InfoHub Logo

Roman

ALǴYSÓZ ORNYNA

Bul romanymdy 1987 jyly jazyp bitirip, "Jazýshy " baspasyna tapsyrǵan edim. Romandy týra bir jyl ustaǵan baspadaǵy "dostarym" — dırektory, bas reaktory, bólim meńgerýshisi bar, bári jınalyp otyryp, qoljazbamdy qolyma uqsastyq qoıa bergen-di. Shyǵarmań, árıne, asa aktýaldi. Biraq, Sofyjan, Dál qazir nege qaıtaryp otyrǵanymyzdy óziń sezesiń ǵoı. Onyń ústine oqyrmandaryńnyń kóptegen suranystaryn eskerip, "Elim-aıyńnyń" eki tomyn josparǵa kirgizip otyrmyz" dep Qaldarbek Naımanbaev ýáj de aıtqan. Sóz arasynda aıtyp keteıin, álgi josparǵa kirgizip qoıdyq degen "Elim-aıdyń" eki tomyn sol "Jazýshy" baspasy sodan beri ótken týra on alty jyl ishinde bir ret te shyǵarǵan joq.

Sodan bul "Biz — qulmyz ba, kimbiz?" romanymdy "Jalyn" baspasyna bereıin. Seıdahmet Berdiqulov aǵama biraz shet jaǵalap aıtyp edim, Sákeń ushqyr ǵoı, janyp tústi. "Oı! Mundaı roman dál qazir óte qajet! Anaý Máskeý "Arbat balalaryn" taǵy basqalaryn shyǵaryp jatqanda, biz neden úrkekteımiz. Shyǵaramyz!" dep tóbemdi kókke jetkizgendeı bolǵan.

Biraq... Eki jyl boıy daıyndaǵan redaktorym da (K.Qudabaeva), bólim bastyǵy da (E.Ákimqulov), redenzentimde (T.Nurmaǵanbetov) "Komýnıse partıanyń basqarýshy pármenin joqqa shyǵaryp, sovettik jasampaz turmysymyzǵa qara boıaýdy aıamaı jaǵyp, sosıalısik qoǵamymyzdy qubyjyq etip kórsetken naǵyz zıandy roman" dep, ózimdi avtor retinde, romanymdy shyǵarma retinde múlde iske alǵysyz etip tastap edi.

Qoljazbanyń bir danasyn "Juldyz" jýrnalyna tapsyrǵan bolatynmyn. Bul eki ortada onyń bas redaktory aýysyp, redaktordyń orynbasary Ǵafý Qaıyrbekovtyń asa qatty qoldaýymen jýrnal betinde endi jarıalanǵaly turǵan shyǵarmamnyń jańa bas redaktor jolyn qıyp-aq tastaǵany ǵoı. Redaktor ekeýimizdiń aman-sálemimiz burynnan túzý edi. Dos kóńilderimiz burynnan jaqsy edi. Sol túsinikti saqtaı otyryp: "Áý, Sofy! Sen mynaý romanyńdy ázirshe bizden alyp ket. Buny basýdyń ýaqyty áli kele qoıǵan joq. Basqa bir shyǵarmańdy ber. Keshiktirmeımiz" degeni.

Sodan keıin "Jalyn" jýrnalynan da qoldaý tappaı, mańdaıy tasqa soǵylǵan osy shyǵarmamnyń uzaq jatyp qalǵanyńa ózim men ýaqyt qana kináli shyǵar degen oımen bir de bir sózin ózgertpesten, bir de bir jańa sóz qospastan aldaryńyzǵa usynyp otyrmyn, qadirmendi oqýshym!

Bul romannyń jaryq kórýine Mınıstrlik tarapynan da, baspalardan esh múmkindik jasalmaǵandyqtan, sońǵy jyldary tıyn-tebendep jınaǵan bar qarajatymdy, balalarymnyń tapqan-taıanǵanyń jınaqtap, óz qarjymmen shyǵarýǵa nıet etip otyrmyn.

Endigi synaýshysy da, qadirleýshisi de ózderińsiń, aǵaıyn-jurtym, qalyń elim, qazaǵym!

Avtor

2005 j

TUSAÝ KESER

Esiktiń dál aldynan jol ótedi. Dalanyń buralańy mol qara joly ol. Shatyrsyz toqal úıdiń terezesi qysqy aıazda qyraýytqan shynylarymen, jazǵy aptapta kógildir áınekterimen qara jolǵa únemi mólıe qaraıdy da turady. Shubatyla sozylǵan qara jol bolsa, birde eńisten tómen quldılap, birde adyrǵa qarsy atyla shapshyp, ilgeri suǵyna beredi. Qos terezeniń oń jaq shetki áıneginiń aıasyndaǵy qara joldyń sońǵy taspasy qalyń zırattyń tusynan ári órge tik qaıqańdaıdy da, kishkene tóbeden asyp ótip, kózden ǵaıyp bolady. Biraq jol joǵalmaıdy. Qybyrlaǵan tirlik ıesiniń taban mórimen, zyryldaǵan dońǵalaqtyń jolaq izimen ǵasyrlar qoınaýynan bastap alǵan shejire-syryn kúni búginge deıin kúbirlep aıtyp jatyr. Kúńirenip shertip jatyr.

Alysqa jetelep, bolashaqqa bastaǵan qara jol jalǵyz jolaýshyny bolsyn meıli, dúbiri men dúrmegi kóp kerýenshilerdi bolsyn meıli zırat mańyndaǵy traktordyń shynjyr tabany qıqalap, aýyr MAZ-dardyń abajadaı balondary osyp ketken oıqy-shoıqy tusynda eriksiz kibirtiktete bógep, ómir men ólim týraly máńgilik uǵymdy keýdeńnen únsiz aýlatyp qalyp, aqyryn ǵana ári aıańdaıdy.

Qara jol sondaıda qaı-qaıdaǵyny esińe túsiredi.

Burynǵy shap-shaǵyn zırat búgingi úlkeıip, kóbeıip bıiktegen susty aýmaǵymen sondaıda balalyq shaǵyńa qaıta oraltyp, jol jıeginde alystap qalyp bara jatady.

Qos tereze — ómir kózi bolatyn. Qos terezeden tysqa úńilgen sary balaǵa ıreleńdegen qara jol Ýaqyt pen Bolmystyń aýysyp, ózgerip turatynyn, Bolmys pen Ýaqyttyń ózgerip, aýysyp turatynyn alǵash sezdirgen bolatyn. Shýaqty kóktemdi ystyq jaz almastyrsyn meıli, qyraýly kúz kelsin, qysqy aıaz jetsin meıli — báribir jol ústinen jolaýshy úzilmeıtin. Qara joldyń jazda qoıý shańy shubyryp, qysta alaqanshyqtanyp suıyq qary júıtkıtin.

Sary balanyń emis-emis esinde qalǵany: aıazdy kúni jurttyń kókesin úıinen shalqalatyp kóterip shyqqany; óziniń qalyń qyraý basqan jamaý-jamaý áınekti tyrnaǵymen súńgilep, syrtqy dúnıeni baqylaıtyn sańlaý jasaǵany. Emis-emis esinde qalǵany: terezeniń dál túbinen ótetin aıdyn muzdaı aıdaý jolmen qaraýytqan qorymǵa bet alǵan jalǵyz at-shananyń ústinde oraýly jatqan kókesiniń sońynan jan bitkenniń ilbı shubyrǵany. Esinde qalǵany: ystyq deminen, qyzýly mańdaıynan álgi sańlaý-tesiktiń úlkeıgeni. Sol tesik-sańlaýdyń bir kezde aıdaý jolmen tyrnadaı tizilip keri oralǵan, ańyraı "baýyrymdaǵan " jurtty qarsy aldyna tosa qoıǵany.

Qos terezeniń dál túbinen ótetin qara jol sary balany ertegiler eline, ǵajaıyptar álemine erkinen tys ertip áketetin. Sondaıda joldyń borpyldaq sary topyraǵy jalańash tabanyn kádimgideı qytyqtaı aımalaıtyn. Qos qaptalyndaǵy boılap ósken shóp-qýraıynyń ǵalamat jupary kishkene keýdesinde saırandaıtyn. Jol bitpese, kóz bitelmese, Kún sónbese, ósimdik bitken qýramasa — Máńgilik atty uly qudiret sary bala tárizdi adamzattyń ár ǵasyrlyq, ár mekendik ór násildik býynyń kók aspanǵa qumartqyzyp, qara jerge kindigimen matap, qarapaıym sulýlyqqa eliktirip, ıen túzdiń ıesi ekendigin júregine sińirýden esh jalyqqan ba.

Jol shejiresi árqıly. Ol bir bastalmaıdy. Bir bastalsa, eshqashanda taýsylmaıdy. Kóldi shólge sabaqtaıdy. Dalany taýǵa tireıdi. Ózendi ormanǵa jetekteıdi. Ýildegen únimen árkimge ártúrli syr shertkenimen, máńgilik kúıinen ǵumyry ajyramaıdy. Dala tańy uzaq baptanyp atady. Atqan tańǵa judyryqtaı boztorǵaı madaq ánin aıtady. Sol atqan tań, shyqqan kún, saıraǵan án buryn da bolǵan, búgin de bitpeıdi, erteń de joǵalmaıdy. Áıtpese ómir úziledi, súrleý taýsylady. Jer jarylady. Olaı bolýy múmkin emes. E-mes! Ananyń kústi alaqany kekil sıpaýynan jańylǵansha, ananyń emirengen áldıi men besik jyry ýilinen ajyraǵansha, ananyń ájimdi júzindegi ystyq meıirim bir tamshy jasta dirildeýin toqtatqansha, Jer joǵalmaıdy, Kún sónbeıdi. Ómir úzilmeıdi. Qara jol taýsylmaıdy. Jol tilip ótken balǵyn bókterdi kóktem saıyn qyzǵaldaq kómkeredi. Sol qyzǵaldaqty sary balanyń áldeneshesi teredi áli. Sol sary balanyń áldeneshesi baıaǵydaǵydaı jalańaıaq jar ysady áli. Sol jalań aıaqtyń izi qalǵan jolmen búgin de temir kólik zymyrap astyq tasıdy, adam tasıdy. Tórt tulpar tuıaq shańdata quıǵytyp óte shyǵady. Tórt tulpar tuıaq quıǵytyp soǵys habaryn da, jeńis habaryn da, jaqsylyq pen jamandyqtyń tegis habaryn da jetkize bermek.

Jol shejiresi bitpeıdi. Tósinde qybyrlaǵan jolaýshysy bar da jol áýeni úzilmeıdi. Kókoraı shalǵynǵa súńgip, jalbyz ısine elitip, qara jol aýyldan aýylǵa ozady. Gaz ben tútinge tunshyǵyp, asfált pen betonǵa kómilip qaladan dalaǵa asyǵady. Jan ıesin shý men shýyldan, tarsyl men gúrsilden aýlaqtatyp, qatygezdik pen qarbalastyqtan ala qashady. Tynyshtyqpen ońashalyq áýezin yńyldap, keıde yldılaı jóneledi. Keıde alqyna taý bókterleıdi. Beıbit sazdyń áýenin bir sát bulaq syldyryna ulastyryp, ózen jaǵalap ketedi. Odan ári órlik pen qaısarlyqqa basqan qara jol kógildir taýdyń záre-qutyńdy qashyrar asýyna tik shapshıdy.

Qos tereze áli de sol kúńgirt janaryn qara joldan aıyrmaıdy. Toqal úıdiń dál irgesinen bastalatyn qara joldyń ústinde keshegi sary bala — búgingi jigit Balta taǵy da baıaǵysyndaı jaıaý ketip barady. Artynan anasy — Qatıra men dosy — Qoblandy únsiz qarap, qybyrsyz turyp qalypty.

Álginde Qoblandy qurdasy qatty ashýlanǵan.

— Atasyna nálet, biz Maqannyń qulaq kesti quly emespiz! Mashınasyn bermese, bermesin, biraq mazaq etpesin! Balta — Moskvada ınstıtýt bitirgen tuńǵysh jerlesimiz! Ony nege qorlaıdy? Maqtanysh etýdiń ornyna, mazaqtaıdy. Stansaǵa jetkizip salýdyń ornyna "jesir áıeldiń jetimegi jetilgen eken" dep kelemejdeıdi. Biz — qul emespiz! Basynbasyn óıtip!

"Biz — qul emespiz" Baltanyń tabanyn jalaǵan qara jol dál osyny múlgigen sabyrly tynyshtyǵymen qaıtalap jatqandaı. Dál mynaý jol ústinde Baltanyń keshegisi men búgini, búgini men bolashaǵy toqaılasqandaı. Balalyqtyń aıaz búristirgen shýaǵy, jetimdiktiń aptap shyjǵyrǵan yzǵary umytylmaıdy eken. Týǵan úıdiń irgesinen bastalyp, ilgeri tartar qara joly — dala joly tabanynyń astynda turǵanda Balta eshkimniń "gazık", "volga", "jıgýlılerine" qyzyqpaıdy. Biraq anaý Berden men Haırolla aǵalaryna árıne ókpesi qara qazandaı. Maqan bótendigin jasasyn, álgi ekeýi ákesiniń kózin kórgendigin istemeı-aq qoısyn, muny jabylyp jasqap, jabylyp moshqaǵandary qalaı?

"Naımanqul — Maqannyń naǵyz soıyl soǵary bolypty-aý. Esti jigit sıaqty edi, eserlikke basqany nesi? Maqannyń ezýi qısaısa, Naımanquldyń dyraý qamshysy nege ońǵa da, solǵa da siltene jóneledi? Maqanǵa tıgen sheksiz bıliktiń qudireti aqshasynyń kóptiginen be eken? Sonda qudiretin ósirý úshin aqsha jasaý qajet pe? Biz — qul emespiz ǵoı. Biraq kókirekte bulqynǵan bulalyqty basqa-kózge tópelep uryp, sol tuldanǵan kókirekke qaıta qýyp tyǵatyn Maqan, Berden, Haırollalarǵa kim tyıym salady? Aýdan ba? Oblys pa? Respýblıka, Odaq pa? Tyıym salar bolsa, nege salmaıdy? Álde tyıym sala almaı ma? Onda... onda..."

Qara jol ashshy ishekteı shubatylady, Shytyrman oı meńireýge tireledi. Balta dúr silkinip qap, ıyǵyndaǵy qapshyǵyn durystap qoıyp, ilgeri adymdaıdy.

Qora joldan tabany aýmaıdy. Qora jol túbinde bir jerden — jarqyn álemge shyǵarary haq. Óıtkeni qara joldy eń alǵashqy jalǵyz aıaq súrleýimen ádilet izdegen ADAM bastaǵan. Sol izdi izgilik pen meıirim, dostyq pen týysqandyq ańsaǵan AZAMAT jalǵastyrǵan. Adamzat úni qýanysh ánin qońyrlata sozyp turǵanda úmit joly tek jaqsylyqqa qana bastaýǵa tıis. Dalany kókteı ótip, toǵaıdy tilip ótip, ózendi keship ótip baǵzy kúnniń tileýles jańǵyryǵyn keýdeńde tiriltken qara jol tabanyńnyń astynda jatqanda, Maqandar eshkimdi qul ete almaıdy.

Balta stansıaǵa qaraı adymdaı attap barady.

BİRİNSHİ TARAÝ

Moskvanyń bolat ınstıtýtyn bitirgen Balta joldamany Týla qalasyndaǵy metalýrgıa zaýytyna alǵan edi. Domna sehynyń ekinshi peshine aýysym sheberi etip taǵaıyndasa da, ózi tilegimen sol peshke gornshy — ıaǵnı qarapaıym jumysshy bop ornalasty. Ondaǵy oıy — teorıalyq bilimdi tájirıbemen ushtastyrý úshin shoıyn balqytýdyń álippesin kúrek pen súımen ustap bastamaq bolǵan talabynan týyndaǵan-dy.

Biraq talap basqa da, dármen basqa eken. Aldymen qalanyń shet jaǵyna ornalasqan zaýytqa jumysshylar poselkasynan qatynap isteý úlken qıynshylyq týǵyzsa, ot pen shoqtyń arasynda tútin men gazdy kómeıleı jutyp shoıyn aǵyzý qara jumysqa kóndikpegen keshegi kirpıaz stýdentke kádimgideı-aq salmaq túsirdi. Baryp-kelý jolyn qosqanda táýliktegi on eki saǵatyn zaýyttaǵy qarbalasy qamtyp, qalǵan on eki saǵaty tup-týra uıqyǵa ketip, bylaıǵy ómirdiń ashshy-tushshysynan Balta múlde aırylyp qaldy.

"Qyz — qyzyq"deıtin eleńshil kóńili, "jastyq — qıal" deıtin armanshyl keýdesi aıaq-qoldy qursaýlaǵan dármensizdikti sezine bastady. Jataqhananyń kir sabyn sasyǵan jaımasyna jambasy tıdi degenshe-aq qor ete túsetinine búkil jan dúnıesimen qarsylyq kórsetkisi bar. Ombylatqan oıdy da, sendeltken tústi de saǵynady eken. Qulaıdy — qoryldaıdy. Qoryldaıdy — turady. Turady — kıinedi. İlbip basyp sholaq poezge minedi. Qalǵyp-shulǵyp vagonda otyrady. Esinep júrip kıimin aýystyrady.

Sodan soń saýyldaǵan terden tulaboıyńda shylqymaǵan qurǵaq jer qalmaı otpen alysyp, shoqpen shaıqasyp ketedi. Sol kezderde keýdesinde eriksiz ýytty qyjyl tutanady. Qońyltaqsyǵan kóńildiń ógeısıtini — erkindigi, izdeıtini — kýrstas dostary. Ózgerisi de, ereksheligi de joq ish pystyrar mynaý birqalypty jańa tirshiligi stýdenttik ómirdiń búkil qyzyǵyn bar boıaý-bederimen kóz aldyna jaınatyp sala beretin boldy. Bir peshtegi alty adamdy árqaısysynyń menshiktengen óz jumys orny, óz qaraketi bir-birimen kezdestire de, shúıirkelestire de bermeıdi. Oǵan tipti murshalary da kelmes edi. Bir balqymadan soń bir balqymany quıyp alýǵa daıyndalyp, shoıyn aǵatyn aryqtardy jańartyp, metal qaldyqtarynan tazartyp, qum tósep, soda alǵyzyp, jantalasyp jatqandary. Qol sál bosap ketse, kezektesip ashanaǵa júgirip baryp, tamaqtanyp úlgerýge tyrysady.

Baltany osy oqshaýlaný qatty qajytty. Júıkeni júndeı tutetin berekesiz oılar qamaýynda júrip alǵashqy aıdy da ótkizdi. Áıteýir, sheshesine hat jazýdy umytpaıdy. "Bári jaqsy. Bári oıdaǵydaı" tárizdi tynshý sózderdi qaǵaz betine túsirgenimen tynshý tapqan óz kóńili joq.

Aýysymdy aıaqtap, kıinip jatqan, bólmeles kórshisi edireńdep jetip keldi.

— Borá (Baltany mundaǵylar solaı ataıtyn), men zaýyt basqarmasynan álginde bir qazaqty kórdim!

Balta sener-senbes qana bas ızedi. Kórshisi odan saıyn ózeýredi.

— Ras aıtam! Kózi qara, qysyqtaý. Shashy qara-qońyr... Bir sózben... saǵan uqsaıdy.

— Jaraıdy, Kolá. Rahmet.

— Ný, sen qýanbaısyń ǵoı.

— Nesine qýanýym kerek!?

— Jerlesiń... álde týysyń shyǵar... Óziń alysta júrgende... Múmkin ol seni izdep kelgen bolar, — dep Kolá sasqalaqtady. İshteı baıqaýsyz bótensiretip almadym ba degen qaýpi betine qalqyp shyǵa keldi. Balta kúlip jiberdi.

— Áı, Kolá — Nıkolasha! Alysta júrgenmen elimde júrmin ǵoı. Sen dosym emessiń be...

— Oǵan sóz bar ma! — Nıkolaı Baltany qushaqtady. — Árıne, dospyz.

Zaýyt basqarmasy ǵımaratynyń aldyndaǵy alanda Balta biraz qydyrystady. Álginde: "Kim eken? Tanys bireýlerdi izdep júr me? Tildesip qalaıyn" degen tilekpen kelgen edi. Kenet tý syrtynan áldekimniń jótkiringen daýsy estildi. Balta jalt qarady. Orta boılydan sál bıik ashań júz, qysyq kóz jigit kúlimsirep qarap tur eken. Basyn ızedi de:

— Siz qazaq emessiz be? — dedi.

Balta qos qolyn qýana ilgeri sozdy.

— Qazaqpyn, aǵa...

Ekeýi qalaǵa jaıaý tartty.

Jańa tanysy — respýblıka Ǵylym Akademıasynyń Metalýrgıa ınstıtýtynyń laboratorıa meńgerýshisi eken. Belgili quramdaǵy domna qoqysy tájirıbe jumysyna qajet bop, soǵan zaýytqa tapsyrys bere kelipti. Baltanyń jaı-japsarymen tanysqan soń jatyp jabysty.

— Oý, Balta maǵan sendeı domenshık sondaı qajet. Bizdegi tájirıbe peshi shahtalyq peshtiń rejıminde jumys isteıdi. Al, bizde... maǵan seni taǵdyr ushyrastyrdy. Almatyǵa barysymen akademıanyń atynan Moskvaǵa... mınıstrlikke seni suratyp qatynas qaǵazyn jónelttirem.

— Raqmet, aǵa! — Balta yrjıdy.

— Sen meni aǵalaýdy doǵar! Jıyrmasynshy ǵasyrdyń sońǵy shıregi "jáke, ákeni" bilmeıdi. Men saǵan búginnen bastap Jarqynmyn!

— Raqmet, Jarqyn aǵa!

Ekeýi de kúlip jiberdi.

— Qalaı, baýyrym, altyn shashty, aspan tústes kózdi qyzyń bar shyǵar? Shirkin Rázan, Týla madonnalaryna kim jetsin!

— Joq, Jáke! Shynymdy aıtsam, dál mynaý jolmen poselkany boılap búgin alǵash júrip kelem. Sharshap shyǵam da, tósekke bas qoıysymen tuıaq serppeımin... Ómirden qalyp bara jatqan túrim bar.

Jarqyn oń jaǵyna shuǵyl burylyp, Baltany qolymen toqtatyp, bastan-aıaq súzip shyqty.

— Joq, baýyrym! Sen meni aldaı almaısyń. Boıyń mynaý syryqtaı, ıyǵyń keń, keýdeń shalqaq — naǵyz balǵyn balýan deneli jigitsiń. Túr-túsiń de kórgen jandy sońyńnan qýalaı qaratardaı. Qyr murnyn, salmaqty ıegiń, keń mańdaıyń, qyran qabaǵyń, qalyń qara buıra shashyń — bár-bári sheber músinshiniń saýsaǵynan shyqqandaı. Mynaý tulǵanyń qajyr-qaýqary da osal bolmasa kerek. Sen óıtip ózińdi-óziń kemsitpe.

Aýzyn ashsa júregi kórinetin ańqyldaq jigitti Balta úsh-tórt kúnge deıin túsinde de kórip júrdi. Keýdesinde úmit shoǵy tutanǵandaı bolyp edi, kún júgirip aptaǵa, apta jyljyp aıǵa ulasqan kezde burynǵy tunjyrańqy kúıge qaıta oraldy. Jarqynnan habar bolmady. Tilektes dos, úndes serik izdep talpynǵan kóńili shýaq kórgendeı ashyla túsip, qaıtadan berik qymtanyp ala qoıdy. Jarqynnan da, asyp-tógip bergen ýádesinen de túńile bastady.

Sóıtip júrgende zaýyt dırektory Baltany shaqyrtyp aldy.

— Balta Muqatovıch, sizdi respýblıkańyzdyń Ǵylym akademıasy suratyp jatqan kórinedi. Qýanam oǵan. Bizdiń bir gornovoıymyz keleshekte úlken ǵalym bop shyqsa, maqtanysh emes pe. Sizge, Balta Muqatovıch, zor densaýlyq tilep, eńbegińizde abyroıly bola ber demekpin, — dep qolyn qysyp, esikke deıin shyǵaryp saldy. Balta Almatyǵa jetkenshe asyqqan.

Jarqyn týǵan aǵasyndaı ańqyldap, qushaq jaıa umtyldy.

— Ótinishińdi jazyp, osy qazir ınstıtýt dırektoryna kir. Ózim aldyn ala sóılesip, kelisip qoıǵam.

Dırektordyń kabınetine júregi lúpildep kirgen. Shyǵýy jyldam boldy. Ótinishiniń shetindegi "Injener bop alynsyn" degen buryshtamany oqyǵanda Baltanyń kózi jasqa tolyp ketti.

Endi páter izdeýi kerek.

Jarqynnyń silteýimen kók bazardyń túbindegi belgili qara aǵashty mańaılaǵandardyń shet jaǵynda tur edi, taıaq ustaǵan orys shaly jaqyndap kelip, juqa shlápasyna úsh saýsaǵyn tıgizip, sál bas ızep amandasty.

— Qonysjaı izdep júrmisiń, balam?

— Iá, ata... — Qalaı "ata" dep qalǵanyn Balta da baıqamady.

— Jalǵyzbysyń?

— Jalǵyzbyn.

— Júr, balam, júre sóıleseıik.

Ekeýi Lenın kóshesimen joǵary órledi.

— Qaı oqýdy bitirip ediń?

