InfoHub Logo

KINOPOVEST

* * *

Shańqaı tús. Shyrqaý. bıikke shapshı kóterilgen asqaq án kók tósin tesip óterdeı sharyqtap barady. Kúmis tamshydan shashý shashqan saýmal kól jaǵalaýyn lyqsı soǵa tyńdaıdy ándi. Altyn kúnniń sáýlesine shomylyp, salqyn samalyna keýdesin tosqan keń jazyq raqattana simiredi sol ándi. Jazyqty etekteı qatar túzeı qalǵan bıik qaraǵaılar sulý áýezge tamsana uıyp, qybyrsyz múlgıdi. Zeńgir kókke tákapparlana ıyq ósirgen taý Kókshe mańaıyndaǵy jasyl úkili "taqıa" kıgen tóbelerge sestene qarap, shyrqaý ándi qaqpaqyldap tur.

Osy ásem ándi tómendetpeı, birinen soń biri ilip áketip, ekpindete kótermelegendeı tıtr sózderi tómennen joǵary lyp-lyp ótip jatyr. Eń sońynda fılm aty — "Birjannyń sońǵy juldyzy" degen úsh sóz búkil ekrannyń jartysyn alyp shyǵa kelgende, boıdy ertken ásem ánge qulaq jarǵaǵyn osyp túsken oqys shyńǵyrǵan daýys kep kıligedi. Án tıylyp, endi osy ashshy daýys kúsheıip turyp alady.

Tórt qulaqty eski beıit. Bir qabyrǵasy opyrylyp qulap qalǵan. Shyńǵyrǵan álgi ashshy daýys bet taqtaıy synǵan qabirdiń ishinen estilip tur. Qorsyldap shyńǵyryp, jantalasa joǵary shapshyp, talpaq tanaý semiz megejin qabirden shyǵa almaı jatyr.

Shalqar kól. Jaǵasyndaǵy belýardan keletin kók quraqqa qonys teýip jatqan bosqyn pereselen orys mujyqtary. Búldirgen terip júgirip júrgen balalar. Kúrke, shalashyn tigip abyr-sabyr bop jatqan úlkender. Kóldiń saıazdaý tusynda úıezdep turǵan sharýa kóligi — doǵa jaldy, jýan sińirli, shombal deneli orys jylqylary. Batpaqta qorsyldap shoshqalar raqat kúı keshýde.

Ártúrli daýystar jamyrap estiledi:

"Tátá," zemlánıka! Ia, ıa, ee pervyı ývıdel!"

"Sámen! Zakolı kabana!"

"Oı, gde je on? Netý kabana-ot. Propal okoıannyı!.. "

"Oh, kakoı raıskıı ýgolok! Horosha ty dolá ınogda mýjıskaıa!"

"A gde je basýrmany?"

"Ne basýrmany onı voobshe, a kaısakı. Narod, govorát, dıkıı. Odnı golovorezy"

"Nehaı, moıa berdanka vseh ostanovıt!" "Ne-a, Matveı! Nadobno jıt s sosedamı v mıre".

Sáıgúlikteriniń taıpalǵan jorǵasymen úılestire bir ásem ándi bir únmen, bir leppen shyrqata sozyp kele jatqan ádemi kıimdi, ásem sándi top kóldiń tústigindegi jaıdaq tóbege shoqytyp shyǵa kelip, irkilip toqtaıdy. Bári tómendegi bosqyndar aýylyna kóz tigip qalǵan. Jaqyndap kóringende Poshtabaı jáne onyń nókerleri ekeni anyqtalady. Qatýly júzderdiń qabaqtary túsip ketken. Sebebi, áne týǵan jerdiń topyraǵy jat tabanynyń astyna túsipti. Saýmal kólin dońyz aramdapty. Qysasqa shydamaı kijingen, yzalanǵan, aıbat atqan dostaryn Poshtabaı áreń tıyp toqtatady. Týǵan jerin bótenniń tabanynan bosatyp, el birligin saqtap qalar el aǵasyn ańsaı izdegen ashýly jigit keri burylyp, tobyn bastap, tóbeden aýyp túsip, kózden tasa bolady.

* * *

Úı ishi alakóleńke. Azap shege qınalǵan kelinshektiń bet-aýzyn ter jýyp ketken. Dóńbekshigen kelinshekti áldekimniń qos qoly demep otyr. Yshqynǵan daýys. Yńyranǵan ún.

Tarbıǵan saýsaqtarymen áıel kórpeni tyrmalaı ýystaıdy. Selkildeı kúshenedi. Janushyra aıqaılaıdy.

Tolǵaq býǵan kelinshekke eki kempir, bir áıel kómektesýde. Bárin de áldebir úreı bılegen. Kempirdiń biri oramaldy sýlap, jas toqaldyń mańdaıyna basady.

Qaljyraǵan deneniń ashshy daýysy aýyl ústin alyp ketken.

* * *

Atqan tańdy án áldılep tur. Qosyla shyrqaǵan ásem, asqaq, ashyq daýystar quıqyljı sozylady.

Alqyzyl qyzǵaldaq kómkergen qyrqadan asyp túsken salt attylar — Birjan sal men onyń nókerleri. Shetinen jas peri — aqyn, ánshiler. Elden erekshe saldardyń salpynshaq, oıý-órnekti kıimderi — zerlep ádiptegen shalbar-beshpeti anadaıdan kóz tartady. Juqa zerli matadan tikken at kejimi, er qasyna qaqtaǵan kúmis tabaqqa ornatqan injý-marjandar jalt-jult etedi. Jigitterdiń keıbireýi uzyn aıdaryn órip tastapty. Úsh-tórteýi er qasyna tiregen baldaqqa artqan bilegine búrkit, qarshyǵalaryn qondyryp alypty...

Áne. kóńildi kúlki jazǵy tańnyń saf aýasyn tilip tústi. At ústilik ázil-qaljyńnyń jarasymdy kúlkisi ol. Ony mise tutpaǵandaı keıbir óspirim bozbastar áredik er ústine tik turyp alyp, quıǵyta jóneledi. Al qolyndaǵy syrnaıyn qulashtaı sozǵan ázilkesh jas jigit jelip kele jatqan bir túıeniń qomynan ekinshisine sekirip ótip, ushqyrlyq kórsetip barady.

Kenet ázil men kúlki sap tyıylyp, kerbez top kilt toqtaıdy. Júz bitken oń jaqqa buryla, tesile qarap qalǵan.

Ormannan shyǵyp kele jatqan orys pereselenderiniń arbaly shaǵyn kóshi. Arba ústindegi qalqalardan aryp-azǵan mujyqtyń, bala-shaǵanyń úreıli júzderi kórinedi.

Qarsy kele jatqan sal tobyna japaqtaı qaraǵan áıeldiń qolyndaǵy shúberekke oraýly bala shyryldap jylap jatyr.

Kóshtiń eń aldyndaǵy boldyryńqyraǵan at áreń súıretken arbanyń ústindegi adamdy (sirá, máıit bolar) túgel qymtaı jaýyp tastapty. Arbanyń arysynan ustap, táltirekteı ilesken áıeldiń kóz Jasy mólt-mólt tamady.

Attylar jaqyndap qaldy.

Eski-qusqy toly arba syqyrlaýyn kúsheıtkende, kósh toqtaýǵa aınaldy. Kileń qarager atty, aq túıeli, búrkit-qarshyǵaly sándi-saltanatty kıimdi Birjan tobyna kóshtegiler ári úreılene, ári tandana qarap qapty.

Kenet túıelerdiń biri baqyrdy-aı kep...

Sol-aq eken máıit tıegen arbadaǵy at qatty úrkip, aspanǵa shapshyp, jetekti teýip, shilıasyn úzip, aıdalaǵa beze qashty.

Kósh toqtady. Áıelder balalaryn jasyryp jatyr. Mujyqtar qoldan jasaǵan berdeńke myltyqtary men soıyldaryna jarmasty. Kózderde úreıli qorqynysh tunyp tur.

Shyǵańdap úrikken atqa pirselender de, saldar toby da qarap qalǵan.

Áne, nókerlerdiń biri — alpamsadaı jas jigit atyn borbaılata qýa kep jóneldi. Árıne, qashaǵan qýdyrǵysh mashyq erkine qoısyn ba. Jonarqanyń bulshyq etteri bult-bult oınaǵanda, qap-qara aıdary shubatylyp barady. Jigit er qasyndaǵy arqanyn shıratyp, "Ýa, arýaq!" dep arqyrata aıqaılap, buǵalyqty qashaǵannyń moınyna dáldep tastap kep jiberdi.

Bir jerge shoǵyrlanǵan mujyqtar sondaıdan jaqyndaǵan jigitke "qaıtarar ma atty, qaıtarmas pa?" degendeı únsiz tesilip tur. Shyryldap áldebir bala jylady.

At jetektegen jigit Birjanǵa qarady. Bóten adamdardyń kezdesýin jaqtyrmaı turǵan sal ıegin qaǵyp qaldy. Sol-aq eken álgi jigit mujyqtarǵa jaqyndap baryp, arqannyń ushyn laqtyryp jiberdi. Atty ustaǵan mujyqtar arqandy qaıtaryp berip, daýystap alǵys-raqmetin jaýdyrdy.

— Spasıbo, mıl chelovek!

— Hot ty ı basýrmanın, da blagoslavı tebá tvoı Bog!

— Otdarıt by ego...

Arqan ustaǵan qolyn shóppen jıirkene súrtken jigit óz tobyna qosyldy.

Mujyqtar atty arbaǵa jekti. Sol sát quıyn úıirgen jabý sypyrylyp, máıit ashyldy. Óńi ábden qaraıyp ketken adamnyń eki qoly keýdesiniń ústinde aıqasyp jatyr.

Qabaǵy túıilgen Birjan teris aınaldy. Osy kezde ekinshi qyrqadan soıyl-shoqparly on shaqty adam shyǵa keledi.

Pereselender úreılene shýyldap, arbalaryna minip, myltyq-shoqpar, aıyr-baltalaryn yńǵaılap ustap, saq otyr.

Birjan beıtanys jigitterdi aıqaılap toqtatty.

— Jón-josyqsyz júrgen kimsińder? Qarashekpenderdi nege qýalap kelesińder?

Jigitter saldy tanyp qap tus-tustan shýyldady.

— Olardy bir shertip qaldyq pa eken, Birjan aǵa!

— Qaıta biz olardy kúzetip kelemiz-aý!..

— Jón sóıle! — dedi Birjan.

— Anaý arbadaǵy máıitti kórdińiz be? Kórseńiz, ata-babalardyń qasıetti topyraǵyn dinsizderdiń aram súıegimen bylǵatqymyz kelmeıdi! — dedi jigitterdiń eresegi.

— Qaıtip?

— Kápirin kómdi degenshe, kireshin ornatady. Al ol kireshi bizdiń kıeli topyraqty aramdaıdy!

Birjandy qaınar ashý qysady. Tebinip qalyp, qaragerin atqytyp arbaly kóshke keledi de, atynyń aıaǵynyń astyna qamshysynyń sabyn baǵyttaıdy.

— Qabirdi tap osy jerden qazyńdar! Osynda kómińder!

Mujyqtar árıne túsinedi. Apyl-ǵupyl jer qazýǵa kiriskende, soıyl-shoqparly jigitter oıran-topan julqynady. Ásirese alǵashqy serkesymaǵy qatty ashynǵan.

— Birjan aǵa! Mynaýyńyz ne sumdyq?!

— Dinsizge qoınymyzdy ashqanymyz ba?

— Búgin únsiz kónsek, búgin máıitin bógetsiz kómgizsek, erteń bútin dalamyz kireshiniń astynda qalmaı ma? Dolyrǵan sal qaınar ashýdyń qyzýymen álgi serkesymaqtyń omyraýynan shap beredi.

— Esi aýysqan esalańdar! En dalańmen máıitti sasytyp tasý — adamdyq qasıet pe? Sonda sender mal baǵýdyń ornyna máıit baǵýǵa shyǵyp pa eńder? Tez jónderińdi aıtyńdar? Beıbastaqtaryn betimen jibergen qaı aýyl?

— Ázekeńniń... Azynabaı bolys aýylynanbyz. Mujyqtar máıitti jerlep bolǵan. Qalshyldaı jylaǵan áıel úıilgen topyraqty qushaqtaı jyǵylady. Qasynda qaıyń butaǵyn ustaǵan bala qybyrsyz tur.

Birjan balanyń qolyndaǵy shybyqty alyp, kórtopyraqqa shirene tyǵady.

— Budan bylaı osylaı jerleıtin bolasyńdar! Únsiz bas shulǵyǵan qarashekpenderge óshige qaraǵan sal atyn buryp alyp, tebinip qalady. Ánshibektiń ónerpaz serikteri attaryn osqylaı qamshylap, dúrkireı ilesedi. Bógelińkirep qalǵan Azynabaı jigitterine Birjan aıqaı salady.

— Erińder sońymnan! Bol! Tez!

Sálden soń ań-tań kóshti artqa tastap, attylar munaryn shubaltqan dalaǵa súńgip, sińip ketedi.

* * *

Besin. Áldekimdi bir qýyp, bir ustap qamshy jaýdyryp ekilenip kele jatqan at oınatqan topqa Birjan nókerlerimen qarsy kezdesedi.

— Assalaýmaǵaleıkým, Birjan aǵa!

— Apyraı, ózińizdiń kezdeskenińiz jaqsy boldy-aý. Jákeń, Janbota bolys izdetip... Sizdi qaıdan tabamyz dep edik...

Birjan sálemdi qabyldamaı, tiksinip tur.

— Mynalaryń kim?

— Mujyq qoı!

— Qarashekpenniń dál ózi, aǵa!

Aýyldyń belgili tentegi, Janbotanyń qolshoqpary Ystybaı ysqyryndy:

— Aýzy túkti sary orys deýge tilderiń barmaı tur ma, oı, óńsheń ynjyq! — dep ashýly shabarman álgi ekeýdi tartyp-tartyp jiberedi. — Aýzy túkti sary orys bul, Birjan aǵa! Sary orys!

— Kórip turmyn. Nege shyrmadyńdar? Súıretip qaıda aparmaqsyńdar?

Ystybaı ejireıedi. — Áýlıeniń beıitine! Búkil ıisi Kereıdiń atasy bolǵan áýlıeniń beıitine!

Birjannyń túsi kúreńitip ketedi.

— Nemene, Áýlıeń qarashekpendi shaqyryp pa? Álde qabirime qarashekpendi dyryldatyp ákelińder dep aıan berip pe?

Ystybaı da osal emes.

— Aıan-paıan!.. Mazaqtamańyz, sal aǵa! Qamshymnan qan tambaǵaly biraz boldy. İzdegenge suraǵan! Qudaı búgin jolymdy berip, myna mujyqty qolyma túsirdi. Qurban qyp shalam! — dep jigitterine aıqaı salady. — Tart! Súıret! İrkilme!

Birjan atyn bir-aq ytqytyp qalyp, Ystybaıdyń tizgininen shap beredi.

— Toqta, dúleı! Toqtat jaýyzdyqty!

— Jaýyzdyq deımisiz?! Jaýyzdyqty men emes, aldymen orystar jasaǵan. Jiber, Birjan aǵa! Buzba sertimdi!

— Sert deımisiń? Sert dep órt tastaǵaly turǵanyńdy bilmeısiń, Ystybaı! Azdyrma jastardy! Zulymdyqpen aýyzdandyrma! Aralastyrma aramyńa ini-baýyrlaryńdy! Qaıtyńdar!

Jastar shýyldap ala jóneledi.

— Birjan aǵa, bular... mujyqtar áýlıeniń beıitin qorlapty!

— Sasyq dońyz she, álgi qorsyldaǵysh pálesi, sol sasyq nemesine áýlıeniń beıitin taptatypty.

— Qabirdiń ústine qulatyp túsiripti!

— Joq, ózi qulaǵan ǵoı.

— Kelmeı jatyp qorlaıdy. Bara-bara kún kórsetpes bul shoqyndylar!

Ystybaı bir julqyp, saldyń qolynan tizginin bosatyp alady.

— Estidiń ǵoı, Birjan aǵa! Qorlaný osyndaı-aq bolar. Áýlıemizdi dońyzǵa taptatqan eldigimizdiń ne qasıeti bar? Jo-oq! Mátúshkesin saýlyqtaı mańyratyp, baranshýkterin qozydaı jamyratyp myna sary orysty tap qazir áýlıeniń basynda qurban ǵyp shalmasam, maǵan sert! Bógelme endi Áket! Dyryldat!

Ashýly Birjan Ystybaıdy qamshymen tartyp jiberedi.

— Boqty dyryldatarsyń! Dońyz qabirge qulasa, ol — mısyz maqulyq! Dońyzben sonda dońyz bolmaqsyńdar ma?

Saldyń yzǵarynan yqqan jastar báseńdese de, yńǵaıynan áli qaıtpaı tur.

— Dońyzyn da, mujyǵyn da aıamaý kerek!

— Bireýin óltirsek, basqasy jasqanady. Kelmeıdi sonsoń bul jaqqa qarashekpender. Almaıdy jerimizdi!

Ystybaı bir jaq shekesi dolyryp isinip shyǵa kelgen betin kóldeneńdete tosa, jylansha ysyldady.

— Áýlıege keri keldiń, sal! Mujyq pen dońyz qurly kórmediń áýlıeni. Atar arýaq! Tabar seni! Biraq aıamaspyn! Seni de, anaý bar mujyqty da, myna qarashekpendi de! Óltirermin muny! Órtermin poselkesin!

Birjan zándemige túrshige qaraıdy:

— Bar! Shap! Qırat myqty bolsań! Erteń taǵy on poselkesi kelsin! Biraq osylardy dalaǵa, bizdiń araǵa seldeı qaptatyp aıdaǵan aq patsha ekpinin toqtata alarmysyń? Qudiretti bolsań, Ystybaı, sol ekpinmen pereselendi topyrlatqan kúshti tıyp bershi maǵan! Toqtatshy dalama tónip kele jatqan bosqynnyń daýyl betin! Ǵumyr boıy quldyǵynda óteıin sóıter bolsań.

Jastardyń sanasyna endi sańylaý engendeı saıabyrsyp qalypty.

— Apyraı, sonysy bar eken-ay!

— Bireýin óltirseń, beseýi qaptaıdy, á!

— Sonda qorlyqqa qarsy túk isteı almaǵanymyz ba?

— Suraýsyz kelip, jaılaýymyzǵa osylaı basa-kóktep qona berer me, Birjan aǵa?

Birjan solyqtaı kúrsindi.

— Bilmeımin... Ózim de úgilip bittim... Erteń jandaral kelmek. Janbota, Azynabaı bolystar osy jaǵdaıdy oǵan aıtpasa... onda...

— Já! Biliktiler sheshetindi bilekpen kesem dep áýre bop bas qatyrmaıyq! Ákijan, shesh mynanyń aıaq-qolyn! Áý, Ákijan, bol!

Ákijan Ystybaıǵa jaltaqtaı qarap turyp, Birjanǵa burylady.

— Á-á, nege shesh dedińiz, Birjan aǵa? Sheshsem, qashyp ketpeı me?

— Qashyp ketpeıdi, Ákijan, qaıtyp ketedi ol. Ash-jalańash mujyq — ózim men ózińdeı. Qańbaq qylǵan tirligi qýdy bul miskindi. Tentirep jetti sonsoń dalamyzǵa. Gáp munda emes. Ózgelerde! Ókpege tepkish temir óktemdikte, Ákijan!

Ózine umsynǵan aqyn qolyn kórgen mujyq bas ızep sóılep tur.

