi edi. Anaý Ábilqaıyrdyń óz aıaǵynan baryp bodan bolǵanynan beri qazaqqa jasaǵan óktemdigi men sonaý bashqurt bulǵaǵyn basýda kórsetken aıaýsyz jaýyzdyǵynan keıin janym jaman túrshigýde. Usynǵan qolyńdy qoltyǵyńmen qosa julyp alýǵa daıyn bop eki ıyǵyn julyp jep jatqan solardan aza boıym qaza bop denemdi sýyq shalǵanyn qaıtip jasyra alamyn. Sodan ba tún uıqymdy tórt bóletin qaýpimdi keýdemnen qansha qýaıyn-aq desem de, qaıta eselep ósirip alyp kelem-aý.

Jońǵaryń Jetisýyńdy jambastap, Altaı men Arqańda alshańdap júrgenimen kúni erteń-aq qudiretińdi taýyp, qasıetińdi tanyp qıqýlap tap berseń, tyrqyraı qashary aıdaı anyq. Al orysqa óıte almaısyń. Óıtkizbeıdi de ol. Ertis pen Jaıyqty jaǵalaı tas qamal, berik bekinis salyp, eki basty samuryǵynyń qos qanatyndaı qyp, qos tustan qysyp kele jatqanyn kóremisiń? Kelgen jerine kent salatyn, engen jerine bekinis ornatatyn orystyń áriden oılaıtyny osy emes pe. Qalasyn qalap salǵany-qazaqtyń dalasyna qazyq qaǵyp, máńgilik enshilep alǵany emes pe. Jerińdi enshilep aldy degenshe, úrim-butaǵyńdy bodanyńda buǵaýlap, otarynda ezgilep, moınyńa minip, ókpeńdi tepkilep birjolata turaqtap qalǵany emes pe. Jerinen aıyrylǵan eldiń kúni ne bolady. Eli buǵaýlanǵan erdiń kúni ne bolady. Erki tejelip, yrqynan aıyrylǵan úmittiń erteńine senim bar ma edi. Sergeldeńim osy ǵoı, Abylaı! Sendeltken shemenim de osy ǵoı, baýyrym!

Abylaı dál osylaı qıturqy oılardy buryn keýdesinen aýlamaǵan ba, aýlasa da artynyń osyndaı qubyjyq sýretter tosaryn eseptemegen be, endi ǵana erteńgi kúnderdiń aýyr salmaǵyn seze bastaǵandaı ıini túsip bara jatty.