Balta jaǵdaıymen qysqasha tanystyrdy.

— Solaı de. Degenmen, Balta, óndiriste birer jyl istegeniń durys bolǵandaı edi-aý... Á-á, aqylgóısýge úıirmiz...

Sypaıy shaldyń sypaıy áńgimesi basqa arnaǵa oıysty. Aldyna súısine kóz tastaǵan seriginiń qar jamylǵan Alataýǵa qyzyqqanyn baıqap, sheshile sóılep ketti. Kórkem qalanyń ásem tabıǵaty kimdi tebirentpesin, janaryna meıirim úıirildi. Ózi Almatynyń tól týmasy eken. Uly Otan soǵysynda ǵana ot basynan eriksiz alystap, baqytyna qaraı týǵan uıasyna saǵynyp oralypty. Odan buryn da, odan keıin de eshqaıda attap shyqpapty. Tipti basqa jurt issapar, sanatorıı, kýrort dep samolet pen poezǵa bılet izdep, tarsylyp júrgende, bul bolsa erterekte esepshotyn sartyldatyp, bertinde arıfmometrin shyrtyldatyp qoıyp, mıyǵynan kúlip otyra beripti.

— Aıtpaqshy, men — Vasılıı Sergeevıch Korákınmyn. Vasá ataı deýińe qarsylyq bildirmeımin, — dep qýaqylana kúlimsiregende metal tisteri jyltyrady. Meıirimdi júzge sýyq temirdiń ajary úılespeıdi eken. "Kárilik-aı!" deıtin álde renish, álde kúıinish sezimi Balta júregin shymshyp qaldy.

— Vasá ataı, qala qalaı ózgerip ketken!

— Iá! Qala kún saıyn qulpyryp ta barady, aýasy buzylyp ta barady, — dep bas shaıqaǵan Vasılıı Sergeevıchtyń qabaǵy túsip ketti.

— Nege?

— Mynaý aryq buryn dementpen shegendelmeıtin. Sýy móldirep tal-terektiń baltyryn sıpap, kógaldy shashyp, aınalasyna salqyn lep, saýmal ıis shashyp, tynbaı aǵatyn. Mynaý qatar-qatar kósheler Alataýǵa bosaǵasyn ashyp tastap, taýdan Esken qońyr samalǵa gaz ben tútinnen perde tutqan tymyrsyq aýany dúrkiretip qýǵyzatyn. Al endi... Aryqtarda sý aqpaıdy. Kóshelerdiń taý jaǵyn tuıyqtap úı salyp, qoınaý-qoınaýdan esetin jel men samaldyń jolyn bógep tastady. Onyń ústine jyl saıyn emes, kún saıyn mashına kóbeıip, gazdy tútinimen qoıyrtpaq aýany tipti ýlandyryp barady. Ýáde etilgen metro áli joq.

Sirá, sony men kórmeı ketermin... — Qarıa kúrsindi. Taıaǵyna qattyraq súıengende júrisi buzylyp, oń aıaǵyn syltyp basatyny baıqalyp qaldy. Balta aıap ketti.

— Kóresiz, ata. Bastap ketse, bitirýi qıyn bolmas... Ózin, metrony bastap pa edi?

— Joq. Já, oǵan bas qatyrmaıyq. Balta, myna dúkenge kirem de shyǵam. Sen osy arada kúte tur.

Sálden soń eki paket sút ustap shyqty.

— Qonaqqa sút qatyp shaı bermese bolmaıdy ǵoı. Sen qazaq shaıyn unatatyn shyǵarsyń, á?

Balta bas ızedi. "Úıin de, bólmesin de kórsetpeı, kelispeı jatyp, meni qonaq tuta bastaǵany qyzyq-aý. Báıbishesi jaqtyrmaı júrmese... Jambasaqysy qansha turady eken?"

— Qaımaq qatqan shaıǵa ne jetsin shirkin!

Balta jalt qarady.

Vasılıı Sergeevıch qazaqsha taza sóılep jiberip edi. Kúlimsirep tur eken.

— Qazaq jerinde týyp, qazaq arasynda turyp, qazaqsha sóıleı almasam — naǵyz qorlyq emes pe?

Balta yrza bolǵany sondaı únsiz ǵana basyn ızeı berdi, ızeı berdi.

Ekeýi bes qabat úıdiń ekinshi qabatyna kóterildi. Vasá ataı esigin kiltimen ashyp, Baltany ıyǵynan demep, ilgeri lyqsytty.

— Páterimiz osy. Kip, balam.

Eki bólmeli eken. Balta úı ishinen basqa tiri jandy kóre alǵan joq. Vasılıı Sergeevıch jigittiń júzindegi suraqty aıtqyzbaı bildi.

— Jalǵyzbyn, Balta. Kempirim qaıtys bolǵaly úsh jyl... Byltyrǵy uly jeńistiń otyz bes jylyn kóre almady. Balalar... Já, jaraıdy. Joǵary shyq.

— Shaı ústinde Vasá ataı Baltanyń keýdesinde keptelip turǵan kúdikterdi ydyratyp jiberdi.

— Anaý bólmede jatasyń. Kúńgeı jaq, ári tynysh. Senen, balam, aqsha suramaımyn. Pensıam bir basyma jetedi. Qańyraǵan tórt qabyrǵanyń tutqynyndaǵy kúıimdi uǵyp, anda-sanda shúıirkelesip qoısań, jetip jatyr.

Balta yńǵaısyzdana qıpaqtady.

Vasılıı Sergeevıch, meni ınjener etip aldy ǵoı. Aılyǵym júz somnyń ústinde. Jambasaqy tólemeı... qalaı turam.

Shal kúlimsiredi.

Tóleısiń, balam, tóleısiń. Ertemen qazaqsha "armysyń, ata!" deseń — tólegeniń. Keshke oralǵanda, qalyń qalaı, ata?"deseń — tólegeniń. Sátin salǵanda bir qarakózdi ertip kelip, "Ata, kórimdik ber, mynaý bolashaq kelinińiz bolady" deseń — tólegeniń. Sonda úsheý bolamyz. Keıin nemeremdi terbetem, odan artyq senen qandaı jambasaqy almaqpyn.

Baltanyń kózine jas tolyp ketti. Sony kórsetkisi kelmedi me, ushyp turyp, Vasá atasyn qushaqtaı alyp, betin qarttyń keýdesine kómip jiberdi. Shaldyń alaqany arqasynan qaqty.

Eki-úsh kúnniń ishinde Vasılıı Sergeevıch aýdandyq ishki ister bólimine Baltany ertip aparyp, páterine tirketip te aldy.

"Jylqy kisineskenshe, adam sóıleskenshe" degen ras. Ekeýi ataly-nemereli jandardaı. Keıde orysshalap, keıde qazaqshalap sóılesip, bir-biriniń jan dúnıelerine enip ketedi. Vasá ataı sońǵy úsh jyldyń jalǵyzdyǵynan kórgen kóńil taýqymetinen qutylsa, Balta mazasyz oılaryna qulaq túrer tileýles taýyp edi.

* * *

Eki-úsh tepkishekten bir-aq attap, ekpindep kele jatyp buryla bergende Balta áldekimdi qaǵyp kete jazdady.

— Keshirińiz...

— Oqasy joq.

Syńǵyraǵan daýys syńǵyr kúlkige jalǵasty.

Baltanyń kóz aldyna alma bet, aqsha mańdaı, oımaq aýyz, qıǵash qas deıtin sulýlyq atty qudiret aq marjan tisterde nur shaǵylystyryp kóńildene kúlip tur edi, kúmis qońyraý kúlkisin kilt úzdi.

— Ǵafý etińiz. Oıda joqta avarıaǵa ushyramaı aman qalǵanymyzǵa qýanǵannan kúldim bilem, — dep arý kelinshek yńǵaısyzdana abdyrasa da ózine qumarta qadalǵan jigittiń bas-aıaǵyn urǵashyǵa tán áýesqoılyqpen tez sholyp ótti. — Siz... siz bireýdi izdep júrmisiz?

Qatty abyrjyǵan Balta syńǵyr kúlkiden keıin ilese shyqqan ásem únniń jańǵyryǵyn ǵana estidi, maǵynasyn zerdesine sińirgen joq. Appaq arýdyń beti betine tıerdeı. Juqa jeńil kóılekten sulý áıeldiń táninen ǵana jetetin hosh ıis murnyn jybyrlatyp jiberdi. (Ol ıistiń fransýz dýhıynyń ısi ekenin Balta, árıne, jobalaıtyn). Shashynyń túbine deıin qyp-qyzyl bop ketti.

— Buryn men sizdi kórmep edim...

— Iá-ıá, kórgen joqsyz. Jaqynda ǵana qonystanǵam.

— Jaqynda ma... Men qalaı bilmegem?.. — dep boıjetken Baltaǵa kóz toqtata qarady.

— Osynda jumysqa... qyzmetke ornalasqam, — degende daýsynyń dirili azaıdy. Sony sezgen Balta batyldyqqa basty. — Siz osy úıde turasyz ba?

— Iá, osynda turam.

— Onda kórshi boldyq! — Baltanyń qýanyshy júzine oınap shyǵa keldi. Kóldeneń kózdiń ózine qyzyǵa, qumarta qaraǵanyn qaı boıjetken jek kórýshi edi.

— Solaı deńiz... Páterińizdiń nómiri qandaı? — dep yqylastana beıil bildirdi.

— Men... men Vasılıı Sergeevıchtiń páterin jaldap... Sonda turam, — degen Baltanyń kózi jypylyqtap, mynandaı sulý perishteniń aldynda óziniń áldebir pátershi ǵana bolǵanyna kináli jandaı unjyrǵasy túsip ketti. Jigit júzindegi ózgeristiń sebebin aq arý túsingen joq, biraq eki qastyń arasy dúńkıe qosylǵanda, názik pishinniń erkektik qajyrǵa toly sulý sus tabatynyn tez ańǵardy. Sonymen birge qalyń qabaqtyń astynan móldiregen janardan tazalyq kórip, ishteı qumartý ma, unatý ma — áıteýir bir tilektiń týyp kele jatqanyn paıymdap qaldy.

— Vasá ataı jaqsy adam. Minezi tik bolsa da óte ádil. Keıde... — sóziniń sońyn jutyp qoıdy. — Al, kórshi jigit, saý bolyńyz.

— Saý bolyńyz. — Balta burylyp jol berdi.

Tyq-tyq basqan bıik óksheniń tyqyly saty qýalap baryp úzilgenshe ornynan qozǵalǵan joq.

Qandaı ásem!... "Ajaryń ashyq eken atqan tańdaı"... Kúlkisi netken ǵajap!

Qap! Tanysýdy da bilmeppin. Atyn suraǵanda ǵoı... Qandaı kerim! Qasy, kózi, kirpigi — ózgelerde dál álgi arýdikindeı ári kórkem, ári ádemi bop úılesip turmaıtyny neden eken? Bir kemshini bolsaıshy! "Oımaq aýyz" dep osyndaıdy ataıtyn shyǵar!"

Joǵarydan túsip kele jatqan jýan bókse áıel Baltany ıyǵymen qaǵa-maǵa toqtady.

Qalshıyp neǵyp tursyń?

— Á-á, maǵan aıtasyz ba?

Balta murnynyń astyndaǵy bir tıynnyń kólemindeı qara mende tórt-bes tal qyly bar áıelge tańyrqaı qarady. Álgindegi súıkimdi kelbet pen myna jıren murtty suryqtyń adam nanǵysyz alshaqtyǵynan kúregi shaılyqqandaı eriksiz keıin yǵysty.

— Saǵan aıtam, saǵan! Páterge tirkeldiń be?

— Iá. Vasılıı Sergeevıchtyń ózi kómektesken. — Myna tas keneshe qadalǵan áıeldiń osy úıdiń turǵyndary saılap qoıǵan qoǵamdyq starostasy ekenin Balta endi ǵana esine túsirdi. Páterlerine bir-eki ret kirip Vasá ataıdy "kim kóringendi ertip kelgenin" betine basyp, biraz sógip alǵan. Vasá ataı pátershisiniń "kim kóringen" emes ınjener ekenin, onda da Ǵylym akademıasynda qyzmet isteıtinin aıtyp qas kergenimen "tártip pen ýstavty" myqtap qadaǵalaıtyn qyraǵy starostany onsha sendire almaǵan. "Podezge temeki tuqyly men sirińkeniń shıin tastap, balkonnan qoqys laqtyratyn sybaı-saltańdardy bes saýsaǵyndaı biletinin" táptishtep ondaı "jaýapsyzdyq pen beıbastaqtyq kórine qalsa", aıamaı aıyp salyp, aqshadan jutatyp qoıatynyn jáne málimdegen.

— Munda nege qalshıyp tursyń? — dep suraǵyn taǵy qaıtalady. Satynyń jaqtaý taqtaıyna keýdeleı asylyp, tómenge kóz jiberdi. — Anda ne tastap jiberdiń?

— Qaıda? — Balta sasyp qaldy.

— Qaıda bolýshy edi, tómenge, satynyń astyna.

Anaý jyltyrap jatqan temeki ǵoı. Sen órt shyǵaraıyn dediń be endi!

— Men temeki tartpaýshy edim... Al, tómenge eshteńe tastaǵam joq, — dep Balta jalyna mólıdi.

— Bilem sendeılerdi, bilem. Jasaıtyńdaryń beıbastaqtyq. Esi durys adam eki etajdyń ortasynda tekten tekke qalshıyp qarap turmaıdy. Men seni ana-a-aý besinshi qabattan kórip keldim. Eshteńe tastamasań, onda bul arada ne bitirip qalshıyp tursyń?

Balta ne derin bilmeı yrjıyp kúle berip edi, "tártip pen ýstav" saqshysy aıqaıǵa basty.

— Men seni kúldirem! Men saǵan kelemejdetem! Men saǵan kórsetem! Bandıt! Qaraqshy! Beıbastaq! Podezdy bylǵaǵanymen qoımaı, eshe meni, starostany, tálkek etkisi keledi.

Bes qabattaǵy esik bitken ashylyp, ár qabattan ártúrli basty tómenge úńilte salbyratty. Urlyǵynyń ústinen túskendeı súmireıgen Balta ıin kótere alar emes.

— Ne boldy, Gaene Rashıdovna?

— Ne búldirip qoıypty?

— Bóten ǵoı! Kim eken? — desken daýystar joǵarydan qardaı jaýdy. Murtty apaıdyń izdegeni sol eken, daýys tembri odan saıyn qatqyldandy.

— Kim kóringendi páterge jibergenniń paıdasy!.. Mynaý zıankes anaý tómendegi qoqsyq-byqsyq azdaı-aq temekisiniń tuqylyn sóndirmeı laqtyrǵan... Ol ol ma, anaý qaǵazdarǵa she... anaý shurym-burym makýlatýraǵa sirińkeniń shıin birinen soń birin jaǵyp tastap, tup-týra órt salyp tur mynaý Korákınnyń jańa kvartıranty!

— Apaı-aý, men ómiri temeki tartyp kórgen emespin. Temekim de, sirińkem de joq, — dep Balta jylarman boldy.

— Sen óıtip eshkimdi aldaı almaısyń. Men óz kózimmen kórdim ǵoı. Óz kózimmen!

— Sizdiń neni kórgenińizdi bilmeımin. Biraq men eshkimdi aldap turǵam joq. Temeki tartpaıtynymdy Vasılıı Sergeevıch rastaıdy.

— Rastaıdy ol. Iá, rastaıdy. Eki syńar — bir etik. Seniń Vasılıı Sergeevıchyń saıtanǵa da janyn bere salady. Bilem men senderdi. Seni de, ony da. Rastaıtyn kisini tapqan ekensiń.

Murtty apaı — Gaene Rashıdovnanyń ashýy endi qoza bastasa kerek óz sózine ózi sengeni sondaı, "beı-bastaq órt qoıýshyny" tap qazir mılısıa shaqyrtyp, on bes táýlikke qamatyp qoımaqshy boldy.

— Mılısıa! Mılısıany shaqyryńdar! Anna Vıkentevna, aınalaıyn kógershinim, telefon shala qoıyńyzshy!.. Ah, Anna Vıkentevna, Anna Vıkentevna! Buzaqyǵa meıirimdi bolmaqsyz ǵoı.. Jaraıdy. Sizdi de kórermin. Maǵrıpa, Masha, sen elgezek ediń ǵoı, mılısıaǵa habarlaı qoıshy, súıiktim. Á-á, qazaǵyńa janyn ashyp qaldy ma...

Tómen tuqyrǵan bastar álde podezdy basyna kótere dańǵyraǵan áıeldiń minezin bile me, álde beıtanys jigittiń aıtqanyna sendi me, álde mılısıamen baılanysqylary kelmedi me, bir de bireýi qybyr etken joq. Tý syrtynan estilgen daýys Baltany selk etkizdi.

— Ne boldy? Balta, sen neǵyp tursyń?

Vasılıı Sergeevıchtyń syrtqy esikten kirip kele jatqanyn kórgende Balta ákesi tirilip kelgendeı qýandy.

— Vasá ataı, aıtyńyzshy... Myna apaıǵa... táteıge meniń temeki shekpeıtinimdi túsindirińizshi. Temeki tuqylyn tastadyń, podezdy lastadyń dep túk senbeıdi maǵan.

Vasılıı Sergeevıch ashynǵan jigitke qatarlasyp keldi de, qolynan jeteleı jóneldi.

— Júr, balam. Túsinbesterge túsindirem dep bosqa aramter bolýdyń qajeti joq. Aryń taza bolsa, basqanyń túkirigi betińe myń jerden shashyraǵanymen kir jaǵa almaıdy. Árıne, betińe túkirik tıgizýdiń de esh jaqsylyǵy joq. Júregińdi aınytady ol.

Gaene Rashıdovna Vasılıı Sergeevıchke qarsy lám deı almady. Ysyrylyp jol berip, aldynan ótkizdi de, joǵary kóterilgen ekeýdiń jotasyna oqty kózin kezek-kezek qadady.

"Jazyqsyzdan jazyqsyz tıiskeni qalaı? Ne istep tursyń deıdi. Álgindegi perishteniń... sulýlyq táńirisiniń erkimdi bılep alǵanyn kimge jaıarmyn? Ony tipti ózime ózim aıta almastaı qysylam ǵoı. Kóńilime quıylǵan shýaqty sý quıyp sóndirmek bolǵan nıeti qandaı. Dúnıede ártúrli jandar kezdese beredi eken-aý! Tipti bir podezde bir-birinen sondaı alshaq perishte men peri turady, á. Qalaı sıysady? Búkil bolmysy náziktik pen páktik tazalyq pen sulýlyq tárizdi úılesimderden jaralǵan anaý perishte mynaý dórekilik pen dókirliktiń, usqynsyzdyq pen meıirimsizdiktiń jıyntyǵyndaı kisápirmen júzdeskende jany júdep qalmas pa eken? Júdeıdi. Náziktik júrek qylymen kúı shertedi. Sol jińishke qylǵa dókirliktiń saýsaǵy jarmassynshy, byrt-byrt úzilsin!"

Balta óz oıynan ózi shoshydy. Dúr silkinip oıyn úzip aldy.

* * *

Jıyrma bir adamy bar shaǵyn laboratorıaǵa Balta tez baýyr basyp ketti. Jarqyn ony kishi ǵylymı qyzmetker Sýhorýkovtyń tobyna qosty. Toptaǵy bes adam tájirıbe ótkizetin shahta peshtiń eksperımenttik nusqasyn jasaýmen shuǵyldanyp jatqan-dy. Balta qyzý aralasyp ketti de, domnaǵa sáıkestendirip álgi agregatqa eleýli ózgerister engizdi. Fýterovkany — ishki sylaqty — laboranttarǵa senbeı ózi jasady.

Alǵashqy jumys kúngi keshte-aq ınstıtýttyń kezegi kelgendikten tártip saqtaý kezekshiligine parkke bardy. Qasynda óziniń eki laboranty bar. Altybaqan mańaıynda biraz bolyp, endi bı alańyn sholyp qaıtýǵa úsheýi jaılap basyp kele jatqan. Qarsy aldarynan aq kóılek aq týflı, aq shlápa kıgen kórshisi shyǵa keldi. Júregi dúrsildep, aıaqtary shalynysyp, qapelimde oń jaqtaǵy seriginiń qoltyǵynan ustaı aldy.

"Sol ma, sol emes pe?" dep á degende sener-senbes kúıde aq kóılekti arýǵa eleýsiz kóz qıyǵyn tastap edi, anyq tanydy. "Sol!" Jupar ıis, perishte arýdyń erekshe ısi Baltanyń tanaýyn tushyntyp jiberdi.

"Sálemdessem, tanymaı óte shyqsa, qasymdaǵylardan uıat qoı. Baıqamaǵansyp kete bersem be eken?"

— O-o, siz be edińiz?! Qaıyrly kesh!

Syńǵyr daýys Baltanyń esin jıǵyzdy.

— Sálamatpysyz!.. Á-á, qaıyrly kesh. — Balta seriginiń qoltyǵynan qolyn bosatty. Qasyndaǵy ekeýi kelinshekpen bas ızep qana amandasyp, ilgeri kete berdi.

— Drýjınnık ekensiz ǵoı.

— Iá. Bizdiń ınstıtýttyń kezegi búgin kelgen eken.

"Qolymdy usynyp, ýaqytty ótkizip almaı, tanysýym kerek".

— Keshke qaraı parkte qydyrýdy unatam. Bylaı qaraı júrmeımisiz? — Arý boıjetken eski tanysyndaı ózimsindi.

— Iá-ıá, raqmet!..

"Raqmetime jol bolsyn. Aýzymnan sózim túsip abdyrap qalatynym jaman. Kesheden beri qaıta kórsem, taǵy kezdessem dep armandaǵanym osy emes pe. Endi, mine, mysym quryp, ne aıtarymdy da bilmeı ybyljyp turmyn. Basqalardyń aldynda eshkimge sóz" bermeımin".

Boıjetken Baltanyń jaıyn uqty. Tizgindi ózine aldy...

— Al, onda tanysalyq. Kórshi turyp bir-birimizdiń aty-jónimizdi bilmegenimiz durys bolmas. — Appaq saýsaqtaryndaǵy altyn saqınalaryn jarqyrata oń qolyn usyndy.

— Atym — Maısara. Dostarym Maııa deıdi.

— Men — Baltamyn.

— Baltadaı ótkir bolsyn dep qoıǵan ǵoı ákeńiz.

"Apyraı, sózinde astar jatyr ǵoı. Sonda meni ótkir emes, jasyqsyń, ynjyqsyń dep renjigeni me? Joq álde qaıraǵany ma?"

— Sony tilek etýi de múmkin.

— Jaqsy tilegen... Aıtpaqshy, men sizdiń búgingi josparyńyzdy buzyp jibergen joqpyn ba? — Qara kózde ot oınady. Aı syrǵada jalt-jult neon shamdarynyń jarqyly shaǵylysty. Aq kóılekti tyrsıta shertken jumyr bókseden jylý esti. Baltanyń mańdaıynan ter burq ete qaldy.

— Jo-joq! Qaıdaǵy jospar?! Bir saǵattan keıin kezegimiz bitedi. Meniń bul qalada siz ben Vasá ataıdan basqa tanysym da joq...

— Qalaı? Bes jyl oqyǵanda eshkimmen tanyspap pa edińiz?

— Instıtýtty Moskvada bitirgem.

— Oı, júregim endi ornyna tústi ǵoı! — Syńǵyr kúlki bul joly taý bulaǵyndaı sylqyldady.

"Bota kóz. Naǵyz bota kózder osy bolar. Qandaı tereń! Qandaı úlken! Ári taza! Tap-taza! Eljiretip jiberedi qaraǵan janyn. Shirkin, atyn Botakóz qoıǵanda ǵoı!.. Maısarasy kirikpeı tur. Kózderi! Tek kózine qarap-aq kóńil toıǵyzyp otyra berýge bolady".

Taǵy da uzaq oılanyp ketkenin ózi baıqap qalǵan Balta tez sergidi. Shashyn silkip keıin qaıyryp edi, shıyrshyqtalǵan buıra tolqyndar mańdaıyn jaýyp ketti. Maısaranyń janary jigittiń jumsaq qoıý maıda qońyr shashyna baılanyp qaldy.

— Shashyńyzdy buıralatqansyz ba?

— Joq. Óziniń buırasy.

— Kerim eken!.. — Súırik saýsaqtar erikten tys kóterilip baryp, orta joldan keıin taıqydy. Balta álgi qımyldy ár saqqa jorydy. "Shashymnan sıpamaq boldy ma? Álde buırasyna senbeı, ustap kórmek pe? Áı, tym uıalshaqpyn. Jasyqpyn. Óz-ózimnen qalshyldap, dirildep... Pora-pora terleıtinim-aq jaman. Áne, jurttyń báriniń kózi bizde. Árıne, Maısarada. Oǵan burylyp qaramaý, kóz toqtatyp suqtanbaý — kúná. Al, sol sulýlyq táńirisi meni qaptalyna alyp, Olımp taýyna qolymnan tartyp shyǵarǵan joq pa?"

— Siz, Balta, múlde qulaq aspaısyz ǵoı...

Balta qatty sasty. Kilt toqtap, qaıta-qaıta bas ıdi.

— Ǵafý etińiz, Maısara!..

Boıjetken eki qolymen jigittiń eki qolynan ustaı aldy. Alaqandary órt bop dýyldap tur eken.