— Hotá ıa ne ponımaıý, no ty prav, mıl chelovek. Vsúdý mýjıký ne sladko. Dalı po morde v Raseı. Daıýt ı v stepı. Kýdy nam teperıcha podatsá?

Ákijan atynan sekirip túsip mujyqqa betteı bergende, Ystybaı aqyryp qalady.

— Qaıt keıin!

Ystybaıdyń doıyry kóterilip, sýyldap tilip túsýge daıyn-aq qalǵan-dy. Osy sátte óz tobynyń jigitteri Ákijan men Ystybaı arasyna suǵyna kiredi. qamshy eriksiz sylq túsedi. Atyn borbaıǵa bir tartyp Ystybaı aýylǵa qaraı quıǵyta shaýyp ketedi.Ákijan arqandy sheship, mujyqty bosatady. Sary jıren saqaldy mujyq uıyǵan bilegin sıpalap birer attap Birjanǵa jaqyndaıdy. Oń qolyn aldymen tósine basa, sonsoń jerge tıgize, keýdesin ıip tájim etedi.

— Ogromnoe spasıbo moı nevedomyı, no blagorodnyı spasıtel! Ýbedılsá, chto velıchıe dýshı vstrechaıýtsá ı v dıkoı stepı. Prımı moe blagoslovenıe!

Birjan ıek qaǵady.

— Qaıt! Kete ber, músápirim! Bosandyń!

Sal atyn tebinip, júrip ketedi. Nókerleri de, burynǵy Aznabaı jigitteri de salǵa únsiz ilesedi.

Kóz ushynda qybyrlap mujyq ketip barady. Kúbirlep sóılep barady.

* * *

Kıiz úıde salqyn rendi Azynabaı myrzasyna álsin-álsin kóz tastap qoıyp, qunjyńdap aq qaǵazǵa áldene túrtkilegen pesir ekeýinen basqa jan joq.

Azynabaı patsha aǵzamǵa hat jazǵyzyp otyr. Aıtar sózin oılanyp qap bógelgen kezde otaý úıde tolǵatyp jatqan eń kishi toqalynyń aıqaıyna sál-pál qulaq túredi de, qabaǵyn tyrjıtady. Qatty qınalǵanyn bolys biraq óńinen onsha sezdirmeıdi.

"Asa uluǵ mártebelim!.. Bizdiń eki halyqty baılanystyryp jatqan baýyrmaldyq hám ınabattylyq qasıetter úshin Sizdiń bek danyshpandyǵyńyzdan meńerban kútem... Reseı quzyryna óz erkimen engen bizder — ulan dalanyń uldary aq patsha aǵzamnyń týy astyna ózimizdiń adaldyǵymyzdy hám Ózińizdiń bıik sharapatyńyzdyń arqasynda jasalǵan kelisimde dalamyzǵa kazak-orystyń esepteýli mólsherde turaq jaılary salynady delingen.

Alaıda búgin bizder bek qamyqtyq. Orys pirselenderiniń mólsherden tys alǵashqy kóshi dalamyzǵa shubyryp ene bastady. Bul jaǵdaı barshamyzdy — eldi de, el basshylaryn da qatty alańdatyp otyr. Keı jerlerde qaqtyǵys bolyp, qan da tógildi. Reseı úkimetiniń bul asyǵys háreketiniń arty nasyrǵa shabýy múmkin. Dini men tili bólek, dástúri men salty basqa eki halyqty tez aralastyram deý — túsinispestik týyndatyp, soǵys órtin salýy haq...

Osy úshbý hatymdy Sizge Ombydan bizge shyqqan joǵary mártebeli jandaraldan berip jibermekpin.

Asa uluq mártebeńizge degen senimdi qyzmetshińizdiń belgisi retinde Ózińizge joldap otyrǵan asyl tuqymdy arabı otyz sáıgúlikti hám altyn jambyny qabyl alýyńyzdy qol qýsyryp ótinem..."

Taǵy da yshqynǵan áıel daýysy. Selk etken Azynabaı tisin egeıdi. Jaq etteri shıyrshyq atady. Tabaldyryqtan ishke Poshtabaı attaıdy.

— Jandaralǵa ataǵandardy daıyndadyńdar ma? Sáıgúlikterdi óziń tańdadyń ǵoı?

— Ázeke, qam jemeńiz, bári daıyn. Anaý... álgi sońǵy tapsyrmańyzdy da tıanaqtap qoıdym!

— Já! Múńkitpe! Bara ber!

Poshtabaı shyǵady. Esikten ekpindeı engen jigit qolyn keýdesine tósep, basyn ıedi.

— Iá! Aıta ber!

— Ázeke, aýylǵa Birjan sal kele jatyr. Men ádeıi sizge aıtqaly olardan ozyp keldim!..

Azynabaıdyń júzi jylyp sala beredi.

* * *

Aýyldyń montany, buıyǵy tirligi sátte ózgeredi. Jan-jaqtan qýanǵan, lepirgen daýystar estiledi.

— Alaqaı! Saldar kele jatyr! Sal-seriler!

— Birjan saldyń ózi! Seri-peri nókerlerimen!

— Qaıran ánshibek osy aýylǵa at izin salmaı ketip edi, kóńli qalaı tústi eken?..

— Saldardy durystap qarsy alyńdar! Áıtpese taǵy ókpelep burylmaı ketedi.

— Oıbaı-aý, qyz-kelinshekter qaıda ketken? Tez jınalsyn!..

Aýyl syrtyna umtylǵan qatyn-qalash, bala-shaǵa.

Otaýdyń qasynda mal soıyp jatqan jigitter de qoldaryn jantalasa jýyp, súrtip, attaryna qona sala, quıǵyta jóneledi.

Aıqaı-shýǵa abalaǵan ıtterdiń daýysy qosylǵanda, qyzýly júzderdiń jalyn shashqan kózderi órt tutatardaı seziledi.

* * *

Jaǵada shashylyp jatqan qyzyldy-jasyldy oramal-kóılek.

Ózende qyzdar shomylyp jatyr. Bir-birine sý shashyp oınap, ańqyldaı kúlip, máz-meıram.

Jaǵadaǵy tas ústinde eki kelinshek otyr. Jalańash aıaqtaryn sýǵa malyp, bir-birine kúlimdeı qaraǵanda, dýyldaǵan qyzýly júzdiń qara kózderinen ot shashyraıtyn tárizdi. Etekteriniń sýyn syǵyp, qolań shashty saýsaqtarymen salalaı taraǵanda, aq baltyrlar jarqyrap ash belderi solqyldaıdy. Sýdaǵy qyzdarǵa kóz astymen qarap qoıyp, sybyrlasa sóılesip otyr.

Ózennen jaǵaǵa Láılim shyǵady. Áli tolysa qoımaǵan balaýsa deneniń názik symbatyn, erkelik tunǵan úlken qara kózder odan saıyn áserlendire túskendeı.

Láılim kelinshekterdiń qasynda kóıleginiń sýyn syǵyp jatyp, álgilerdiń sózin estip qalady.

— Ázekeń orys jandaraly keledi dep shabynyp-aq jatqan kórinedi... — dep kúlip jiberdi. — Ananyń... jandaraldyń murty, Átekem aıtady, oıbaı-aý, keremet uzyn eken, seniń Erbolyńdiki onyń qasynda túk emes. Shıyrshyqtap orap qoıady deıdi.

Qasyndaǵy kelinshek syqylyqtaıdy:

— Murty uzyn bolsa, uzyn-aq shyǵar... Áı, basqasy jaǵynan meniń Erbolymmen eshkim talasa almas!..

— Sen,.. qyz-aý, oıbaı, onda jandaraldikin de baıqap kórseńshi... Ázekeńniń osy jandaralmen áldebir qıyn túıindi sheshpek bop asyǵýy kerim desedi. Sol úshin tipti bolys qaınaǵa... — kelinshek ernin qurbysynyń qulaǵyna taqap sybyrlaı jóneldi. — álgi murttyń qoınyna bizdiń bir qyzdy salmaq bopty!..

— Qoı, eı! Oıbaı, suńqadam! Kimdi?! Áı, Quralaı, aıtshy! Kimdi laıyqtapty, eı?

— Óı, óziń ólip tústiń ǵoı! Shynymen onykin de kórgiń kele me?.. Já-já, qyz-aý, burtıma... — sýdaǵy qyzdarǵa ıek qaǵady. — Analardyń birine aıamaı tóleıtin de kórinedi.

— Oı, dinsiz! Óz qyzyn ǵoı tósemeıdi ol!

Láılim sýǵa jaqyndap tabanyna jabysqan qumdy shaıa bastaıdy.

Aýyldan quıǵytyp jetken jigit aıqaı salady.

— Áý, qyzdar! Oıbaı-aý, ne ǵyp tursyńdar? Birjan keledi! Arqanyń aqıyǵy sal Birjan! Qyz-kelinshek aldynan tosyp alsyn dep myrzanyń ózi buıyrdy! Tez keptirinińder! Áıtpese sýdan shyqqan sýyrdaı súmireıgen senderge pysqyrmaıdy ol!

Sol-aq eken qyzdar jarq-jurq atylyp, jaǵaǵa umtylyp, kıimderine jarmasady. Birjan atyn estigende dir etip, basyn kóterip alǵan Láılimniń kózi jaınap sala bergen. Aýylǵa qaraı lap qoıǵan qyzdardyń sońynan endi ǵana esin jıǵandaı júgire jóneledi.

* * *

Birjan toby aýylǵa jaqyndap qalǵan. Aýyl syrtyndaǵy kútip turǵan halyq aıqaılaı dýyldap, qarsy júrip barady. Saldy tórt-bes qyz-kelinshek, qalǵandaryn da qoshemetshi jurt at ústinen kóterip alyp, on qadam attap baryp, kilem ústine túsiredi.

Salǵa on eki qanat aq orda aýyl shetine tigile bastaıdy. Úı tóńiregi de ý-shý, kóńildi ázil-qaljyń.

Úı tigýshilerdiń arasynan Láılim de anda-sanda bir kórinip qalady. Áne, kún shalmaǵan áppaq júzi keregeniń tor kózinen syǵalap tur. Sáýle men kóleńkeniń arpalysynda qara kózder birde kórinip, birde joǵalady. Láılim qolynda uzyn ýyq. Álgini qaı tustan shanysharyn bilmeı, betaldy qozǵalady. Óıtkeni onyń bar yndyny Birjanda ǵana. Alaýlaǵan júzdiń tańyrqaǵan, áldene kútken kúlimkózi ǵana ásem. Áldenege súrinip ketken Láılim aıaqqa oralǵy bolǵanyn uqpaı, kózi men kóńilin kóptiń ortasynda turǵan Birjan salǵa baılap qalǵan.

* * *

Jyrtyq týyrlyqty qarasha úıdiń aldyna Poshtabaıdyń áıeli — Qaraǵyz on qoı aıdap keledi.

— Ýaı, Sary apa! Oıbaı, Saqyp! Sary apa bolmaı ketkir! Qaıda quryp kettiń? Shyqsańshy, sary mystan! Daýysym qarlyqty ǵoı. Sharýam bar sende!

Úıden kónetoz kıimdi, júdeý júzdi biraq sulý bádendi mosqal áıel — Saqyp — Láılimniń sheshesi shyǵady. Qaraǵyzǵa bir, qoılarǵa bir japaq-japaq qaraıdy.

Qaraǵyz aıaq astynan tili baılanǵandaı áıelge "qoılar seniki!" degendi qolymen ymdap túsindire bastaıdy.

Saqyp edireıe qaraıdy:

— Jarqynym, neni ısharattap tursyń?

Qaraǵyzǵa qaıtadan til bitedi.

— Qudaı berdi saǵan, sary mystan! Qosaqtap al qoılaryńdy! Seniki!.. Mynanyń bári seniki!. Áı, nege baqyraıyp tursyń? Basyńa qonǵan baqqa senbeısiń be, ól de maǵan!

Saqyp eshteńege túsiner emes. Qaraǵyz túsindire almaı álek.

— Kembaǵal neme-aý, qosaqtap al dedim ǵoı qoılaryńdy! Bular endi seniki! Ázekeńniń... bolys qaınaǵanyń syılyǵy! Almasań — myrzany ókpeletesiń. Bolys qaınaǵanyń qoly ashyq. Seniń shúıkebasyń úshin osy on qoıdy aıdatty da jiberdi, — dep ózi qoılardy qosaqtaı bastaıdy.

Saqyp ań-tań.

— Qyzym úshin deımisiń?..

Qaraǵyz qarqyldap al kúlsin.

— Oıbaı, óziń esiń shyǵyp, eseńgirep qapsyń ǵoı. Álde túk sezbes maýbas peń? Erteńder osynda jandaral keledi, jandaral! Sol saryala tóreniń qoınynda qyzyń bir tún bolady. Aqysyna mine, bir qora qoı aldyń! Jo-oq! On qoı senderge tym kóp bolar. Bireýin men alam. Otaǵasyma basqany emes, myna dál seniń qyzyńdy myrza qaınaǵaǵa aıt dep sybyrlaǵan eńbegimniń tólemi bolsyn.

Qaraǵyz bir qoıdy qosaqtan bosatyp alyp, jetektegen boıy qarqyldaı kúlip ketip barady. Saqyp jerge otyra qalyp, qolymen betin julyp alatyndaı ýystaıdy.

* * *

Aq ordasynan shyqqan Azynabaı bappen basyp Birjanǵa qaraı júredi. Bolys salǵa jaqyndaǵanda, aýyldyń eki jigiti jantorsyqtan tostaǵanǵa qymyz quıyp, Birjanǵa endi ǵana usyna berip edi. Tostaǵanǵa eleýsiz kóz salǵan Azynabaı qymyz betinde qalqyǵan qumalaqty kórip, "Qap!" degendeı ısharat tanytady. Sony baıqaǵan Birjan da tostaǵanǵa kóz qıyǵyn júgirtip qap, jigitti qamshymen tartyp jiberedi. Tostaǵan ustaǵan qol shoshań etip, qymyz aqtarylyp qalady.

Otaý úıden osy sát áıeldiń shyńǵyrǵan ashshy daýysy estiledi.

Azynabaı selk etkenimen túsin bermeıdi. Ol da jigitti qamshymen osyp túsedi.

— Ánshibek saldyń qara tyrnaǵynan sadaǵa ketkir, esýas ıt. Bar! Birjanǵa taza qymyz ákel! Tez! Armysyń, abzalym — dep endi ol saldy qushaǵyna kómedi. — Kópten tóbeńdi kórsetpeı qoıyp eń...

— Bar bolyńyz, Ázeke! Búgin de keleıin dep kelmep em...

Otaýdan shyqqan kempir Azynabaıǵa qaraı búkeńdep enteleı salady. Anadaıdan dúrliktire aıǵaılaıdy:

— Súıinshi, Ázeke! Súıinshi, myrza qaınym! Qudaı oń qarap, Birjan saldy aýlyńyzdan kórsetkende uldy boldyń, bolys begim! Ul týdy, balpanaqtaı ul!

Tebirengen Aznabaı qushaǵyndaǵy Birjandy eljirep qysa túsedi. Túnerip kelgen sal osynaý qýanyshty buzǵysy kelmeıdi.

— Ázeke, qýanyshyńyz qutty bolsyn! Ulyńyzdyń baýy berik bolsyn! — Dál osy kezde sap kerege kózinen ózine qadalǵan Láılimdi baıqap qalady. — Ǵumyr jasy uzaq bolǵaı muragerińizdiń!

Aznabaı Birjandy bosatyp, betine jymıa qaraıdy:

— Qaıran ánshibek! Seniń tipti ashýyń da ǵalamat-aý, Birjan! Aq tógilgeni bolmasa... Nıetiń túzý ǵoı. Óziń keler-kelmesten aq túıeniń qarny jaryldy! Uldy boldym men! Atyn óziń qoıyp ber.

— Kókte — qudaı, jerde — Azynabaı!.. Biraq qazaqta Azynabaı kóp te, Birjan jalǵyz! Myrza atanyp yzǵar shashpaı, jolymdy qýar, ónerimdi jalǵastyrar bolar ma jas órken... Aty Birjan bolsyn! Birjan! Birjan!

— Aıtqanyń kelsin, Birjan baýyrym! Qýanttyń! Shyn qýanttyń aǵańdy! — dep bolys taǵy qushaqtaıdy.

Birjan Aznabaıdy qushaqtap turyp, álgi ýyǵy onsha kóp shanshyla qoımaǵan úıdiń shombal shańyraǵy kenet teńselip qalyp, qulap túskenin kóredi. Túsi buzylyp sala beredi.

— Apyraı! Jaman yrym boldy-aý!..

Jurt ári kúle, ári shoshyna aıqaılap beze qashqanda, úı syrtynda sostıyp jalǵyz turyp qalǵan óńi qýaryp, taqıasy qısaıǵan názik, taldyrmash, Láılim qolyndaǵy ýyǵyn kótergen kúıi Birjanǵa qadalyp qapty.

Birjan ózine tesilgen qara kózderdi kórgende shydamaı, qalyń kóptiń kózinshe álgi qyzǵa qaraı kúlimsirep bara jatyr.

Láılimdi eki ıyǵynan ustap, sal mańdaıynan súıedi.

— Qalqash-aý, shańyraqty jalǵyz óziń ustap qalmaq boldyń, á! Atyń kim seniń?

Jurt dý kúledi. Nart qyzarǵan Láılim sondaı baqytty kúı keshken.

— Láılimmin, Birjan aǵa!..

Qara kózderde ot ushqyndaıdy.

* * *

Qoltyǵyna qanat bitkendeı qustaı ushyp jetken Láılim tabaldyryqta qybyrsyz otyrǵan sheshesin kóredi.

— Apa! Apa-aý, men bar ǵoı... meni Birjan saldyń ózi mańdaıymnan súıdi... Al men ony... men ony sondaı...

Aspandy bult torlaı bastaǵan. Alystan kún kúrkiri estiledi. Saqyp basyn kóterip, Láılimge ári eljireı, ári músirkeı qaraıdy. Shydaı almaǵan qyzy júzin buryp áketip, qosaqtaýly qoılardy kóredi.

— Mynaý qoılar qaıdan kelgen, apa?

Saqyp muńly júzin taısaqtatady:

— Pisken dán dıirmenge túspeı qoımaıdy, qyzym...

Láılim túsiner emes.

— Bul ne? Álde bireýler quda tústi me?

— E-e, ondaı atty kún qaıda...

— Sonda ne, apa!... Caya turýǵa berip ped?..

— Joq, kúnim...

— Onda bular ne qylǵan mal?

— Aqy!.. Tósek aqysy...

Láılim sheshesine únsiz qarap turady da, ózen jaǵasyndaǵy kelinshekterdiń sózi esine túsip, jerge sylq otyra ketedi. Kún kúrkireıdi. Alǵashqy iri tamshylar qara tastaı melshıgen Láılimniń betin osqylap jatyr.

Saqyp ornynan teńsele turyp, ústindegi eski kamzolyn sheship, jaılap qana qyzynyń ıyǵyna jabady.

Láılim qybyrsyz kúıi nóserlep quıyp ketken jańbyrdyń astynda otyryp qalǵan.

* * *

Qaraǵyz dáý sandyǵyn aqtaryp, ishindegisin jerge shyǵaryp tastapty. Túri-túsi onsha kelispegen qyzy — Qaısha jibek matanyń kesindisine keste tógip otyr.

Qaraǵyz bir kezde sandyqtan kólemdi zerli oramaldy sýyryp alady da qyzyna usynady. Qaıshanyń kózine mólt etip jas tolady.

— Ne boldy, kúnim-aý?

Qaısha bir túrli túńilgendeı kúrsine sóıledi.