"Apyraı, á! Myna dańǵyldyń aıtqandary ras-aý. Kent salǵany-keńirdegińdi kertip alǵany eken-aý. Qamal salǵany-amalyńdy alǵany da eken-aý. Nege eljirep ketti desem, eńsemdi bildirmeı eńkeıtkeli júr eken ǵoı. Jerdiń qunyn erdiń qunymen tóletpek bolsa, eldiń aqysyn kózdiń jasymen, keýdeniń qanymen aǵyzyp jiberip qunsyzdandyryp qana, múlik sózin de aıtqyzbastaı etpek-aý. Qaıran da shirkin dalanyń dańǵoı qazaǵy! Qabaǵyn bergenge tabaǵyn ala umtylatyn, tamaǵyn usynǵanǵa qarakóz qaraǵyn ustata salatyn ańqyldaq peıilińdi aqymaqtyqqa balaıtyn shólmek kóz, qysyq kóz kórshileriń qaıtip qutyrynbasyn. Qaıtip qana delebesi qozbasyn. Ien dalańda dalaqtap júrip ıek astyndaǵyny kórmeıtin, kórse de elemeıtin ańqaýlyǵyndy paıdalanyp basyńa baltasyn daıyndap, arýyńa qushaǵyn tosyp kele jatqan shólmek tústi qyzylkózderge kórindi óziń qazyp kirip, ata-babańnyń qanyn saýlatyp júrip kóziniń qarashyǵyndaı qorǵap kelgen jerin taqymyna basyp bergeli júrgenińdi bilmeıdi de ekensiń-aý. Odaqtas bolaıyq degen Táýekelge de, Táýkege de óń bermegen patshań bodan bolaıyn deseń árıne qolq ete túsedi. Óziń baryp quldyq qamytyn kıseń, óziń izdep baryp aıaq-qolyńa táýelsizdik kisenin salǵyzsań, ulyńdy qul, qyzyndy kúń etpeı ol shirkinderdi qudaı uryp ketip pe. Mıyǵynan kúlip qana otyryp, ózegińnen otyndy óshirýge, júregińnen jigerińdi alastaýǵa baryn salmaı nege tynshysyn olar. Baıtaq dalańnyń asty-ústin aqtaryp, arbalap tasyp, dorbalap urlap baryń men baılyǵyńnan jurdaı qylsyn. Sóıt te sóıt dep quldyq uryp ant berip, aq úıli amanat qyp balandy arandaı ashylǵan kómeıine tosa qoısań, el aldyna olar túspegende qaıtedi. Ózgelerden boıy ósip, oıy ozbaǵanda qaıtedi. Ózgeniń yrysyn da, namysyn da kertip jeıtin bolsa, kekirik atqan keýdeniń kekirttigi eselep óspeı jyn uryp ketip pe. Betińmen beıbit júrgen dalanda beıitińdi osy bastan saılap kele jatqan sol qarashekpenderge óziń baryp ózegińdi sýyryp berýge asyǵady ekensiń-aý. Ata-baba abyroıynan aıyrylaıyn deseń, osylaı eń aldymen eldigińe tuzaq salǵyzyp qylǵyndyryp baryp, jerińniń shuraıly tusyn altyn tabaqqa salyp ustata qoıýyń ǵana kerek eken-aý. Al abyroıdan aıyrylǵansha ajalyńdy taýyp, janyńnan aırylǵanyń táýir bolmas pa."

Sultan bıge ajyraıa qarady. Óz kóńilin anyq ańǵartqan júzin jasyrǵan da joq.

— Sózden em, erinnen dám ketetin kúnder shynymen týar bolsa, Bıaǵa, onda qat-qabattap jetken aýyrtpalyqty el basynan qalaı aryltarmyz? Arylta alarmyz ba? Aryltarlyq joldyń bir qyltasy kóriner bolsa, sol baǵytqa bastaý úshin aıanar kúshim, irker nıetim qalmas edi-aý. Barymdy salyp halqymnyń babyn tabýdan aıanbaspyn-aq onda. Amal bar ma, aıla ne? — dep shıryǵyp tústi.

Qazybek Abylaıǵa qatty rıza peıilimen qulshyna bas ızeı berdi.

— Sal baryńdy, baýyrym. Halqyńnyń babyn da, baqytyn da tap. Sen tap. Búlingendi emes birligimdi tiler túrińdi baqtym. Ádilet qýǵan janyńnyń aqtyǵynan shyryldaǵan únin de estidim. Qyl moınyńdy qylyshqa tósep, kelege túser kesektigińdi de baıqadym. El úmitin, el tilegin senen, ózińnen kútermin-aq, — dep bı senimin kádimgideı sezdirip otyryp, endi basqa oraıǵa oıysty. — Qara bastyń qamy-qańǵytyp keter turlaýsyz soqpaq. Túspe oǵan. Óziń de túspessiń. Baǵytyńdy bajaılap bere de qoımaspyn. Kóldeneńdep jolynda turatyndarǵa zárý de bolmassyń. Óz zerdeńniń ózgesheligi qut bolsyn. Shyjymmen ushyryp, shyrǵamen qondyratyn kúıkentaı emessiń. Tomaǵasy sypyrylǵan aqıyq qyransyń. Erkin qalyqtap, qaryshtap qanat qaq, barshynym. Bıikteginiń kóreri kop, sholary mol.