— Jo-joq, keshirim suramańyz. Aıtaıyn degenim... men siz týraly oılaǵam...

— Ras pa?! — Baltanyń daýsy qattyraq shyǵyp ketti. Maısara qolyn bosatyp aldy.

— Búgin sizben kezdesetinime birtúrli senip edim. Senimim aldamapty. Bul ne sonda? Telepatıa ma, álde biz bilmeıtin basqa bir altynshy nemese tipti on altynshy túısik pe?

— Onda... onda, Maısara, men de oılaǵam. Apyraı, eki adamnyń oıy bir jerden shyǵýy qalaı? Shynymen sol bir tabıǵaty túsiniksiz túısiktiń bolǵany ma? — dep Balta shyn qyzynyp, denesin býǵan qysylýdan sál bosady.

— Bolǵany da. Endi mine ertegidegi keıipkerlerdeı parkte qydyryp júrmiz.

— Nege ertegidegi keıipkerlerdeımiz?

— Óıtkeni ertegide bári tez oraılasyp, bári ádemi qıýlasyp jatady. Al ómirde múlde basqasha. — Maısara salmaqty kúıge aýysty. Júz ben kózdegi nur seıilip ketti. Aı syrǵanyń jarqyly joǵaldy. — Áne, serikterińiz kele jatyr.

Balta oń búıirden taqalyp qalǵan laboranttaryn kórdi. "Nege keldi? Mensiz-aq júre bermeı me? Áı, jigitter-aı, jigitter!" dep ishteı keıidi. Sergeı Týrov deıtin oınaqy minez áriptesi bilegindegi saǵatyn saýsaǵymen shertti.

— Ýaqyt bolyp qaldy dep tur ǵoı joldastaryńyz, — dep Maısara ańǵara qoıdy. — Oı, sonda bir saǵat tez óte shyqqany ma?!

— Solaı bolǵany ǵoı, Ma... Maııa!

Aýzynan alǵash ret "Maııa" degen sóz shyqty. Maııany Maısaradan góri erekshe eljirep, álden-aq saǵyna bastaıtynyń jetkizerdeı dirildetip atady.

— Al, onda kezdeskenshe, Balta.

— Múmkin birge qaıtarmyz?.. Kezekshiligimizdi tapsyramyz da... — Maısara basyn shaıqady.

— Men basqa jaqqa barýshy em...

Aǵarańdaǵan tulǵa alystap barady. Alystaǵan saıyn Baltanyń júregin ilip tartyp, ilestirip áketip barady.

— Balta Muqatovıch, álgi boıjetkenińiz kim? Men tap sondaı súıkimdi bıkeshti buryn-sońdy kórgen emespin! Tula boıy turǵan garmonıa! Daýys tembri, dene músini, kıim kıisi — shık-modern! Naǵyz joǵarǵy klass! — Sereja áli de tańdaı qaǵyp tańdana túser me edi, serigi ıyǵynan qaǵyp qaldy.

— Ýaqyt bitti. Mılısıa pýnktine kirip, belgilenip shyǵaıyq. Áıtpese erteń erte ketip qaldy dep daýlap basymyzdy qatyrady.

Jalǵyz qaıtqan Balta tramvaıǵa da, avtobýsqa da mingen joq. Bar yndyny aq kóılekti perishtege túgel aýyp ketken.

"Kezdeısoq ushyrasý — taǵdyr jazýy ma eken? Meni oılaǵany shyn ba? Qandaı pikirmen oılady? Qap! Jańa sony nege anyqtap surap almadym? Áı, qaıdaǵy suraý. Ońashada sumdyq sheshenmin. Al, qyzben jeke qaldym ba, tilim kúrmeledi. Degbirim qashady. Tulaboıym dýyldap, qara terge túsip, asyp-sasyp bolam da qalam. Áı, ynjyqpyn! Maısaramen durystap sóılesýge de jaraǵan joqpyn".

* * *

Aýyr mashına jasaıtyn zaýyttyń janyndaǵy sehqa ornalasqan laboratorıadaǵy jumys Baltany úıirip áketti. Jańa orta, tosyn tirliktiń alǵashqy kezdegi erikten tys týyndaıtyn jatyrqaýshylyq tárizdi qońtorǵaılyǵy onsha biline qoıǵan joq. Jalǵyzdyqtan qaljyrap kelgen jas jigit mynaý ózi arman etken jas ujymǵa búkil tilegimen, talabymen aralasyp ketti. Eksperımenttik tájirıbe peshin tez aıaqtaýǵa barlyq jan-tánimen qulshynyp-aq júr.

Jarqyn ınstıtýttan kelgen saıyn bet-aýzyna temir taty, balshyq laıy, grafıt daǵy juqqan ınjenerine ári súısine, ári meıirlene qaraıdy.

— Paı-paı-paı, Balta! Sen balta ǵana emes, ári ara, ári balǵa, ári úski, ári qysqash bolyp shyqtyń-aý. Basqalarǵa da birdeme qaldyrǵaısyń.

— Eh, Jarqyn Oqapovıch, árqaısymyz úsheý emes beseý bop tyrbańdasaq ta, uqsata almaı jatyrmyz-aý. Qoımada bizge kereksizdiń bári bar da, bizge qajettiń biri de joq. Sonan soń Sergeı ne isteıdi deısiz, tańerteń tokar bolady. Tústen keıin verstaktyń qasynda slesar bop jantalasady. Ol az deseńiz, dánekerleýshi taǵy da sol. Al, Qadirbek baltashy da, usta da, sylaqshy da. Biraq... úlgere almaı jatyrmyz, — degende Baltanyń óńi júdeı qaldy.

— Asyqpa, baýyrym, asyqpa! Bir jumanyń ishinde mynaý temir bóshkeni kádimgideı-aq ıkemge keltirip tastaǵansyńdar. Odan artyq ne kerek — dep Jarqyn ınjeneriniń ıyǵynan qaǵyp qalyp, kúlip jiberdi. — Ózińniń usqynyń ábden kelisipti-aý. Osynda ras-prekrasnenkaıa Margarıta bar emes pe, sonyń kóz qıyǵyna myna qalpyńda ilinýden qoryqpaısyń ba?

— Erdiń atyn eńbegi shyǵarmaı ma?

— Aıttyń, baýyrym, aıttyń sen! Qarqynyńnan jazba onda. Aıtpaqshy, Sýhorýkov qaıda?

— Ol joǵaryda... kabınette jańa tehnologıalyq rejımdi programmalap jatyr.

— Sen, Balta, álgi kerekterińniń tizimin jazyp bershi. Múmkin úlken qoımadan tabylyp qalar.

Onda úsh-tórt protıvogaz... Sonsoń áneýkúngi aıtqan osdıllografty tezdetersiz.

— Jaraıdy. Balta, mynaý agregat-peshińe qandaı at qoımaqsyńdar?

Balta tosylyp qaldy. Biraq ishteı bastyǵynyń oıyn quptap tur. Júzinde kelisýden týǵan yrzalyqtyń taby bilindi. Sony kórgen Jarqyn bas ızedi.

— Durystap oılanyp qoıyńdar. Qansha degenmen pýl seniń tyrnaq aldyń. Anaý-mynaýdy taqpańdar.

Jumystyń qyzýymen úsheýi ýaqyttyń qalaı tez ótip ketkenin de baıqaǵan joq. Bir kezde Sereja Týrov aıqaı saldy.

— Shabash!

— Ýaqyt qansha boldy? — dep surady birtoǵa Qadirbek.

— Jurt kóship, el ornyna otyratyn kez... Al, bul "Natasha" bizge razy-aq shyǵar. Biraz sylap-sıpadyq qoı. — Sereja boıyn jazyp, sıgaretiniń bir talyn ernine qystyrdy.

— Natashań kim? — Qadirbektiń osy suraǵy Baltanyń da kómeıinde tur edi.

— Pále! Sender kúni boıy aınaldyrǵandaryńnyń "Natasha" ekenin bilmeı, bosqa áýrelenipsińder ǵoı. — Sergeı máz, — Mana Jarqyn Oqapovıch agregatqa ádemi at qoıyńdar demep pe edi.

Balta súısine bas ızedi.

Qadirbek áli de kóner emes.

— Nege Natasha? Nege basqasha atalmaıdy?

— Birinshiden bizge, sehqa sút tasıtyn Natashadan basqa qyzdy aıtyp bershi! — dep Sergeı ózeýredi.

— Aıtam. Margarıtany qaıda qoıasyń?

— Margarıta... Ol aldymen bizdiń derbes laboratorıanyń derbes múshesi, preparatorshıda. Iaǵnı oǵan qyz dep qaraýǵa tıis emespiz.

— Qyz ekeni ótirik pe? — Qadirbek te beriler emes.

— Oǵan qyz dep qaradyq degenshe jumysty aqsattyq deı ber. Kollektıv arasynda, esińde bolsyn, danyshpanym, jynysqa bóliný degen bolmaıdy. Olaı etti degenshe, slýjebnyı roman bastalady da ketedi. Al, ol ónerkásipke óte qolaısyz jaǵdaıat. Sondyqtan bizdiń Margarıta birden kandıdatýrasyn óz erkimen báıgeden shyǵartyp tastaıdy. Sondyqtan Natashaǵa jalǵyz qyz retinde eshkimniń talasy joq. Ekinshiden, Natalá Batkovnanyń tóńkerilgen saýyryn, jumyr bóksesin, qaz omyraýyn, aqqý moınyn kóz aldyńa keltir de, mynaý agregatqa anaý araǵa baryp, syǵalap qana kóz tasta. Al, endi baıqashy, ekeýiniń arasynda aıyrmashylyq bar ma? Árıne, aıta almaısyń. Óıtkeni, Qadirbek ǵulamam meniń, seniń kóziń — naǵyz almas! Úshinshiden, Natasha, Natalka-Poltavka, oı-eı- eı, — shoq, jalyn, alaý! Bári de emes — órt! Men bilem! Bilem, Qadir — Bek ıbn paıǵambar, onyń jalyn ekenin de, órt ekenin de. Natashany ne súıip ólesiń, ne kúıip sónesiń. Basqasy joq, qudirettim Bek Qadir! Al, bizdiń agregat eki myń gradýstyq qyzýmen metal eritedi áli. Eki myń gradýs! Sonymen men, marhabattym Bek ıbn Kadırı, óz pikirimdi qysqarta toıtaratyn bolsam, mynaý aldymyzda domalanyp jatqan qýys kespek ári mórlengen, ári qolhattanǵan "Natasha" degen ásem esimdi búginnen bastap ıelenýge ábden pravoly.

Sergeıdiń bultartpas dáleldermen shegelengen monologyn únsiz tyńdaǵan "danyshpan", "ǵulama" ári "marhabatty" Qadirbek yrjıa kelisip, qulshyna ıek qaqty.

Dýshta adam aıaǵy sırep qalǵan eken, úsheýi erkin jaılap, alańsyz jýynyp shyqty.

Kıimin aýystyryp kıip syrtqy esikke bettegen Baltany Sergeı qýyp jetti.

— Shef, aparyp salaıyn sizdi.

Týrovtyń motoroleri bar. Qyzyl tústi qyzyq motoroler ol. Bir kún júrse, bes kún turyp qalady. Eki balony da aına tazdyń basyndaı jaltyrap, qozǵaldy degenshe-aq pars etip jarylyp jatatyn. Sony biletin Balta "neńmen aparasyń?" degen suraýly pishinin laborantynyń kóz aldyna tosa qoıdy.

— Qoryqpańyz, shef. Bári ol raıt.

Aıaq astynan "shefti" taýyp ala qoıypty. Jalpy Sereja, Sergeı Týrov jeńiltekteý, kóp sózdileý tárizdengenimen jaqsy jigit. Ańqyldaǵan aq kóńili aýzyn ashqan saıyn kórinip turady. Ózi unatqan janǵa at qoıyp, aıdar taqqysh. Jaqtyrmaǵan adamyn ólip bara jatsa da aty-jónimen ataýdan bir aınymaıdy.

— Motoroleriń buzylyp jatyr edi ǵoı?

— Sol da sóz bop pa. Tarsyldatyp, tońqyldatyp, tyrsyldatyp, yrsyldatyp, aqyry jóndedim de aldym. Manadan kermeni úzip keterdeı, áı, jeligip, áı, tebinip tur-aý ol qyzyl qunan! Bireý minip, taqym qyssa-aq, ytyrylyp atqyp, quıyndatýǵa daıyn. Kóp kútkizbeıik shef. "Pisken astyń kúıigi jaman, tosqan attyń búligi jaman". Á-á, maqalym uıqaspaıdy ma... Oqa emes, jaspyz ǵoı áli. Mursat berseńiz "Abaı jolyn" taǵy bir oqyp shyqqan soń tigisin jatqyzyp, jiptikteı etip berem.

Motoroler shynynda da jutynyp-aq tur eken. Sý jańa bolmasa da budyr-bederi kádimgideı saqtalǵan eki balondy kıip alypty. Tizgin bosatsa-aq zymǵaıtyn túri aıdan anyq.

— Myqtap ustańyz!..

Áı, zymyrady deısiń! Júıtkip odan da ótedi, júıtkip munda shyǵady. Kedergi, tosqaýyl degendi biletin emes. Bir ret zý etip "KAMAZdyń" aldynan kesip-aq ótkeni. Qaısysy tártip buzdy. Ony sezer Balta joq. Osydan aman-esen jetse, mynaý qyzyl qunan — qyzyl motorolerge de, Sereja, Sergeı Týrovqa da ekinshi jolamas edi-aý...

* * *

Podezge engeni sol edi, jupar ıis, Maısara ısi tanaýyna ańdyzdaı burqyrap, búkil álem-bolmysynda saırańdady da ketti. "Álginde ǵana ótken-aý. Tómen tústi me eken, joǵary kóterildi me eken? Árıne, joǵary kóterilgen! Eldiń bári jumystan qaıtyp jatqan mezgil... Aıtasyń-aý saǵatyńa qarasańshy. Iá-á, álde dúkenge, álde parkke qydyrýǵa ketken bolar. Múmkin jalǵyz qydyrmaı"...

Baltanyń oıy úzilip, ózi turyp qaldy. Mynaý jymysqy kúdikten tula boıyna sup-sýyq diril júgirdi.

"Iá, nege jalǵyz júrýge tıis. Jigiti bolýy ábden yqtımal. Ondaı perızat jannyń kóleńkesine qumarlardyń ózi-aq jer betin jasyryp ketpeı me?.."

Keýdege kúdik oraldy degenshe adamnyń degbiri qalmaıtyn ádeti. Baltanyń da álginde ǵana jupar ıisten júregin bulqyntqan qýanyshy sap tyıyldy. Birinshi qabattan ekinshi qabatqa kóteriletin alańshyqta qalshıyp turyp qaldy.

— Taǵy da neǵyp tursyń?

Áneýkúngi tarǵyl daýys qulaq túbinde jańǵyrdy. Áneýkúngi tórt-bes qyl kóz aldynda bir-bir soıyldaı bop tikireıdi. Murtty apaı — Gaene Rashıdovna tómenge bir, jigitke bir ejireıip qarap ótti. Baltada ún joq.

— Shyraǵym, taǵy da nege qalshıyp tursyń deımin?

— Turǵym kelgen soń turmyn.

— Esi durys adam eki ortada damyldamaıdy. Osy seniń bir kináratyń bar! — Gaene Rashıdovna áldenege alaq-julaq etip jan-jaǵyna, qabyrǵalarǵa úńildi. Saýsaǵymen sıpalady.

— Taza tárizdi... Bul ne jumbaq?.. Temeki shekpeıtiniń ras... Ony bildim. Al, endi myna jym-jyrt turysyńdy túsinbeımin.

— Ózim de túsinbeımin, apaı. — Baltanyń daýsy synyq estildi.

— Áı, múmkin sen aýrý shyǵarsyń? Basyń aınalmaı ma? — Gaene Rashıdovna kilt keıin shegindi.

— Joq.

— Keshtetip qaıdan kelesiń?

— Jumystan

— Jumystan deımisiń... Qaraq-aý, jurttyń jumysy baıaǵyda bitken... — Úreı uıalaǵan kózder Baltanyń basynan aıaǵyna deıin, aıaǵynan basyna deıin qýalaı tintip shyqty. — Búgin aptanyń qaı kúni osy?

— Beısenbi bolar...

— Beısenbi bolar ma, beısenbi me?

Balta shynymen oılanyp qaldy. Jumys-jumys dep júrip ýaqyt pen kúndi tústeýge mán bermepti. Murtty apaıdyń kúmandanýy muny da dúdamalandyrdy. "Osy maǵan shynynda da birdeme bolǵan shyǵar. Aıdaladaǵy arýǵa qur syrtynan sonshama nege qumartam?"

— Keshirińiz, apaı... Gaene Rashıdovna.

Balta tepkishekterden asyǵa attap joǵary umtyldy.

— Shyraq, kún búgin beısenbi. Erteń juma. Umytyp ketpe, — degen tarǵyl daýysta diril bilindi. Kim bilsin "shala esti baıǵus balany" aıady ma, álde "Qudaı músirkemegendi adam músirkeýi kerek" deıtin nanymǵa uıydy ma, jigittiń qarasy joǵalǵansha artynan qımylsyz baǵjıyp qarady da turdy.

Jupar ıis podezden ǵana sezilmeı, balkonnan da jetetin boldy. Beıishke kirgendeı raqat kúı keshken jigit keshki salqynǵa qaramaı balkonda uzaq turatyndy shyǵardy. Alataýdyń tákappar sulýlyǵyna qansha qarasa da kózi de, kóńili de toımaıdy. Keıde qara, keıde ala bulttan sháli oranyp asqaqtaı túsken taýdan aq shlápaly Maısaranyń beınesin kórgendeı bolady. Úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn alshaq uǵymdar men alshaq bitimderden maǵynalyq uqsastyq taýyp, "kózben kórip, ishpen biliskendeı" jaıdary nurǵa bógedi. Ondaıda keýdesin kernep bara jatqan tolqyndy kúıdiń yrǵaǵy alpys eki tamyrda dýyldaǵan qannyń aǵysymen kúsheıedi. Alpys eki tamyrdaǵy ystyq qannyń alaburtqan qyzýymen búkil tulaboıyn ot bop, órt bop sharpıdy.

Batar kúnniń qıǵash sáýlesi Alataýdyń aqsha bult aq shlápasyna kúreń qyzyl boıaýyn súıkeıdi. Moınyna jelbirete salǵan aq shańqan sharf — qarly shyńyna qyp-qyzyl josasyn quıa salady. Sol kezdegi taýdyń qulpyrǵanyn kórseńiz! Sol kezdegi taý — Maısaranyń úlbiregenin kórseńiz!

"Shirkin, anaý balkonǵa dál qazir Maısara shyǵa kelse ǵoı!.. Bu ne tylsym?! Bizdi bir qabyrǵanyń eki jaǵyna qýyp tyqqan taǵdyr ma? Tilek pe? Zaýal ma? Sonshama nege yntyǵam? Jer-kókke sıǵyzbaı bezek qaqtyratyn yntyzar qushtarlyq degen osyma? Nesine qyzyǵam? Jupar ıis fransýz átiriniki ǵoı. Qajet etsem, dúkennen satyp ákelip tumsyǵymdy kóme ıiskep, qumarymdy nege qandyrmaımyn. Biraq anaý ásem juparda Maısaranyń appaq tániniń sıqyrly áseri bar emes pe? Árıne, bar. Kóz ben kóńildi arbaǵan qudiret sulýlyq bolsa, sol qudiretke quldyq uryp, bas ıip ótermin".

Vasılıı Sergeevıch dastarqanyń jasap qoıyp taǵy keldi.

— Balam, tamaq sýyp barady.

— Vasá ataı, qarańyzshy! Shyńyna alaý tutatqan Alataý qandaı ásem! — Baltanyń tanaýy jelbirep ketipti.

— Iá! Ǵajap eken! — Qarıanyń kúńgirt janarynda shoq jyltyrady. — Álemdegi qudiret — tabıǵat qoı. Sodan soń, eger bar bolsa — qudaı ǵana.

— Nege, Vasá ataı?

— Adamnyń eń názik sezimtal kezeńi, eń Janyna ystyq kezeńi, eń muńsyz kezeńi — balalyq shaǵy. Ýaıymsyz balalyqqa dúnıe tek shat kúlkiden, beıbit ómirden, aıaly alaqandy ana meıiriminen jáne kún-shýaqtan ǵana jaralady. Balalyq — ata-ananyń qamqor qushaǵynda marqaıady. Danalyqtyń tárbıesinde ósedi. Tabıǵattyń aıasynda eseıedi. Sondyqtan, balam, menińshe, kim de bolmasyn árqashan balalyǵyn ańsap, armandap ótedi. Oımen soǵan jıi oralyp, qıalmen qaýyshyp jatady. Óıtkeni kári júrek eljirete erkeletken anasynyń meıirban únin saǵynady. Ájim qatparlaǵan mańdaı ákesiniń emirenip janasar jyp-jyly erinin izdeıdi. Biraq áke de, sheshe de joq, súıekteri qýrap, qabyrlaryn shóp basyp ketken. Ondaıda qaljyraǵan júrek ne tabıǵat-qudiretke saýsaq jaıady, ne táńir-qudiretke jalbarynady. Jetimsiregen kóńil músirkegen alaqan tabyn sezingisi keledi. Qaıtadan balalyq keıipke túsip, atalyq kóńilin emirengen jylýyna shomylǵysy keledi. Al tabıǵat — sondaı sheksiz qudiret. Búkil jaratylystyń bastaý kózi ol. Tabıǵat — ana degendi tegin aıtpaǵan ǵoı. Ulylyqty ma, sulýlyqty ma nemese adam sanasy áli kúnge sheıin asha qoımaǵan tylsymdyqty ma — áıteýir janyńnyn bar qajetin sodan taýyp, "Balańmyn! "Balańmyn! degendi taǵy bir erkeleı qaıtalaǵyń keledi. — Vasılıı Sergeevıch kúrsinip qalyp, teris aınaldy. Uzaq sóılegenine yńǵaısyzdandy ma, álde kókeıdegi qupıasy kózine jas bop quıyldy ma, shynashaǵymen eki betin súıkep ótti. — Shirkeý men meshitte, buthana men sınagogta árkim ózin táńir aldynda bala sezinedi. Sezine alady. Dinniń bir qajeti ári qasıeti, Baltajan, osynda bolsa kerek. Oı, kóp sóılep qoıdym bilem. Júr janǵa azyq aldyq biraz. Endi tándi de umytpaıyq.

Balta Vasá atasyna qyzyǵa qarap keledi. "Kárilik — qazyna bolǵany-aý. Oı qýyp, aqyl túıgen ómir tájirıbesi danalyqqa jaqyndaı túsedi. Vasá atam! Balalyǵyn saǵynady eken-aý!"

— Ata, mahabbatty da qudiret tutyp tabynyp jatady ǵoı. Sonda ol da tabıǵat pen táńirideı bolǵany ma? — dep as ústinde Balta áńgimeni qaıta jalǵady.

Vasılıı Sergeevıch aýzyndaǵysyn asyqpaı shaınap, tolǵaı jutty da, kesedegi shaıdan urttady. Alaqanymen ernin súrtti.

— Mahabbat deısiń, á!.. Sen adamnyń qandaı sezimge umtylatynyn bilesiń be? — Baltaǵa biraz kóz toqtatty. Biraq suraǵyna jaýap tosqan joq. — Tazalyq, páktik hám aqıqat — adam janynyń shyr aınalar Temir — qazyǵy. Tazalyq — tabıǵatta. Páktik — mahabbatta. Aqıqat — dinde, nemese senimde. Tabıǵattan qol úzbegen jan tazalyǵyn joǵaltpaıdy. Túlep jańǵyryp otyrady. Kıkiljiń turmys, kúıbeń tirlik aqıqatty umyttyrady. Senimnen ajyratady. Sonyń kesirinen búginde aqıqattyń saıası, dinı hám moraldyq júıeleri túgel tozyp bitken. Ártúrli júıeniń ár alýan talasy birin-biri jumarlap jyǵyp, birin-biri joq qylyp, shımaı-shataq aralasyp ketken. Meniń túr-túsin anyqtap kórsetetin aqıqatym joq. Al, mahabbat! Daq túspegen, boıaý juqpaǵan, shań qonbaǵan páktikti bizdiń urpaq sondaı qadir tutýshy edi! Qazirgi jastarǵa qarap, mahabbatqa minajat eterdeı tabynýdy bile bermes degen oıǵa bekımin. Sebebi búgingi jastyń ermegi — televızor, magnıtofon, dıskoteka, sport. Olardan basqanyń bári mansuq. Birazdan beri araq pen nasha deıtin qos qubyjyq taǵy ıektep aldy jastardy. Alystan qyzyǵyp, jaqynnan uıalyp, kórmeseń — ańsap, kezdesseń — jasqanyp turatyn názik sezim jer betinen múlde óship ketken tárizdi...

Vasılıı Sergeevıch stoldyń tartpasyn ashyp, "Belomordyń" qorabyn aldy. Qatty tolqyǵanda nemese áldene oıyna túskende ǵana temeki shegetinin Balta biletin. Sirińke shaǵyp, ot usyndy.

— Raqmet, balam...

Kókala tútinmen bet-aýzyn tumshalaǵan Vasá ataı qalyń oıdyń qushaǵyna shomdy da, endi ózin de, ózgeni de umytty. Qarttyń anda-sanda únsiz múlgıtin osyndaı shaǵyna kedergi bolǵysy kelmegen Balta shanyshqysyna da qol sozbaı, qybyrsyz otyryp qaldy.