— Usqynsyzbyn men... Maǵan eshkimniń nazary aýmaıdy... Maǵan endi eshteńeniń qajeti de joq.

— Baǵyń jansa, basqasy túk emes.

— Bári bir aldymen túrińe qaraıdy ǵoı.

— Iá! Qaraıdy! Al seniń kózińdi kórgen adam janyńnyń ásemdigin qalaı sezbesin!

Qaraǵyz sandyqqa jotasyn tireı otyryp alyp, aýyr kúrsinedi de oramaldy qaıta usynady.

— Mynaý Qorasan oramaly! Qaladan kókeńe ózińe arnap alǵyzǵam.

— Apa... men... men ózimdikin, á... — dep kestelep otyrǵan oramalyn kórsetedi. — Mine! Mynaý — Kún! Mynaýsy — Aı!.. Al mynalar. Ol jáne Men! Mynaý kóp juldyz — baqyt shashýy! Bul oramalǵa eki aı keste tóktim...

Qaraǵyz qyzyna asa bir aıaýshylyqpen muńaıa qaraıdy.

— Sóıte ǵoı onda. Ózińdikin usynǵanyń jón eken. Senn sondaı ismersiń! Sheberligiń ájeńe aýmaı tartqan!

Esikten túnergen Poshtabaı kiredi. Áıeline sustana qaraıdy. Kózderi kezdesedi. Qaraǵyzdy bılegen aıanyshty muń endi Poshtabaıǵa aýysady. Jalǵyz qyzdyń buldyr bolashaǵy - áke-shesheniń aýyratyn jandy jeri. Poshtabaı oramalyn betine basqan qyzyn kórgende júzin jylytady. Jaılap basyp kep, Qaıshanyń shashynan baıaý biraq asa emirengen túrmen sıpaıdy.

* * *

Jupary ańqyǵan dala gúline bókken jasyl tóbeniń ústine jaıǵasqan Azynabaı men Birjan etekte asaý úıretip júrgen jastardy baǵyp qapty. Qulap túsip, qaıta minip, ábigerlene árekettengen jigitterdi unatpaǵan bolys tyjyrynyp qalady. Biraq Azynabaıdyń ánshibekpen áńgimesi basqa.

— Ázeke, qýanysh-qyzyǵyńyzdy buzǵym-aq joq. Áı, biraq! Aıtpasyma bolmaı otyr. Jigitterińizdi aýlyńyzǵa qýyp tyqqanymdy sezgen de bolarsyz. Jańaǵy aqtarylǵan aq ta tegin emes. Jaryqtyq qymyzǵa túsken qumalaqtaı keýdeme kirgen kúdikti jasyra almaspyn sizden...

— Bilem... Ne aıtaryńdy bilem, Birjan. Jerińe enip, elińe tónip kele jatqan qubyjyq kóshtiń sesi ǵoı seni úreılendirgen.

— Ázeke-aý, qarashekpender álden topyrlasa, kúni erteń dalańdy kireshimen ǵana emes, qazaqtyń molasymen de toltyrady ǵoı!

Osy kezde shapqylap jetken nóker jigit alqyna aıqaılaıdy.

— Ázeke! Myrza aǵa! Oıbaı, sumdyq! Áýlıeniń kúmbez beıitine orystardyń shoshqasy kirip ketipti!

Azynabaı qolyn siltep qalady.

— Já!

Jigit qaıta shaýyp ketedi.

Birjan qamshysyn bilemdeı ustady.

— Áne, bastaldy! Áýlıeni qorlaǵany da aıaq asty etkeni de osy! Budan artyq qandaı qorlyq bolmaq! Buǵan qalaı kónermiz! Kónbesek — ishtegi buǵyp jatqan jyrtqyshtyń azýy men tyrnaǵyn ońdy-soldy jumsaımyz ba?! Namystan kek týyp, kekten qandy qyrǵyn órbip, dalany álden-aq kernep barady. Olardy qalaı toqtatarmyz?

Azynabaı yńyranady.

— E-e. sen búgin kúızelseń, men buryn kúńirengem, Birjan. Zaman buzyldy ma, adam azdy ma... el qamyn jeıtinder azaıyp barady. Shabany júırikpin dese, aramy qýlyq-sumdyqqa jetkizbeıdi.

— Sonda, Ázeke, eldi bastar, aǵaıynǵa aqyl qosar abyz qalmaǵany ma?

— Aptyqpa, baýyrym! Azdan meıir ketkenmen, kópten peıil ketpes.... Uıqy berip, qaıǵy alǵandaǵy bar dalbasam — patsha aǵzamǵa jaǵdaıdy aıtyp hat jazý boldy. Jandaraldan berip jibermekpin. Kim bilsin, uǵar muńymyzdy...

Birjan basyn shaıqaıdy.

— Áı, qaıdam! Pirselenderiniń dúmep shubyrýyna qaraǵanda bizdi ol kózge iler me...

— Taǵy bir dármen — bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarsaq degen tilek. Qazaqtyń qasıeti — qonaqjaılylyǵy. Qasireti — kúnshildigi. Sonyń biri — Ózim. Sonaý Janbotamen jaǵalasa ósip, ataq-abyroıǵa jaǵalasa talasyp keldim. Mynaý náýbettiń aldynda birikpesek, irımiz. İrisek — qurımyz.

— Ol ras, Ázeke! Bereke — birlikte ǵana. Áı, oǵan qazaqtyń orynsyz kúlkisi, esepsiz uıqysy jibere qoıar ma?..

Azynabaı irge bermeıdi.

— Bekerge túńilýdiń reti joq. Tórteýi túgeldense, altaýǵa alǵyzbaıtyn qazaq ekenimizdi esker, ánshibek... Saǵan salar salmaǵym — menimen tize qossyn Janbota. Jetsin bir-eki kúnde dál osynda. Jandaralǵa aıtar el sózin osy aýylda sol ekeýimiz birigip ustaıtyn bolaıyq. Qara shekpen qaptap jetse, taptap keterin menen artyq sezedi ol. Osy sálemimdi aǵańa óziń jetkiz!

Birjan shuǵyl ózgeredi. Bas ızeıdi.

— Aıtaıyn, Ázeke! Munardan ozyp boljaǵan qaýpińiz keýdeme sińdi. Simirdim bárin!

Azynabaı asaýǵa qarǵyp mingen bozbalanyń qosaıaqtap tik shapshyǵan attan kók quraqqa qulap túskenin kóz qıyǵymen shalyp qalyp, ántek yńyranyp qalady.

— Netken borkemik nemeler! Atqa da otyra almaıtyn salbókse ynjyq órken!..

Azynabaı enteleı basyp baryp attyń baýyrynan salyp qalady. Arqyraı kisinegen at aspanǵa shapshıdy. Bolys asaýǵa qarǵyp minedi. Qyjyrlana sóıleıdi.

— Taqymǵa osylaı basý kerek! Jigit emessiń be, mundar-aý!

Asaý at aıdalaǵa shyǵandap barady! Oıy da, boıy da, sózi de, sezimi de asqaq osynaý janǵa Birjan ári qyzyǵa, ári súısine qarap tur.

* * *

Keshki apaq-sapaqta bolys pen sal ánshibekke arnaıy tigilgen úıge jaqyndaıdy.

— Ánshibegim! Endi biraz dem al. Osy aýyl seniń ánińe yntyq. Syrtyńnan ózińdi izdep, daýsyńdy ańsap otyratynnyń biri menmin. Búgin kónlin bir kóterip tasta jurtyńnyń.

Azynabaı ketedi. Áldekimniń nobaıy úı tasasynan qarań etedi. Bul kelgen — Poshtabaı. Keýdesin ıe búgilip tájim etip, sál eńkeıe túsip Birjannyń etegine qolyn tıgizedi.

— Keıimeńiz, ánshibek! Ońasha oıyńyzdy bólsem, ǵafý ótinem.

— Iá, ne aıtpaqsyń?

Poshtabaı taǵy da belin búge, qolyndaǵy túıinshekti ashyp, kóne biraq qymbat shaqshany usynady.

— Bu ne?

— Almasańyz, ókpeleımin. Árıne siz qymbat syı-sıapattan zárý emessiz.. á-á, búldirdim-aý (tolqyp). Átteń, baı emespin. Al, mynaý... men úshin sondaı qadirli zat, qımas dúnıe — babamnyń shaqshasy edi... Kóńilim úshin qolymdy qaqpańyz... Sonsoń bir az ǵana qolqam bop turǵany...

— Já-já! Qaqpaıyn onda qolyńdy, — dep kúledi. — Seniń qurmetińe búgin bir án salyp bereıin be?

— Oıbaı, o ne degenińiz! Meniń qolqam... á-á, ótinishim onsha eleýli de emes. Búgin shildehana toıynda qyzdar sizge oramaldaryn tańdatýǵa usynǵanda... siz mynany myna oramaldy ustasańyz deıim...— dep qoınynan Qaıshanyń oramalyn alyp kórsetedi. — Qyzym kestelegen oramal edi... Jurttyń aıtýyna qaraǵanda sal, seriniń yqylasy túsken qyzdyń baqtalaıy janatyn kórinedi. Keshikpeı turmys qurady eken . Jalǵyz qyz... Qudaı ondap... Jasy da kep qap edi. Túsinesiz ǵoı, árıne...

Birjan Poshtabaıdy ıyǵynan demep turǵyzady.

— Turyńyz, qadirmendim. Tilegińiz júregime jetti. Aıtqanyńyz bolady!

Shaqshany salǵa ustatqan Poshtabaı álgindegi dybyssyz júrispen aýyldy japqan qarańǵylyqqa súńgip ketedi.

Birjan shalqalap kókke qaraıdy. Qoıý qarańǵylyǵy tep-tez uıyp bara jatqan aspannyń qara bultynyń arasynan aqtańdaqtana aı sáýlesi bilinedi. Sálden soń qandy qyzyl tabaǵy da jyltyraıdy. Sansyz juldyz ishinen tamyp kele jatqan qandy jas tárizdi.

* * *

Aq sút jaryǵy mol aıly tún. Altybaqandy aınala jaqqan kóp alaý. Alaý nury búgin erekshe qulpyrǵan júzderde qubylyp oınaıdy.

Top ortasynda án salǵan Birjan. Ánshiniń asqaq daýysy dala túnin jańǵyrtyp tur. Jurt bitkenniń yndyny ánshibekte. Kózderi jaınap, júzderi balbul janǵan jastardyń arasynan áppaq sháldi ıyǵyna bos tastaǵan Láılimniń janary jalyn atyp, eriksiz kóz tartady. Ózi áldeneni ári asyǵa kútetindeı, ári áldenege berik bekingendeı de tárizdi.

Taǵy bir janarda meıirim men qushtarlyq sezimi tunyp turǵan-dy. Ol — Qaısha janary. Erinderin sál-pál ajyratyp, alǵa enteleı, qolyndaǵy oramalyn ýqalap, ýmashtap, ánshige qadalyp qalǵan.

Oqshaýlaý Poshtabaı tur. Qobaljyǵan júregin áreń basyp ózin sergek ustaıdy. Eki qolyn qýsyryp alǵan qasyndaǵy Qaraǵyzdyń da degbiri az.

Birjan ánin aıaqtaǵanda jurt dýyldasyp ketken.

— Ýaı, kóp jasa!

— Muńsyz bol, muńsyz bolǵyr!

— Taǵy, taǵy aıtyńyzshy, aǵa, Birjan aǵa! Qanbaı, tushyna almaı qaldyq!

Ortaǵa Birjannyń serigi Jaqıa shyǵyp, qyzdardy jaryqqa shaqyrady.

— Qandaı qýsyńdar, qyzdar-aý! Ánshibektiń sharshaǵanyn kórmeısińder me? Qashanǵy ol jalǵyz ózi án salmaq. Áne, altybaqan da bosap qapty. Al Birjan aǵalaryńnyń mańdaıynan aqqan ter kózine quıylýǵa daıyn. Qaıran qarakóz sylqymdar-aý, oramaldaryńdy nege jasyrasyńdar? Qane, qaısyń batylsyń? Ánshibekke án salyp qosylatyndaryń bar ma? Aıtpap pem shetinen ánshi bular! Oramaldaryńdy tyqpańdar. Beri kelinder! Jaıyndar oramaldaryńdy! Birjan aǵanyń ózi tańdaıdy. Tańdaý buıyrǵan qyz ánshibekpen átkenshekke otyrady. Qudaı qalap sonsoń bıyldan qalmaı óz otaýyna oń aıaǵymen attaıdy. Ótkenniń joralǵysy solaı.

Qyzdar dýyldaı kúlip, ortaǵa shyǵady. Iile tájim etip, qoldaryndaǵy oramaldaryn salǵa usynady.

Toptyń arasynan áreń sytylyp ótip, ortaǵa kesteli oramalyn ustaǵan, ádemi kıingen Qaısha da shyǵady. Júreksingen qyzyna áldebir aıanysh toly kózben Poshtabaı qadala qarap qalypty.

Qyzdardyń tý syrtynda Láılim tur. Kúlimdegen kúıi Birjanǵa týra qarap, qyzdardyń dýly dúrmeginen qalys qalǵan.

Ortaǵa shyqqan Birjan qyzdardy jaǵalap, qyzyl-jasyldy, úlken-kishili ártúrli oramaldy kózimen súzip ótip, áli tańdaý jasaı qoıǵan joq.

Qaısha aqynǵa taqalyp kelip, oramalyn usynady. Qysylǵan daýsy áreń estiledi.

— Birjan aǵa! Mine! Sizge arnap kestelegen oramalym!...

Birjan Qaıshaǵa sál kóz toqtatady da jymıady. Sonsoń qolyn ilgeri soza beredi... Kenet saldyń kóz qıyǵy Láılimge, Láılimniń ıyǵyndaǵy sháline túsedi. Sol-aq eken abyrjyǵan Qaıshanyń qasynan jalt burylyp, tez adymdap kep Láılimge mańdaıyn tosady.

— Boldyrǵan attaı boı-boı bosap turmyn ábden. Kishkene oramal terimdi keptire almas! Al, mine mynaý maǵan jetip jatyr, — dep Láılimniń ıyǵyndaǵy sháldi alady. -Naǵyz keregi osy!

Jurt dúrk shaıqalyp, dýyldaı jónelgen:

— Tapty-aý!

— Dál tapty! Keshegi marqum Serke bıdiń qyzy — asyldyń synyǵy emes pe! Tańdaýy kerim-aq!

— Láılimdi tańdaǵan ánshibekte de min joq!

Yńyranǵan Poshtabaı qos qolymen shekesin ustap turyp qalǵanda, Qaraǵyz ony julqyp-julqyp jiberedi. Ysyldaı sybyrlaıdy:

— Bu ne bop barady?.. Ol ne sózin bermep pedi?.. Nege jutady ýádesin?! — dep endi daýystap sóıleıdi. — Óltirdi-aý qyzymdy. Túbine jetti-aý tulymshaǵymnyń alǵanyń as bolmaǵyr neme!

Bedireıip qalǵan Qaıshanyń qolynan túsip ketken oramaldy topyrlaǵan jurttyń aıaǵy taptap ótip jatyr.

Teńsele basyp keıin shegingen Qaısha kenet eki betin alaqanymen jaýyp, shyńǵyra jylap, toptan beze qashady. Biraq shýyldaǵan jurt ony estigen de joq. Áldekimder ǵana kekete kúlip, syrtynan mazaq qylady.

Láılimge qumarta, qyzyǵa qaraǵan qyzýly Birjan shálimen betin, mańdaıyn súrtip tur.

Jaqıa aıqaı salady.

— Tańdaý jasaldy. Láılim endi salmen birge átkenshekke otyrady!

Jurt qaq jarylyp Láılimge jol beredi. Salmen birge altybaqanǵa otyryp, terbetile bastaıdy. Qarama-qarsy jaıǵasqan ekeý úshin dál qazir búkil dúnıe umyt bolǵan. "Syrǵaqtyny" qosyla shyrqaǵan ekeýdiń juptasqan daýsy túngi aýaǵa kóterilgende, kóz ben kóńil birin biri taýyp, birine biri asyqtyq syryn yntyǵa aıtyp ketken-di. "Osy ásem sát máńgi bitpese, ótpese!" deıtindeı ánshibek pen qyz.

Osy ásem áýen Azynabaıdy da tóseginde dóńbekshitip jatyr. Manadan ne altybaqanǵa bara almaı, ne otaǵasynyń kúndelikti yqylasyn taba almaı aptyǵyp jatqan erketotaı toqal sháıi kórpeni serpip tastap, keýdesin kótere, tósin dirildete janasty.

— Zarjaq neme daryldap mazańyzdy aldy-aý, myrza! Daýsy bir sembeıdi eken, ǵoı!

Azynabaı jaqtyrǵan joq. Toqalyn ıyǵymen sál ıterip qaldy.

— Bir emes, myń túnimniń uıqysyn urlasa da, Birjanǵa máńgi yrzamyn. Ánshi — Qudiret bolady eken-aý! Taýy men Dalasyn, áne, qalaı tabyntty! Mazasyz janymnyń daýasyn qalaı tapty! Óner — shıpa eken de, ónerpaz — jasaǵan haqtan kem emes eken ǵoı! Anama erkelegen kezde dál osylaı bir jadyraýshy edim. Sol kúıime oralttyń-aý, ánshibegim!

Ánge uıyǵan jurttyń arasynan Birjannyń shákirti Jaqıa jas ánshi Ybyraıdy taýyp ap, jeńinen tartyp tur.

— Ybyraı, áý Ybyraı!.. Beri qarashy, eı!..

— Túý, Jaqıa-aı, án tyńdatpadyń ǵoı. Jaı ma?

— Qaıdan jaı bolsyn. Óte tyǵyz sharýa bolǵaly tur. Ánshibekti... Birjan aǵany... Qulaǵyńdy ákelshi!.. Ánshibekti Láılimmen ońasha kezdestireıik, á...

Ybyraı. Nege?..

Jaqıa. Áı, ózińniń murnyńa dáneńeniń ıisi barmaıtyny qalaı? Shynymen kórmeımisiń ekeýin, sezbeımisiń, eı?

Ybyraı. Á-á?.. Iá-ıá! E-e! Kórdim, áı! Onda bar ǵoı, á... Men tap qazir jurttyń kóńilin bulardan... ekeýinen buryp kep jiberem. Al, sen, Jaqıa, ánshibek pen Láılimdi... ebin tap ta, ıkemdeı ber. Qıýyn keltir de ońasha tabystar!

— Taǵy, taǵy bir shyrqańyz, ánshibek! — degen áldekimmen Ybyraı kelisken joq, árıne.

— Jo-oq! Ánshibek endi dem alsyn.

Ýaı! Oıynnyń tóresi — "Aqsúıek" emes pe!

Baǵlan munda! Kim — qasqyr?

Oınamaǵan adamdy

Qap-qarańǵy tún basqyr!

Qasqyr tartyp ketpese,

Jas pen jasty syrlas qyp!

Syrlas ári muńdas qyl!

Jigit — kókjal! Qyz — qozy!

Bókterip al! Alyp qash!

Ońasha áket erkeńdi,

Muratqa jet, er jigit!

Al bastadym, bastadym,

Aqsúıekti qulashtap

La-aq-ty-yr-yp ke-ep tastadym!

— Men — qasqyr!

— Men — kókjal!

— Aqsúıek!

— Aqsúıek!

* * *

Jurt bitken aı astynda jarq etip kórinip, alystap joǵalǵan aqsúıekti izdep ketkende, Láılimdi dedektete jetelep jetken Jaqıa qalyń oıda turǵan Birjanǵa qaraı umsyntady.

Jaqıa. Bar!.. Láılim!.. Ánshi kóńili, qudaı aqyna, bir sen dep alasurýda. Imandaı shynym. Bar!