Sultan ıek qaqty. Kózderi ushqyndap-ushqyndap ketti.

— Aýjaıdy túıdim ǵoı, Bıaǵa. Alys-jaqyndy topshylaǵanda, kóńil yqylasynan kimder toıattamaq sonda?

Qazybek bı baıaý kúrsindi. Ystyq dem dirildep tógildi.

— Bir ańyz aıtaıyn. Kári qarsaq tuıaq serperde kúshikterine ósıet aıtypty. "Qoldaryńnan kelgenshe túlkiniń tuqymy quryp ketpeýine barynsha tirlik jasańdar. Túlki qurydy degenshe, ańshynyń ajal aýyzdy tazysy qarsaqqa aýady deı berińder" depti.

Abylaıjan, qara qalmaqqa-oıratqa jol tap. Solarmen til tabys. Bola alsań, odaq ta bol. Tize de qos. Syr ushyǵy-qara qalmaqta. Ol barda orys ta, shúrshit te qazaqqa qyrǵıdaı tıe almaıdy. Al kóshpeli eki el tize qosty ma, dalasy men taýyn erkin sharlaı da alady, erkelep jaılaı da alady. Dúnıeden oırat ozbasyn de. Osymdy baq. Orysqa da, qytaıǵa da óńińdi berseń de, ózegińdi ashpa, ishińe engizbe. Eńkeıip te synba, shalqaıyp ta sirespe. Shynǵa ótirik qossań da, ótirikten shyndyq izdeme. Ýáde berseń de, shyraı berme. İshke túıeriń kóp bolsyn. Kúshke salý-qıamettiń isi. Oǵan oraılasa da berme. Kópke shashar topyraǵyń az. Kóp shirkin kóptigin jasap syndyryp ta, sóndirip te ketýi yqtımal. Bir synǵan beldiń saýyǵýy qıyn. Bir sóngen ottyń tutanýy aqyret. Synbaý úshin kúresip baq. Sónbeý úshin jantalasyp kúres. Halqyńnyń endigi soqpaǵy da, úmiti de sende. Jaqsysy men jamanyn aıyra da, ajyrata da bil. Jalǵany men shynyn jikteı de bil. Jaqsydan jalǵandyq tilemeseń, jamannan shyndyq kútpeseń, súrleýiń dańǵylǵa aınalar-aý. Daýgeriń de, kýáń de keýdeńde birge túnesin. Qaı istiń de anyq-qanyǵyn túbirlep almaı, sholaq qaıtarma. El birde bala, birde dana. Balalyǵyn dana bolyp qorǵaı bil, danalyǵyn bala bolyp qoldana bil. Sonda ǵana halqyń ári qorǵanyń, ári armanyń bola alady.

* * *

Abylaı sultan shyǵyp ketisimen dombyrasyna qol sozǵan bı sol qoldyń saýsaqtaryn saǵaqtan shanaqqa deıin quldyrata júgirtip, quıqyljyǵan túıdek bir áýendi tógip-tógip jiberdi. Sodan soń saıabyrlaǵan salqyn yrǵaqty sonaý joǵarydaǵy eki perneden ǵana aýlap, ýildetip sozdy da, kenet "Elim-aılatyp" kúńirente jóneldi. Osy júrek ushynan qan shapshyta kúrsingen báıek ýil qorǵansyz da dármensiz kúıde jan-jaǵynan temir qursaýdaı bop qysyp, qorshap kele jatqan ashqaraq kóz, qurysh sheńgel, temir azýly kórshilerine jaltaqtaı qaraǵan eliniń dál qazirgi sharasyz shyrylyndaı bop óziniń sheksiz dalasynyń seńgir taýlarynyń melshıgen qara jartastaryna muńy men sherin shertip jatqan edi...

Úshinshi kitaptyń sońy

---