"Alystan qyzyǵyp, jaqynnan uıalyp izdeıdi, dedi. Tap meniń qupıamdy oqyp qoıǵandaı dál ústinen túskenin qarashy! Álde yndyn aýyp, júrek shanshyp ańsaıtyn bir qudiret rasymen meniń keýdeme ornaǵany ma? Mynaý qabyrǵanyń arǵy jaǵynan estiletin aıaq tyqyryn, shynyaıaq shyldyryn elegzı tosyp otyratynym ótirik pe? Jupar ıisti, tek Maısaraǵa... Maııaǵa ǵana tán názik ıisti aýlap otyratynym jalǵan ba? Balkonǵa shyqsam, balkonyna, úıde otyrsam, terezege úńilip Botakózimniń (Botakóz dep ıemdenýimde de mán bar emes pe) appaq beınesin ańdyp turatynym beker me? Endeshe búkil sezim múshelerimmen qosa oı-boıymdy tegis baýrap alǵan jandy pir tutpaıtynyma kim senbek? Al, Vasá ataı búgingi jastardan túńilip, olarda mahabbat joq, páktikten ada deıdi. Mynaý ishki túısikti jaıyp salyp, aq kóılekti arý dep keýdemdi tesip jibererdeı urǵylaǵan júrek dúrsiliniń ǵashyqtyq báıitin kimge tyńdata alam? Vasá ataı sener me maǵan? Sener me júrek dúrsiline?"

2

Baspaldaqta oqys soqtyǵysyp qalǵan jigittiń bet-beınesi Maısaranyń kóz aldynan kópke deıin ketpeı qoıady. Narsıs! Narsıs!" Osy esim qaıta-qaıta tiline oralýmen boldy. "Narsıstyń ańyzǵa aınalǵan sulýlyǵy dál álgindegi qatty abyrjyǵan buıra shash jigittiń kelbetindeı-aq bolar" deıtin topshylaýynan ózgermeıdi.

"Narsıs!"

Óz-ózinen kúlimsireýi kóbeıgen Maısara, aqyry jigittiń oıda qalǵan beınesin salýǵa bekindi. Mektepte oqyp júrgende sýret úıirmesine qatysyp, oqytýshysynyń ájeptáýir úmit artqan shákirtine aınalyp edi. Biraq ómir joly basqa súrleýge buryldy da, qylqalam umyt qalǵan-dy. Mine endi... Kóz ben kóńil ǵajaıyp beıneni qıalynda qaıta-qaıta kólbeńdetip, uıyqtap jatqan tilekti túrtkilep oıatyp aldy.

Talaı grafıt syndy. Talaı qaǵaz jyrtyldy. Aq qaǵazǵa Narsıs ta, jigit beınesi de túspeı qoıdy. Kózi úılesse, murny sáıkestenbeı, móldiregen kózge oı uıymaı súlesoq tartty da turdy.

"Taǵy bir kórse..."

Taǵy bir kezdesse, taǵy bir kórse, portret jasalatynyna senimdi. Endigi bar arman — bir kezdesýde tárizdi. Al kezdesý tek sýretin salý úshin ǵana kerek.

Kórshi jigitti túsinde kórdi. Ol ózen ortasynda, bul sý jaǵasynda eken deıdi. Kezdessem deıtin yntyzar tilik túste de ózgermepti. Maısara qolyn bulǵaıdy. Jigit úndemeıdi. Úndemeıdi emes, kórmeıdi. Maısara daýystaıdy. Jigit qaramaıdy. Qaramaıdy emes, burylmaıdy. Maısara "Narsıs!" dep aıqaılap shaqyrady. Jigit selt etpeıdi.

"Nar-sı-ıs-s!"

Maısaranyń yzaly daýsy, yshqynǵan daýsy ózen betinde qalqıdy, jarqabaqta jańǵyrady, shyrqaý kókte qalyqtaıdy.

"Narsıs! Narsıs! Narsıs!"

Daýys úsh ret qaıtalanady. Úsh jańǵyryq tiriledi. Úsh dúrkin tolqyn aýnaıdy. Úsh márte óksikti daýys aspanǵa atylady.

Jigit sańyraý. Jigit meńireý. Jigit kereń. Álde qýys keýdede bulqynyp júrek soqpaıdy. Álde qýys keýdede qushtar sezim tolqyny týlamaıdy. Álde qýys keýdeniń sup-sýyq qany sý bop aǵady. Maısaraǵa anaý aıdynǵa qumarta tóngen júzdi bir ǵana kórýi qajet. Sonda portret salynady. Sonda ol dittegen tilegin oryndaıdy.

Maısarany endeshe eshteńe bógeı almaıdy. Maısara paıǵambar emes. Jigit taý emes. Jaǵaǵa jetken qyz jigitke de jetedi.

Maısara ózenge qoıdy da ketti. Burq-sarq tolqyn týlady-aı kep! Aq kóbik aspanǵa atyldy-aı kep! Nar tolqyndar Maısarany olaı-bulaı qaqpaqyldady-aı kep! Aspan jerge qulap, jer aspanǵa shapshydy-aı kep!..

Maısara shoshyp oıandy. Túsi ekenin bilgende kúlip jiberdi.

"Tús te bolsa jaman qorqytty-aý. Áý, ózen degenim mynaý qabyrǵa bolǵany ma? Osy qabyrǵanyń arǵy irgesinde-aq jatyr ǵoı. Nege sonsha Búlinem? Talaıǵa bas ımeı kelip, bir kórgennen mazam qashqany qalaı?...

Tús degenmen de nege qaramady? Eń bolmasa bir burylyp bas ızese ǵoı..."

Parktegi kezdesýden kóńildi oraldy.
Kele sala molbertti aınaldyrdy.

Dúnıege Narsıs — Balta portretiniń nobaıy týyp kele jatty.

"Birge qaıtaıyq" dedi. Kelispedim. Á degennen lázzat qushaǵyna kúmp berýden qoryqtym. Árıne Baltamen birge qaıtýdy ózim de sondaı tilegem. Dál qasymnan qysyla dem alǵany, uıala qaraǵany... maǵan týra qaraýǵa uıalǵany júregime sondaı jyly tıdi ǵoı. Dúnıede óziń unata bastaǵan jigitke unaıtynyńdy sezinýden artyq baqyt bar ma eken. Keýdemde tolqyǵan baqytymdy shaıqap alýdan jasqandym ǵoı. Týǵaly dál osyndaı kúıge túspep edim... Mahabbat deıtin ulylyq álde osy ma eken?!"

Sur kenepke portrettiń nobaıy grafıtpen salynyp bitti. Endi maıly boıaýmen qan quısa, kózge ushqyn, kókirekke ot berse... salqyn Narsıs emes, uıalshaq, biraq qyzý qany dýyldaǵan Narsıs — Balta kúlimdep tórinde turar edi-aý!

Maısara ózine-ózi qaıran. Denesi jeńildenip, oıy sergek tartyp, elgezek qýanyshpen buryn dál bulaı úzdikpeýshi edi ǵoı. Talaı jigitpen kezdesken, talaıynan hat alǵan, talaıynyń júrekjardy syryn da qansha estigen. Qupıalap tilek bildirgen nebir jaısańdarǵa óziniń beıil bildirgen kezderi de bolǵan. Al biraq... dál osylaı júregi alyp-ushyp órekpimep edi. Ysynyp sýynbap edi. Ózi túgil kóleńkesine de qýanam dep oılamaýshy edi.

Bıkesh qaýymy sezimtal. Baltanyń balkonǵa jıi shyǵatynyn baıqap qalǵan Maısaranyń da balkon jaq kóz maıyn sýyrar yntyq dúnıesine aınaldy. Jaıshylyqta emin-erkin saırandaıtyn balkonyna boı kórsetip shyǵýdan qaldy. Neden jasqanady? Nege boı tasalaıdy? Ol arasy ózine de jumbaq. Balkonǵa shyqqysy-aq bar. Kórshi balkondaǵy Baltaǵa qaraǵysy-aq sóıleskisi-aq keledi. Al soǵan shamasy jetseıshi. Bógeıtin qudiret ne? Jibermeıtin qandaı kúsh?

Buryn kóp nársege kóz jiberip, mán bermeıdi eken. Endi ońashada áldekim týraly oılaý, sol áldekimdi áldekim etpeı janyna balaý, sol áldekimsiz ómirdiń qyzyǵy joǵalatyndaı kórý, tańnyń atyp, kúnniń batýy sezilmeıtindeı bolýy — tirligińniń ǵalamat qasterli kezeńi eken-aý. Jutqan aýańnyń ekeýine birdeı ortaqtyǵy, kún shýaǵynyń ekeýine teń bólinýi, saıraǵan qustyń áni onyń da keýdesinen tilektes kúı tabýy buryn-sondy álemde kezdespegen shadyman zamannyń yntyq kýágerleri eken-aý. Radıodan ǵajap kúı shertilse, sol da estise deıtin, jańbyrdan keıin taý jaqtan taza aýa ańqysa, sol da raqattana jutsa deıtin keńpeıil tilek keýdeńe birjola ornaıdy eken-aý.

Adamnyń eń úlken baqyty — ózińdi bireýdiń súıýi bolar. Sol adamdy seniń de súıýiń bolar. Eger eki adam birin-biri ańsaı izdemese, birin-biri ólerdeı saǵynbasa, bir-birinsiz tura almaıtynyń, bir-birine qajettigin sezinbese — tolyqsyp týǵan Aıdyń jaryǵy keýdedegi túnekti túre alar ma? Shyqqan Kúnniń shýaǵy keýdedegi yzǵardy qýa alar ma? Isingen jan emirengen jańdy tapsa, alqynǵan kóńil talpynǵan kóńilmen qaýyshsa, dúnıede túnek qalar ma, dúnıege yzǵar tolar ma. Sol sátte qudiret te bir óziń! Álem de — bir óziń! Táńir de — bir óziń! Búkil jaratylyspen mıdaı aralasyp ketken bolmys ta, álem de, táńir de — bir óziń ǵanasyń. Óıtkeni búkil jaratylys senen bastalyp, sen mahabbat bastaýynan meıir qandyrǵan dúnıedegi eń baqytty jansyń.

3

"Natasha" daıyn boldy. "Natashany" sehtyń bir buryshyna ornalastyryp, jan-jaǵyna qańyltyr men organıkalyq shynydan ekoan-qalqa jasaldy. Aýa men qysymdy, temperatýrany taǵy basqalardy ólsheıtin ártúrli aspap-prıborlar ornatyldy. Ottegi balondary ákelindi.

Sýhorýkov, Balta, Qadirbek jáne Sergeı tórteýi spesovkalaryn kıip, betterine shyny maskasyn túsirip alǵanda, erteginiń batyrlaryna uqsap ketti.

Margarıta-Rıta qaıdan tapqanyń kim bilsin, árqaısysyna raýshan gúliniń bir-bir talyn usyndy. Ázilqoı Sergeı bu joly da qarap turmady.

— Raqmet, Rıta-Margarıta! Tezirek turmysqa shyǵyp, shańyraq kóterýińe tilektespin. Endi azdaǵan ókpe aıtýyma ruqsat et, nevestýshka nenagládnaıa! Buryn sen, meıirban qaryndasymyz, bizge gúl túgil kúlkińdi de qımaýshy ediń. Janymyzǵa jolaý túgil alystan oraǵytyp ótýshi ediń. Mynaý búgingi syı-qurmetińizdiń, qaıyrymdy bıkesh, sebep-syltaýynyń tórkinin bilýge bolar ma eken? Á-á, qyzarasyz ǵoı, mártebeli perızat, eki betińizdiń ushyna tup-týra boıaý jaqqandaı alaýlap, kózderińiz ushqyn shashyp, quddy jas kezdegi Djına Lolobrıdjıdadan aýmaı qalady ekensiz. Shirkin mynaý uzyn da qaıqy kirpikterińizdiń, baǵa jetpes asylzada, kimge ǵana qadalaryn bilse ǵoı!

Balta Muqatovıch, sizdi ári aıaımyn, ári qyzǵanam. Túırelmeńiz! Nemese tezirek túırelińiz. Áýmın!

Margarıta tipti appaq moınyna sheıin nart qyzyl túske boıalyp, tura jóneldi. Balta qyzdy jańa kórgendeı suńǵaq boıyna, solqyldaq denesine, tipti jalań aıaqtaryna qarap qalypty.

— Shef, sizdi Rıtýlá shynymen-aq arbap ketken eken.bir ǵana ótinish — mynaý alǵashqy synaq bitkenshe, anaý keýdeńizge shanshylǵan bir tal kirpikti eptep shyǵaryp alyp bylaı qaraı sulatyp qoıa turyńyzshy. Áıtpese bárimiz, myna úlken shef — Sýhorýkov joldastan sógis alyp júrermiz, — dep Týrov qolyn keýdesine tósep, basyn ıdi.

Balta da, Sýhorýkov ta kúlip jiberdi.

"Natasha"eńbekti aqtady. Ottegini qysymmen bergen kezde bir saǵattyń ishinde agregattyń temperatýrasy mejedegi eki myń gradýsqa oılanbastan-aq jetip bardy. Qandaı qıyn balqıtyn metalyńdy da bul qalpynda "Natashanyń" shaq keltirmeıtini ábden anyqtaldy. Tehnologıalyq rejıminiń durys josparlanǵanyna kózderi jetken top, endi agregattyń fýterovkasynyń qalaı saqtalǵanyn, qansha "jelingenin" bilmek bop balqymany qotaryp quıyp aldy.

Fýterovka, ıaǵnı ishki shamot sylaq osaldaý bolyp shyqty. Kóp jeri úńireıe soıylyp, syrtqy metal qorapqa sál-sál tımeı qalypty. Bul qalpynda fýterovkaasy bir balqymadan artyqqa shydamaıdy. Al ár balqymadan keıin agregatty sylap, shegendep jatý qol baılaıdy. Baltaǵa taǵy biraz izdený qajet. Shamotty, dınasty, magnezıtty1 baıqap kórýi kerek.

Jumystan búgin de keshteý qaıtty. Tramvaıǵa minip, bılet alýǵa kasaǵa bettegen Balta qaltasynan ne tıyn, ne abonement tappaı qatty qysyldy. Qyrsyq qylǵanda aqshasyn da almaı shyqqan eken. Mańdaıdan sýyq teri burq ete qaldy. Oramalymen sorǵyza súrtip álek. Vagondaǵylardyń bári ózine kekete, muqata, jaqtyrmaı qarap otyrǵandaı sezip, odan saıyn qýystandy.

— Balta!..

Balta mynaý beıtanys adamdardyń arasynan meni biletin kim boldy eken degendeı artyna alaqtaı buryldy.

Mássaǵan!.. Margarıta-Rıta ǵoı! Qýanǵany sondaı, kópten kórmegen kezdestirgendeı qasyna elpildep jetip bardy.

— Rıta,.. Keshirińiz, Margarıta!.. Men... men... bilesiz be, aqshamdy...

— Otyryńyz, Balta Muqatovıch! — Margarıta qasyndaǵy bos oryndy qolymen kórsetti. — Sharshaǵan shyǵarsyz. Bılet alǵam. Mine!

— Oı, Margarıta! Raqmet! Siz... sen... siz sondaı qajet ashtyńyz. Siz tup-týra meniń qorǵaýshy-perishtemsiz! Al men... Masqara bola jazdadym.

Margarıta kúlimsiredi.

— Bilem, Balta Muqatovıch. Kórdim ǵoı.

— Bári uqypsyzdyqtan...

— Siz uqypsyz emessiz. — Qyz daýsyna diril aralasty. Balta jalt qarady.

— Aıtpaqshy, siz mana qaıtyp ketpep pe edińiz?

Margarıtanyń qaıqy kirpikteri túgel japyryla tómen qulady. Kirpikterdiń de sulý bolatynyn kórgeni osy shyǵar. Qyzdyń kishkene ádemi qulaǵy josaǵa boıap alǵandaı kóz aldynda ózgerip sala bergeni. "Áı, sonda... Margarıta kesh boıy meni tosyp, aıaldamada turyp qalǵany ma? Men qalaı baıqamaǵam? Biraq baıqaıtyndaı shamam boldy ma? Esi-dertim "Natashada". Tezirek kondısıasyna jetkizsem deıtin mazasyz tilek oı-boıymdy shyrmap aldy ǵoı. Al bul Rıta-Margarıta úıine de qaıtpaı meni tosady... Qoı, meni tosqan da joq shyǵar. Margarıta múmkin osy tramvaımen bir jaqtan kele jatyp kezdesip qalǵan shyǵar".

— Bir jaqtan kele jatyrmysyz?.. — Qarap otyrmaı taǵy da jaǵdaısyz suraq berip alǵanyń kesh uqty.

Margarıta jalt qarady. Júzinde: "Siz meni baıqamaısyz. Baıqaǵyńyz da kelmeıdi. Túsinbeısiz, Balta Muqatovıch" deıtin kinalaýy tunyp tur eken. Balta qysyla bas ızedi.

— Á-á, ıá... Baıqamappyn. Siz de ortalyqta turady ekensiz ǵoı...

— Joq. Meniń úıim on ekinshi mıkroaýdanda.

— Sonda qalaı?! — Jigittiń mańdaıy qaıta shylandy.

"Ne qalaıy bolsyn. Sergeıdiń boljamy týra kelip, — bul qaryndas meni, sirá, unatyp qalǵan. Al men... Qyzdyń aldynda kináli jandaı nege qınalam? Álde qyz keýdesindegi alasurǵan tolqynǵa jaýap bere almas ózimniń salqyn kúıimnen qysylam ba? Meniń de alasura izdeıtin bireýim... Maısaram bar ǵoı. Sol qyzdy ókpeletip almaıtyndaı etip Margarıtaǵa aıta alam ba?

Margarıtaǵa jasqanshaqtaı kóz qıyǵyn saldy. Kóz ben kóz kezdesti. Sergek qyz jigit syryn aıtqyz-aq uqty. Túsi sátte qýqyl tartyp, óńi qubylyp, bılettiń birin jyrtyp Baltanyń qolyna ustata saldy.

— Men keldim. Osy mańaıda podrýgam turady. Saý bolyńyz. Balta Muqatovıch.

Daýsyndaǵy dirildi endi óksik býǵan edi. Balta jaltaqtap bas shulǵydy.

— Saý bolyńyz, Margarıta...

"Úndestik tappaǵan kóńildiń qulazyǵany qurysyn. Áp-sátte qalaı ózgerdi! Tup-týra súle naýqastaı qan-sólsiz bozardy da qaldy. Qatygez ekenmin-aý. Adam ómirin ógeısitem dep oılap pa em buryn. Shytyrman tirlik ómir súrleýlerin qalaı toqaılastyrady, á? Osydan aı buryn Margarıta meni bilmeıtin. Men Maısarany bilmeıtinmin. Búgin Margarıtaǵa...bireý unaıdy. Maǵan basqa bireý unaıdy. Margarıtanyń jany óksip, kóńili kúrsinip qaldy. Al men ózimshe mázbin... Múmkin Maısaranyń da basqa adamy bar shyǵar!.."

Adamnyń eń qas jaýy — kúdigi men kúmáni. Ony jeńer qudiret joq. Óz ishinde buǵyp jatqan jymysqy kúdik tyrnaqtaryn tarbıta keýde tyrnap tirilgen kezde oǵan oq ta ótpeıdi. Qylysh ta batpaıdy. Oq pen qylysh, táıir-aı, sóz bolyp pa. İshki jegini bomba da, raketa da oısyrata almaıdy. Onyń bir ǵana jendeti — ózińniń ajalyń ǵana. Sen ólgende kúdik kúmániń qosa óledi, qosa joǵalady. Sonda ǵana tynshıdy.

Baltanyń túsi álgindegi Margarıtanyń óńinen de jaman qýqyldandy. Eki urty sýalyp, kózi úńireıip, oı ıirimine batty da ketti.

"Maısaranyń, árıne, jigiti bar. Bar! Sondaı músin, sondaı kelbet, sondaı túrmen jalǵyz qalýy múlde múmkin emes. Al men qur syrtynan qyzyǵyp, ózimdi ózim aldap júrmin. Áı, qaıdan ǵana kezdesti eken? Kezdespese ǵoı...Onda..."

Kóz aldynda muńaıǵan Margarıtanyń aspan tústes kózderi elestedi. Aspan tústes. Ári móldir, ári tereń, ári taza. Endi sol kózderdi muń basty. "Maısara kezdespese ǵoı... Margarıta muńaımas pa edi onda? Jo-joq! Báribir Maısara kezdeser edi! Ol ― taǵdyr! Basqasha bolýy múmkin emes. E-mes! Maısaranyń basqa jigiti bolmaıdy. Boldyrmaımyn!"

Ekinshi bir ázázil keýde túkpirinen ysyldaı bas kóterdi.

"Nege boldyrmaısyń? Qalaı boldyrmaısyń? Kimsiń sen sondaı-aq? Sıynarym mahabbat qudireti degendi ilgeshek etpekpisiń? durys deıik. Sonda sen qarý qyp jumsap, qalqan qyp kótergen mahabbat... Jaraıdy, mahabbat demeıin, súıispenshilik yntyzaryn Margarıta saǵan qarsy jumsasa qaıter ediń? Sen umtylǵan asqarǵa onyń umtylýǵa pravosy joq pa? Sen talpynǵan bıikke onyń da kóterilýine kim qarsy? Múmkin Margarıta-Rıtanyń taǵdyry ― tap myna keýdemsoq sen shyǵarsyń. Sony oılap kórdiń be? Osyǵan ne der ediń aqshýlanym?"

Balta ózindegi ózimen aıtysyp otyryp túsetin aıaldamasynan ótip ketipti. Biraz jer jaıaý oraldy. Tańerteń kún ashyq sıaqty edi.Almatynyń tez buzylatyn aýa raıyna úırene qoımaǵan ba, maıda jańbyry betke sebezilegen aspanǵa ókpelegendeı ıini túsip, búrisip keledi.

"Margarıta árıne meni ǵana tosqan. Sehtan shyqqanymda myna búrkip turǵan jańbyr barma edi? Onda ústim qurǵaq bolatyn... Margarıta mıkroaýdanyna jetip úlgerdi me eken?... Qurby qyzyma baram degeni dalbasa ǵana. Qalǵan kóńildiń ońǵan túsin kórsetpeıin dep kez kelgen aıaldamadan tústi de ketti. Malmandaı sý bolsa ıgi edi... Maǵan bola... Meniń jazyǵym qansha?"

Kósheniń dál ortasynda turyp qalypty. "Zyrq" etken taksı klaksony yrshytyp jiberdi.

― Áı, esýas! Ajalyńnan buryn óleıin dep júrmisiń?

Taksıstyń sońǵy sózi kóz ushynda óshti.

"Iá,esýaspyn... tapty naǵyz atymdy. Anany men unatam, mynaý meni unatady dep búkil tirlikti eki bıkeshtiń tóńiregine toptastyryp, odan basqany kórmeımin. Áne aıaq astynan mashına basyp kete jazdady. "Tek júrgen toq júredi, domalanyp kóp júredi" deıtin momaqan kredonyń shoqtyǵynan nege ustamaımyn. Ómir aǵysyn ózgerterdeı kim edim men sonshama?"

Ekinshi oıy syńar ezýleı julqyndy.

"Tek júrip, toq júrip toǵysharǵa aınalmaqsyń ǵoı. Aınal. Aınal onda. Naǵyz esýas sonda bolasyń. Búkil tirlikti eki bıkeshtiń tóńiregine toptastyrmaımyn deısiń. Dúnıeniń mahabbatsyz tul ekenin umytqanyń ba. Álemniń súıispenshiliksiz sýyq iri surqaı tartatynyn eskermegeniń be? Jan-janýardyń juptasyp baryp, tól týǵyzyp, urpaq ósiretinin baıqamaǵansyń ba? Ómir aǵymyn ózgerte almaımyn dep ózgege ysyryp tastap, ózińmen óziń ońasha tyǵylyp, buıyǵyp qalmaq ekensiń ǵoı. Qalǵy onda. Qalǵy!"

― Shyraǵym, kózińe qarasańshy!..

Sábı jatqan besikke tirelip tur eken. Arba ıterýshi aǵaıdyń kózi shatynap ketipti. Balta jikjapar boldy.

― Keshirińiz, baıqamaı...

― Osylar-aq jyndy qylatyn boldy. Kózin qarashy, kózin! Túk joq, túk. Álgi nasha degen pálesin tartyp alyp, láılip keledi, ― degen aqıkóz adamnyń attanǵa bergisiz aıǵaıy Baltany podezge qýyp tyqty.

"Shynymen nashaqorǵa uqsaımyn ba? Nege uqsaýym kerek. Myna oı sendeltken túrimniń nasha máńgúrttendirgen apıynkeshten nesi artyq. Bir emes eki ret dóńgelek astynda qala jazdadym".

Besik-arbanyń dóńgelekterin elestetip kúlip jiberdi. Murtty apaı Gaene Rashıdovna qarsy kele jatyr eken, baltanyń betine osqyryna qarap, eki kózi sharasynan shyǵa qalshıyp turyp qaldy.

― Ne ǵyp tursyz, Gaene Rashıdovna?

Baltany odan saıyn kúlki býdy. Dúnıe ― kezek degen osy. Murtty apaıdyń óz sózin ózine qaıtalaýdyń retiniń op-ońaı oraılasa ketkenine máz boldy ma, eki ıyǵy selkildep ala jóneldi.