Láılim taısaqtaı beredi.

Jaqıa daýsyn shyǵara tamaǵyn kenep, jalmajan qalyń arasyna súńgip ketedi. Jalt burylǵan Birjan Láılimdi kóredi.

— Láılim?! Apyraı, ózińbisiń?!

— Men! Iá!.. Láılimmin, Birjan aǵa! — dep sál ilgeri attap qap, kidiredi.

Birjan qarsy umtylady.

— Men seni... Láılimjan, túsimde kórdim be... óńimde kórdim be... burynnan biletin tárizdimin... Endi mine óziń aldymda tursyń... Shynymen-aq Láılimbisiń? Ras pa turǵanyń, qalqam! — dep qushaǵyn jaıady. Láılim dir-dir etken uıalshaq kúımen baıaý-ý qushaqqa enip barady.

— Menmin! Men de sizdi izdegem, Birjan aǵa! Sizdiń atyńyzdy alǵash estigende, tilim endi-endi shyǵa bastaǵan. Tez ósýge asyqqam sonda, aǵa! Men sizdiń ánińizdi tyńdaǵanda, tulymshaqty qyz bolatynmyn. Tezirek boı jetýge jantalasqam sonda, aǵa! Men tipti óspeıtindeı, siz múlde jetkizbeıtindeı bolýshy edińiz. Al búgin... Al búgin, búgin qýanǵym da keledi... búgin jylaǵym da keledi. Sizdi oılasam, júregim keýdeme syımaıdy. Al endi, al endi kóz jasym alqymyma tyǵylady.

Birjan eshnárse túsiner emes.

— Áý, áý, qalqam! Jylaǵanyń qalaı, kúlgeniń qalaı?

— Búgin meniń Jasaǵan haqqa ókpem joq. Sizdi kórdim, Birjan aǵa! Búgin meniń Jasaǵan haqqa ókpem kóp. Ony aıtýǵa aýzym barmaıdy. Men sizdiń ánińizben janymdy sýaratynmyn. Áýenińiz júregimdi terbeıtin. Sizdi kórdim... Erkimdi berdim Ózińizge, aǵajan!

— Shirki-en, Láılim! Men... men saǵan jaraly júregime jamaý bol deı alarmyn ba? Aıta alarmyn ba sol óktemdi? Baıaǵy bozbala kún qaıda... Jer ortaǵa taıaǵanymda kózdegi nur, keýdedegi jalyn óshýge shaq qoı.

— Olaı emes, Birjan aǵa! Seriniń jany — jastyqtyń jalyny! Sónbeıdi ol! Lapyldaı túsedi, alaýlaı túsedi ol, aǵajan! Án-áýenińizben áserlenip kelem. Jalbarynǵan janymmen júregimdi jolyńyzǵa arnasam...

— Qalqam-aı, sende bir syr bar ma? Aldanba biraq.

— Jaraly júregimdi jylatpańyzshy. Bezdirmeńizshi, aǵajan! Shalyńyzshy qurbandyqqa sol judyryqtaı júregimdi!..

— Qalqam-aı, qaıta túlettiń-aý! Yldıymnan órge julqyp shyǵardyń-aý! Qanat baılap, kógime taǵy samǵattyń-aý! Ózgelerden bólek ekensiń, Láılim! Jebeýshim bolshy! Endeshe, sen emes, men seniń jolyńa qurban bolarmyn.

Osy kezde aqsúıek oınap júrgen jastardyń Láılimdi izdep, shaqyrǵan daýystary estiledi.

— Láılim! Áý, Láılim! Qaıdasyń?

— Óláı! Sol ózi baǵlan bop álde bir kókjalǵa qoldy bop ketpesin!.'.

Láılim dir ete seskenip, qushaqtan bosanyp shyǵady.

— Meni izdep jatyr... Qaıtasyz ba, Birjan aǵa? Aýlyńyzǵa..

— Iá.. Ázekeńniń Janbota bolysqa tyǵyz sálemi bar edi. Sony jetkizisimen oralarmyn, ózińe!

— Keshikpeńizshi, aǵa! Sizge aıtarym bar!.. Siz... siz ǵana endigi tiregim! Tosam sizdi... Kútem!..

Daýys taǵy estiledi.

— Áı, Láılim, barsyń ba?

— Men mundamyn, Qalampyr-aý. Qazir! — dep Birjanmen bas ıip qoshtasady. — Saý bolyńyz, aǵa! Tek búrsigúnnen qalmańyzshy! Onda keshigesiz!

Láılim júgirip ketedi. Kól jaǵasyna qaraı áserlengen aqyn baıaý aıańdap barady. Rızalyq tapqan kóńildiń shabyt bılegen qudiretimen erekshe tolqyp, ishki kúıdi áýenmen aqtarýǵa qushtar. Keýde kúmbirlep, erin kúbirlep, kózi ushqyn atady. Mine, án týdy! Asqaq, ásem, móldir — "Jaımashýaq". Birjan ándetip qoıa berdi.

Kól jaǵalaı bitedi kókshe quraq.
Án salǵanyń jaqsy eken, Láılim shyraq.
Azynabaıdyń aýlynda kezdesip qap,
Áni eken Birjan salǵan "Jaımashýaq"
Óttiń jalǵan, keshtim saıran,
Aý, shirkin qyz bala-aı!
Janymdy áserletip jettiń qaıdan!

Búkil álem qybyrsyz múlgip tur. At ústinde otyryp, keýdesin quryǵyna súıegen jylqyshy sulý sazdy súısine tyńdaıdy. Tymaǵynyń bir qulaǵyn joǵary kótere qaıyryp, mosqal qoıshy eljireıdi.

Aýyl ústinde án bógip tur. Kól betine aı nurymen shaǵylysyp ádemi saz quıylyp jatyr. Ásem án, ǵashyq syry — "Jaımashýaq".

* * *

Syrttan chetvert shyny toly araq kótergen jigitter shı ishine qoıyp shyǵyp ketedi. Tórde otyrǵan Janbota aldyna úıip tastaǵan dúnıe-múlikke qarap, árqaısysyn jigitine bir kótertip, suryptatýda.

— Qundyzdardy bylaı tasta. Jandaraldyń marjasyna laıyq ol!

Qýat deıtin jylpos jigiti bilgishsinedi.

— Jandaraldyń qyzy bar deıdi...

Janbota buıymdardyń arasynan eńkeıip baryp altyn bilezikti sýyryp alady.

— Qyzy bolsa, mynaý altyn bilezikten artyq syılyq tappas! — dep qundyzǵa qosady. — Ózgelerin sandyqqa salyp qoı.

Syrttan qatty jetken at tuıaǵynyń dúbiri estiledi.

Sálden soń ishke asyǵys Birjan kiredi. Qýat qundyz terilerin aq shúberekpen jaba qoıady. Birjan dál osyndaı túıinshekti Azynabaı úıinen de kórgen, myrs etedi.

— Onda kishirek edi, mundaǵy túıinshek qomaqtylaý shyqty!.. — deı berip, daýsyn qatty shyǵarady:

— Assalaýmaǵalaıkým, aǵa!

— Ýaǵalaıkýmsalam. Aýylǵa shaýyp kirgen sen ekensiń ǵoı! Óz aýlyńda óziń turmaıtyn boldyń-aý. Birjan. Jaz shyqsa boldy, qaı ólkede jıyn-toı, sondasyń. Seni kórýden de qaldyq qoı!

— Joq, Jáke! Men emes, meni jıyn-toı izdeıdi. Birjan atym keń dalaǵa mol jaıylyp ketse, oǵan men aıypty emes shyǵarmyn.

Janbota yńyrandy.

— Bilem, baýyrym, bilem ony. Nan pisire bastaǵan kókiregińdi de kórip turmyn. Osy aýyldy búginde Janbota aýyly emes, Birjan aýyly atatpaq dámeńdi de sezem. Solaı-aq bolsyn.

Birjannyń qabaǵy túıile túsken.

— Siz meni saǵynyp otyr eken desem, qaǵynyp...

Janbota saldyń sózin bólip jiberedi.

— Já! Túsiń synyq eken, aǵa dep meni, úıim dep ot basyńdy izdep kelmegeniń bilinip tur. Aqtar kómeıindegini! Bógelme! Tyqpa kómbeńdi!

Birjan jalt qarap, basyn qaıta eńkeıtedi.

— Iá. Ázekeńniń... Azynabaı bolystyń sálemi bar. Sizge ol qolqa salady.

Janbota jalt qaraıdy.

— Qolqasy qolqamdy sýyrmasa... aıt onda!

— Arazdyqty umytyp, aranǵa qarsy birigip bas kótereıik deıdi Ázekeń. Áıtpese ata-qonys birjola qarashekpenge aýyp ketedi deıdi. Erteńder osynda keler Ombshyq ulyqqa ulys sózin ekeýmiz qosylyp jetkizeıik deıdi Ázekeń. Sizdi aýylyna arnaıy shaqyrady Ázekeń.

Janbota yzaly myrs etedi.

— "Ázekeń — Ázekeń".. Sengishsiń-aý, Birjan! Azynabaı qaı kezde de Azynabaılyǵynan jańylǵan emes. Jadylap talaı Birjannyń basyn shyrmaǵan Azynabaı ǵoı ol. Ábden ılepti-aý ózińdi!

— Ne dep tursyz, Jáke!? Ázekeń kóbeńsigen erkeniń emes el bastaǵan serkeniń aryzyn aıtqan sizge!

— Já! Jerdi de, eldi de oılaıtyn Azynabaıdy men kórmep edim. Onyń el qamy degeni — óz baby. Ormandaı oryspen ol da ustaspaıdy. Aýyzy túkti mujyqtarǵa kóldeneń turam dep men de óle almaı júrgem joq. Ol Azynabaıdyń kókeıin jep bara jatqan alabas qurt — qaıtadan tiriltetin aǵa sultandyq! Sol úshin Jandaraldyń kóńilin tappaq.

— Jo-oq, Jáke! Ázekeń dalamyzdy daýdyń shyrmaǵanyn, jaýdyń shıyrlaǵanyn anyq sezip otyr. Beker kinálámańyz ony!

— Ýa, Birjan, qandaı kóńilsheksiń, ýysyna ábden túsipsiń ǵoı! Tyńda onda. Azynabaı ekeýmiz ǵumyr boıy baqaspyz, ári baqtalaspyz. Ol baqastyq áriden, bala kúninen bastalǵan. Baıaǵyda, alty jasar kezimizde jaıaý jarysta men ozǵam. Men! Sonda sol shegirkóz Azynabaıyń maǵan óshige qaraǵan. Sol óshikken kózderi kúni búginge deıin tý syrtymnan atyp keledi. Al, bas báıgeni men sonda alǵam. Áli de alyp kelem. Ala bermekpin de. Azynabaı aıta bersin ótirik ónegesin. Jasandy jarapazanyn. Aǵa sultan myna jaman aǵań bolady! Sol úshin Jandaraldyń asty-ústine túsem erteń!

Birjannyń betine ókpeli syz tuna qalǵan.

— El shólge, er kórge tyǵylǵaly tur ǵoı, Jáke! Eń bolmasa laq qurly da tuıaq serippeımiz be?

Janbota qabaq serpe tikireıedi.

— Tuıaq serpkende ne tyndyrarsyń! Keshegi qaharly Kene han qaıda? Bas súıegine Omby Jandaraly sharap quıyp ishedi deıdi. Birjanjan, ánshiniń ánshi bolýy kerek. Bolystyń bolys bolýy kerek. Basqasy bos sóz.

Birjan ezýinde kekesin taby bilinedi.

— El qamyn jemegen bolystyń qadiri ne? El muńyn jemegen ánshiniń qasıeti qansha?

Janbota aıyl jıar emes.

— At shabar báıgege esek qospaıdy. Tańda átesh shaqyrady, azanda bulbul saıraıdy.

— Já! Han-sultandy qoǵadaı japyrǵan aq patsha ekpinin budan bylaı toqtatar qazaqta esh qudiret qalǵan joq. Endigi tirshilik — jer betinen qazaqtyń túgel quryp ketpeýiniń amalyn izdeý ǵana! Abylaı zamany kelmeske ketken. Orystyń osy kirgeni -kirgen! İrgeńdi túrgeni — túrgen! Onan da dinińmen tilindi saqtaýǵa tyrys.

— Qýat, aǵańa qymyz quı. Maǵan da!

Ekeýi únsiz qymyz ishedi.

Janbota tostaǵanyn basyn kóteredi.

— Aıtpaqshy, Birjan, men seni kesheden beri izdeýdemin. Erteńderi sen osynda keler Jandaralǵa qyzmet kórsetesiń. Serikterińdi de daıyndaı ber. Dalamyzdyń eki ǵajaby -qymyzyn simirip, ásem ánin tyńdasyn ol! Sol óner sende, Birjan! Adamdaryńnyń kıimderin de óziń durystap, myqtap qadaǵala!

Qýat, álgidegi shı ishindegi shynyny ápershi!

Jigit chetvert shólmekti kóterip shyǵyp, bolysqa beredi.

Birjan ań-tań bop bolysqa qabaq keredi.

— Mynaýyńyz araq qoı!..

Janbota jaıbaraqat bas ızeıdi.

— Iá! Qaladan aldyrttym. Qýat tegeneni beri jaqyńdat! — Tegenege araq quıdy. — Bir alla ózi keshsin! Jandaralǵa daıyndyǵymnyń basy da osy!

Birjannyń kózi úlkeıip dóńgelenip barady.

— Adalǵa haram aralastyrdyńyz...

— Iá! Dushpanyńdy jeńý úshin sol dushpannyń tilin taba bilý kerek. Araq ishse, kápirdiń tili sheshiledi. Ii jumsaryp, ıýi tez bolady qarashekpenniń.

— Aramdyqpen de olja tappaqsyz.

— Sen meni óıtip moıyta almaısyń, Birjan! Kerek bolsa, men oǵan monsha da daıyndatam. Sol monshada maıly arqasyn sıpaıtyn aq bilekti de tabam. Shyntýaıtyn aıtsam, maǵan aǵa sultandyq múlde qajet emes. Biraq jarysqa túsý — er jigitke syn. Báıgege at qossań, kúreske balýan túsirseń, birinshi bolýyń shart. Ekinshi bolý — men úshin ólim! Al erteń men Azynabaımen jarysa jandaraldyń synyna túsem. "Murnyń bar da bir túshkir!" degen.

— Muryn tek túshkirý úshin jaralmaǵan bolar.

Sal ornynan turyp syrtqa betteıdi.

— Ata ber aǵash oǵyńdy! Bárińniń básińdi bes saýsaqtaı bilem...

* * *

Qońyr úıdiń syrtynda solqyldaq beldi otyzdan endi kórikti áıel tur. Otaǵasyn tosqan Ápish ol. Aq ordadan eńsesi túsip shyqqan Birjan basyn tuqyrtyp ilbip keledi. Saldy oıdan sergiteıin degen Ápish aqsıa kúlip, kıiz esikti serpı ashady.

— Esenbisiz, Temirtastyń kókesi!.. Kirińiz.

— Á-á... Balalar kórinbeıdi ǵoı, Ápish-aý!

Qos jastyqqa shyntaqtaǵan Birjannyń úni de báseń.

— Oınap júr ǵoı... Dastarqan jasap jibereıin.

Qoly ashyq jubaıynyń asjaýlyqqa eki-úsh túıir irimshik pen bir ýys syqpany shashyratyp salǵanyn jaqyrmaıdy.

— Dastarqanyń nege sonsha júdeý?

— Óz úıińizge ózińiz qonaqsyz-aý, Temirtastyń kókesi! Úı qarasyn kórmegenińizge bir aıdan asty ǵoı...

Birjan basyn julyp alady.

— Áý, Ápish ne dediń? Bir aıdan asyp ped?

Ápish ezý ǵana tartady.

— Jolyńyzdy tosýmen bolsaq, nege qateleseıik. Syrtta júrip baıqamaısyz. Áıtpese kógenińizde usaq jandyq qalmaǵanyn kórer edińiz. Eki qaınaǵaǵa da kóz sata-sata sharshap bittim. Saldyń zaıyby dep meni qolpashtaıtyndar áli de biraz... áıtpese...

Birjan umtylyp kep Ápishti baýyryna qysyp, shashynan sıpaıdy.

— Iá-á, Ápish! Bul dalanda ánshiniń áıeli bolý — ári sert, ári dert. Seni kúndeıtinder de, qyzǵanatyndar da kóp. Uǵam ony. Sen de meni túsin, Ápishim! Alasurǵan shyn kóńili kóktegini kóksemeı tura alǵan ba? Óıtpese ol aqyn bola ma? Al kóksemese, qol sermemese kórge kirmeı me ol...

Ápishtiń daýsy meıirlene estildi.

— Bilem. Sodan ǵoı bárine kónetinim... senetinim... Búgin qonarsyz?

Birjan qushaǵyn bosatyp keıin syrǵıdy. — Joq! Dál osy qazir attanyp ketem, Ápish!

— Balalar da ózińdi saǵynyp edi, jat bolyp ketpese...

— Azynabaıǵa ýáde berip qoıǵam. Sózimdi jutpaıtynymdy bilýshi eń...

İshke Temirtas kiredi. On tórtke kelgen bozbas. Ákesin kórip arsalańdap qolyn soza umtylady.

— Assalaýmaǵaleıkým, kóke!

— Oý, Temirtas! Soraıyp ósip ketipsiń! Burynǵydaı mańdaıdan súıgizesiń be...

Bala eńkeıip, kókesiniń ernine mandaıyn tosady. Yrzalyq kóńilmen dastarhan shetine otyrady.

— Kóke, kókqasqa dom bop qatyp qalǵan tárizdi-aý. Óziniń shóp kesýi qalaı?

Birjan sylq-sylq kúledi.

— Shóp kesýi qalaı deıtindeı, ony úıirsireıtin aıǵyr kóremisiń. Myna shesheń aıtqan bir aıda arqasynan er túspese, dom bolmaǵanda qaıtedi.

— Shirkin, kókqasqany jaratyp, báıgege qosyp kórer me edi!

— Sáti tússe, qosarmyz. Aıtpaqshy sen, Temirtas, Áskenniń ulynyń toqymqaǵaryna nege barmaǵansyń?

Teimirtas julyǵynan bashpaıy shyǵyp turǵan eski etigine kóz tastap qalyp, kúrsinip jiberedi.

Birjan bárin túsinedi. Kedeıliktiń dastarhanǵa jabysyp, ıyqqa minip, aıaqtan shalyp jatqanyn óz kózimen kórgen sal tý syrtyndaǵy jastyqqa qısaıa ketedi.

Ápish ulyna burylady.

— Shaıyńdy tez ish. Kókeń júrgeli otyr. Atyn daıynda.

Temirtas aýzyna apara bergen irimshikti asjaýlyqqa qoıa salyp, ákesine jalt qaraıdy.

— Kóke-e... men es bilgeli siz osy úıdiń qonaǵy ǵanasyz...

— Shesheń de dál osyny aıtqan. Álde sender meni kúbir-sybyrǵa tańasyńdar ma, Ápish?

Ápish bas shaıqady. Mańdaıdaǵy qos syzyq tereńdep, qara qastyń doǵasy shalqaıdy.

— Ókpe-kiná taǵyspaıyq... Balany aralastyrmańyz... — deı berip Temirtasqa burylady. — Kókeńniń Kókqasqasyn úıdiń qasyna ákelip peń?

— Iá! Tartpasyn da, aıylyn da bosatqam. Kóke, apamdy bosqa renjitesiz... Asyl men Aqyq baýyrsaq surap qyńqyldaǵanda apam túgil men bezip kete jazdaımyn.