"Músápir-aı, músápir! Áp-ádemi-aq bala, biraq táńir qarǵysyna ushyraǵan... Ózi adamǵa tarpa bas salmaı ma eken? Mundaı aýrýlar úndemeı júrip-júrip bir ǵana sátte qutyrynyp shyǵa keledi deýshi edi. Saqtanbasa bolmas. Mynaý jetpis eki páterli úıdiń muqammalyna ǵana emes, barlyq turǵyndarynyń aman-saýlyǵyna jaýap beretin mindetimdi umytyp kete jazdappyn-aý. Tıisti oryndarǵa habarlap, psıhonevrologıalyq dıspanserge telefon shalaıyn tezdetip".

Baltanyń eki ıyǵy áli selk-selk.

— Shyraǵym, sý bolǵan joqsyń ba?

Tarǵyl daýystyń dál bulaı tez ózgerip, jumsaq estilgenine senbedi me, álde Gaene Rashıdovnanyń múláıim júzi sabasyna túsirdi me, Baltanyń kúlkisi tıyldy. Jasy úlken adamnyń aldynda ábestik jasap qoıǵanyń sezindi.

— Sálamatpysyz, apaı. Keshirińiz.

Murtty apaıdyń erni jybyrlady. Ózi qabyrǵaǵa qaraı asyǵys shegindi.

Balta joǵary kóterildi.

Sharasynan shyqqan kózder jigittiń sońynan músirkeı qadalǵanda, erinder álsiz kúbirledi.

— Qandaı kórikti. Qandaı aıanyshty. Eh, shirkin osyndaı kórkem balaǵa sondaı jaman aýrý jabysqan. Emdetý kerek.

Eger adam janyn kóretin kóz bolsa, dál qazir Gaene Rashıdovnanyń únemi tyrnaqtaryn tarbıtyp, tisterin aqsıtyp, júnin túgel úrpıtip ysyldap turatyn tarǵyl mysyq — janynyń mop-momaqan kishkene súıkimdi qoshaqanǵa aınalyp, ýyzǵa toıyp kók shóptiń ústine qulaı ketkenin kórer edi. Anaý tıtimdeı qoshaqan qashan oıanǵansha Gaene Rashıdovnanyń tarǵyl mysyǵy keýdesine oralmas edi.

* * *

— Balam, balkonǵa kóp úıir bop kettiń. Ne bar sol yzǵyryq ótinde.

Vasá ataıdyń kókeıinde tyǵylyp jatqan basqa sózder. Ony aıtýǵa batpaıdy. Batpaıdy emes-aý, Baltanyń kóńiline qaraıdy. Balkonǵa nege úıir bolǵanyn da, balkonnan kimdi izdeıtinin de, qaı jaqqa buryla qarap turatynyń da biledi. Biraq tik kesip: "tyıyl da tyn!" deı almaıdy. Al, óziniń Maısarany jaqtyrmaıtyny búkil bolmysynan, barlyq is-áreketinen sezilip turady.

"Nege jaqtyrmaıdy? Jaqtyrmaıdy deý jeńildetý ǵoı Vasá ataı Maısarany jek kóredi. Onda qandaı syr bar? Kórshi bolyp bir-birimen sháı desispeıdi. Oǵan ataıdyń da, Maısaranyń da kisiligi jetedi. Maısaranyń podezdy ári sypyryp, ári jýyp júretinin bir aıdan beri talaı kórgem. Erigip te, jeligip te Búlinbegen boıjetken. Boıjetken demekshi ataıdyń kóńili óziniń týǵan kelininen qatty qalǵan.

Atyn da atamaıdy, esine de túsirgisi kelmeıdi. "Jalǵyz uldy baýyryna basyp, jeke ıelendi de kempir men shaldy umyttyryp, Brestke aldy da ketti. Nemeremdi úsh-aq ret kórdim. Barǵanymdy jaratpaıdy. Ózderi kelmeıdi. Bári kelinimnen" dep keıigen. Múmkin Maısara sol kelinine uqsap ketip júr me eken?!"

— Qazir, ata, qazir.

Balta kórshi balkonǵa aqyrǵy ret kóz tastap buryla berip edi, edende jatqan kıstige nazary baılandy da qaldy. Maısaranyń uqyptylyǵyna ábden tánti bolǵan. Edenge qylaý jolatpaıtyn. Anaý qylqalamnyń domalap jatýy tegin emes.

"Sýret salady eken-aý. Ne salǵanyn kórse ǵoı! Natúrmort shyǵar. Qyz deıtin halyq gúl men qyzǵaldaqqa taıaý turady... Kıstini alar ma edi! Súırikteı saýsaqtary anaý aǵash saptan ustady-aý!"

Baltanyń aıaq astynan qylqalamǵa yndyny aýdy da ketti. Jetimsirep jerde eleýsiz jatysy odan saıyn bir ustasam degen ólermen tilegin órshitti. Kóterip alsa, qasterlep keýdesine qyssa, Maısara alaqanynyń ystyq taby kókiregine kúıdirip basylardaı kóredi.

Tamaǵyn apyl-qupyl asyǵys ishti.

Ydys-aıaqtardy jýyp bolyp, tamaq qaldyqtary salynǵan shelekti aýladaǵy temir qorapqa tógip kelýge shyqqan Balta syrtta biraz keshikti. Vasá ataı tyqyrshyp otyryp-otyryp, aqyry ol da tómenge tústi. Baltamen kirer esikte kezdesip qaldy.

— Balam-aý, qaıda júrsiń?

— Taza aýada qydyram dep...

— Beısaýbet júrgen jalǵyz-jarymdy uryp ketetin álgi bir "banda"deı me shýyldasqan óspirimder kóbeıdi ǵoı. Saq bolǵanyn durys, balam. — Vasılıı Sergeevıch kádimgideı úreılene sóıledi. Úlken adamdardyń ne bolsa sodan qaýip tosatyn minezi Baltanyń kúlkisin keltiredi.

— Ata-aý, meni shertip qalsa synyp ketetin shyny kórgenińiz be.

— Sen jalǵyzdyqtyń taýqymetin tartqan joqsyń, Baltajan. Al, maǵan sen týǵan balamdaı bop kettiń. — Shal kúmiljı berip, alaqanymen aýzyn basyp kúrk-kúrk jóteldi. — Balamnan artyqsyń, ıá. Senen aırylyp qalsam... — Áldebir túınek taǵy da alqymyna tyǵyldy ma, álde tysqa jeńildeý shyqqan ba, jótelmen býlyqty.

Demikken qartty Balta oń qolymen qaýsyra qushaqtady.

— Ata, júrińizshi. Tún salqyndaý eken.

— Mynaý symdy ne isteısiń?

— Kerek ata. — Balta áńgimeni buryp jiberdi. — Ata, jalǵyzdyqtyń nesi qorqynysh?

Baspaldaqtyń sońǵy tepkishegine kóterilgen Vasá ataı esik tutqasyna soza bergen qolyn túsirip, artyna buryldy. Jaqtaý taqtaıǵa súıenip tómenge eńkeıe qarady.

— Jalǵyzdyq — men úshin, Baltajan, buryn anaý pochta jáshiginiń úńireıgen bos qýystyǵy bolatyn. Sonyń jańǵyrǵan bos dańǵyry meniń keýdemniń syryldy ýhileýimen úndesetin.

Balta atasyn taǵy da eljireı aımalady.

— Endi siz jalǵyz emessiz. Esh ýaqta jalǵyz bolmaısyz.

— Al, sen anańa sońǵy hatty qashan salyp ediń? — Vasá ataıdyń qataıǵan tulǵasy, susty óńi Baltanyń júzine tergeýshideı qadaldy. Ana — ómir bastaýy. Dúnıedegi eń uly jan — Ana. Anany umyttym degenshe, adamzatqa, Otanǵa opasyzdyq jasadym deı ber. Ana kóńildiń qulazýyn kórgenshe kóldiń shólge aınalǵanyń, kúnniń sóngenin kórgen ońaı.

Oy, ata, mynaýyńyz naǵyz fılosofıalyq traktat! — Balta qaljyńǵa saıǵysy kelgenimen keýdesin kókteı ótip kúıdirip bara jatqan kókshil kózderge týra qaraýǵa jasqanyp, syrt aınaldy. — Jazam, ata! Osy qazir jazam. Apamdy nege umytam. Úı alysymen kóshirip ákelem.

Hat báribir jazylmady. Esi-derti balkonda jatqan jarasyz qylqalamǵa aýǵany sondaı, ne jazyp, ne qoıǵanyn bilmedi.

Aqyry eden jýatyn syryq aǵashtyń ushyna daladan taýyp ákelgen symtemirden ımektep qarmaq jasady da, balkonǵa shyqty.

Jarty saǵattaı áýrelenip, aqyry qylqalamdy qolyna iliktirdi-aý!

Kórshi balkonnyń esigi syqyrlaǵandaı bolyp edi, biraq ashylǵan joq.

Balta qylqalamdy alaqanymen sıpalady. Murnyna tosa ıiskeledi. Maısaranyń jupar ıisin taǵy da sezgendeı áserlene qýandy.

"Súırik saýsaqtar dál myna jerden bylaı ustady-aý! Myna qyldy manıkúr jalatqan saýsaǵymen serpip kórgen shyǵar. Vasá ataıdy kezdestirgen taǵdyr meni Maısaramen ushyrastyrmaq eken-aý. Endi, mine, laqtyryp tastaǵan kereksiz nársesine deıin qyzyǵam. Boıtumardaı qasıettep, keýdeme basam. Ǵashyqtyq degen osy emes pe. Iá, ǵashyqpyn! Yntyǵym kúsheıip, ańsarym aýyp barady saǵat saıyn. Maısara — bolashaq ómirim! Baqytymnyń sımvoly bir ózi". Qylqalamdy qaǵazǵa ádemilep orap, jastyǵynyń astyna basty da kereýetine qısaıdy.

4

Maısara túnimen dóńbekshidi.

Baltanyń uzaq áýrelenip qylqalamdy alǵanyn kórgen. Alǵash balkon tyqyrynan seziktenip qarańǵy zaldyń terezesinen syǵalap qarap edi, qolynda syryq aǵashy bar Baltany kórip júregi zyrq ete qalǵan.

"Ne istegeli jatyr?"

Boı sozyp úńilip balkon edeninde jatqan qylqalamdy qarmaǵyna ilindirmek bolǵan jigit áreketin ár saqqa júgirtken.

"Ony qaıtpek? Sonshama áýrelengeni nesi? Qajet bolsa, men sý jańasyn-aq berer edim".

Baltanyń buıra shashy mańdaıyn kómkerip, ádemi juqa erinderi qıýlasa jymqyrylyp, badanadaı qara kózderi joǵarydaǵy tereze jaryǵynda tipti ushqyn atyp, jigitti sondaı qulpyrtyp jibergen eken. Maısaranyń kirpikteri oqtaı atylyp, nazary baılandy da qaldy.

"Qandaı názik sulýlyq! Dál osy beınesin sýretke túsirer me edi! Osy ýaqqa sheıin men dál mynadaı ǵalamat ásem keskindi kórmep edim!"

Aqyry qylqalamdy qarmaǵymen ilip alǵan Balta keýdesine qysqanda Maısaranyń júregi atsha týlap ala jóneldi. Qylqalamdy murnyna taqaı ıiskep, sabynan qushyrlana sıpaǵanda Maısaranyń tulaboıy dýyldap, kókiregi órtenip sala berdi.

Baltanyń qylqalamǵa sonshama nege qyzyqqan sebebin túısinip edi.

"Balta! Baltajan! Meni unatatynyńa kózim jetti-aý!

Men baqytty shyǵarmyn osy. Talaı erkekpen kezdesip júrip dál osyndaı esimdi alǵan qýanyshty sezip pe edim buryn. Dál osylaı uıala ımenshektenýshi me edim buryn".

Maısaranyń kózinen yrshyǵan ystyq jas jastyǵyna tamdy.

"Jylaımyn ba? Jylaımyn. Átteń-aı, ómirdiń dál mynandaı shıpaly shýaǵy mol mándi, maǵynaly kezeńi týatynyn erterek eskersem, óstip aldanyp qalyp, ókinishte óksir me edim? Baltanyń taza tilegine qulshyna bas ızep, oń qabaq kórsete alar jaǵdaıym bar ma edi? Tazaǵa kir juqqyzyp, shynaıyny jalǵanǵa teligende odan saıyl batpaqtaı túspeımin be?

Kimge zar aıtyp, kimge jalynsam, ýyz jastyqtyń páktigine qaıta orala alam? Tunyǵymdy taba alam? Daraqy kúlki, dýmandy tirlik sharap býy shalqytqan kúnderdi dúnıeniń qol jetpes qyzyǵyna balap, op-ońaı adasqanymdy, aldanǵanymdy kesh bilgenime kim kináli? Jany jaraly quralaıdyń birine aınalǵanymdy anaý Baltaǵa aıta alarmyn ba? Aıta alam ba? Basqalardaı ony da aldap, túk bolmaǵandaı ótirik syńǵyrlap óte bereıin be álde?"

Ystyq jas bet kúıdire tilip aǵady. Órtengen ishtiń ókinishi jalyn bop sharpı ma, syrǵanaǵan izin qaryp túsetin sıqty.

“Aldaı almaımyn. Baltany aldaı almaımyn. Meniń táńirim de, tabynarym da endi sol bolar. Budan ári de jalǵanǵa júginip, kúnáǵa batsam, jer basyp júrmegenim artyq. Mynaý júrek dúrsilinde "Balta!" deıtin yntyqtyq bar. Aldaı almaımyn men ony. Ony aldaǵansha qara qanjardy "Balta" dep keýdemdi urǵylaıtyn júregime suǵarmyn".

Maısara túnimen dóńbekshidi.

Maısara erteńinde jumysynda da otyra almady. Túske taman qyzyl telefon shar ete qalǵan. Maısara trýbkany kótergisi kelmep edi, shyryldaǵan neme qoımaı bezildegen. Aýyr júk kótergendeı trýbkany qulaǵyna áreń apardy.

— Alo-oý... Iá!

— Maıechka, uıyqtap otyrmysyń, kógershinim. — Salmaqty barıton daýys óziniń birkelki yrǵaǵynan ómiri jańylmaıtynyn taǵy da tanytty.

— O ne degenińiz, Ǵazız Qultanovıch, qaıdaǵy uıqy...

— Maıechka, sen bylaı iste, qazir on eki elý beste "Saıatqa" tez jet. Áńgime bar.

Telefon zyrq-zyrq etip úzilip ketti.

"Saıat" — Ǵazız Qultanovıchtyń saıabaǵy. Qalanyń taý jaq bókterinde jemis aǵashtarynyń ortasynda bıik dýaldan eleýsizdeý kóringenimen qasyna jaqyndaǵanda ásem sáýletimen kóz tartatyn eki qabat ǵımarat.

"Saıatqa" kirý — jumaqqa enýden de qıyn. "Saıatqa" bir kirip shyqqan adam jumaqty qıaldap áýre bolmaıdy. Sondyqtan da "Saıattyń" qaqpasy sanaýly-aq kisige ashylady. Sol sanaýlylardyń biri — Maısara.

Maısarany birden as bólmege bastap kelgen esikshi ún-túnsiz esikti syrtynan syqyrsyz jaýyp qala berdi.

Maısaraǵa esikten tórge deıin tóselgen qyzylala kilemder tańsyq emes. Talaı ret tabanyń sıpatqan soń eti ólip ketken. Keń as bólmeniń tóbesindegi salpynshaǵy mol úsh cheh hrýstal lústrasynyń kempirqosaq ornatyp, keshke jarqyrap, kúndiz jaltyrap turatynyńa ábden kózi qanyǵyp ketken. Jańǵaq aǵashynan jasalǵan mebeldiń oıý-órneginiń basqa esh jerde kezdespeıtinin de, qaıtalanbaıtynyń da talaı estigen. "Madonna" sıaqty sheteldik servızdiń áldeneshe túriniń qat-qatymen ıin tiresip turǵanyn da, anaý atshaptyrym stolda ekeý-ekeýden mingesip, jaǵalaı qonaqtaǵanyńda talaı kórgen. Búgingideı Ǵazız Qultanovıchtyń ońasha otyrýyna da, jalǵyz qarsy alýyna da tańdanbaıdy.

— Aldymen qaryn qamyn kúıtteıik Maıechka. "Ac — adamnyń arqaýy" degen.

Ǵazız Qultanovıch qonaqjaılyq rásimin bildirip, oń qaptalyndaǵy arqalyǵy bıik aýyr oryndyqty keıin jyljytyp, meımanyńa oryn saılady.

— Azdap aýyz tıemiz be? — dep KVVK2-ny nusqady.

— Qajet emes, Ǵazız Qultanovıch. — Maısaranyń óńi synyq, daýsy báseń estilgenin Ǵazız Qultanovıch qur jibermedi. Syzat-jaryqty tap basatyn synyqshydaı elgezektigine baqty.

— Nege qabaǵyń túsip, kóziń kirtıip ketken? Uıqyń qashyp júr me? Kim ol mazalaıtyn? Ne?

— Jo-joq, Ǵazız Qultanovıch uıqym tynysh. Eshkim de, eshteńe de mazalamaıdy. Tek osy jumysqa ornalasqannan beri kúdikshil bop baram. Eńsemdi kótertpeı áldebir úreı jelkemnen basady da turady.

Osysy shyny ekeni kireýkelengen tuńǵıyq kózinen bilindi. Dirildegen erinnen sezildi. Ǵazız Qultanovıch Maısaraǵa uzaq qadalyp qarap otyrdy da, basyn shaıqady.

— Sen, Maıechka, resmılikti tasta. Men saǵan jaı ǵana Ǵazızbyn. Ekinshiden, ózińdi óziń beker qajama. Qorqatyn da, úrketin de dáneńe joq. Dúnıeniń tutqasyn ustaǵandar bizden artyq emes. Jurt bizden qoryqsyn, bizden, Maısara!

Ǵazız Qultanovıch sodan keıin tamaq jeýge kirisip ketti de únsiz qaldy.

"Tós qaǵyp, keýde urady. Qolyndaǵy bılik pen astyndaǵy kreslosynyń sonshama myqtylyǵyn buryn osylaı dáriptemeıtin. Búgin kósilip te, sheshilip te berdi. Árıne, bul eshkimnen qoryqpaıdy. Jer qudaıy sanaıdy ózin. Qudaıdan kem emesi de ras. Anaý judyryqta talaılardyń taǵdyry syǵymdalyp jatyr.

Tazalyqqa taǵy daq túsedi endi. Móldir bastaýdan urttap, tandyrdaı tańdaıdy sýyq sýmen shaıǵandaı bolyp edim...

Nege keldim? Kelmesem ǵoı... Kelmesem — myna saýsaqtardyń sheńgelindegi buǵalyqtyń ushy saýmalap tartyp qylǵyntyp oraltar edi. Kete almaımyn. Jibermeıdi. Bosatpaıdy!

"Dúnıeniń tutqasy!".. "Aramdyq pen jaýyzdyq dúnıege tutqa bola almaıdy. Aramdyqtyń adamzat betine týra qaraýǵa dáti shydamaıdy. Jaýyzdyq jaryq pen jylýǵa jolaı almaıdy. Endeshe olar dúnıege tutqa bolýǵa jaramaıdy" deýshi edi ǵoı. Biraq olar adaldy bylǵap, jaqsyny jaralap, tunyqty ylaılap júr ǵoı. Osylaı óktemdep, talaı ǵumyrdy ógeısitip óte bere me?"

Toǵyn basyp, temekisin tartqan Ǵazız Qultanovıch Maısaraǵa bir paraq qaǵazdy usyndy.

— Mynalardy eki-úsh kúnde tyndyrasyń, Maıechka. Sozýǵa bolmaıdy. Jadyńa myqtap túıip al.

Maısara qaǵazǵa kózin shúıildire úńildi.

— Qalaı, uqtyń ba? Al, onda aıtyp shyqshy, — dep Ǵazız Qultanovıch qol sozyp qaǵazdy qaıta aldy.

Maısara tapsyrmany ustaz aldyndaǵy shákirtteı saqyldatyp jatqa aıtyp berdi.

— Durys. Sen bilesiń endi. Men bilem. Úshinshi bireý bilse — sý túbine sen ketesiń, Maıechka. Al sen maǵan kereksiń. — Ǵazız Qultanovıch qaǵazdy parshalap jyrtyp kúlsalǵyshqa salyp, kúmis ottyǵyn shaǵyp, jaǵyp jiberdi.

— Bizdiń jumysta, Maıechka, eń qajettisi — artynda áz ben belgi qalmaýy. Qaǵazǵa túskendi, tasqa basylǵandy aıqyndaý ońaı, tilge berik bolsa qaýashaqtaǵy qupıadan tylsym nárse joq. Bizdiń qudiret — saqtyqta.

Maısara kelisken syńaı tanytyp, bas ızedi.

Ǵazız Qultanovıch ornynan turdy. Maısaranyń ıyǵyna qolyn saldy da, alaqanyń jyljytyp, appaq moıynnan ýystaı sıpalady.

Ǵazız Qultanovıchtyń Maısaraǵa "jatyn bólmege kireıik" deıtin basqa tábetiniń ashylǵanyń bildiretin mashyqty "emeýrini" osy.

Maısara Ǵazız Qultanovıchtyń qoly ıyǵyna tıgende dir ete qalyp edi, sup-sýyq alaqany jelkesine janasqanda moınyna qarashubar jylan oralǵandaı tula boıy túrshige titirkenip sala berdi. Buǵan deıin bultartpas buǵalyqtaı seziletin alaqannyń ısharatty syǵymdalýymen erkinen aırylyp, bultalaqsyz erip, bar qımyl-qareketine únsiz kóne beretin. Qazir keýdeniń áldebir qýysynan órtene tutanǵan jıirkenish sezimin anyq baǵamdady. Kilt eńkeıip qalyp sýyq qursaýdan moınyn bosatyp aldy da, oń ıyǵyna ıegin qondyryp, qyzara bórtip dánikken júzge qabaǵyn kótere tik shanshyldy.

— Ǵazız Qultanovıch, bolmaıdy búgin. — "Búgindi" qosyp qoıǵanyńa qatty ókindi. "Sheshingen sýdan taıynbas" ójettikke basty. — Budan bylaı bolmaıdy!

Qyzara bórtken júz lezde qýqyl tartyp, yzǵar shaqyrdy. Úlken qoı kózderde susty jylt tirildi.

— Móńkimeksiń, á, bıkesh! — Daýys tembirine metal qatqyldyǵy qosyldy.

— Erkińiz bilsin. Biraq meni qınamańyz... Qınaı almaısyz. — Aspandaı qaraǵan bota kózdiń alasyn kóbeıtip, kirpik qaqpady.

Ǵazız Qultanovıch shamyrqanǵanyń kúshpen tejep, temekisine qaıtadan qol sozdy. "Malboranyń" bir taly saýsaq arasynda ántek dirildep qalyp, túzeldi.

— Jaraıdy, Maısara! Tek esinde bolsyn, eger anaý tapqan súmelegiń... keshir, qavaleriń ıaǵnı kóńildesiń, onyń bar ekenin sezdim, mojamtompaı kóptiń biri bolsa, sen de, ol da — ekeýiń de múrdem ketesińder! Meniń saǵan bergen bostandyǵymnyń aqysy!

Maısara ornynan turdy. Bostandyǵyn qandaı qurbandyqpen satyp alǵanyna kózi jetken soń atquıryǵyn birden birjola kesip ketýge bekindi de, qol sýmkasynan "Saıattyń" syrtqy darbazasynyń kiltin shyǵaryp stol ústine qoıdy. Sonan soń oń qolyn jerge tıgize Rázandyq madonnasha ıilip tájim etti.

— Qaıyr qosh bolyńyz, Ǵazız Qultanovıch.

— E-e sen, Maıechka, óıtip ońaı qutylam deme. Men seni tek anaý bólmedegi "mindetińnen" ǵana bosattym, sen maǵan kereksiń. Kereksiń! Sen, bıkesh, ózińe kórsetken senim men qadirdiń áli júzden birin de ótegen joqsyń. "Almaqtyń da salmaǵy baryn" eskirgin, Maıechka!

Maısaranyń tizeleri dirildep ketti. Shombal oryndyqtyń bıik arqalyǵyna keýdesimen súıendi de, shatynaǵan kózderi qarsy aldyndaǵy adamǵa qadady.

— Alaıta ber kózińdi, Maıechka! Aıylymdy jıar bolsam osy bıikke kóteriler me edim. Qumyrsqadaı qybyrlaǵan qara halyqty qabaǵymmen qybyrlatyp, kirpigimniń ushynda jorǵalatar ma edim. Sondyqtan, Maıechka, álgindegi tapsyrmany aıtylǵan ýaqyt ishinde buljytpaı oryndaısyń. Úlesiń burynǵydaı saqtalady.

Maısaraǵa kiltti nusqap ántek ıek qaqty. Kózdegi sus, júzdegi ses azaıyp, ejelgi buıryqshyl pishinin taýypty.

Maısara kiltti sýmkasyna salyp aldy. Til qatpastan esikke buryldy.

— Toqta!

Ǵazız Qultanovıchtyń qatqyl estiletin jalǵyz sózi kómeıden qorǵasyn oqtaı bir-aq atylyp shyqty degenshe, ózińniń adamdyq kelbetińnen aırylyp, kisilik qasıetińnen jurdaı bop jorǵalaǵan kenege qalaı aınalǵanyńdy bilmeı qalasyń. Maısara qup-qý ketti. Qalt toqtap, baıaý buryldy.

— Sen jańa, Maıechka, maǵan bir ádemi óner kórsettiń. Artıs boldyń ba, slavándyq sulý boldyń ba, áıteýir ǵajap bir reverans jasadyń. Mynaý seniń symbatty deneń, músin-tulǵań maǵan sondaı unaıdy. Ásirese anaý oń jaq tósiń astyndaǵy, keshir, bıdaıdaı meniń keıde kóz aldymda turyp alady. Sen, Maıechka, álgi qımylyńdy taǵy bir qaıtalashy. Jo-joq! Buıyrdy dep túsinbe, Maıechka! Saǵan, sendeı perızatqa qandaı erkektiń dáti shydap buıyra alar! Ótinishim bul. Ózimsingenim ǵana.

Maısaranyń júzin jas jýdy. Móldireı saýyldaǵan kesek tamshylary eki ezýge jıylyp, aýzynyń ishi kermek tatyp ketti.

Ǵazız Qulatnovıchtyń eń bir asa unatatyn mezeti: áıeldiń pora-pora jylap, álsizdigin jasymen kórsetip alýy, erkektiń kózin jasyryp, búgejektep qıpaqtaýy. Aldyndaǵy adamnyń arqaýy bosap, júni jyǵylyp, ishki tireýi synyp, jeldi kúngi qamystaı maıysyp turýy óziniń bedelin asyryp, qasıetin kóbeıtip, qaıratyn eselep, arýaqtandyrǵandaı jigerlendire túsetin. Sonda ǵana Ǵazız Qultanovıch ózin jalǵandy jalpaǵynan basyp, dúnıeni shaıqap ótý úshin týǵan qudiret ıesi tutyp, anaý etegin súıip, etigin jalap, jorǵalap jatqandardyń taǵdyryn tyshqan etip oınaıtyn.

Kóz jasyna tunshyqqan Maısaraǵa rahattana qarap, temeki tútinin saqınalandyra ytqytty. Oryndyǵyna shirene shalqaıyp shampan sharabymen shól basty. Aýzyn alaqanynyń syrtymen súrtip tastap, shynashaǵymen tisin shuqylady. Mekirene uzaq kekirdi.

— Maıechka, meniń ár mınýty sanaýly asa jaýapty qyzmetker ekenimdi eskermeı tursyń. Qabyldaýymdy kútken sovet azamattarynyń obalyna qalsyn demeseń, álgi ádemi qımylyńdy qaıtalap qana memlekettik mindetimdi abyroımen atqarýyma ruhsat et, — dep baıaý bastaǵan sóziniń sońyn qatqyl aıaqtady.

Maısara kilt bekindi.

"Memlekettik qaıratker sen be? Memlekettik qylmysker ǵanasyń. Adam beınesindegi qorqaý qasqyrsyń. Endeshe seniń óziń kim, sóziń kim".

Maısara aldymen oń qolyn jerge tıgize asqan názik qımylmen ıile tájim etip, boı jazdy da, endi sol qolyn jerge tıgize ekinshi márte jáne ıildi.

— İzdegenińiz osy bolsa, Ǵazız Qultanovıch, nesine aıanaıyn.

Maısaranyń kózderi shaıtan túkirip ketkendeı jaınap tur edi, Ǵazız Qultanovıch jaq jazýǵa murshasy kelmeı, shaıqalǵan keýdesin tiktep, qarap qalypty.

Kelinshek odan ári qaraılaǵan joq. Shıraq basyp esikke bettedi. Tutqaǵa qol soza bergeni de sol edi, jarma esik syqyrsyz ashylyp, arǵy betke jutyp aldy. Esikshi sol únsiz qalpy ilesip otyryp, Maısarany syrtqy darbazaǵa deıin shyǵaryl saldy.

5

— Hal qalaı, baýyrym?

— Óte jaqsy, Jarqyn aǵa.

— "Natashalaryń" qalaı? Senimdi aqtaı alar ma?

— Aqtaıdy. Fýterovkasy demesek... Germetızasıasy berik. — Baltanyń kózinde maqtanysh oty tutandy.

— Ferovkasynda kinarat bar ma? — Jarqyn qadala surady. Qandaı metal balqytatyn peshtiń bolmasyn osal tusy — syrtqy temir qalypty suıyq ertindige tıgizbeı qorǵap turatyn ishten qalanǵan shamot, dınas, magnezıt kirpishter nemese sylaq.

— Otımaldy túrin qarastyryp jatyrmyz, Jarqyn aǵa. Ázirshe ishki sylaǵymyz týra úsh balqymaǵa tótep berip júr. Buryn ár balqymadan keıin ishek-qaryn arshyǵandaı jamap-jasqap áýrelenip jatýshy edik.

— Sonda da saq bolyńdar. Korpýsqa ystyq metal tıdi degenshe... — Jarqyn tańdaıyn qaǵyp, basyn shaıqady. — Balqymany aǵyzǵanda anaý qalqanyń syrtyńda bolasyńdar ǵoı?

— O ne degenińiz, Jarqyn aǵa, árıne, syrtyńda bolamyz. Qaýipsizdik tehnıkasyn óttik qoı túgel.

— Kıiz shalbar-kýrtkalaryń bútin be?

— Bútin. — Balta kúlimsiredi. — Biraz tekserdińiz-aý, Jáke. Búgin biz endi ishki qysymdy úsh atmosferaǵa jetkizemiz. Sonda qansha ýaqyt únemdeıtinimizdi anyqtaımyz. Al únemdelgen ýaqyt — únemdelgen otyn!

— Buryn qysymdy qanshaǵa deıin kóterýshi edińder?

— Eki, eki jarym...

— Abaı bolyńdar. Jumanyń sońynda Sýhorýkov ekeýiń barlyq jasaǵan tájirıbelerińniń osy ýaqqa deıingi nátıjelerin baıańdaısyńdar.

— Oǵan daıynbyz, Jarqyn aǵa. "Natasha" osylaı tótep berip tursa, o-o, onda biz balqytýdyń jańa tehnologıasyn ashamyz! Qanshama taza paıda kiredi!

— Tym bósip ketken joqpysyń, baýyrym?

— Jo-joq, Jarqyn aǵa, kóresiz ǵoı. Mıllıondap paıda tabylady áli-aq.

Jarqyn Baltany qushaqtap keýdesine qysty. Arqasynan qaqty. Kúnnen kúnge Baltany týǵan inisindeı kórip barady.

— Men vıde-prezıdentpen sóılestim. Seni jas maman retinde arnaýly tizimge kirgizdi. Aınaldyrǵan eki-úsh jylda páter alyp qalarsyń, — Jarqyn kóńildendi. — Kezegiń, umytpasam, seksen jetinshi.

— Rahmet, Jarqyn aǵa. Qonystoıymnyń tóraǵasy da, asabasy da ózińiz bolasyz!

— Áı, qýsyń, baýyrym. Ári tórge otyrǵyzasyń, ári júgirtip qyzmet istetip qoımaqsyń, á! Já-já, burtıma. "Súıgenin — shunaǵym" deıtin qazaqpyz. Seniń búkil toıyńdy ózim-aq atqaryp berýge daıynmyn. Aldymen úılen. Shańyraq kóter.

Shańyraq kóter degende Baltanyń oıyna Maısara oraldy. Aq perishte qalpynda appaq tisterin jarqyrata kúletin tárizdi.

"Oń qabaǵym tartady-aý kúlimdeseń"...

Ásem ánniń jalǵyz joly ınesi buzylǵan patefondaı qaıta-qaıta qulaǵynda yzyndady, tiline oraldy.

"Oń qabaǵym tartady-aý kúlimdeseń"...

"Maısara kúlimdese oń qabaǵym túgil qýanǵannan búkil tulaboıym selkildep keter edi! Ǵumyrym peıishke aınalyp sala berer edi! Maısara kúlimdedi degenshe dúnıe qulpyrdy deý kerek shyǵar. Átteń shańyraqty Maısara ekeýmiz birigip kótersek qoı!.."

Shańyraq degende Maısaranyń úsh bólmeli páteri esine tústi. Áserli qıaly bojyrady. Júzdegi qumartý taby seıildi. Anaý úsh bólmege kózin satqan, mólıe telmirgen kúshik kúıeý elestedi.

"Kúshik kúıeý!.. Estir qulaqqa jaǵymsyz ataý. Tirligi de ıtshileýden asyp ketip turǵan joq".

Jaýyn-jaýyn arasymen sý bolmaı júgirip jetken Qojanásirdeı oı-oıdyń arasynda Sergeı men Qadirbekke tapsyrmalaryn ymdap, nusqap kórsetip, "Natashany" kelesi balqymaǵa, ottegini úsh atmosferalyq qysymmen beretin balqymaǵa daıyndatyp júr.

"Kúshik kúıeý bola almaspyn. Shańyraqty eri kóteredi. Qonysty otaǵasy saılaıdy. Sondyqtan da ol — ot aǵasy".

Ekinshi dáýkes oıy tizginge jarmasty.

"Aldymen sen Maısaraǵa eń bolmasa shylbyr tastam jaqyndap kór. Úılenip qoıǵandaı-aq kúshik kúıeý bolmaımyn dep tyrashtanasyń kep. Pysqyrdy degen ol saǵan. Aq qanat perishteniń bir qaýyrsynyna tatyr ma ekensiń. "Áýedegi ettiń sasyǵynaıdy" mektep qabyrǵasynan jattap óskenbiz. Odan ári shúıilsek "ishi budan tabyldy, tysy qaıdan tabylardyń" kerin keltirdiń. Odan da tereńirek qoparyp kórsek Don Kıhotqa tireler edik. Biraq qur qopańdaýdan paıda ne? Tulypqa móńiregennen ne ónedi? Birer kezdestiń, eki-úsh sózben tildestiń. Qyly mújilgen kıstini áýrelenip aldyń, tap bir Maısarany qushaqtaǵandaı álgini amaldadyń, ıiskelediń, sıpadyń. Ázirshe bar bitireniń osylar ǵana. Senen tipti kúshik kúıeýdiń de aýyly alysta. Búıiriń qyzatyndaı, delebeń qozatyndaı synyqqa syltaý bolarlyq ne bar? Dalbasalap ta talaptanbaı, tymyraıyp otyryp, tyndyryp qoıǵandaı kúpildeısiń"...

— Shef! — Sergeı jeńinen tartty.

Balta laborantyna ajyraıa qarady.

— Shef, siz meni keshirińiz, biraq men sizdiń ǵashyq bop qalǵanyńyzdy málimdeımin. Balta Muqatovıch, men sizge úsh ret daýystap, qulaq túgil qara temirdi tesip ótetin daýsymdy sizdiń nazaryńyzǵa jetkize almadym.

Balta "toq eterine kósh" degendeı betin tyrjıtty.

— Túsindim, shef! Bas jaqqa baryspaıyq deısiz ǵoı. Ol da durys eken. Mynaý joǵary ıntellektýal dosym Qadirbek aıtady: "Balqymany shamot sylaqtyń ishinde eritedi ekenbiz. Onda symbatty "Natashanyń" bron kóılegindeı myna syrtqy temir obolochkanyń — saýyttyń keregi qansha?" deıdi. Men bul aıtys pen pikir talasynyń aıtýly sheberi hám jeńimpaz júldegerine talaı-talaı dálelimdi kóldeneń tosyp, biraq bir de bireýin ótkize almaı ábden tıtyqtap otyrmyn.

Baltanyń júzi jylyndy. Basyn ızep Qadirbekke buryldy. Anaý qurdasynyń aıtqanyń quptaǵandaı kúlimsirep otyr eken.

— Temir men qyshtyń qaıyssy myqty, Qadirbek?

— Árıne, temir.

— Sondyqtan da temirden myqty qursaý kerek. Búgin biz qysymdy úsh atmosferaǵa jetkizemiz. Syrtqy temir qabatynsyz shamot sylaq sol qysymǵa tótep bere alar ma edi?

— Bere almaıdy.

— Jaýaby osy. Al onda fýterovkany durystap taǵy bir qarap ótińder. Jarylǵan, bosaǵan jigi bolmasyn.

— Ol, raıt, shef! Aıtpaqshy, siz sútińizdi iship alyńyz. Álginde Margarıta-Rıta kelip qoıyp ketken. Siz baıqamadyńyz. Al, Margarıta! Kórgen de, kórmegen de armanda ony! Buryn munda kóp kelmeýshi edi. Qazir aq halatynyń etegi bılep, bıik ókshesi temir plıtalarda tyqyldap jıi keledi. Kimge keledi eken, shef? Á-á, keshirińiz, árıne ony siz qaıdan bilesiz? Dáýde bolsa sol ásem boıjetken bizdiń mynaý uly mártebeli hám ǵızzatlý darajaly Bek ıbn Kadırı týysqandy jaǵalap júr-aý deımin. Rıtýlá úshin men — vakýmmyn. Siz, árıne, Balta Muqatovıch, jeńiltek oıynǵa joqsyz. Endi logıka deıtin myqtyǵa júginsek mynaý alyp sehtyń eleýsiz bir buryshyndaǵy qybyrlaǵan úsheýdiń eń eleýlisi hám qalaýlysy sózsiz túrde ári esh talassyz qurmetlý va ǵızzatlý Qadır ıbn Bek bolady da shyǵady.

Qadirbek yrjıdy. Qadirbek emirendi. Dosynyń sózine senip qaldy ma, álde Rıta-Margarıtaǵa qaraı júrek qolyn sozyp júr me, jaıshylyqtaǵy Sergeıdi túıip qalatyn ádetin jasamady.

"Margarıta-Rıta ásem qyz. Minezi jaısań. Osyndaǵy jigitterdiń kóbiniń ózine degen kózqarasyn sezedi-aq. Biraq bir de birine iltıpat kórsetken emes. "Mańdaıdan soǵyldym" deıdi Sereja. Margarıtanyń soǵýy da múmkin. Sózge de tez. Óz baǵasyn... á-á, qadirin biledi. Maǵan ókpelep júr me eken? Sóz joq ókpeleıdi. Kóńildiń qalýy jaman. Qaldyraıyn demeısiń. Reti solaı qıýlassa, qaıtesiń.

Men... men Maısara deımin. Maısaranyń qasyn, qabaǵyn baǵam. Al ol...

Áne, Qadirbek!.. Qadirbek kimnen kem. Ekeýi birge oqyǵan desedi. Birinshi klastan bir klasta. Qadirbek Margarıta-Rıta úshin osynda jumysqa ornalasqan. Iaǵnı Margarıtanyń sońynan ilesken. Ákesi mınıstr me, mınıstrdiń orynbasary ma, úlken qyzmette kórinedi. Sheshesi alǵashqyda ulyna mashınamen kelgen eken, Qadirbek qatty ashýlanyp, mashınaǵa minbeı jaıaý tartypty. Dosynyń sol qylyǵyn Sergeı maǵan maqtana aıtqan.

Qadirbek oryssha aıtsaq, lıchnost Óz maqsaty úshin, mahabbaty úshin bárine daıyn. Al menshe?.. Áı, qaıdam?"

— Bastaımyz ba, shef?

— Á-á...Sergeı, ýaqyt qansha?

— On birge bes mınýt qaldy.

— Qadirbek Sýhorýkovqa aıtshy, bastaımyz de.

Týrov ekeýi "Natashany" — agregatty qalqanyń ishine ıterip kirgizdi. Sergeı úsh podshıpnıkten agregattyń astyna dóńgelek jasap qoıǵan. Qazir jeńil-aq. Qaıda súıreseń de, zyryldap kóne beredi.

Tútikterdi jalǵap, symdardy qosyp, balondardy jaqyndatyp, prıborlardy taǵy da tekserip ótip, endi ózdepi spesovkalaryn kıýge kiristi.

— Shef, kindigińizdiń dál ústindegi túımeńiz úzilip qalypty. Margarıtaǵa qadatyp almaısyz ba?

— Sereja, sen batyrlar kıetin saımaýyty jarqyraǵan toǵyz qabat torǵaýyttyń dál kindik tusynda aýa kiretin tesik-sańylaýy bolatynyn bilemisiń?

Joq! Áı, mynasy qyzyq eken! Aýa kiredi deıdi, á?! Oý, sonda sol saýytyńyzdyń germetızasıasy sumdyq kúshti bolǵan-aý!

Sergeı jymıdy. Balta da jymıdy.

— Iá-ıá! Aýa kirsin dep sańylaý qaldyrý — syıymsyzdaý bolsa da sen, Sereja, meni sol ertegilerdiń batyryna bala da, Margarıtany jaıyna qaldyr. Áıtpese Qadirbekti ekeýlep ókpeletip júrermiz.

— O, buǵan qos qoldy kókke sozyp kelisem!

Sálden soń synaq bastalyp ketti.

— Qysym qansha?

— Eki de segiz.

— Temperatýra?

— Myń da jeti júz.

— Qansha ýaqyt ótti?

— Segiz mınýt.

Gúrildegen, gújildegen dybystardy jarq-jurq — tilgen qysqa-qysqa suraq-jaýap. Maskalaryn betine túsire kıgen tórteýdiń qımyl-qozǵalystary shapshań, jınaqy. Árkim ózi menshiktegen belgili ornynda. Árkimniń qadaǵalaıtyn óz ólsheýish aspaby, óz mindeti bar. Biraq bári dál qazir som judyryqqa aınalǵan bir qoldyń saýsaqtaryndaı.

— Kıslorod taýsylyp barady. Qadirbek tez ekinshi balonǵa aýystyr!

— Qysym!.. Qysym tómendemesin!

— Ashyńqyra! Ventıldi ashyńqyra, Sereja!

— Temperatýra qansha?

— Myń da toǵyz júz...

— Ýaqyt?

— On bir mınýt.

— Osylaı ustańdar!

"Natasha" gújildi kúsheıtti. Selkildi kóbeıtti. "Natasha" demeı myna gújiline qarap "atalyqqa daıarlaǵan buqaǵa teligen jón sıaqty" degen Serejanyn pikirine qosylýǵa ábden bolady. Árıne, "Natashaǵa" ne joryq. Anaý shap-shaǵyn agregattyń ishinde qazir eki myń gradýs shamasynda úsh atmosferalyq qysymmen burq-sarq metal qaınap jatyr. Júz gradýsta-aq qaınaǵan sý samaýryndy saqpan tasyndaı oınatsa, eki myń gradýstaǵy saqyrlaǵan metal jan qoısyn ba!

— Qysym!.. Qysym qansha?

— Úsh! Úsh, Balta Muqatovıch!

— Temperatýra?

— Tup-týra eki myń!

— Ýaqyt?

— On úsh mınýt.

— Eki mınýttan keıin ottegi berý toqtatylsyn.

— Balta Muqatovıch, keıin... keıin sheginińiz! — Bul Sýhorýkovtyń daýsy. Dál sol kezde... Jarq-jurq ot shashyrasyn kep! Qaraqoshqyl tútin býdaq-býdaq atylsyn kep!

— Toqtat! Ottegini!

— Órt sóndirgish qaıda?

— Balta?!

— Túk kórinbeıdi, lekı-palkı!..

— Baltany... Balta Muqatovıchty bylaı alyp shyǵyńdar…

— Tútikterdi aǵytyńdar! Eh, taǵy da janyp ketti!

Qarashoqyl tútin kóz ashtyrmaıdy. Kúıgen jún ısi, rezınka ısi qolqa qabady. Balta et qyzýmen shym ete qalǵan qarnyn alaqanymen sıpalap keıin yrǵyǵan. Naızaǵaı bıshigindeı kókala ashshy jaryq kózin jaryqtyryp túk kórsetpeı jiberdi. Odan ári... Odan ári esinen tanyp qalyp edi.

Bes mınýttan soń basyn kóterdi. Serejany kórdi. Sýkorýkovty kórdi. Margarıta-Rıtany tanydy.

— “Natasha”qalaı? Ne boldy?

— Fýterovka shydamaǵan. Suıyq metal korpýsty eritip jibergen. Metaldyń azdyǵy ǵana qutqardy...

— Qadirbek qaıda?

— Mundamyn, Balta aǵa...

— Ózińiz qalaısyz, shef?

— Qarnym azdap...

Sırenanyń ashshy bozdaýy qulaq jarǵaǵyna qanjardaı qadaldy. Tóbesindegi jasyl kóz — shamyn ashyp-jumyp "jedel járdem" mashınasy sehtyń ishimen kúıe men kóbik aralasqan. buryshqa zyryldap kep toqtady.

Aq halatty medsestra Baltanyń ıyǵynan súıedi.

— Júre alasyz ba?

— Júrem ǵoı...

— Kýrtkańyzdy sheshsek... — Margarıta-Rıta medsestra kómek kútkenin seze qoıyp, ilgeri umtyldy. Asqan bir eptilikpen ári aıanyshty túrmen kýrtkany jaılap sheship aldy.

Sheship aldy da, shurq-shurq tesile kúıgen kıiz kýrtkany betine basyp jylap jiberdi.

Sergeı men Qadirbek Margarıtany eki jaqtap ustaýǵa kiristi.

— Rıta, jylama...

— Rıta-Rıtýlá, kórdiń be, bárimiz de aman-esenbiz. Mine ıbn Qadırı de, men de sap-saýmyz. Óndiris orny bolsa, metalýrgıa sehy bolsa, kishigirim avarıasyz synaq óte me. Qaıta qalaı jaqsy qutyldyq.

— Bal-ta-a Mú-qa-atovı-ıch she! — Kemseńdegen ıek úsh sózdi áldeneshe bólip áreń aıtty.

— Nemene Balta Muqatovıch? Balta Muqatovıch ta oınaqtap ketedi áli. O-o, ol, ıaǵnı shef — erteginiń batyry. Oǵan túk te etpeıdi. — Aıtaryn aıtqanmen Sereja medsestra men dárigerdi jaǵalady.

Dáriger áıel Baltanyń jeıdesiniń jurnaǵynan qarnyna úńilip tur edi. Týrov ta eńkeıe kóz júgirtip, tez burylyp ketti. Úlbirep terisi sypyrylyp kúıgen adam denesin kórgeni sol edi, júregi loblyp, tulaboıy túrshigip qoıa berdi. Sony eshkimge sezdirgisi kelmeı jalma-jan temekisine jarmasty.

Baltany mashınaǵa otyrǵyzdy.

Sergeı Margarıtany ıyǵynan saýsaǵynyń ushymen ıterdi.

— Rıtýlá, sen de minseńshi. Shefty qaıda aparady. Jalpy... bir sózben bárin bilip qaıt. Sóıt, Rıtýlá.

Rıtaǵa keregi sol, jyrym-jyrym kýrtkany ustaǵan kúıi mashınaǵa umtyldy.

— Kýrtkany tasta, Rıta! — Rıta estimedi. Qadirbek qýyp jetip kýrtkany alyp qaldy.

Sýhorýkov eki laborantty qýyra jóneldi.

— Ábden betimen ketkensińder. Jumys istegileriń kelmeıdi. Senderdiń kesirlerińnen áne, Balta Muqatovıch jaraqattandy. Onyń ózinde de bar. Senderge senem dep... Loıalnyı bolýdyń aqyry nege soqty? Avarı-á-a-ǵa! Ol úshin bizdiń mańdaıymyzdan sıpamaıdy. Aldymen men jaýap berem. Men! Al, kináli — ol. Fýterovkany durys jasatpaǵan. Al, kináli sender. Sen — ekeýiń! Papalary men mamalarynyń erketotaılary! Aqsaýsaqtar!

Sergeı Týrov shydaı almady.

— Oleg Nıkanorovıch, siz bizdiń áke-sheshemizge tıispeńiz. Bizdi, ózimizdi qansha kinarattasańyz da erkińiz! Balta Muqatovıch úshin men eshteńeden taıynbaımyn. Eshteńeden aıanbaımyn. Ol, ol — adam! Azamat ol, Oleg Nıkanorovıch! Kerek bolsa men terimdi berem, qanymdy quıam! Al biz aqsaýsaq emespiz! Emespiz! Olaı dep beker ataısyz bizdi! Beker!

Maısara Vasılıı Sergeevıchpen podezge kire beriste betpe-bet kezdesip qaldy. Susty ataıdyń ózin onsha jaqtyrmaıtynyn bilip, yǵysyp júretin. Sońǵy kezderi óńi kirip, júrisi shırap, kádimgideı qýtyńdap ketken kórshisiniń qazirgi eki kózi úńireıe júdegen túrin tanymaı qaldy.

— Sálamatpysyz, Vasılıı Sergeevıch. Bir jerińiz aýyryp júrgen joq pa? — dep jaǵdaıyn surady.

Vasılıı Sergeevıchtiń ıyǵy selkildep ketti.

— Bal-ta-a! Ba-a-la-a-m...

Maısara júregi sý ete qaldy.

— Ne boldy, Vasá ataı?! Apyraı, Baltaǵa birdeme boldy ma?! — dep Vasılıı Sergeevıchti qushaqtaı aldy. — Aıtyńyzshy, ata. Aman ba? Tiri me?

Vasılıı Sergeevıch Maısara dál osylaı shoshyp, dál osylaı kúızeledi dep oılamap edi, kórshisi ózinen artyq qınalǵanda ishi jylyp sala berdi. Anaý Baltadaı azamat ekeýin týysqan etip shyrmap tastaǵan eken.

— Úreılenetin dáneńe joq, qyzym. Balta... sál jaraqattanǵan eken.