Birjan balasyna jalt qaraıdy.

— Nege, ulym?

— Un joq úıde. Jaldanaıyn desem, Birjan saldyń balasy dep maǵan onsha senbeıdi.

— Já! Kóter basyńdy! Eńseń túspesin eshqashan! Kókqasqany sýyt.

Temirtas ıegin kóterip, kúlip jiberedi.

— Óláı, kóke! Búgin júrmeısiz ǵoı, á?!

— Iá. Demalam. Sharshadym...

Kóńildengen Temirtas asyǵyp shyǵyp ketedi. Ápish otaǵasyna qasyn kere tik qaraıdy.

— Qazan kótereıin, Temirtastyń kókesi.

— Oǵan jaǵdaıyń kele me?

— Ózińizge saqtaǵanymdy ózgege qımaspyn!

Taǵy da arbasa qarasqan kózder jalt-jult, jarq-jurq ushqyn shashyratyp, ile biri kirpik tasasynda, biri bet sıpaǵan alaqan astynda qalady.

* * *

Baıaý shaıqalǵan túngi kóldiń betinde aı sáýlesi dirildeıdi. Maqpal qara shashyn jaıyp jiberip, jaǵadaǵy Ápish eki alaqanymen kúmisteı jyltyraǵan sýdy kósip alyp appaq betin, qaz moınyn, jumyr ıyǵyn raqattana jýady.

Júre súrtinip, qaz-qatar turǵan eki úıdiń kishisine jaqyndaıdy. Otaýda uıyqtap jatqan Temirtas, Asyl, Aqyq, úsheýine syǵalap qarap qoıyp Ápish endi úlken úıge tyqyrsyz basyp kep esik aldyna toqtaıdy. İshten maıda shertilgen dombyra únine eleńdep qulaq túredi. Ýildegen, emirengen, áldekimdi ańsaı izdegen ásem áýen dala men kóldi dirildete terbetip, áldekimge saǵynyshty sálemin jetkizerdeı álek.

Ápish úıge kirdi. Aq tósekte kóılek-dambaly aǵarańdap otyrǵan Birjan zaıybyn alǵash kórgendeı uzaq tesilip, bastan-aıaq súzip shyǵady. Ápish qasyna otyrady.

— Mynaýyńyz buryn men estimegen múlde tyń áýen ǵoı!..

— Tirliktiń tálkegi — meniń senderdi aılap kórmeýim ǵana emes, Ápish, meniń mynaý ishki kúıimniń syryn, júrek qylymnyń zaryn seniń uqpaýyńda da bolyp tur-aý...

Ápish kóziniń aldy munarlanyp, otaǵasynyń ıyǵyna betin basady. Birjan zaıybynyń shashyn sıpaıdy.

— Sizdi sondaı saǵyndym... Siz... alystap, alshaqtap barasyz menen. Meńireý dalada jalǵyz qalǵan músápir jolaýshydaı ózińizdi uqpas jaryńyzdy siz de túsinseńiz ǵoı...

Birjan áıeliniń ıyǵyna ıegin tıgizedi. Dir etken Ápish álgi janasýdan keıingi bolar emeýrindi emirene kútip qalǵan.

Kenet dombyra zyń etedi. Ápish selk etip kózin ashyp, bir qolymen ózin qushqan, ekinshi qolymen qos ishekti qysyp alǵan Birjan kóredi. Qas qaǵym sátte saldyń búkil sezim-túısigi, oı-qıaly mynaý shańyraq astyndaǵy jubaılyq tirlikten múlde bólek ózge álemdi sharlap ketkenin tez túısingen áıel sylq bosaıdy.

— Endigi áýenderińiz maǵan birtúrli tosyn estiledi. Beıtanys emes-aý... múlde qulaqqa jat. Buryn... buryndary siz meniń oı-boıymnan... jalt etken qarasymnan, tipti mólt etken kóz jasymnan áýez ańdıtynsyz... tabatynsyz. Sol sazdaryńyz jan saraıymdy jańǵyrtatyn!..

Ápish janaryn úreı ılep alypty. Dál qazir ol jaryn ǵana emes, jarynyń janyn da joǵaltqanyn sezetindeı.

Birjan sony baıqap qalady.

— Áý basta berin ózińnen bastap, qyl aıaǵyna deıin ózińmen birge bola alsam ǵoı...

— Birge emespiz be áli? Kól jaǵasyndaǵy sonaý kesh esińizde me?... Sonda jer betinde men úshin sizden basqa jan qalǵan joq demep pem...

— Ómir boıy izdep, ǵumyr shaq qalǵanda tabýdyń qıanaty qandaı! Tóze alarmyn ba?...

— Ózegimdi osqylamańyzshy... Ózgergen eshteńe joq áli. Keýdemde ózińiz tutatqan bir shoqty únemi aıalap óshirmeı kelem. Biraq... biraq meńireý túnderdiń opasyz sekemshil oılary óshirip tynbasa...

— Sońymnan tirsektegen qapa-muńym kóp. Al sen qylaýsyz tań shapaǵyndaısyń, Ápish. Qaıǵy-qapama seni qalaı toǵytarmyn?! Bar bilerim — jan azabyńnan nár alarym, ishki sherińnen qubylamdy qınala izderim...

Birjannyń daýsy álsirep, ózi birjola alystap bara jatqandaı. Sát saıyn sony sezgen Ápish otaǵasynyń sózi ózine emes, meken, mezgili belgisiz ózgege baǵyshtalyp jatqanyn uqqanda, úreılenýi eselene túsedi.

— Esińizde me... Kóldiń túngi aıdynyna áldebir qustyń shyrqaý bıikten kúmp bergeni. Onda da dál aı sáýlesi túsip turǵan tusqa súńgigen. Sonda siz juldyz ben sý aıqalasa aımalasty degensiz. Taǵyda: "Ápishim, — sen meniń qusymsyń! súńgi keýdeme! en janyma! máńgi qal júregimde!" degensiz. Osylaı aıtqansyz sonda. men túkke túsinbesem de sonda qatty ılanǵam.

— Kól deımisiń?... Bolǵan shyǵar... Álde bolmady ma?... Seniń kózderiń — naǵyz qos kól! Kóksheniń bıiginen sonaý seksen kóline qaraǵanda, seniń ǵana kózderiń elesteıtin... Endi...

Ápish Birjanǵa qaraıdy. Sózi qasynan estilgenimen otaǵasy alys. Búkil tula boıy sýyp bara jatsa da, Ábishtiń qyzýly denesine túngi salqyndaı bop sońǵy sóz titirkendire tıdi.

Qos jastyqty mashyqty ádetimen túzelegen Ápish sharshańqy qımylmen tósegine qısaıdy. Birjan dombyra sherte bastaıdy. "Jaımashýaq" áýeni ol. Ápish kózin jumdy. Kirpik ushynan domalap jas ytqydy.

* * *

Seri kóılektiń jaǵasyn burynǵydan da góri keńirek ashyp, kúre tamyry adyraıa bilinip, kúreńitip ketken betin, moınyn shaıy oramalmen súrtken Birjan aınalasyndaǵy emirengen aýyldastarymen tamsanysqan serik-shákirtterine jaǵalaı qarap shyǵady. Sonsoń qarsy aldyndaǵy qarıaǵa nazar toqtatady.

— Máke, árkimniń ustaz tutar piri bolady. Myna sal-seri shákirtterim maǵan uıysa, meniń bir óner káýsarym — Segiz seri ǵoı. Sol seriniń júrek tili — "Ǵaınıy" ǵoı. Men de sondaı bir áýen tapqan tárizdimin. Sizderge qazir sony aıtyp bereıin.

Álgi qarıa rızashylyqpen bas ızeıdi.

— Iá, ıá! Seniń de seriligiń men saldyǵyń, ánshiligiń men nárliligiń, Birjan-aý, eshkimnen kem emes.

Ekinshi bir qyrmasaqal qaǵyp áketti.

— Báse, manadan osyndaı tyń áýen bolaryn sezip, murnym jybyrlap otyr edi-aý!

Birjan dombyrasyn maıda ýildete sál-pál otyrady da, babyna kelgen ásem yrǵaqty jańa áýenin tógilte jóneledi de, ile dombyra sazyna daýsyn qosyp "Jaımashýaqty" shyrqap qoıa beredi. Osy áýen á dep jetkende-aq baýyrsaq kesip jatqan Ápish kilt toqtap, qybyrsyz otyryp qalady. Kózdegi jylt joǵalyp, júzdegi nur óship, álginde ǵana qulpyryp turǵan áıel kómeskilenip, qartaıyp shyǵa kelgen.

Birjan sal endigi kezekti serikterine berip, ózi qadaǵalap pysyqtap, ejiktep qaıtalap buryn-sondy dala tósinde kezdespegen tamasha bir ónegeni — kóp daýyspen qosyla shyrqalatyn án aıtqyzýdy jattyqtyryp otyr. Án — "Ǵashyǵym". Saldyń óz áýeni. Dombyra kúmbiri tutasa esilip, býyrqana kóterilgende janarynan ushqyn oınaǵan ánshi basyn ızeı túsip, únsiz maquldap beıil bergen-di. Áýenniń alǵashqy jolyndaǵy "Darıǵa-aı, dúnıege-a-a-aı, nege keldim-degi" "a-a-aıdy" jigitteriniń bir demmen shıratpaı shashyratyp alǵanyn kórgende, aıqaılap jiberedi.

— Já, já-já! Bıdaı qýyrǵandaı qylmańdar. Ánniń óz lebi, óz demi, býyny bar. Olardan ozyp ketýge de, qalyp qoıýǵa da bolmaıdy.

Birjannyń kózi aýyl ústine qolaý taımen kele jatqan qaradomalaq bala — Smaǵulǵa túsedi.

— Áý! Jaqıa, sen mynalarǵa pysyqtatyp aıtqyza ber — dep, ózi adymdap balaǵa qaraı júredi.

Qotan ústindegi Smaǵuldy Birjan attan kóterip alady.

— Oý, batyr! Sen osy Ázekeń aýylynan keldiń, á!

— Iá, Birjan aǵa... Birjan aǵa! Men sizdi izdedim. Tátem... Láılim tátem maǵan sizdi tap dedi, — dep jylamsyraıdy. — Ol ózi jylap qaldy. Láılim tátem qatty egilip jylady.

— Nege?! Atyń kim seniń, baýyrym-aý! Láılim nege jylady.

— Men — Smaǵulmyn... Láılimdi túnde jandaraldyń qasyna jatqyzady deıdi.

— Nemene?! Oıpyr-aı, Smaǵul-aı, kim aıtty ony?

— Láılim tátem... Sonsoń ǵoı óziniń jylaǵany... bizdiń úlken bı ata... Láılimdi jatqyzsyn depti.

— Úlken bı atań Áze... Azynabaı ma?...

— Iá! Láılim tátem sizdi ǵana izdeıdi... Maǵan tez jet dep... Aǵa... baryńyzshy jyldam!.. Áıtpese orys ulyq.... orys neme janshyp óltirip ketedi tátemdi!...

Birjan qalshyldap teńselip ketedi.

— Azynabaı!.. Janyma balaǵanymdy saryala tórege lyq etpek pe? Sol, sol sor úkim, zorlyq buıryq shynymen Azynabaıdan shyqqany ma?

Eı, dúnıe! Jalǵandyǵyń ras eken-aý! Aıarlyqtyń aldaýyna túskenim be taǵy da? — Jany yshqynǵan bezektegen, qasıet tutqan Azynabaıynan sátte bezingen kóńilin aqyn kúshtep tıady. — Smaǵul, Láılimge tez jet! Eshteńeden qoryqpasyn de. Men tiri júrsem, eshkimge qorlatpaspyn sáýlemdi! Qutqararmyn maralymdy! Jetermin keshke deıin. Bar! — Balany taıyna mingizip, qaıtaryp jiberedi.

Aq úıinen Janbota keledi.

— Áý, Birjan! Men seni talaı moınyma sap kóterip edim. Al sen... Jaman da bolsam, aǵań emes pem. El qulaǵy — elý. Endi ataqty Birjan atanǵan soń Azynabaımen aýyz jalasasyń. Sonyń tórinde án salasyń. Osyńdy qalaı túsinýge bolady? Álde sen meni satyp, básińdi asyryp júrmisiń?

Jany kúızelip turǵan Birjan kúıip ketedi.

— Eı, opasyz dúnıe! Árkimniń kúıttegeni óz qamy. Azynabaıy da, Janbotasy da janymnyń jarasyn tyrnalap oınaıdy. Saýsaǵymen osqylap masaıraıdy. Keýdeme bireýi úńilmeıdi. Kórmeıdi zar jylaǵan tilim-tilim júregimdi!

— Áı, áı, Birjan! Ne boldy?

— Azynabaıy aıýan bop zirkildeıdi. Janbotasy býra bop burqyldaıdy. Aram oıdyń jasary — qysastyq! Tileri taǵylyq! Taǵylyq qana!

— Sen... Sen tegin emessiń. Sende jurt aıtatyn shalyq bar. Kózim jetti! Ol jynyńdy dál qazir qaǵyp alaıyn, zántalaq! Qane, tez bar da jigitterińdi pysyqta!

— Janbota! "Janym — arymnyń sadaǵasy!" degen qazaqpyn men! Osy qazir arymdy arashalaý úshin atqa qonam!

— Joq! Typyr etip kórshi osydan? Aryńdy janyńmen qosyp murnyńnyń ushynan syǵyp alaıyn. Janalǵysh ázireılim bop jandaral kele jatqanda janymda bolmaı, jel aıdaǵan qańbaqtaı taǵy qańǵymaqsyń ǵoı. Joq! Bar! Jigitterińdi daıynda! — Artyna burylmaı kete beredi.

Osy kezde soıyl-shoqparly on jigiti bar Poshtabaı jetip keledi. Ońasha turǵan Birjanǵa Poshtabaı men Úsen jaıaý jaqyndaıdy. Azynabaı men Janbotadan jany túrshigip turǵan salǵa óshigip jetken Poshtabaı aqyryp qalady.

— Áı, zarjaq! Ázekeń sálem aıtty saǵan. Bizdiń aýylǵa tez jetsin dedi! Jandaral kelmek búgin. Soǵan aryzdy myna zarjaq sen ekeýin aıtamyz deıdi bizdiń myrza. Qane, jınal jyldam!

Birjan shart synady.

— Aıt Azynabaıyńa! Kúnásizdi qurban qyp shalyp, qudiretke aınalam demesin. Ulyn noqtalyp, qyzyn tuzaqtap, quryǵyn uzarta almas. Bezdim Azynabaı atty aıardan! Úzdim kúder Azynabaı deıtin qysastan! Onyń el qamy degeni — qyz jasyna shylap jer talqany ǵana eken. Elbasym emes — albastym bop shyqty. Túńildim azǵyndaǵan Azynabaıdan!

Poshtabaı qojasynyń dál mundaı "sıpatyn" buryn-sondy" estimese kerek, kózi baqyraıyp turady da, ile namysqa qyzynyp, o da ashýǵa minedi.

— Oı, áı-áı! Oý, óziń ne dep tantyp tursyń, eı, qýjaq?!. Keshegi bıleýshiń, búgingi ıleýshiń emes pe ol! Erteńgi úlken ulyǵyń da Ázekeń ǵana! Kónesiń kebine! Kóndirem ózim! Qane, jınal, short!

— Azynabaıyń ulyq turmaq, qudaı bolsa da, sen janalǵysh Ázireılisi bolsań da, qalǵan kóńilimdi ózgerte almassyńdar. Sol qolmen qylmys jasap, oń qolmen minájat etpek! Joq! Adasqan-aq ekem men! Azynabaı da, óziń de qury!

— Á, áýp-áýp etken zarjaqtyǵyńdy buldaımysyń, sińiri shyqqag qý kedeı? Álde aýlyńa kelgen soń kózińniń eti ósti me, short? Endeshe Ázireıli ekenim de ras!

Qyt-qyttap Úsen qabattasty.

— Oıbaı-aý, ábden esiripti! Áýlıedeı Ázekeme til tıgizdi-aý!

Poshtabaı endi qaıtip shydasyn.

— Ázekemdi tildediń ǵoı! Má, endeshe!

Poshtabaı qamshymen saldy tartyp jiberedi. Sol qımylynan biraq ózi de shoshyp qalǵandaı doıyryn teris tastaı sap, shegine beredi. Doıyrdy ilip alǵan Úsen óz jigitterine jaltaqtap: "Jaqyndańdar!" degen ısharat bildiredi.

Birjanǵa siltengen qamshyny kórip qalǵan jurt ý-shý dúrligip, ozan-uran shaqyryp, soıyl-quryǵyna umtylady.

— Oıbaı! Salǵa qamshy siltedi!

— Qudaı-aý, el estip, jurt kórmegen sumdyq qoı mynaý!

— Saldy! Birjandy súıeńder!

— Súıekke tańba tústi-aý!

— Ketpesteı, máńgi ketpesteı tańba saldy-aý!

Qaptap kele jatqan aýyl adamdaryna Poshtabaıdyń jigitteri attaryn oıqastatyp, ekpindeı jaqyndaıdy.

Birjan ortaǵa umtylady.

— Toqta! Aý, toqtańdar deımin! Arandamańdar bosqa! Bı tutqanym quldan tómen bolsa, sol bıdiń quly qodyrańdap qamshy siltemegende qaıtedi. Keltek súıregen tentekke bola daýryqpańdar, aǵaıyn! Arasha túser janyńdy kórdim. Sol janashyrlyǵyń jetedi maǵan.

Qolynda tasbıyq, ıyǵynda oqa shapan, omyraýynda salbyraǵan jez medal mańǵaz basyp Janbota kele jatady. Jaqyndap Birjannyń betindegi tilikti, keýdesine tamǵan qandy kóredi. Ezýinen mysqyl kúlkini bul etkizedi.

— Júrisi jaman jigitti el ishinde jaý alar, Birjan. Áýlıe tutqan Azynabaıyńnyń adamy óz aýlyńda-aq basyńa qyzyl telpek kıgizipti. Bar! Jónel tez sol áýlıeńe! Arqańa endi qyzyl ala ton japsyn!

Jurt tus-tustan aıqaı salady.

— Apyraý, Jáke-aý ne dep barasyz? Sizdiń aýylda Sizdi basynyp urǵanyn bilmeısiz be?

— Ardaqtymyzdy arzyma, bolys! Odan da uran tasta namysyń bolsa!

— Kereı, ýaı, jer bolǵan Kereı! Qorǵa namysyńdy!

— Taltúste arysymyzdyń belin syndyrtsaq, el bolýdan qalarmyz!

Janbota jan-jaǵyna salqyn qabaqty syzdana qydyrtyp turyp, oqys sańq etedi.

— Já, kóp shýyldaq! Já! Bas synsa bórik ishinde. qol synsa, jeń ishinde. Kópirtpe! Kópirtpe deıim. Jandaral keledi! Jandaral! Sony jóndep qarsy alaıyq. Kek qashpas. Soıyl ustar qolǵa soıyl soǵar kún tabylady áli. Ózim ustatam sonda! — dep Janbota Poshtabaıǵa ıek kóteredi. — Áı, Aznabaıdyń azbany! Aýlymdy shandatqan qysasyńa at-shapan aıybyńdy tap ózińnen alam! Estidiń be? Bar! Joǵal!

Poshtabaılar dúrkiretip shaba jóneledi. Ezýindegi álgi mysqyl kúlkiniń sońǵy tabyn búrkip jiberip Janbota Birjanǵa qaıta shuqshıady.

— Birjan! Án sal!

— Men búgin aq patshań kelse de, án salmaspyn.

— Salasyń! Salǵyzam! Áı, Ystybaı!

Ystybaıdyń kútkeni de sol. Jetip baryp saldyń qolyndaǵy dombyrany julyp alyp jerge bir qoıady. Synǵan dombyrany laqtyryp jiberedi.

Birjan Janbotaǵa jıirkene qaraıdy.

— Janbota! Óziń bergen dombyrany óziń syndyrttyń! Biraq sen meniń óńim men janymdy syndyra almassyń! Tynda onda! Tilep alǵan óziń. Aramdyqqa jerigen jaýyzdyǵyńdy betińe qarǵys tańba etip bereıin! — Jaqıa jetip, tez óz dombyrasyn usynady.

Sozady Birjan daýsyn qońyr qazdaı,
Basqaǵa bir ózińnen júrmin jazbaı.
Jıylysy jandaraldyń bolady dep,
Janbota, mazamdy aldyń ala jazdaı...

Án "Adasqaq" — kesim úni, qarǵys úkimi bolyp menmensingen bolysty keýdeden túıreı, asqaqtap shyrqap ketedi.

Osy kezde Qýan quıǵytyp jetip kelip, atynan domalap túsip, Janbotanyń aldyna tizerlep otyra qalady.

— Ja-an-da-a-a-aral! Oıbaı, Jáke, jandaral!

— Ne?! Nemene?! — dep yrshyp qalady. Tasbıyǵy qolynan ushyp túsedi. — Aqsarbas! Ne dediń, Qýan-aý? Ras pa?!

Jandaral beri shyǵypty dýannan. Bizdiń elge... osylaı bet túzepti. Azynabaı aýylyna toqtamasa... onda keshke bizge kep qalar!

— Ýa, jasaǵan! Óziń qolda! Áı, qap! Myna jyndyny áketińder! Iesin qapqan tóbetti aýlaq aparyp, kerip tastańdar! Ýaı, qaıdasyńdar?

Ortaǵa qolyn kóterip Maqsut shal shyǵady. Ýaı, Jáke! Birjan emes pe ol! Kereıdiń týy edi ne dep tursyń?

— Já! Qystyrylma! Áı, Ystybaı! Aqkót torǵaıdaı shyqyldaǵan shaldyń sandyraǵynan qorqyp qaldyń ba? Áket! Birjan deıdi ǵoı, Kereı úshin jandaralǵa janushyrǵan kúıime kedergi bolmaq bul. Joq! Kereı emes bul! Kereıdiń shirigen bir jumyrtqasy ǵana! Jandaraldyń kózine túsirmeı, qamap tasta! Áıtpese bul zalymnyń jandaralǵa da tili tıip, tynysh elge álek salýy múmkin.

Álekedeı jalanǵan jigitter saldy dyryldatyp súıreı jóneledi. Kórshi-qolań, nóker jigitter bolystan taısalyp qybyrsyz turyp qalady. Temirtas janushyryp Ystybaıǵa bara jarmasady.

— Jiberińiz! Tımeńiz kókeme!

Ystybaı balany ıterip tastap, qamshymen tartyp jiberedi.

— Á-á, bóriniń bóltirigi! Qabamyn deıdi!

Bezektep jetken Ápish Ystybaıdyń betin tyrnaǵymen osyp jiberedi.

— Jaýyz! Urma balamdy! Bosat saldy! Ánshibektiń qara tyrnaǵynan sadaǵa ket, jaýyz!

Ystybaı kelinshektiń omyraýynan topshysymen qaǵyp, ushyryp túsiredi. Qamshymen osyp qalady.

— Qanshyq! Erkekke qol jumsaıdy,á!..

Birjan aıýdaı bulqynady. Taǵy da úsh-tórt jigit ketip, typyr etkizbeıdi.

— Zulymdyq-aı! Qor qyldyń-aý!

— Kóke! Kóke-e-etaı!..

— Zulymdyq-aı! Taǵy da tuqyrttyń-aý! Temirtasym, qulynym! Jylama! Er adam jylamas bolar. Apańa óziń qamqor bol, ulym!

* * *

Azynabaı aýyly úlken qarbalasta.

Osy kezde Poshtabaılar aýyl syrtyndaǵy tóbeden quıǵyta shaýyp, beri asyp túsedi.

— Áı, mynalar shańdatyp qaıtedi! — dep bir shal aldynan qarsy umtylady.

— Áı, óı, esturqy óńsheń! Azynabaıjannyń ústine qalaı shańdatyp kelesińder, á! Toqta bassyzdyqty!

Attarynan sekirip-sekirip túsken Poshtabaı men Úsen shaldy ıterip tastap, Azynabaıǵa ekpindep jetip keledi.

Azynabaı qolyn sermep toqtady.

— Ne boldy? Jaý shapqandaı aýylǵa shaýyp kelgenderiń qalaı?

Poshtabaı tanaýy jeldedi.

— Iá! Jaý! Jaýdyń jaýy — Birjan eken! Sizge... ózińizge ol sumyraıdyń tili tıdi!

Azynabaı shıryǵady.

— Táıt! Ottama! Bylǵama Birjandy!

— Áı, Ázeke-aı! Bylǵama deısiz... Ol neme sizdi aıamady ǵoı. Tildedi emes pe! Maǵan senbeseńiz myna Úsennen surańyz. Áıtpese beker betimnen qaqpańyz!

Úsen beri bir attaıdy:

— Ollahı ras, Ázeke! Ol zarjaq sizdi azǵyn dedi. Aıar dedi ǵoı... Sosyn myna bizdiń Poshtakeń...

Poshtabaı eńsesin tiktep, Úsendi qolymen keıin ysyryp tastaıdy.

— Sizge til tıgizip, árýaqqa shet kelgen soń aıaıyn ba? Qamshymen tartyp kep, tar-ty-y-ep ke-ep, Birjan ıttiń qanyn iship kep otyrmyn!

Azynabaı aýyr denesine qaramaı jeńil atyp turdy.

— Áı, ne?! Ne dediń?! Ne sandyraqtap tursyń?

— Iá, urdym kettim! Urdym kettim!

— Sen... sen teksiz... qasıetimdi, qadirlimdi... asyl Birjandy urdyń ba?.. El erkesi, er serkesi ánshibekke qamshy siltediń be? — dep Poshtabaıdyń omyraýynan shap berip, býyndyra julqylap qalady.

— Oý, Ázeke-aý! Sizdi... ózińizdi tabalaǵan soń...

— Qunsyz ıt! Adalymdy ylastaǵan tóbet! Óner qadirin túsinbegen esek! — dep odan ári býyndyryp barady.

Poshtabaı qyryldady.

— Oıbaı, Ázeke! Ó-ól-di-im!

Azynabaı ıterip jiberip alaqanyn ústine qaıta-qaıta súrtedi.

— Birjandy urǵan qolyn syńǵyr, qaraqshy!

Poshtabaı qaıta shaqarlanady.

— Bir-jan-an, Bir-ja-an! Sonshama ol shirkin qudaıdyń qulaǵyn ustap týyp pa, short?

Úsen Azynabaıdyń ıyǵynan sýsyp bara jatqan shapanyn kóterip jabady. Aýzy jybyrlaıdy.

— Ázeke-aý, ol neme sizdi: "Azynabaı azǵan eken. Láılimdeı perishteni saryala orys ulyǵynyń tósegine salyp bermek bolsa, ondaı elbasy emes albastynyń qasıetine sarydym" demedi me! Sonsoń Poshtakeń qalaı shydasyn. Qamshymen...

Azynabaı Úsenniń bileginen julqyp qalady.

— Láılim deımisiń? Ulyqtyń tósegine?! Seniń aıtyp otyrǵanyń qaı Láılim? Serke bıdiń qyzy ma?

Úsenniń kózi jypylyqtaıdy.

— Iá! Sol Serke marqumnyń qyzy... Anaý ásem qyzy — ánshi Láılim!

Azynabaı Úsendi ıterip tastap Poshtabaıǵa qalshyldap taqalady.

— Sen... sen ıt, túıeshiniń shalaesti qyzyn daıyndadym demep peń?..

— Jandaralda kóz joq deımisiz, Ázeke... Orys ta sulýdy súıgendi unatady.

Azynabaı Poshtabaıdyń qolyndaǵy qamshyny julyp alyp, tartyp jiberedi.

— Oı, teksiz qul! Aram men adaldy, asyl men jasyqty ajyrata almaıtyn sen sıaqty malǵundy qasymda ustap júrgen men aqymaqpyn! Jaman adamdy asyrasań, aýzy-basyńdy qan eter. Qan qyldyń!

Qap! Adasqan-aq ekem! Qaıran Birjan! Qadirińdi men túsinem-aý. Biraq endi odan ne qaıyr!.. Sen meni keshpessiń. Láılimdi anadaı qıanatqa men laıyqtamasam da, meniń adamym laıyqtasa, odan óter jaýyzdyq bolmas...

Táltirektep ketedi. Súıep qalǵan Úsendi ıterip tastap, Poshtabaıǵa shuqshıady. — Ket aýyldan! Ket mańaıymnan! Qazir, kósh! Menen Birjandy ketirgen soń, Láılimdi soǵan uıǵarǵan soń, meniń búıtken tirligim qurysyn!

Muǵalim taǵy da delbeńdep asyǵys keledi.

— Ázeke! Ego vysokoblagorodıe general-gýbernator kelip qaldy! Kúımeńiz daıyn. Aldynan shyǵyp ózińiz tosyp alasyz ba?

Azynabaı qolyn siltep, aıqaı salady.

— Ketińser! Joǵalyńdar! Báriń! Bárińde... Qaıran Birjan! Oralmassyń sen endi maǵan. Onda men de bu dúnıege... qý dúnıege talaq dermin!..

Kózi buldyrap, basy aınalǵan Azynabaı del-sal, nazaly kúıde. Sheke tamyrlary bileýlenip, táltirekteı basyp baryp, kómektesýge umtylǵan kisilerdi qolymen jaıqap, úı syrtynda jegýli turǵan kúımege kelip otyrady. Atshyny arqadan túrtedi. Kúıme júrip ketedi. Ketip barady. Qońyraý daýsy álsiz ǵana syńǵyr-syńǵyr estiledi.

Ókpe tustan kımesheginiń etegi shubatylǵan Sary báıbishe atanǵan Saqyp qatarlasady. Azynabaıǵa qolyn sozady.

— Bolys, malyńdy qaıtaryp al. Láılimjandy orysqa qorlatqansha, óz qolymmen býyndyryp óltirermin. Bylǵama tazamdy, Azynabaı!

Azynabaıda ún joq. Jerge sylq túsken Saqyp eki qolymen jerdi toqpaqtap jatyr. -Qorlama kinásizimdi, bolys! Láılimniń shyr etken daýsy júregimdi tilgileıdi! Al malyńdy! Qaıtar qyzymdy, Azynabaı! Ýaı, Azy-na-ba-aı-ı!

Osy daýys bolystyń bas súıeginiń ishinde jańǵyryp, máńgirtip tastaǵandaı. Kúımeniń aldynan tórt-bes atty kazak-orys kúzetshi-qorǵaýshylar qarsy kezdesedi. Álgi toptyń basshysy horýnjıı aıqaı salady.

— Eı, stoı! Ostanovıs! Kýda ty presh! Dıkar kırgızın?

Atyn kóldeneńdetip joldy bógeıdi.

Azynabaı bas shaıqaıdy, qolyn sermeıdi.

Horýnjııdi serigi buryp áketedi.

— On to volostnoı! Vıdımo, vstrechat edet ego vysokoblagorodıe generala-gýbernatora.

— Oh, ı gordyı basýrman. Daje ne soızvolıl govorıt. Nebos krýpnyı vorotılo stepı.

Áne-mine degenshe bolys kúımesi general-gýbernatordyń saltanatty sándi sherýine qarsy ushyrasady. Aldyńǵy kúımede saryala kıimdi jandaral, qasynda shyqylyqtaǵan shymshyqtaı tatar tilmash. Atshy burylyp Azynabaıǵa qaraıdy. Azynabaıda til de, ses te, qımyl da joq. Atshy kúımeni toqtatpaı jandaraldyń kúımesiniń qasynan óte beredi. Áldene deýge yńǵaılana berip, jandaral tilin tisteı qoıady. Shanshylyp Azynabaıǵa shólmek kózdiń suǵyn qadaıdy. Uzyn kirpikter kóp súńgi bop shanshylady. Ózimen ózi ishteı kúızelgen Azynabaıǵa jandaraldyń kózi de, suǵy da ótpeıdi. Jandaralǵa eleýsiz ǵana kóz tastap qap, ıen dalanyń eseńgiregen túzdik kókjaly baǵyt-baǵdarsyz betaldy uzap barady. Jym-jyrt kúıde siresip, salǵyrt saharanyń jumbaqqa toly tylsym beınesin sulq beınesimen qaıtalap, únsiz alystap barady.

Jandaral tilmashtyń búıirinen shombal taıaǵymen solq etkizdi.

Tatar tilmash yńq etip aýyrsyna eki búktetilip qalyp, qaltań qaqty.

— Kto on takov?! Pochemý ne vnımaet nashemý velıchestvý?

Tilmash dalbasa jaýapqa qol sozdy.

— A-a, ızvestnyı na vsú step prıdýrok on. Odnako bogatyı prıdýrok. Volostnoı pravıtel Aznabaıka. Spesıvyı. Mejdý tem, Vashe vysokoblagorodıe, on ı estsamyı ıaryı protıvnık pereselenıa mýjıkov v etý ıhnúú dıkýıý step.

Jandaral yńyrandy:

— A kak zovýt togo... vtorogo volostnogo?

— Djanbýta, Vashe velıchestvo! O-o, tot ne cheta etomý, tot poslýshnyı. I vesma ıspolnıtelnyı.

Júrisi baıaýlaǵan kúımeniń aldynda otyrǵan kóshirdiń ıyǵyna shombal taıaqtyń ushyn tıgize berip, jandaral shalqaıyp otyrady.

— Trogaı, chelovek! Da pojıvee v aýl vtorogo... K Djon Výde...

Azynabaı kúımesi shań astynda uzap barady, uzap barady. Bir kez shoqsha saqaldy aýyr bas keýdege sylq túsedi. Búldirgisi bilekke oralǵan Poshtabaıdyń qamshysy salbyrap ketken oń qoldyń ushynda jer tyrnap, qara shubar jylandaı ıreleńdeı shubatylyp barady.

Bir júrek máńgi soǵýyn toqtatty.

Azynabaı dúnıeden ótti.

* * *

Áýlıeniń beıiti. Sáske mezgil. Aspanda ala bult tóńkerile jóńkiledi. Yńyrsyp syńsyp sereıgen sırek qýraılar sarnaıdy. Beıittiń dál irgesinde bet-aýzy tilim-tilim qantalaǵan, kıimi dal-dul jyrtylǵan Birjan qınala yńyranady. Yńyranady da sál-pál qımyldap, qaıtadan tynshıdy. Birjan tynshyǵan kezde qasyndaǵy tórtqulaq beıittiń qabyrǵasynda otyrǵan qara quzǵyn moınyn soza, qabyrǵa boılaı birer adymdaıdy. Qylqańdaǵan moınyn sozyp jan-jaǵyna qaraıdy. Tómendegi adamǵa keýdesin eńsere úńiledi. Qansyraǵan ánshi taǵy yńyranady. Quzǵyn sekemdene keıin lyqsıdy.

At tuıaǵynyń dúbiri estiledi. Býsanǵan jerdiń tumantqan saǵym-shilterinen eki atty sýyrylyp shyǵady. Aq kóıleginiń etegi jelbiregen Láılim men qaradomalaq Smaǵul eken.

— Kórinbeıdi ǵoı, Smaǵul-aý. Tiri bolsa eken!...

— Tiri bolmaı... Tabamyz, táte. Keshe Birjan aǵanyń aýlynan shyǵa bergenimde taıym aıaǵyn inge tyǵyp alyp... Murttaı ushqam. Mine, basymnyń myna jeri áli isik, táte. Esim jıǵanda kórgem, Birjan aǵa ústi-basy qan-qan... bir turyp, bir jyǵylyp áýlıe beıitine qaraı bara jatqan. Ol sonda... Oı! Áı! Áne! Alaqaı, táte! Anaý jatqan sol!

— Jatyr deımisiń?! Nege jatyr?

— Baraıyq ta, táte! Atyńyzdy aıdasańyzshy!

Láılim kelgen boıda Birjandy qushaqtaı alyp, basyn kóteredi. Smaǵul eńkeıip keýdesine qulaǵyn tosady.

— Tiri! Aıtpadym ba, Láılim táte, tabamyz dep! Men qazir jantorsyqty ákeleıin.

Láılim Birjannyń basyn keýdesine qysyp, bota kózden ystyq tamshylardy ytqytyp otyr.

Smaǵul jantorsyqtan saldyń aýzyna sýsyn tamyzady. Sálden soń kózin ashqan Birjan Láılimdi kóredi.

— Birjan aǵa!.. Birjan aǵa! Aǵajan!

— Láılim?! Apyraı, Láılimimsiń be?

Smagul Birjannyń mańdaıynan sıpaıdy.

— Birjan aǵa, sizdi kim urdy? Nege urdy? Men... men olardy... Olarǵa áli kórsetem — dep ıegi kemseńdep jylaıdy.

Birjan balaǵa kúlimsireı qaraıdy.

— Jylama, Smaǵul. Er adam jylamaıdy.

Láılim saldyń mańdaıyna ernin tıgizedi.

— Sizdi urǵan qol synsa etti, Birjan aǵa! Sizge qamshy kótergen adamdy qudaı qarǵasa etti, Birjan aǵa!

— Láılimjan! Láılim shyraq! Lebizińnen aınaldym!

— Jetim toqty — qurbandyq. Sol toqty men, jan aǵa! Taptym aqyry! Endi sizden aıyrylmaspyn!

— Láılimim! Mashuǵym! İńkárim!

— Munda... beıitke nege keldińiz, jan aǵa? Qalaı keldińiz?

— Apyraı, taǵy da adasyppyn-aý! Bu dúnıede seniń shyryldar báıek janyń baryn eskermeppin-aý, Láılim!

— Sonda siz... siz Birjan aǵa... Jo-oq! Jibermeımin! Ondaı sumdyq kesikti oılamańyz! Oılaı kórmeńiz eshqashanda, jan aǵa!

Smaǵul eki jetektep ońasha ketedi.

— Aqyn jany qashanda ánimen birge azabyn da arqalap júredi. Azabyn bergen Jasaǵan bir ǵana sátte ólsheýsiz lázzatymen keýdemdi bir-aq toltyrdy-aý, sáýlem! Jo-oq, Láılimjan, men endi bekerge ólmespin! Meniń endigi jebeýshim de, jubatýshym da ózińsiń! Keýdemde janym, aýzymda ánim, ózińdeı ómirlik mánim bar da men ólmespin. Qalaı qateleskem? Endi adaspaspyn. Ómirdiń tiregi Janbotada emes. Azynabaıda da emes. Mahabbatta! Názik áıeldiń kúshti súıispenshiliginde!

Men baqyttymyn. Mahabbat tumasy — Láılimim eken. Ańsap kep, sýsap kep bas qoıdym da meıirim qandyrdym.

At kisineıdi. Iesin izdep jetken Birjannyń aıtýly Kókqasqasy edi. Smaǵul eki alaqanyn shapattap qýana aıqaı salady.

— Óláı! Birjan aǵa! Mynaý Sizdiń Kókqasqa!

Birjan keýdesin kóteredi. Kókqasqa jelip kelgen boıda týra ıesiniń ústine oqyryna jetip toqtap, jumsaq ernin tıgize saldy ıiskeı bastaıdy. Birjan atty moınynan qushaqtap, jalyn sıpaıdy.