— Jaraqattanǵan deımisiz?! Qalaı? Qaıtip?

Vasılıı Sergeevıch dirildegen Maısaranyń arqasynan qaqty.

— Qyzym, sen bosqa qosúreılenbe. Jumys orny ot pen shoq bolǵan soń anda-sanda avarıa bolmaı tura ma...

— Ava-rı-ıa! — Maısaranyń jan daýsy shyqty. — Tiri me ózi?

— Tiri, qyzym, tiri! Qol-aıaǵy saý kórinedi.

— Ózińiz, ata, kózińizben kórdińiz be? — Kemseńdegen ıek áreń ıkemge keldi.

— Kórsetken joq. Operasıa jasap... operasıa degende, anaý aıtqandaı qaýiptisi emes, kúıgen jerine taza teri jamaıtyn kórinedi ǵoı. — Vasá ataı estigenderin shashyrata jetkizdi.

— Qaı aýrýhanada?

— Qaraǵym, qyzym, beker áýre bolasyń. Búgin eshkimdi kirgizbes. Júr. Bizdikine júr. Shaı ishemiz...

Maısaranyń taǵaty qaldy ma oǵan. Aýrýhana men bólimsheniń jón-jobasyn bilip alǵan soń kóshege shyǵyp, taksı izdedi. Ondaıda taksı de ońaılyqpen kezdespeıdi ǵoı.

"Aman bolsa eken!.. Jany qalsa eken! Vasá ataı meniń kóńilime qarady. Ózi jaman júdep tur. Avarıa bolsa Balta aýyr jaralanǵan ǵoı. Kúıgen dedi me? Qaı jeri kúıdi eken? Áı, men kináli! Men! Meniń qý pıǵylym! Mańaıyma janasyp ketkenderge pálem juǵatyn naǵyz qubyjyqqa aınalǵanym ba? Aman bolsa eken! Baltasyz maǵan kún joq. Jetti kózim.

Áı, mynaý taksıge ne bolǵan? Jaı mashınalardyń toqtamaıtyny nes"

Sóıtkenshe bir taksı zyr etip kelip, toqtaı qalǵany.

— Osyndaı perızatqa da jol tosqyzyp qoıady eken-aý, á! — Shofer jigit sózsheńdigine basty.

Maısaranyń dál qazir sirkesi sý kótereıin dep turǵan joq, barar jerin asyǵys atady da, "tezdetińiz" degendeı qolyn alǵa bulǵap qaldy. Shofer aýrýhananyń adresin estisimen baıypty túrge kóshti.

— Kimińiz edi?

— Ne? Maǵan birdeme dedińiz be?

— Jaı, ásheıin.

Esik aýzyndaǵy kezekshi Maısaranyń jolyn keskestedi.

— Bolmaıdy! Ruqsat qaǵazyńyz bar ma?

Qandaı ruqsat qaǵaz qajet ekenin qaıdan bilsin. Ony túptep jatýǵa ýaqyt qaıda, kezekshiniń aldyndaǵy telefonǵa jarmasty.

— Bul "slýjepnı" telefon! Anaý jerde áptomat bar, — dep kezekshi áıel trýbkaǵa talasyp edi, Maısara sol qolymen ananyń qolyn ysyryp tastap, dıskini aınaldyra bastady.

— Ǵazız Qultanovıch! Ǵazız Qultanovıch! Men ǵoı! Ǵazız Qultanovıchty qos!

Ǵazız Qultanovıch degendi estigen sátte-aq kezekshiniń aýzy ashylyp, kózi baqyraıyp ketken-di. Telefonnyń qulaǵyn basyp qaldy.

— Oý, sińlim! Áldebir bolmashy qaǵazǵa bola sondaı úlken kisini nesine mazalaımyz. Beri ot, sińlim! Bizde ne bar. "Jiberme!" deıdi. Qaqpa aýzyna baılaǵan tóbetteı arsyldaımyz kep... Jumysymyz osy bolǵan soń... — Asyǵa basqan Maısaranyń artynan mólıe qarap qaldy.

“Qandaı sylqym”! Ǵazız Qultanovıchty qos dep digerletedi! Al, biz Ǵazız Qultanovıchtyń atyn radıo, televızordan estigenimizge ǵana mázbiz. Áı, áı, Ǵanı Qultanovıchpen emin-erkin sóılesetin de adamdar da bar eken-aý! Qap! Kelinshektiń túrine durystap qarap almappyn-aý! Zaıyby boldy ma eken? Áı, tym jas qoı... Múmkin álgi anaýsy shyǵar... Jo-joq ondaı úlken ulaǵatty kisiler ondaıǵa barmaıdy. Qaryndasy, ne jıeni shyǵar".

Kezekshi áıeldiń qalǵan ýaqyty sylqym kelinshektiń sondaı bıik dárejeli adamdy qarapaıym áldekimdeı etip telefonmen... onda da áldebir aýrýhananyń esik kózindegi telefonymen shaqyrǵanyn oılaýmen ótti.

Uzyn dálizde Maısara kezdeskenderdiń bárinen hırýrgıa bólimshesin suraýmen boldy. Sulý kelinshektiń mysy basty ma, álde aq mańdaıy jarqyraǵan ásem jannyń janynda biraz júrgisi keldi me uzyn boıly aqquba qazaq jigiti (ózin neırohırýrgpyn dep tanystyrǵan) Maısarany Baltanyń palatasynyń aldyna deıin ertip ákeldi.

— Kóp otyrmańyz, qaryndas. Munda kóbinese aýyr naýqastar jatatyndyqtan syrttan kelýshiler jiberilmeıtin. Ózińiz sıaqty ádemi qaryndastarǵa, árıne, jol ylǵıda ashyq. Men sizdi osy arada kúte turarmyn... — degen emeýrinin de bildirip qaldy.

— Jo-joq, áýre bolmańyz.

Maısara serigine qaramaı, ántek bas ızedi de, esiktiń tutqasyna ımene qol sozdy.

"Kórem qazir. Bet-aýzyn, tula-boıyn túgel tumshalap orap, domalatyp tastaǵan shyǵar. Áıteýir jany qalsa eken".

"Jany qalsa eken". Áıel halqynyń qaıraty da, qasıeti de ózin qurban etip, ózgege degen meıirim men aıaýshylyq sezimdi júreginde ósiretindigińde bolar. Jany aman qalsa eken degen tilek Maısarany shıratyp, keýdesine shymyr batyldyq engizdi. Esikti jaılap ashyp, tabaldyryqtan attady...

— Maı-sa-ara!

Oń jaqtaǵy úshinshi kereýette shalqalap jatqan Balta kádimgideı kúlimsirep, sap-saý... sap-saý... sap-saý kúıde eljiregen únmen qýana qarsy aldy.

Maısaranyń kózinen aǵyl-tegil jas parlap qoıa berdi. Eki-aq attap Baltanyń qasyna jetti de, sylq etip tize búkti, eki qolymen Baltanyń basynan ustaı alyp, betine betin tósedi.

— Baltam! Balta — janym!..

Dirildegen erinder mańdaıǵa, betke, kózge emirene janasty. Pora-pora jasy mańdaıǵa, betke, kózge aqty.

— Baltashym!

Isingen keýdeniń aǵyl-tegil jasy ystyq, ystyq tamshylarmen saýyldaǵanda eljiregen júrektiń meıirimi men qýanyshy "Balta" degen bir sózdiń san qubylǵan atalýymen aqtaryldy.

Baltanyń suıyq metalǵa shydaǵan jany myna eljireýik sezimge, súıispenshilik qudiretiniń kúıdirip-jandyryp es tandyrar lázzatyna shydaı almady. Kebersigen ernimen Maısaranyń... óziniń armandaǵan, qıaldaǵan, ańsaǵan Maısarasynyń jas jýǵan mańdaıyn, kózin, betin ópti. Kenet ystyq lebi sharpyǵan úlbirek erinder ernimen tabysty...

Tulaboıy shymyr-shymyr. Denemen mıllıon vattyq tok júgirip jatyr. Qan tamyrlarda toǵyzynshy valdyń nar tolqyndary sapyrylysa, jentektele, sharpylysa soqtyǵysyp jatyr. Júrek dúrsili... órekpı shattanǵan júrek dúrsili jaılaýdyń shopandar toıynda báıgege shapqan myń san tuıaq dúbirinen de kúshti.

Map-maıda, jup-jumsaq erinder erinderi arqyly aýyrsynǵan tánine dárý quıdy, jabyrqaǵan janyna qýat qosty.

Erinder ajyrasqanda ekeýi de tunshyǵa dem alyp, ekeýi de qýana kúlip jiberdi. Maısaranyń jasy qurǵaǵan kózderi nur shashyp, bota kózdiń meıirban móldirine rahatty kúıdiń shapaǵaty tuna qalypty.

— Baltashym!.. Balym!

— Maııa! Maısara! Mynda otyr.

Maısara qolyn Baltanyń keýdesine qaraı syrǵyta bergeni sol edi, jigittiń órtenip turǵan kózderi kilt jasyp, yńyrynǵan daýsy oqys estildi. Maısara shoshyp ketti.

— Qaı jeriń?! Baltam!

— Qarnym, kindigim tusy...

— Qatty aýyryp jatyr ma?.. Qolym tıip ketti me?

Maısara qaıtadan aıanysh sezimine shomdy.

— Maechka, Maııam! Sen ýaıymdaıtyn eshteńe joq. Erteń turyp ketem. Alaqandaı jerdiń terisi úldiredi dep... Qaıta bári jaqsy aıaqtaldy. Jigitterge tıgen joq, “Natasha” bolmasa...

Maısaranyń óńi qubylyp ketti.

— Natashaǵa ne boldy? Ol kim edi?

Baltany kúlki býdy. Kózine álgindegi qýanysh, mereı oty oraldy.

— "Natasha" — qyz emes, Maıechka. "Natasha" — agregat. Bizdiń balqyma qorytatyn tájirıbelik peshimiz.

Endi syńǵyr kúlki palatany jańǵyrtty. Jańǵyrtty da tez basyldy. Óıtkeni palatada jatqan basqa aýrýlardy Maısara endi ǵana kórgen edi.

— Kimnen estidiń, Maıechka! Meniń ózińdi oılaǵanymdy... tosqanymdy bilseń ǵoı! — Balta appaq arýdyń alaqanyń ustap, salaly saýsaqtaryn aıalaı sıpalady.

"Mine, jetkizbes saǵymdaı buldyraǵan baqyt degen osy! Qolymda. Janymda. Saýsaqtan saýsaqqa qan quıysty degen de osy! Bári ras! Mynaý dýyldaǵan, dirildegen saýsaqtar bir-birine qan quıysyp jatqan joq pa. "Ǵashyqtyq tili — tilsiz til... Kózben kór de, ishteı bil". Áı, aqyn! Táńirden neń kem, aqyn! Barlyq jaıdy boljaǵan senen qudiret óter me. Tildiń dál qazir nesi qajet. Sózdiń qansha keregi bar. Mynaý alaburtqan júz, meıirimge shúp-shúp toly kóz, dirildegen qaıqy kirpik bıik qabaqtyń ár qımyly sóılep, jyrlap, ándetip turǵan joq pa".

— Vasá ataı sen jaralanyp qaldy degende... — Masaranyń júzinen úreı belgisi bilinip baryp, seıildi. — Osy araǵa qalaı jetkenimdi de, ózińdi qalaı tapqanymdy da bilmeımin. Áıteýir taptym-aý! Taptym ózińdi!

"Taptym!" Birjola taptym, endi aırylmaımyn qýattanǵandaı ystyq alaqany Baltanyń alaqanyn qushyrlana qysty. Bota kózderi shýaq tókti.

— Vasá ataıdyń ózi qaıda?

— Saǵan kirgizbepti. Qatty ýaıymdap júr. Qur súlderi.

— Maıechka, sen oǵan... ony, atamdy ýaıymdatpa. Kóńilin ornyna túsir. Ol... ol jalǵyzdyqty kótere almaıdy. Atama qıyn...

Balta Maısaraǵa jáýdireı qarady.

— Abyrjyma, Baltash! Erteń ózim ertip ákelem.

Esikten medbıke bas qyltıtty.

— Sizdi munda kim jiberdi? Aýrýlardy nege mazalaısyz! Tynyshyn nege buzasyz?

Qatqyl daýys sheke solqyldatty.

Tór jaqtan bireý ún qatty.

— Sestra, bizge kúnde osyndaı perızat qaryndas kelip turatyn bolsa, ondaı mazalaýǵa búkil aýrýlar qaýymy rızalyǵyn bildirip, qolhat berer edi. Birin biri unatqan jastardyń kógershindeı kúrkildegenin estýden artyq janǵa jaıly ne bar?

Medbıkeniń daýsy odan saıyn shyńyltyrlandy.

— Tólegenov, sen qorǵaýshy bolmaı-aq qoı. Sen onan da rejım buzýyńdy toqtat. Bul jer saǵan sanatorıı emes. Aýrýhana! Seniń bitpeıtin dıskýssıańnan qulaǵym ábden sarsyldy. — Esiktegi bas beri suǵyndy. — Kelýshi azamatsha! Men sizge aıtyp turmyn. Palatany bosatyńyz. Al, sen Tólegenov, kez kelgen jerge qystyrylǵanyńdy doǵar!

Tólegenov jastyqtan basyn julyp aldy.

— Siz... siz... sasyq kúzenniń aıǵyryndaı shaqyldaǵan adam beıneles qýyrshaq! Menimen siz dep sóılesińiz. "Sen! Sen!" dep óńmenime suǵyńyzdy qadamańyz!

Júıkesi juqarǵan ba álde naýqasynyń beti solaı ma, Tólegenov aıaq astynan kógerip, sylq tústi. Kórshileri aıqaı saldy.

— Dáriger! Dáriger shaqyryńdar!

— Ýkol! Ýkol bersin tezdetip.

— Sestra, Aǵaısha, siz baryńyz! Ketińiz bul aradan. Maısara Baltanyń qolyn qysyp ornynan turdy.

— Eshteńe oılama, Balta! Erteń Vasá ataı ekeýmiz kelemiz.

Balta ári qýandy, ári muńaıdy. Maısaramen tabysqanyna, túsiniskenine qýandy. Dál qazir jany jaımashýaq lázzatqa bógip edi. Ol múmkin ańsaǵan saýsaqtardy sıpaǵanynan da bolar, álde múmkin osy uzaqqa keýdesin tyrnap kelgen belgisiz qınalysynan qutylǵanynan bolar, ol múmkin súıispenshilik dámin tatqyzǵan úlbirek erinniń alǵashqy ystyq súıisinen týyndaǵan shyǵar. Áıteýir táni aýyrǵan jigittiń janımany jetiqat kókke shyǵandap shyǵyp, tirlikte kezdeser lázzat ataýlynyń mekeni — mahabbat jánnatyn jaılap jatqan edi. Muń tórkini de osy oıda joq qaýyshýdan tamyr tartady. Dál búıtip aýrý ústinde, tósek tartyp jatyp qas pen kózdiń arasynda ishpen bilisken súıinishti sáttiń ótkinshi elesteı bolǵanyna rıza emes. Bitpeýin, aıaqtalmaýyn tilegen kóńildiń álden-aq jetimsireı bastaǵanyń sezgende kúıgen jeri de, kúımegen tusy da órtenip dýyldap sala berdi.

Dáriger de, sestralar da kóp tostyryp baryp kelip, Tólegenovke dári ishkizip, ıne tyqqylap tynyshtandyrǵan boldy.

— Men sizge renjimeńiz, ashýlanbańyz dep qashanǵy aıtam, Tólegenov joldas. Sál renjiseńiz, osylaı búrisesiz de qalasyz. Júıkeni julqylaı beretin ol bizge arqan ǵoı dep pe edińiz. Julqylaı berse arqan da shydamaıdy. Al júıke, Tólegenov joldas, eń názik eń sezimtal, eń titirkengish nárse. Ony aıaý kerek. Ony aıaý úshin siz, Tólegenov joldas, joqtan ózgege keıimeýge tyrysýyńyz kerek — dep ózin Maısaraǵa neırohırýrgpyn dep tanystyrǵan kezekshi dáriger bastyrmalata berip edi, Tólegenov kózderin shatynatty.

— Siz aldymen meni Tólegenov joldas deýińizdi doǵaryńyz. Nemenege totyqustaı "Tólegenov! Tólegenov!" dep taqyldaı beresiz. Meniń Maqsutbek degen pasportqa jazylǵan atym bar. Ákemniń aty Jaqyp. Ólgen atamnyń qulaǵyn shýlatpaýyńyzdy suraımyn.

— Jaqsy, jaqsy Tólegenov jol... Á-á, Maqsutbek aǵa..Tarylmańyz degende... júıkege júk túspesin dep.. Áıtpese sizdi nege... toıst atańyzdy... Á-á, júıkeńizge saq bolyńyz. — Aqquba jigit sasqalaqtap ne aıtyp, ne qoıǵanyń ózi de bilmeı ornynan turyp ketti. Maqsutbekke basyn ızep qoshtasty da, Baltanyń qasyna jaqyndady.

— Jaǵdaıyńyz qalaı? Árıne, kóp qozǵalýǵa bolmaıdy. Ázirshe. Aıtpaqshy, álginde sizdi bir kisi izdep júr edi.Týysyńyz bolar?

"Týysyńyzdy" ádeıi aıtty ma, shynymen soǵan uıǵardy ma — biraq jalǵyz sóz jadyraǵan kóńilge túrpideı tıdi. Balta nildeı buzyldy. Dárigerge de jaýap bermeı, júzin buryp áketti.

"Jasy úlkendigin sezdire me? Erkekter ózinen múshel jas kishige umtylǵanda, ózinen úsh-tórt jas... úlken qy-yz-ǵa... (Maısara qandaı qyzdan kem) qyzyqsa... qumartsa onyń nesi sham. Nadejda Konstantınovna sheshemizdiń Ilıchten jasy úlken bolatyn. (Áı, sen de salystyratyn adamdy tapqan ekensiń). Mahabbat sezimi jyl sanamaıdy. "Týysyń ba? deıdi. Mazaq etkisi kele me? Aldymen ózderi sondaı qyzdy taýyp alsyn".

— Jigitim, keshir. — Dáriger ıyǵynan ustady.

Balta moınyn burdy.

— Ne? Estigem joq.

— Bári durys bolady deımin. Qarnyńdaǵy alaqandaı jerge jamaý túskeni bolmasa, aman-esen qutylǵanyńa qýan deımin, baýyrym. Tipti ózi kórinetin de jerde emes, jeıdeń jaýyp turady.

— Rahmet.

— Tez jazylýyńa tilektespin.

— Aıtqanyńyz kelsin.

— Toıyń da tez bolsyn!

Eki júz sharpysty. Dárigerdiń shyn kóńilden aqtarylǵan tilegi kózinen kórindi. Baltanyń tarylǵan dúnıesi qaıtadan keńip sala berdi.

— Ózińiz tórimde otyrasyz. Ýáde etem soǵan.

— Oǵan sóz bar ma, qurdas-aý.

Iyqtaǵy alaqan syǵymdalyp baryp, jazyldy. Alaqan syrtynan Baltanyń alaqany basyldy.

— Meniń joldastarym — Sergeı Týrov pen Qadirbek Shyǵaev esik aldynda kóp tosyp qaldy.Sony ne maǵan ótkizsin. Ne "bári durys" dep kóńilderin jaılandyryp úılerine qaıtaryńyz. Ótinem osyny.

— Ol ekeýiniń kelgenin qaıdan bilesiz?

— Bilem. Olar — meniń serikterim. Minezderin ábden uqqam. Eń bolmasa anaý esik syrtynan bir qol bulǵamaı úıge qaıtpaıdy.

— Onda jaǵdaıyńyzdy aıtyp qaǵaz jazyp berińiz. Óz qolymmen tapsyraıyn, — dep dáriger jol taýyp ketti.

Balta qýana kelisti. Jarty betti tez toltyryp, qaǵazdy tórt búktep jigitke ustatty.

EKİNSHİ TARAÝ

1

Bektemir Qoblandyǵa "Balam, tilimdi al, Maqanǵa uryna berme!" dep qaradaı jabysty. Aıaq-qoly zińgitteı jigittiń qalyń qasy tutasqan bıik qabaǵynyń astynan ot shashqan qara kózderi ákesine týra shanshyldy.

— Nege toıtara beresiz, kóke?

— Ózińnen... Senen aırylyp qalǵym kelmeıdi, Qoblandyjan, — degende Bektemirdiń daýsy dirildep ketti.

— Qylmysyn kórip otyryp, búrkep qalsam, sol qylmysty men de jasaǵan bolmaımyn ba, kóke! Anaý Bóriktalda, Túlkilide, Qosapanda qoı qoralary salyndy dep aqpar jazyp, málimet berip, salynbaǵan qoralardyń qarjysyn jambasyna qattap basyp aldy. Erteń qamys qalqadan pana taba almaı burynǵydaı mal qyrylǵanda uıqym uıqy bola ma. Kolhoz komsomol uıymynyń hatshysymyn. Jastardyń jetekshisi degen atym bar. Sonda Maqannyń qylmysyn jabý úshin otyrǵam ba sol orynǵa? — dep yzadan jarylardaı ákesinen ashyq jaýap kútedi.

— Men ne deıin... Aıtarsyń, al. Jetkizersiń talaıǵa. Biraq aıtqanyń qulaqqa jeter me? Jetkizgeniń ishke óter me?.. Sondaǵylar... solar bilmeıdi dep peń. Bilmek túgil, Qoblandyjan, álgi mys-mys aqshany bólisip alyp ta qoıǵan. Tyńdata alarmysyń sózińdi?

Ákesiniń shyn qınalǵanyń sezgende Qoblandy da qatty qobaljyp edi.

"Apyraı, sonda ne isteý kerek? Álde komsomol jınalysyn shaqyryp, "osylaı da osylaı" dep jastarǵa bildirgenim durys pa?.. Árıne, durys! Shaqyram. "Balyq basynan shirigenin" estise, jastar Maqanǵa, Maqannyń quıyrshyqtaryna aıtatynyń aıta alady. Aıtamyz! Ózderin de shaqyramyz jınalysqa".

Osydan keıin Qoblandy qyzý áreketke kirisip ketken-di. Ár sala jumystaǵy jastardyń basyn bir jerge qosýdyń qıyn ekenin dál sonda bilgen edi. Shóp tasyǵan súdiger jyrtqan mehanızatorlar, otar-otar shopandardy habar jibertýge bolǵanmen jumysyn toqtatýǵa, maldy ıesiz qaldyrýǵa bolmaıdy. Ótken kúnde Maqannyń qudaıy beredi. "Zıankes!" dep te ataq taǵady. "Jumysqa qasaqana kedergi keltirdi" dep te shýlatady. Sonan soń... Áı, "shegirtkeden qoryqqan egin ekpes". Qashanǵy úrke beredi, qashanǵy buqpalaı beredi. Bolashaq — jastardiki. Endeshe sol uly bolashaqqa búkil murasynan jurdaı bop, juttaı tonalyp baratyn jastar joq. Endeshe talatpaıdy da tonatpaıdy Maqandarǵa. Retin tabý kerek. Tabady. Jıyrma shaqty kúnnen keıin jetinshi oktábr keledi. Jetinshi oktábr — jaı kún emes. Maqannyń óz aıtýynsha "Brejnevtik Konstıtýsıanyń kúni. Maqan Leonıd Ilıch dese ishken asyn jerge qoıady. Sodan keıingi syıynary — Ǵazız Qultanovıch...

Aldymen kolhoz partıa uıymynyń sekretarymen aqyldasyp alǵany jón bolar.

Qobylandy úıinen apyl-ǵupyl tamaǵyn iship, keńsege qaraı asyǵa basyp kele jatqan, áldekimniń ózin daýystap shaqyrǵanyn estip, jalt qarady.

— Gúlbadan! Senbisiń?!

Qýanǵannan aıqaılap jiberdi. Qarsy umtyldy. Gúlbadan da kúlip kele jatty.

— Qobylandy-aý, qaramaısyń ǵoı jan-jaǵyńa. Aıqaılaı-aıqaılaı daýsym qarlyqty.

Ekeýi qushaqtasa ketti.

— Qashan kelip qaldyń? Oqý qaıda?

— Stýdentter selhozrabotaǵa ketken.

— Sen she?

— Áı... Papam dekanǵa aıtqan ba?.. Ýnıversıtette komsomol komıtetinde qaldyrǵan... Ábden ishim pysty. Sodan aýylǵa tartyp kettim. — Gúlbadan kanıkýlden keıin Almatyǵa ketkeli jarty aıǵa jýyq ýaqyt ótipti. Qobylandyǵa ol jarty aı bir jyldan kem kóringen joq. Qushaǵyn qysyp qoıady.

— Sonshama jatyp alǵanyń ne onda? Saǵynbaǵansyń ǵoı... — jadyraı kúldi.

— Iá, saǵan... Saǵynbasam kelem be? Túnde kelisimen-aq ózińdi sondaı kórgim keldi, Qobylan. — Jigittiń baýyryna tyǵyla túsip, anaý qalyń qoıý qasynan, jigerli qarasy bet qaratpaıtyn ótkir kózderden, tómengi erni sál salbyraǵan at jaqty júzden kóz aıyrmaıdy.

— Oı, Gúlbadan, kelgeniń qandaı jaqsy boldy!.. Senimen aqyldasyp alatyn bir sharýa bar edi... Qazir qolyń bos pa?..