— Janýarym, qanatym! Joq! Endi men bu dalanyń Janbotasymen de, Azynabaıymen de aıqasyp ótermin. Láılimjan anaý qanjyǵadaǵy qorjynnan dombyramdy alyp bershi!..

Qımaly dombyrasyn jazyp ornatyp, kúılep baryp, "Adasqaqty" ańyrata jóneledi. Boıjetken de, bala da mynaý asqaq ánniń mán-maǵynasyn sonsha berile uǵynyp qalady.

* * *

Bul kezde tóbe astynda bir top atty kele jatady. Bastaýshylary — Poshtabaı men Ystybaı. Bulardan sál keıindeý tatar tilmash. Sońdarynda soıyl-shoqparly jigitter.

Poshtabaı qataryndaǵy Ystybaıdyń sol jaq sanynan qysa ustap, ózine qaratady.

— Áı, Ystybaı! Osy biz betaldy laǵyp bara jatqan joqpyz ba? Seniń Janbotań bizdiń Ázekeńmen ǵumyr boıy ósh edi. Sol yńǵaımen áli de adastyryp júrmesin.

Ystybaıdy ashý býdy.

— Áı, Poshtabaı! Tart tilińdi! Azynabaıyń aýlaq! "Birjannan ketirdiń" dep qıralań etip, qyljıa salǵan nemeńdi aıtyp, jynymdy keltirme! Jákeń aldamaıdy. Álginde kórdiń ǵoı. Kereıi bolmaq túgil, týǵan inisi bolsa da, zarjaq ánshini aıaıtyn túri joq. "Usta da baıla, qýalap soǵyp aıda!" demedi me? "Kókqasqany jiberip, izine túsińder!" deýi — naǵyz danyshpandyq! Al, Kókqasqa izshil tazyńnan da beter. Birjandy jer túbinen izdep tabady. Bas qamshyny! Kókqasqadan kóz jazyp qalmaıyq. Oý-ý, anaý kók kóz ushyna baryp qalypty ǵoı!

Arttaǵy tilmash shaqyldap aıqaı salady.

— Poshtabaı! Men asyqpa demedim be bıt! Saspa! Qap! Myna shoshańdaǵan qý noǵaıdyń qorlyǵy-aı! — At basyn irkip, tatar tilmashpen qatarlasady. — Oý, bassańshy qamshyny! Ózińe qyz kerek pe, joq pa?

— Kırek, konechno! Shýndaı matýr qyzny buryn men kórmegen bıt!

— Endeshe sol matýr qyzdy sen qushasyń da, óziń aıtqandaı, bolystyń bosaǵan ornyn maǵan ustatasyń. Ýádemiz ýáde ǵoı?

Tilmash quıryǵy qopandap bas ızeı beredi.

— Iá! Men aıtqam, alasyń. Shýshy qazaqlar adamǵa bek ıshanbaıdy. Láılim meniki bolsa, volostnoı nepremenno sen býla!

— Kelistik! Bas onda, noǵaıym, qamshyny! Qatyn ilý úshin de atyń júırik, quıryq aýyr, taqym myqty bolý kırek!

* * *

Dombyrasyn bezildetip, daýsyn ańyratyp "Adasqaqty" shyrqap otyrǵan Birjannyń kózi tóbeden asyp túsken attylardy shalyp qalady. Daýys sál báseńsı berip, qaıta shalqıdy. Endigi únde qajyr basym. Saldyń yńǵaıymen artyna jalt burylǵan Láılim quıǵytyp kelip qalǵan qýǵynshylardy kórip, ornynan atyp turady.

— Birjan aǵa! Ne isteımiz?

Smaǵul attardy kóldenendete tosady.

— Min, Láılim! Qashsaq qutylyp ketemiz. Birjan aǵa, bolsańyzshy!..

— Joq, Smaǵul! Aramdar men jaýyzdar qashyp-pysyp kúneltedi. Adal men ádil adam Ázireılige de týra qaraıdy.

Kelgender úsheýdi qorshap alady. Poshtabaı qarq-qarq kúledi. Qamshymen saldy nusqaıdy.

— Birjan! Ýaı, kórińde ókirgir Birjan! Nege úndemeısiń?

— Al, úndedik. Ne demekshi eń sen ıtarshy?

— Ne deıin be? Buryn sen sal ediń, búgin endi shól boldyń, short. Sony aıta keldim. Buryn sen Qaıshamnyń kóńlin qaldyrsań, búgin men seni búrem. Buryn sen asqar bop aspanymdy kólegeıleıtinsiń. Búgin shuqanaq bop aıaǵymnyń astyna tústiń. Sony bildirgeli keldim. Buryn sen urǵashyǵa qyrǵı bop tıip, talaı ret shúıilgenimdi ilip túsip, myna maǵan san soqtyrǵansyń, short! Búgin endi men sen shúıilgen shúregeıdi ilip áketem! Sony aıta keldim. Áı áket! Áketińder myna qanshyqty!

Shar etken Láılimge tatar tilmash jaqyndaǵansha, ándemdi jigit at ústinen ıilip kelip, ilip áketip, aldyna óńgerip alady. Tura umtylǵan Birjandy Poshtabaı qamshymen tartyp jiberedi.

— Asqaqtaǵan keýdeńdi, aspandaǵan kózińdi tabanyma salyp taptaǵan, sen bergen qysas pen qorlyqty ózińe qaıtarǵan qorlyǵym men zorlyǵym da osy, Birjan! Ýa, jasaǵan, yrzamyn tákappar ánshini, ánshibekti ýysyma bergenińe, short! Endi men tóbeńnen mazaqtap qaraıyn seniń. Qane, óle qalshy keshegi Ázekemdeı jan azabyna shydamaı! Óle qalǵan!

— Ne dediń?! Ázekeńiń Azynabaı ma?

— Iá! Maǵan... myna maǵan seni urdyń dep... "Asyl Birjanǵa qamshy siltediń!" dep mynaý Ystybaı ádemi aıtqandaı qusa bop op-ońaı qyljıa saldy ol!

— Qaıran asyl tek!.. Dalanyń azý tisi aqsıǵan taǵysy men bórisine qor bolǵan asyl tek! Qaıran Ázekem! Jónińnen adasýyń múmkin emes edi? Adasqan taǵy da men ekem! Men!

Poshtabaı odan saıyn qarqyldap kúledi. Turǵandar daýryǵysa, elire qosylady.

— Áı, aqyldymsynǵan qara sıraq! Birese bıe kóti, birese túıe kóti dep dúrdıgen keshegi túrińnen ne qaldy, á? Jasyrmaımyn qyzǵanatynmyn, kúndeıtinmin. Biraq, seniń jaqsylardyń arasyna syna bop qaǵylǵannan basqa bileriń bar ma edi? Ázekem ekeýmizdi de ajyratqan sen! Ázekemdi ajalynan buryn óltirgen de sen!

Poshtabaı Birjandy taǵy da tartyp jiberedi.

Myna tustan Ystybaıdyń qamshysy ysqyryp saldy osyp túsedi.

— Olaı emes, Poshtabaı-aý, bylaı urady! Ábden aldymdy orap, kún túsirmeı, shyńyma jetip edi. Ádildik bar eken! Qudaı búgin bul áýpildekti qolyma túsiripti. Urýdyń kókesin men kórseteıin.

Atyn shapshyta umtylǵan Ystybaıdy kórgende, janushyrǵan Láılim ustap otyrǵan jigittiń aldynan julqynyp túsip, Ystybaıǵa bara jarmasady.

— Ja-ýyz! Urma ánshibekti! Qolyń synsyn, qolyń syńǵyr, qaraqshy!

İstybaı bir teýip Láılimdi ushyryp túsiredi. Jigitke aqyrady.

— Áı! Oı ynjyq! Qyzǵa ıe bola almaǵan qortyq neme? Seni de ul taptym dep shesheń qalja jedi-aý! Sen myna túrińmen bul baıtaldy saýyrlap jarytpassyń!

— Áý, Poshtabaı! Jaýǵa da keter shópjelkeńdi saýǵa desem, ne aıtasyń? Alaqanyńdy ashasyń ba, álde kóziń qımaı, keýdeńe óziń qysasyń ba?

Poshtabaı shyrt túkirip tastaıdy. Kekjıe kúlip bas shaıqaıdy.

— Kesh qaldyń, Ystybaı! Baıtaldyń bas jibi basqanyń qolynda ketken. Áıtpese sen degende alaqanym ashyq.

Tilmash atynan domalap túsip, Láılimge bara jarmasady.

— Eı, eı, matýr qyz! Sıni mıńa bergen, Poshtabaı tamyr. Sen teper mıńa naqsúıer býla bıt!

Láılim tilmashty ıterip qulatyp, Birjanǵa umtylady.

— Birjan aǵa! Birjan aǵa! Qutqar!

— Asylym! Qalqam! — Qarsy júredi.

Sart-surt qamshy ekeýiniń ústine jaýyp ketedi. Láılimdi manaǵy jigit aldyna óńgerip alyp, jylystap shyǵa beredi.

Poshtabaı aıqaı salady.

— Toqtat! Taıqy bylaı! Arqan qaıda? Tuzaq tasta moınyna! Keshegi sal — meniń búgingi qurbandyǵym, short! Áýlıeniń beıitine qanyn quıyp, kúná-jaladan arylam. Aqsarbasym osy! Tasta buǵalyqty!

Keıin serpilgen jigitterdiń eki-úsheýi erdiń aldyńǵy qasynda shıyrshyqtalyp oralǵan buǵalyqtaryn yńǵaılap oqshaýlana qalady. Alǵashqy bir-ekeýdiń tastaǵan buǵalyq-arqany saldyń moınyna týra túspeıdi. Sony kórgen Poshtabaı úshinshi jigittiń qolyndaǵy arqandy ala sala, atyn tebine qarsy umtylady. Osy kezde kenet shańq etken myltyq daýsy dalany qaýyp túsedi. Sasyp, abdyrap qalǵan qýǵynshylardyń esin jıǵyzbaı áýlıe beıitiniń dál ústinen qara myltyqtyń úńireıgen uńǵysyn keýdelerge tosyp, áldebir mujyq gúrildep aıqaı salady.

— Eı, vy, bratoýbıısy! Ne dýrıte! Vertaıte nazad! Ejelı eshe kto podnımet rýký na entogo, to vdarú raz. Zastrelú kak kabana!

Qazaqtar úreılene daýryǵysady:

— Oıbaı! İstrlaıt deıdi!

— Myltyǵy bar!

— Qash! Qashyńdar aman-saýyńda!

— Áı, tilmash! Tilmash qaıda? Orysshalap bizge tıispesin deseńshi.

— Oıbaı, tilmash sum elden buryn zytyp ketipti!

Attylar tyrym-tyraqaı qasha jóneledi. "Táte! Láılim táte!" dep shyryldaǵan Smaǵul attylardyń sońynda, shańǵa kómilip, jaıaý dedektep barady.

Qaǵyǵan oq álginde Kókqasqaǵa oqys tıgen edi, qaıran kúlik sereıip qulap qalypty.

Myltyǵyn kezenip eki-úsh kún buryn Birjan qutqarǵan mujyq beıittiń tasasynan beri shyǵady. Ózimen ózi kúbirlep sóılep kele jatady.

— O, brennıı mır!.. Mýjıka zadıraıýt mýjıkı!.. Týzemsy bút svoego týzemsa. A ıa cho?.. Moe delo teláche... Net! Ia to nı za chto togo koná pogýbıl, hot boroda moıa shıroka, kak ý starogo kozla.

Birjan otyrǵan jerinen shatqaıaqtaı kóterilip, Táltirektep atynyń qasyna jaqyndaıdy. Ólip jatqan Kókqasqaǵa baqyraıyp qarap turady da, kenet basyn qosqoldaı ustaı alyp, shyńǵyra aıǵaılap jiberedi. Sonan soń tizesine sylq túsip, aspanǵa qol jaıady.

— Eı, dúnıe! Eı, Jasaǵan! Jerimdi aldyń! — Kóndim! Jarymdy aldyń! — Ólmedim! Anaý atymdy taǵy aldyń! — Qalmadyń! Jalańash janymnyń endi nesin aıaısyń! Ony da al! Janymdy da al, dúnıe! Eı, dúnıe! — Táltirektep ornynan turady. Anandaı jerde únsiz sileıgen mujyqty kóredi. — Áı, mujyq! Atymdy sen attyń ǵoı! Endi meni de at! Myna meni dál júrekten at! Jersiz, jarsyz, ánsiz tirlikten túńilgen ánshini dál kózdep at! At meni, mujyq! Anaý áýlıeniń qabirine domalatyp qulata ket! — Qarsy júredi.

Mujyq basyn shaıqap keıin sheginip barady. — Ex, eto je ty! Moı zastýpnık! Eh, brates! Ýmom ty tronýlsá vıdat. No spası tebá Hrıstos! Ný, ejelı po Hrıstos, to Allah tvoı!

Súrinip ketken Birjannyń Kókqasqanyń qasynda jatqan dombyraǵa qoly tıedi. Otyra qalyp, maldasyn qurǵan sal dombyrany bezektetip zarly, sherli kúıdi kúńirente tógedi. Kúıge elitken mujyq ta beıittiń irgesine otyra ketip, keýdesin teńselte bastap edi, kúbirlegen erinder jas kezde este qalǵan áldebir ertegi-áýendi myna dombyra sazyna qosqysy keldi me, sybyrlap qoıa berdi. Qazaq dombyrasynyń saharalyq kúmbirine orys mujyǵynyń kúbiri ilesip, jym-jyrt múlgigen eski zıratty terbetip jatyr.

Gýsı-lebedı,
Vozmıte mená
Na bely krylyshkı,
Ýnesıte mená
Na rodımýıý
Na storonýshký...

* * *

Tyrym-tyraqaı shaýyp bara jatqan jigitterin Poshtabaı aıqaılap toqtatpaq bolady.

— Ýaı, toqtańdar! Qaıt! Keıin qaıt!

Daýystar: — Ne deıdi? Nege! Ólimge aıdaı ma?

— Kim ol toqta dep jatqan?

— Poshtabaı baıaǵy! Azynabaıdyń azbany!

— Meniń óz Ystybaıym bar! Maǵan Poshtabaıdyń ámiri júrmeıdi.

Poshtabaı tatar tilmashtyń ıyǵynda júrgen myltyqty endi ǵana kóredi. Atyn borbaılata qamshylap álgini qýyp jetip, myltyqqa bara jarmasady. Tatar tilmash ash kúzenshe shaqyldaıdy.

— Sıńa nıma kırák shýshy myltyq? Týtmagyz!

— Ber tez!

— Bermeımin. Shýshyny ego vysokorodıe general-gýbernator podarıt qylǵan.

— Áı, shýshy-mýshy! Byljyrama! Jemeımin myltyǵyńdy, short! Qaıtyp berem! — Iyǵynan kúshtep sypyryp alady. — Oǵyn ákel! Bárin! Bol!

Poshtabaı myltyqty oqtap, jalma-jan aspandatyp atyp kep jiberedi.

— Qane, toqtańdar! Toqtamaǵandaryńdy shetinen domalatyp túsirem!

Jigitter úıirilip tura qalysady.

Poshtabaı jigitine ámir etedi.

— Áı! Sen anaý bos atty ustap, myna qanshyqty mingizip alyp, aýylǵa ákete ber. Bizge qarama.

Sen de kete ber, noǵaıym! Áıtpese matýryńnan aıyrylyp qalarsyń.

— Myltyq?.. Shýshyny ego vyskorodıe...

— Butyndaǵy óz myltyǵyńdy saılap, durystap oqtaı bermeısiń be onan da, kez kelgen jerden uratyndaı ǵyp — dep qarqyldap kúledi. — Jaraıdy, noǵaıym! Qoryqpa. Alasyń!

Al, jigitter! Osynshamyz júrip bir mujyqtan qashyp ketkenimiz — súıekke min, estigen elden uıat. Ondaǵy bar myltyq, mine, bizde de bar. Mynaý orystikinen táýir. Endeshe mujyǵyn julyp túsirip, zarjaq ánshini at quıryǵyna baılap, dyryldatyp súıretip ketemiz.

Jigitter dúrildedi.

— Sóıtemiz, Súıretemiz!

— Mujyqty áýlıeniń beıitiniń basynda laqsha baýyzaımyz.

— Qarashekpenderge ses bolady.

Bular qaıtadan keri quıǵytyp kelip, tómende biri dombyrany kúńirentip, biri óz ánin kúbirletip otyrǵan ekeýdi qorshap alady.

Kúı sherli. Zar atqan kókirektiń óksigi kóp bebeýimen keń dalaǵa kúmbirlep tarap, kelgenderdi eriksiz tusap, biraz qybyrsyz qaldyrǵan edi.

Zıpýnynyń ishki óńirinen kısetin shyǵaryp, temeki orap otyryp, eńgezerdeı mujyq endi bir basqa áýenmen gúrildeı yńyranady.

Tega-tega, gýsı serye, domoı,
Ne pora lı vam naplavatsá...

Poshtabaıdyń suq saýsaǵynyń astyndaǵy shúrippe ańdaýsyz basylyp ketip, myltyq gúrs ete qalady. Poshtabaıdy ózi de, turǵandar da, otyrǵan ekeý de selk-selk ete qalyp, opyr-topyr qımylǵa kóshedi.

Poshtabaı sańq etedi.

— Áý, Birjan! Dúnıe — kezek! Seniń kesirińnen jandaral aýylymyzǵa túspeı ketti. Jandaral toqtamaı, Ázekem o dúnıelik bolǵan soń jaılaýdan da aıryldyq. Bárine kináli sen! Eki dúnıede de qolym jaǵańda bolar. Men — janalǵyshyń!

Osy kezde mujyq áldeneni sezgendeı myltyǵyn kezenip, Birjandy tasaǵa ıtere berip, atyp jiberedi.

— Ah, vy zlodeı! Ne dam ego, movovo zastýpnıka na rasterzanıa!

Daýystar: — Oıbaı! Anaý dúleı mujyq shetimizden qyryp salady!

— Áı, Ystybaı! Poshtabaıǵa erem dep biriń ólip, biriń qal. Men ózim kettim.

Poshtabaı qalshyldaıdy.

— Ystybaı! "Janbotanyń jaý túsirgish jendetteri!" dep maqtaǵandaryń shetinen qatynnan da jaman qashaq bop shyqty ǵoı. Bar! Qashyńdar! Qara ormanyńa tyrnaǵyn salǵan, jaılaýyńa jambastaǵan qarashekpenmen de, qara nıet zarjaq ánshimen de ózim jalǵyz aıqasaıyn!

Jigitter kidiredi. Únsiz tomsarysady.

— Áı, Birjan! Endi sen oryspen aýyz jalastyń, á! Jerińdi taptatyp eń, endi elińdi de qyrǵyz!

Poshtabaı sózin aıaqtar-aıaqtamastan atyp kep jiberedi. Oq áýlıe beıitiniń kesek tasyna tıip, zyńyldap keri ushady.

Daýystar. — Oıbaı! Áýlıe shamdandy!

— Oq ózimizge qarsy ushty!

— Buǵyńdar! Jatyńdar!

Endi mujyq myltyǵy shańq ete qalady. Álginiń qolyna Birjan jarmasady.

— Atpa, mujyq! Endi atpa! Sen aralaspa!

— Ne ponımaıý ıa tebá, moı spasıtel.

Poshtabaıdyń myltyǵy taǵy sańq ete qalady.

— Kórdińder me, oq qaıtqan joq. Qoryqpańdar bosqa. (daýystaıdy). Birjan! Áı, áýpildek ıt! Endi sen mujyqty tasalandyń ba? Bireýge tyǵylmasań, júre almaısyń, á. Janyń netken tátti edi!

Birjan tasadan shyǵady. Ony keıin súıremek bop mujyq umtylady.

— Ty ne sýnsá pod pýlı-to. Ona-to, vedma, slepa, ı zasepıt hmojet.

— Jiber! Láılim men Kókqasqadan aırylǵan ǵumyrdyń máni joq endi. Jiber mujyq!

— Eı, bogý, ne ponımaıý!

Poshtabaıdyń myltyǵy gúrs etedi. Qorǵasyn oq mujyqtyń aıaǵynyń astynan shańyn burq etkizedi.

Birjan kókiregin tosa beri attaıdy.

— Atpa, Poshtabaı! Atpa mujyqty! Meni at! Tımeńder mujyqqa!

Poshtabaıdyń taǵy da kezengenin kórip, mujyq álginiń basynan asyra tartyp jiberedi.

Ystybaı buǵa qalady.

— Oıbaı-aý, anaý orys eshkimdi aıamaıdy. At! Atsańshy, Poshtabaı! Janyn jahannamǵa nege jóneltpeısiń bu kápirdiń!

— Atpa, Poshtabaı! Senderge men kerek bolsam, mine men daıynmyn! Atasyń ba, asasyń ba — bilgenińdi qyl! Tıispe mujyqqa! Ormandaı kóp orysqa kıligip, eldi búldirme! Qara qazan sary balańdy oıla. Orys pen qazaqty jaýlastyrma!

— Ne ponımaıý, hot ýbeı. Chem ty tak provınılsá? Pochemý onı takıe zlye, proklátye basýrmany? O-o, ty moı zastýpnık, toje basýrman, no ty blagorodnyı basýrman!

Taǵy da eki jaqtan bir-bir dúrkin oq atylady. Mujyqtyń ıyǵyna oq tıip, qan kórinedi. Birjan álgini súıeı beredi.

— Baıǵus neme... Ólip ketip júrmese... Neń bar edi kımelep?

— Ne ponımaıý... A on vpravdý prıselılsá v mená... v cheloveka... A ıa ego shadıl. Ne ponımaıý. — Myltyǵy qolyan túsip ketedi. Poshtabaıdyń daýsynan qýanysh úni attandaıdy.

— Qulady! Mujyq qulady! Ýa, áýlıe! Aqsarbas! Qane, ustańdar! Salyńdar buǵalyqty áýpildegen tóbetke!

Kımelegen, keýdelegen, tobyr Birjannyń qolyn shyrmap, arqanmen jetektep alady. Anandaı jerde óli-tirisi belgisiz mujyq shań-shań bop domalap qalǵan.

Poshtabaı men Ystybaı — eki jaýyz masaırap, ánshini tabalap tur.

— Tústiń ýysyma! Janyńdy endi syǵymdap murnyńnyń ushynan tamshylatyp shyǵaram!

— Kókiregińe nan pisip, keýdemdi basyp kep ediń! Shoq! Shoq bálem! Taptadym-aý aqyry! Bastym-aý tabanyma!

Birjan moıymaı tur. Ezýdegi qandy túkirikti ernimen jınap alyp, túkirip tastaıdy.

— Qý dalamnyń qýdalanbaǵan aqyny joq. Segiz seri de saharadan saıa tappaı shermendemen sendelip ólgen. Qorqyta almaısyń ekeýiń. Meniń qorqatynym — myna senderdiń aq pen qarany, adal men aramdy ajyrata almas qaraýlyǵyń! Kórsoqyr basyrlyǵyń!

— Á-á, solaı ma? Áı, ákel erdi! Er-toqymyn sa-aldyń! Órte! Órteńder! Kórsin quqaıyn bul qudaıyn umytqan shoqyndy!

Jigitter laýlatyp ot jaǵyp, Kókqasqadaǵy er-toqymdy bosatyp otqa laqtyrady. Anandaı jerde jatqan qımaly dombyrany kóterip alǵan Ystybaı Birjanǵa bir qarap qarq-qarq kúledi. Sodan soń dombyrany tasqa bir uryp, ony da otqa laqtyrady.

— Al endi, qalaı baqyldar ekensiń, sa-alym!

— Eı, dúnıe! Jaýyzdyqty tizdemeı, izgilikti bosatpaı qashanǵy shyrmap ótersiń! Eı, opasyz, jalǵan dúnıe!

— Tiliniń qyrshańqysyn! Báribir meni ılanta almaısyń!

— Poshtabaı! Atyp ket meni! Súıegim áýlıeniń beıitiniń basynda qalsyn!

— O, zálim! Op-ońaı óle qalǵyń keledi, á! Joq! Men seni aldymen Jyndysaıǵa aparyp, kerip tastatam. "Sal jyndandy! Birjandy peri shalyqtap, jyn soqty!" dep el-jurtyńdy bezdirem! Qyryq kún aýzyńa nár tamyzbaı, juqartyp, úziltip óltirem.

* * *

"Jyndysaıǵa" kesh túsedi. Kúzetshi Tórequldyń jonyp otyrǵan aǵashy dombyraǵa aınalǵan. Bet taqtaıyn qaǵyp, ishek taǵyp, aınaldyryp-tóńkerip qaraıdy. Qara kózderinde jylt bilinedi. Bádendi júzge jylý júgiredi. Sodan soń keregege tańylyp búk túsip jatqan saldyń ıyǵynan túrtedi. Iegin ıyǵynan ósirip qaraǵan Birjanǵa ún-túnsiz dombyrasyn usynady. Birjan ań-tań kúımen birese Tórequlǵa, birese dombyraǵa kezek qaraıdy. Tórequl sóılep, saırap qoıa beredi.

— Dombyra!.. Dombyra ǵoı, Birjanjan! Qolymnan bar kelgeni osy!

— Dombyra deımisiń?! Iá, dombyra eken! Osy sen... sen Tórequlsyń, á!? Sen Láılim aýylynansyń, á... Ákelshi onda beri dombyrańdy!

Birjan dombyrany aldyna óńgeredi. Oń qoldyń suq saýsaǵymen qos ishekti tyńq-tyńq etkizip biraz otyrady. Tıegin jyljytyp durystap qoıady. Sál toqtap, arqan qıǵan bilegin uzaq sıpalaıdy. Sodan keıin sol qoldyń qarysa búgilip qalǵan saýsaqtaryn bir-birlep ashyp, dombyranyń saǵaǵyna aparady. Saýsaqtar ash kúzendeı jabysady. Saýsaqtar júgiredi. Saýsaqtap bezekteıdi. Saýsaqtar sher tógedi. Saýsaqtar zar atady. Qos ishek kúrsinedi. Qos ishek kúńirenedi. Qos ishek bozdaıdy. Qos ishek azynaıdy. Alǵashqy qos juldyz kók aspanda kóz ashqanda kúzgi dalaǵa esil, asyl Birjannyń jan aıǵaıy, júrek zary — Temirtasy" ańyraıdy. "Temirtasy" dala kezip, taý bókterlep, kól jaǵalap kezip ketedi. Estimese de saqalynyń dál ushynda kesek-kesek kóz jasy tambaı dirildep, sańyraý Tórequl qybyrsyz tyńdap qalǵan.

Birjan (ándetip)
Al, dúnıe, óterińdi bilip edim,
Bildirmeı serilikpen júrip edim...
Aq úıdiń aı kóriner mańdaıynan,
Sheshenniń sóz shyǵady tańdaıynan.
Temirtas, Asyl, Aqyq qaraqtarym,
Iisketip ketseńdershi mańdaıyńnan.

* * *

Aıaq-qoly shyrmaýly Birjandy Ystybaı dyryldata súıretip "Jyndysaıdaǵy" qara jartastyń túbine alyp urady. Qamshymen shyqpyrta sabaıdy. Bet-aýzy kógere qantalaǵan saldyń qasynda ájýalap kúlip tur.

— Á, ánshi-be-ek! Qazir saǵan emshiler keledi. Jaqsylap emdep beredi olar seni. Poshtabaıdyń ózi ákele jatyr olardy. — Qarq-qarq kúlkisi jartasta jańǵyrady. Birjannyń tilim-tilim kıiminiń arasynan túıýli judyryǵy ǵana kórinedi. Kózderden ushqyn shashyraıdy.

Bir top bala mingen arbanyń delbesin Poshtabaıdyń ózi ustap otyr. Ysqyryp, asyǵys aıdaıdy kóligin. Arba sálden soń jartasqa jetip toqtaıdy.

— Á, Ystybaı, daıyndadyń ba? Qane, balalar! Tez túsińder.

Balalar jartas túbinde domalanyp jatqan Birjanǵa jaqyndaýǵa qorqyp, sheginshekteı beredi. Poshtabaı kúledi.

— Óı, batyrlarym-aý! Ózimizdiń Birjan saldy tanymaı qaldyńdar ma? Ánshi aǵalaryń ǵoı. Qoryqpańdar. Beri jaqyndańdar. Azdap onyń esi aýysqan. Á-á, ıá-á, jyndanǵan. Biraq jyndanǵan adamǵa balalardyń jany shyn ashysa, sol adam jazylyp ketetin kórinedi. Senderdiń Birjan aǵalaryńdy jazyp alǵylaryń kele me?

Balalar shýyldap ala jóneledi.

— Iá, Poshtabaı aǵataı! Jazǵymyz keledi!

— Apam Birjan saldyń ánderin sumdyq jaqsy kóredi!

— Iá, saǵan! Meniń apam áıbat aıtady!

— Sal aǵanyń jazylǵanyn jurttyń bári tileıdi.

Endi Ystybaı men Poshtabaı qatarlasa sóıleıdi.

— Óı, aqyldy boqmuryndarym óńsheń! Birjan aǵany jaqsy kóredi ekensińder. Onda bylaı bolsyn. Jyndanǵan adamdy emdeý úshin sıyrdyń japasyn betine jaǵyp, laı balshyqpen, tezekpen atqylaý kerek. Qane, emdeımiz be?

— Iá, emdeımiz onda.

— Japany qaıdan alamyz?

— Ólá, munda japa tolyp jatyr! Laı balshyq ta kóp!

Alaıda balalar bir-birine qarap, onsha qımyldaı qoımaıdy. Poshtabaı jerden jas japany alyp, álgini Birjannyń betine jalp etkizedi. Ystybaı balshyqty sazdyń tóbesine tastaı salady. Sol-aq eken balalar da qyzý kirisip ketedi. Jalǵyz-aq bir bala ǵana aqynǵa kesek atpaı, oqshaý tur.

— Aǵaı, anaý Smaǵulǵa qarańyzshy, bos qarap tur.

— Onyń Birjan aǵaǵa jany ashymaıdy.

— Ol áneýkúni... keshe Birjan aǵany urǵanda jylaǵan.

— Jylaýyq, jylaýyq! Ittiń kótin tyrnaýyq!

Smaǵúl balalarǵa tap-tap beredi.

— Tıme, Birjan aǵama! Jaqpa tezekti betine!

Smaǵuldy balalar tyńdamaıdy. Ashýlanǵan ol bir-ekeýin qoıyp-qoıyp qalady. Salǵa jaqyndaıdy.

— Birjan aǵa! Aǵa, siz aýyrǵan joqsyz ǵoı. Saýsyz ǵoı, á!

Bala saldy qushaqtaı alady. Birjan ıegimen Smaǵuldyń basynan sıpaıdy.

— Jylama, Smaǵul! Ókpeleme joldastaryńa. Olardy adastyryp turǵan Poshtabaı men Ystybaı .oı. Úlkender ǵoı! Al sender áli jassyńdar. Qoldaryńdy bylǵasańdar da, jandaryńdy bylǵamańdar.

Poshtabaı Birjandy urǵanda Ystybaı Smaǵuldy qamshymen tartyp jiberip, Smaǵuldy julqyp aparyp arbaǵa atyp tastaıdy.

— Qane, báriń dereý minińder!

Poshtabaıdyń mysqyl kúlkisi ezýinen arylmaıdy.

— Áı, Birjan! Asqaq ediń ǵoı kúni keshe. Búgin mine astyma tústiń. Meniń Qaıshamdy tabalap ediń, tabanyma basyp jermen-jeksen ettim. Betińe balalarǵa boq jaqqyzyp kek qaıtardym! Ha-ha-ha!

Tezek pen balshyqqa ábden bylǵanǵan, kózinen jas parlaǵan Birjan "Temirtasyn" ańyrata jóneledi.

* * *

Aıdala. Jalǵyz qos. Qos qasynda arba. Arbanyń arysynda aqboz arǵymaq baılaýly tur.

Bul qos — Láılim men tatar tilmashtyń otaýy. Eki aıdan beri tilmashtyń qalyńdyǵy atalǵanymen, eki aıdan beri qalada bolǵan tilmashpen búgin ǵana kezdesken. Poshtabaıdy tilmash bolystyqqa ótkizem dep, aqyry aýylnaılyqqa taǵaıyndaǵan. Búgin ekeýi endi ońasha otyr. Qolyna qyz tıgen zamatta aýyldan ala jónelgen tilmash kesh bata aıdalaǵa erý jasaǵan.

— Sýyq. Jaýradym! — deıdi Láılim.

— Onda mynadan eplep tatarmyz. Bek áıbat shárbat! Rýslardyń, qymyzy. Shampan!

— Joq! İshpeımin!

— Áı, sulýym, ırkem! Irkemsiń sen bıt! Men sıńá rovno ıki aı tostym. Oh! Prosto shydaı almaımyn. Strastbýshýet júregımde. Sandýǵashym!

— Iá! Eki aı joǵaldyńyz. Nege?

— Á-á, Poshtabaı ıt vınovat! Men ony, qańar suńqyrnı volostnoı qylarǵa obeshat ıtkem. No, býlmı. Sonsoń ony aýylnaı saılattym. Eki aı chınovnıkterdi pokýpat qyla. To oǵan, to buǵan vzátka... hm mzda ný, shýshy znakomyı sóznı umyttym... a-a, para berdim. Endi ol sıná maǵan podarıt qyla, ırkám, sandýǵashym! Al, men Poshtabaıǵa ıshanbaımyn. Ol sıni... erteń bırmáı qoısa. I ol aýyldan speshno kettik.

— Iá, beze qashtyńyz! Men aýyldaǵylarmen de qoshtasa almadym.

— O-o, men feodal emes! Men obrazovannyı! Men sıná, sulýym, ózime teń tutam. Potom aýylǵa ne raz kelemiz bıt!

— Báribir aýyldy qazir-aq saǵyna bastadym. Búgin beker kettik.

— Zato shýshy shalash — bızdiń svadebnyı dvores! Ekeýmiz ońasha tabysamyz! Sýprýjeskaıa lojada!.. Á- á, ystyq tósekte! Qazir! Sandýǵashym! Sulýym! Láılim mıńa! Kelshi! Inshi qushaǵyma!

— Tar tósekte deımisiz?.. Óláı, erterek nege aıtpadyńyz? Eń bolmasa onda aldymen jýynyp-shaıynyp degendeı yrymyn jasamaımyz ba?

— A-a? Da! No dala sýyq!

— Túk etpeıdi. Bulaqqa qoldy bir suǵyp jiberseńiz — qyz-qyz qaınaısyz!

— Sýlaı mı? Br-r! Holodno ved!

— Qoryqpańyz. Onda aldymen men jýynyp keleıin, — dep esikten shyǵa berip artyna burylady. — Siz... siz shyqpańyz, qaramańyz. Uıalamyn ǵoı!

— Oı, sulýym! Sandýǵashym! Irkám! Uıal! Uıalǵan durys bıt!

Láılim tysqa shyǵysymen jalma-jan aqbozdy sheship alyp, jetektep uzap baryp qarǵyp minedi de, tún qoınyna súńgip joǵalady.

Qostan atyp shyqqan tatar tilmash, qaıtadan qosqa kirip, myltyǵyn kóterip, tars-turs atady.

— Bek hıtryı mıllát shýshy qazaqlár. Bek hıtryı!.. Daje matýr qyzy da kavalerny aldaıdy. Qańar suqyrnyń qyzy aq boz atymdy urlady eshe! Ox, qańar suqqyr dala! Qańar suqqyr, tatar malaı! Uıyqpa endi shalashta ıki tizendi, eki kak dve holodnye kamnı tizeńdi qushaqlap!... Sýl kırák sıńa!

* * *

Saıdaǵy qarasha úıdiń ishi. Birjannyń saqal-murtyn basyp, Tórequl salǵa endi jańa beshpent usynady.

— Meni tipti bozbaladaı kıindirdiń ǵoı, Tóke! Áı, bir jaqsylyq bolǵaı!..

— Azynabaı ylǵı semiz soǵym soıatyn. Qazysy taban shyǵady.

— Bizden qazy da, qyz da alystady ǵoı... Álde taǵy keler me? Sondaı atty kún oralar ma? — Syrttan at tuıaǵynyń dúbiri jaqyndaıdy. — Áı, Tórequl! Tóke! Keledi! Ras kele jatyr! — Birjan júzine qan, kózine nur júgirgen. Sap-saý qalypty eleńdep tur. — Meni izdep keledi dál osy adam! Áý, Tóke! Dál meni izdep kele jatqanyna esh kúmánim joq! Qap! Estimeıdi-aý bul meni!

Tórequl estipti.

— Iá! Birjan qaraǵym! Keled! Seni izdep kele jatyr kim bolsa da!..

Birjan ań-tań.

— Ne dediń, Tókem! Sen... Sen de estidiń be? Endeshe esti-qulaqty jasaǵan haqtyń estimeýi múmkin emes. Láılim! Kelshi! Tez jetshi, sáýlem!

Esikten Láılim kirip keledi.

— Birjan aǵa! Birjan aǵa! Men keldim! — Saldy bas salyp qushaqtaı alady. — Jettim ózińizge!

Birjan atyp turady.

— Láılimim! Qalqashym! Jettiń aqyry! Men seni izdedim! Men seni kúttim! Kógimde týǵan sońǵy juldyzym!

Láılim aıaq-qoly baılaýly Birjandy bas salady.

— Men sizdi taptym, Birjan aǵa! Endi joǵaltpastaı máńgi taptym!

Tórequl saldyń aıaq-qolyn sheshedi. Iyǵyna shapanyn jabady. Sodan keıin ekeýiniń mańdaıynan kezek-kezek súıedi. Jetektep dalaǵa alyp shyǵady. Aqbozdy kóldeneńdetip ekeýin mingizedi.

— Baqtyly-ǵumyrly-shúbirli bolyńdar, balalarym!

— Saý bol, Tókem!

— Qosh, qosh, kóke! Óksimeńiz jaqsy kókem! Jan kókem!

Dalada aqtútek qar boraıdy. Alaı-túleı burqasyn kúsheıedi. Aq túnekke boılaı enip, arǵymaq at ketip barady. Aǵarańdap uzap barady.

Qol bulǵap, qaqqan qazyqtaı Tórequl tur.

— Qosh, qosh, balalarym! Baqyttaryń ashylsyn! Aman-saý bolyńdar!

Aq tútektiń arasynan "Jaımashýaq" áni qutyrynyp jetedi.

Kól jaǵalaı bitedi kókshe quraq.

Án salǵanyń jaqsy eken Láılim shyraq!

Qarakózińdi kórgende alǵash ret

Án eken Birjan salǵan "Jaımashýaq".

Aq tútek aspanǵa shapshıdy. Aspannan ǵashyq júrektiń ádemi, áserli áni quıyndatyp quıylady.

Óttiń jalǵan, keshtim saıran,

Áý, shirkin, qyz bala-aı!

Jastyqtyń áserimen ettim saıran...

Almaty 1993 jyl

---