— Bos. Ózińdi izdep shyqqam.

— Jaradyń, Gúl!

Gúlbadan ózin Qoblandy ''Gúl'' dep ataǵandy ishteı sumdyq unatady. Qoblandy Gúl degen saıyn ózin osy jigittiń enshisine balap, ekeýiniń qosylyp, otaý kóterer kúnin qumarta ańsaıdy. Óziniń Qoblandyny súıetinine, Qoblandynyń munsyz tura almaıtynyńa kózi anyq jetken soń, sózsiz bolatyn úılený toıynyń tezirek jasalǵanyn qatty armandaıtyn. Sol sebepti de Qoblandyǵa oqýymdy syrttaı jalǵastyrsam qaıtedi dep qulaqqaǵys etken.

— Júr, onda bylaı baralyq.

Ekeýiniń mektepte oqyp júrgen kezderde-aq jıi baratyn kók teregi bolatyn. Qazir boılaı ósip, japyraǵyn keń jaıǵan aǵash eki jasty sýyldaı qarsy aldy.

Qoblandy Gúlbadanǵa Maqannyń sońǵy kezderdegi búkil qylmysyn aıtyp berdi. Esepte joq eki júz sıyr, myń qoıdyń ósimi jyl saıyn kolhoz esebine kirmeıdi. Qosyp jazý, ósirip aıtý ez aldyna. Solardyń esebinen Maqannyń tóńiregindegilerdiń kóterme syılyqtan aıaq alyp júre almaıtynyń, tipti eń berisi: kolhozshylarǵa bosatatyn kúndelikti azyq-túlikti de Maqannyń ózi qadaǵalaıtynyń túgin jasyrmaı málimdegende, Gúlbadan bir qyzardy, bir bozardy. Ákesin buryn da sútten aq, sýdan taza kórmeıtin qyzy qatal susynan seskenip ylǵı syrttap júrse de, kóp minezi men qylyǵynan jany túrshigetin. Biraq jaryq dúnıege kelýine sebepker ákege qarsy ne isteı alar. Keı-keıde Maqannyń kóringenge qamshy úıirip, qańar shashyp qaradaı shúıiletinin kórgende on eki bólmeli qańyraǵan úıde bas suǵar qýys jer taba almaı, jany qulazyp, únsiz kógerip, ońasha solqyldap jylaıtyn.

“Ákem, ákem — deıtin, jaıshylyqtaǵy "papasyn"umytyp, — Netken qatygez ediń! Adamdy mal ǵurly kórmeıtin keýdemsoq jýandyqty qaıdan alǵansyń? Jazyqsyz adamdardy dirildetip jalyndyrǵanda aıyzyń qana qýanatyn jaýyzdyqtyń tórkini qandaı? Partbıletti qaltasyna salyp alyp burynǵynyń baılaryndaı qol astyndaǵy kolhozshylardy malaıyndaı sabaıtyn taǵylyqty maqtanysh kóretini qalaı? Ozbyrlyqtyń nesi maqtanysh? Nesi dáreje? Komýnısiń sıqy osyndaı bolsa, onda oǵan jurt nege qumartady? Anaý raıkom sekretarynyń kózinshe Bóriktaldaǵy shopandy tartyp-tartyp jibergende, sekretardyń lám demegeni qalaı? Álde birin-biri qoldaýdyń naǵyz dóreki túri osy ma? Olaı bolsa Saltykov-SHedrınnyń ozbyr chınovnıkterinen bulardyń qandaı aıyrmasy bar? Ákem ǵoı desem de, qıanatshyl ústemdigin keshire alam ba? "Bári sen úshin, sender úshin" degende qantalaǵan kózine nege qaraı almaımyn? "Aramnan jıǵan dúnıeńniń qajeti joq!" dep te óre túregelýge shamasy kelmeıtin biz sıaqty shalajansar komsomoldar kimge kerek?"

Gúlbadannyń kózinen jas parlady. Jaýaby tabylmas sansyz suraq keýdesin shabaqtady. Kúıinish , ústinde álgindegi balbul janǵan keskini de júdeı ózgerip ketti.

— Ne boldy? Nege sonsha jyladyń, Gúl? — Qobylandy únemi jarqyldap júretin qyzdyń dál qazirgi eki ottyń ortasynda qınalǵan halin sezbep edi, tańdanyp tur.

— Ákem ǵoı ol... Men... men... sodan týdym ǵoı. İshimnen bar qylyǵyn keshpesem de, myna, tap myna tusta oǵan degen... ákege degen sezim be... borysh pa — bir túınek jatyr ǵoı, Qoblan. — Qara kózdiń jasy kóp pe, álde Gúlbadannyń jylaǵanyń alǵash kórgeni osy ma, Qoblandynyń oramaly syǵyp alardaı sý boldy. Súrtip te jatyr, jubatyp ta jatyr.

— Jylamashy, Gúl! Ákesi úshin balasy jaýap bermeıdi.

Gúlbadandy odan saıyn óksik býdy.

— Báribir ol meniń ákem ǵoı, Qoblan. Myna keýdemdegi kúıinishti eshkim... eshkim basa almaıdy. Nege, nege ol sondaı? Netken ashqaraq toıymsyz. Ári ozbyr!..

Alǵash ret jıirkengen kóńilmen ákeden qatty túńildi. Alǵash ret ákesi men balasy arasyndaǵy ótkelsiz shyńyraý túpsiz tereńdigimen qorqytty. Alǵash ret Qoblandysyna — óziniń osy ómirdegi eń jaqyn adamyna, qorǵanyńa janashyrlyq tilegen óksikti kóńildiń jalańashtanǵan janyn jaıyp saldy. Osy óksik jasy ishin tazarta jýdy ma, birazdan soń solyǵy tarqap, keýdesi bosap, tynysy keńip, qaıtadan Qoblandynyń ystyq qushaǵyna súńgip, baýyryna tyǵyla tústi.

— Qoblan! Sen meni umytpaısyń ǵoı?

— Nege umytaıyn, Gúl-aý.

— Keıin... múmkin ákesi jaýyz dep... Kúńkil sózden qashyp... Óziń aıttyń balasy jaýap bermeıdi dep...

— Aıtpa mundaıdy. Men seniń ákeńe emes, saǵan... myna saǵan úılenem, — dep Qoblandy daýsyn qataıtty.

Gúlbadan shoqtaı qyzardy.

— Ras pa!? Úılenem dediń be? Taǵy aıtshy!

— Iá, men tek saǵan ǵana úılenem, Gúlim!

— Qashan?

— Saspa, oqýyń bitsin.

— Oı, oǵan deıin áli eki jyl bar.

— Sen, Gúl, álgige jaýap bermediń ǵoı. Komsomol darǵa aıtaıyn ba predeedateldiń qıturqylaryn.

— Árıne, aıtý kerek! Qylmysty bilip turyp úndemeı qalý — qylmys istegenmen birdeı! Maǵan, Qoblan, seniń adaldyǵyń, tazalyǵyń kerek.

— Oı, Gúlim! Qandaı qaırat qosqanyńdy bilseńshi janyma! Túý, neden qoryqqam! Qaıta korrýpsıonerler bizden qoryqsyn, bizden!

— Korrýpsıa deımisiń? — Gúlbadan úreılene surady.

— Iá. Naǵyz korrýpsıa! Seniń kókeń... papań, solardyń myqty uıtqysy.

Gúlbadan oılanyp qaldy.

— Sen sonda Turǵan aǵaǵa bar. Aqyldas. Áı, biraq... qyzdyń qınalǵany anyq bilindi.

— Nege qınaldyń?

— Turǵan aǵa papamnyń aıtqanynan shyqpaıdy. Ol onyń shabarmany... meni papamnyń atynan dekanǵa baryp bosatyp alǵan sol.

— Onda turǵan ne bar, Gúl. Sen bosqa kúdiktenbe. Turǵan aǵa, menińshe, adal adam, shyn komýnıs.

— Solaı bolǵanyn tileıik. Men kettim.

— Keshke kezdesemiz ǵoı... Osynda, Gúl.

Turǵan Qoblandyny jadyraı kúlip qarsy aldy.

— Salem, komsomol-jastar kósemi! Tórlet! Jaı kelmegen shyǵarsyń. Mynda jaıǵasyp otyr da, kebińdi shert, Qoblandy batyr.

Partkom hatshysynyń únemi kúlimdep turatyn jyly júzi búgin de ádettegisinen aınyǵan joq. "Jolym bolady eken" dep ishteı qýanǵan Qoblandy kópten beri Maqannyń ózi biletin barlyq qylmysyn, dóreki minezin, adamdy adam dep syılaý túgil, jan ıesi dep qaramaıtyn óktem ozbyrlyǵyn túgel aıtyp shyǵyp, Maqan kolhoz basqarmasynyń predsedateline laıyqsyz ǵana emes, túrmede kózi jyltyraıtyn qylmysker ekenin de myqtap shegeledi. "Apyraı, á! Shynymen solaı ma?" "Qoı, Qoblandy batyr, mynaýyń ras bolsa, naǵyz mafıa", "Taǵy ne bilgeniń bar?" "Báse, komsomoldyń kósemi osyndaı bolýy kerek qoı". "Ábden durys oılaǵansyń, jınalysty ótkizý qajet. Odan nátıje shyǵarmaıtyn bolsa, Maqan bolmaq túgil odan da zorǵysy bolsa da partıa jınalysyna salyp, silkpesin shyǵaramyz". "Óziń kóp nárseni baıqap júredi ekensiń. Qyraǵylyǵyń jaqsy" degen synalaryn nyq-nyq qadap urǵyshtap, Turǵan Qoblandynyń isheginiń qyryndasyna deıin aqtaryp shyqty. Basyn shaıqady. Qabaǵyn shytty. Kózin alartty. Azýyn egedi. Kijindi. Tiksindi. Shoshyndy. Jaǵasyn ustady. Kógerdi. Bozardy.

— Qap! Oı, sumdyq-aı! Ol sumyraıdyń dóreki minezinen seskensem de, jumys úshin sóıtedi ǵoı dep keshirimmen qaraýshy em. Bul degeniń dórekilikti ozbyrlyqqa jetkizip, qoǵam qaltasyn óz qaltasymen shatastyryp júr eken-aý! Komýnıstik ujdan qaıda? Azamattyq ary qaıda! Bárin anaý aram pıǵylmen bylǵap, nájis tabanymen ezip óte bermek. Joq! Ótkizbeımiz! Demokratıa degenniń ne ekenin bilmeıdi ǵoı. Bilgisi kelmeıdi ǵoı. Bilgizemiz. Kózin shuqyp kórsetemiz. Partıanyń alǵyr basshylyǵymen buqaranyń jeńimpaz aıbyndy kúsh ekenin tanytamyz. Silkilep-silkilep alyp órkendegen sosıalızm dáýirinen alastap, tarıhtyń qoqysyna laqtyryp tastaımyz! — dep jelpingen Turǵanǵa qarap otyrǵan Qoblandynyń keýdesi týlap ketti.

— Turǵan aǵa! Qandaı jaqsy adamsyz! Naǵyz komýnıs dál sizdeı bolar! Túý, dúnıem jaınap sala berdi-aý! Al, onda men jerde aıqaı, kókte aıqaı degendeı komsomoldardy saqadaı saı ázirleıin. Barlyq qylǵanyń bir-aq qaıtaryp, domalatyp tóńkerip tastaıyq Maqandy.

— Qyzba, qyzynba, Qoblandy. "Batyr — ańǵal" degendi esker. Maqan — tegin adam emes. Aqylmen qımyldamasaq, ol bizge ońaılyqpen ustatpaıdy. Aıqaı-urannyń kúni ótken. Kókte aıqaı, jerde aıqaıyń assa, tentektiń daýyndaı, áıtpese buralqy kúshiktiń sháýilindeı júrek túgil qulaqqa jetpeı júrmesin, — dep Turǵan jigitke uzaq kóz toqtatty. Osy qamqor qarastan Qoblandynyń búkil zor tulǵasy kishireıip, shógip ketkendeı sezildi. Mańdaıdan sýyq ter shyp-shyp shyqty.

"Taıyzbyn. Betinen qalqımyn. Turǵan aǵa tyrp etkizbeı dál basty. Al, shýyldatyp taratyp jiberdim. Maqan sonda qarap otyrmaq pa. Qaıdaǵy! Ol bir talapqa on pálemen, on sumdyqpen, jıyrma sebeppen daıyndamaı ma. Arshyp kór sonsoń, dáleldep kór myqty bolsań. Áı, Turǵan aǵa, kópti kórgenińizdi jasap otyrsyz ǵoı. Endeshe, uǵyndyra berińiz, úırete berińiz. Sońyńyzdan tompańdap erýge, pıonershe aıtsaq, "Árqashanda daıynbyz!"

İshtegi osy oımen Qoblandy qaıta-qaıta bas ızedi.

— Ras aıtasyz, Turǵan aǵa! Shýlatýǵa bolmaıdy eken. Ol... ol zalym! "Balta shapqansha dóńbek jal tabady". Onda yń-shyńsyz ázirlik jasaımyz.

Turǵan eki kózin aıyrmaı, Qobylandyǵa qadalyp edi.

— Túsingenińe qýanam. Árıne, sen Maqandy menen de jaqsy bilesiń. Jańadan kelgen adam bolǵandyqtan maǵan onyń áli de jumbaǵy kóp. Maǵan ózi onsha ashylmaı syrtyn sýyq ustap otyrýshy edi, Maqannyń osyndaı bar eken-aý! Al, sen, shyraq, jan adamǵa endi tis jarma. Saqtyq kerek baýyrym. Ondaı opasyz adamdar qylmystyń basqa túrinen de taıynbaıdy. Bosqa arandap qalmaıyq.

2

— Otyrýyn omalyp. Qyzyń qaıda?

— Júr de qydyryp.

— Qydyryp júr de. Kimmen qydyryp júr? Sen, saldaqy sony bilemisiń?

Kúıeýiniń shatysyp ketken kózderinen dolyrǵan ashýǵa mingenin sezip úndemeı qutylǵysy kelgen Rysty jaýap qaıyrǵan joq.

— Áı, tiliń baılanyp qaldy ma, nege úndemeısiń?

— Endi maǵan ne ǵyl deısiń. Boıjetken bala qashanǵy úıde otyra beredi. Kelgeni keshe, qurbylaryna baryp júrgen shyǵar, — dep máımóńkeledi.

— Baryp júr qurbylaryna! — Maqan áıelin teýip jiberip domalatyp túsirdi. — Senen bári! Jatyryńnan qaǵynǵan sen saldaqynyń ónegesi! Qyzyń tapa tal túste anaý Bektemirdiń boqmuryn balasyna ash kenedeı jabysyp aýzy-basyn jalap jatyr kóshede.

Rysty túk bolmaǵandaı ornynan turdy.

— Sonshama nege búlindiń. Qoblandymen Gúlbadan bir mektepte oqyǵan.

— "Birge oqyǵan, birge oqy-ǵa-an!" — Maqan áıeliniń daýsyn mazaqtap saldy. — Sen endi ol ekeýin birge de jatqyzarsyń!

— E, jastar birin-biri unatsa...

— Áı, ne kókitip barasyń?! Áı, ózińniń esiń durys pa? Áı, sende bir shaınam mı bar ma? Birin biri unatsań ne, eı, sen, mıǵulanyń? — Qutyrynǵan Maqannyń kóziniń alasy qantalap, qarasy joǵalyp ketti. Judyryǵy kishigirim toqpaqtaı bop Rystynyń qus tósinen shanshyla qadaldy. Mundaı toqpaqtyń áldene sanyń kórgen soń eti ólip kete me, álde qyzy úshin yshqynǵan jany aýrýdy eletpedi me, yńq etip qınala dem alǵan áıel bedireıe qaldy.

— Sonda nemene, qyzyńdy qyrqyna deıin qolyńda ustaıyn dep pe eń? Jasy jetken soń bolashaǵyn oılaıt ta.

— Oı, she-erken-niń aqyldysyn! Keńkeles-aý, "qyzǵa qyryq úıden tıýdy" nege umyttyń. Bo-la- shaq! Oılaıdy degen búginginiń qyzdary bolashaǵyn. Erteń etegine salyp ińgálatyp kelse, qaıtesiń eı, sen jetesiz. Seni de ana deıdi-aý! Unatady deıdi bir-birin. Oıbaı-aý, jaman Bektemirdiń mazýt sasyǵan traktorısi kim? Maqannyń ınstıtýt bitirgeli júrgen aqboryqtaı Gúlbadany kim? Sen sony oıladyń ba, sýmyı-aý! — Toqpaǵyn taǵy bir túıip ótti keýdeden.

— Men oılaǵam, baıaǵyda oılaǵam. "Teńin tapsa tegin ber" degen. Qoblandy kimnen kem. Gúlbadan Qoblandy dese ishken asyn jerge qoıady. Jylatpaımyn qyzymdy. Jylata almaımyn. Ózimniń de jylaǵanym jeter.

— Qalaı-qalaı saıraısyń, eı, muńlyǵym! Qapasta tunshyǵyp, torda toryǵyp júr ekensiń ǵoı. Bálkim sen anaý qunsyz nemeńdi áli kúnge deıin oılaıtyn shyǵarsyń, eı, á! Bısharam-aı, zorlap alyp qashyp kelip obalyńa qalǵan ekem-aý!

— Iá! Oılaımyn! Júregimniń julqyna izdep bulqynary áli de sol! Janymnyń zary men sherin únsiz tyńdaıtyn da sol! Sol ǵana!

Maqan kógerdi. Qos sheńgelin tarbaıtyp ákelip, Rystynyń alqymynan qylǵyndyra qysty da, alyp uryp, tizerleı bastady. Qyryldaǵan áıel bulqynǵan da, dybystaǵan da joq. Zerdesinde: "Ólsem, óleıin- aq, ıt qorlyq tirliktiń men qımaıtyn nesi qalyp edi?" degen sheshimi qylań berdi de, óship ketti. Jutym aýasy azaıyp, keýdedegi jany muryn ushyna taqalyp qalǵan-dy. Maqandy áldebir soqqy jalp etkizdi. Jalmajan atyp turǵan Maqan qolyndaǵy oqtaýyn soıyldaı ǵyp taǵy sermegeli kele jatqan Gúlbadanǵa aqyryp jiberdi.

— Toqta ákeńe qol silteısiń, á! Kápirdiń bedireıýin qarashy! Shyqqan qabyń mynaý ǵoı. Sen qaıdan ońarsyń!

— Kóke, osy úrkitip-qorqytýyńyzdy qashan qoıasyz? Qyldan taısaq, tóbemizden áńgir taıaq oınatasyz. Adambyz ǵoı biz de... Mamamnyń ne jazyǵy bar? Qashan kelsem, qashan kórsem, domalatyp búresiz de jatasyz.

— Á-á tiliń shyǵaıyn degen eken, qyzym! Onda , túırep qal! Shaǵyp qap!

Rysty yńyranyp qalyp, esin jıdy.

— Gúlbadan, sen... sen qashan keldiń?

— Álginde mynaý jaýyz ákem ózińdi qylǵyndyryp óltireıin dep jatqanda kelgem...

— Kórip qoıǵan ekensiń ǵoı... Beker keldiń-aý, beıbaq balam! Qolyn sen be qaqqan?

— Iá! Átteń...

Rysty moınyn ýqalap otyryp kúıeýine endi ǵana kóz salyp edi, dir ete qaldy. Maqannyń shekesinen aqqan qan betin jýyp, ústindegi aq jeıdege tamshylap tur eken.

— Oqtaýmen urdyń ba?

— Iá! Qolyma basqa úlken nárse túspedi!

— Basyn jarypsyń ǵoı ákeńniń...

— Jarylǵan bas jazylar mama, janymdy tilim-tilim jaralap bitpep pedi! Ol jazylmaıdy, mama! Jazylmaıdy!

— Áı, Rysty! Jettiń degenińe! Aqyry qyzyńa tildettiń de, sabattyń da! Sende ne arman bar endi? Qaıtardyń kegińdi. Óz qyzymdy ózime jaý qyp salǵan soń, upaıyń túgel.

— Mama, keteıikshi!..

— Qaıda, kúnim-aý?

Osy úıden... mynaý azap ordasynan bezeıik te. Nesin qımaımyz? Qadir tutar ne qaldy? Papa deýshi em buryn. Birer kún kórmesem saǵynyp qalýshy em. Endi she? Qaı qasıetine bas ıem? Qaı qylyǵyna súıinem? Qıanatshyl zorlyǵyna ma, adam bitkendi aıaq asty etken qorlyǵyna ma?

Maqan umtylyp kelip qyzynyń qolynan oqtaýdy julyp aldy da, shapalaǵymen betinen tartyp-tartyp jiberdi.

— Ketkishin bulardyń! Men seni ketkizem, kápir! Betimen ketkendigińdi bul úıde jasaı almaısyń! Seniń papa degenińdi sondaı qatty izdep otyr edim. Estimesem óle qalaıyn dep basymdy jaman qatty-aq taý men tasqa soǵyp júr edim!

— Papa, sen meniń erkime jarmaspa!

— Óıdóıt! Seniń erkiń túgil ómiriń myna qolymda! Áı, Rysty! Sen meni bilesiń, qyzyńa búginnen bastap tyıym sal! Tabaldyryqtan attap shyǵýshy bolmasyn!

Gúlbadan eki myqynyń taıanyp ákesiniń qarsy aldyna tura qaldy.

— Men seniń qulyń da, pulyń da emespin! Balıǵatqa tolǵan sovet azamatymyn! Qaıda baram, qaıda júrem — óz erkim!

— Iá, balıǵatqa toldyń! Osynshama moınyma minip kelgeniń jetedi. Onda daıyndala da ber, qyzym! Tap erteń kúıeýge berip, toıyndy jasaımyn!

— Kimmen? — Gúlbadan úreılene qaldy.

— Qoryqpa, qyzym, Bektemirdiń jermaı juqqan Qoblandysy emes, jigittiń syrttanyńa berem. Sen meni iske alǵysyz etip, shyǵaryp tastasań da, ákelik paryzymdy men esh ýaqta umytpaımyn.

Gúlbadannyń jany túrshikti. Kózi jasaýrap shyǵa keldi.

— Mama, ras aıta ma? Sen nege úndemeısiń? Adamdy adam qurly kórmeı, ylǵı osylaı basyp-janshyp óte bere me?

— Já, qyzym! Meni, Maqandy alǵan betinen qaıtarar jan týǵan joq áli. Kór jyla, jer jyla, keýdemniń tońyn jibite almaısyń! Ozbyr deseń — ozbyrmyn! Júregi joq meıirimsiz qara tas deseń — qara taspyn!

— Mama! Men ony súıem ǵoı! Súıemin! Nege birdeme demeısiń?

Maqan keńk-keńk kúldi. Qan jýǵan bettiń kúlkisi júrek shoshytardaı repeısiz bolady eken.

— Súıem deımisiń? Mamań da súıgen. Ólip-óshken. Biraq sol ólip-óshken jigitine tımeı myna maǵan... seniń qanypezer ákeńe kúıeýge shyqqan. Adam oıy oryndala berse, dúnıeni jylbysqylar men súmelekter alyp keter edi. Sebebi me? Sebebi, kózdegen maqsaty basty jaryp, kózdi shyǵaratyn, qasynyń julynyn úzip, óńeshin sýyryp alatyn men sıaqty ozbyrlar bolmas edi onda. Tabıǵat zańy — qyzym, máńgilik kúres. Sondyqtan tabıǵat aıasynda tek tistiler men kúshtilerdiń ǵana urpaǵy ómir súrip, solardyń urpaǵy ǵana ósip-ónedi. Mamań, myna máńgirip otyrǵan bir kezdegi sulý bıkesh, meni qalaǵan. Meni!

Gúlbadan ákesine asa bir jıirkenishti qaraspen uzaq shanshyla qadalyp turdy da, búrisip qalǵan sheshesin bas saldy.

— Súıgeniń ras pa? Basqa jandy... ADAMDY súıgeniń ras pa, mama? — degende adamǵa erekshe mán berdi.

— Ras, botam! Súıgem, áli de janyma shýaq quıatyn, qarańǵy túnegimdi sáýlelendirip turatyn aldanyshym men jubanyshym sol.

— Oı, mama! Mamataıym meniń! Jany — meńireý, keýdesi sańyraý ma deýshi edim, aldanǵanymdy endi bilip qýanyp turmyn. Seniń názik janyn mynandaı dúleı qapasqa qyzyqpaýy kerek edi, sony búgin ǵana túsindim, mama!

Gúlbadan Rystyny súıep kóterip, oryndarynan qozǵala berip edi, Maqan aıqaı saldy.

— Qanshyq! Úlde men búldege orap qoıǵanymdy kóre almasań, onda qurym shoqpytty ıyǵyńnan túsirmeıtindeı Quralǵa qosaqtap bereıin! Mine meniń kesigim! — Túkirigi shashyraǵan Muqan ysyldap kelip, Gúlbadannyń shashynan ýystaı aldy da, dedektetip súırete jóneldi.

— Qany suıyq qanypezer-aý! Balań emes pe, aıasańshy!

Sońynan umtylǵan áıelin qaıyryla berip bir teýip, jalp etkizdi.

— Úıim dep keldim-aý! Osy da úı me, naǵyz mola ǵoı! — dep eńiregen qyzyn Maqan bólmesine qamap tastady.

Korıdorda aıaqkıimin sheship jatqan Turǵanmen betpe-bet kezdesip qaldy.

— Jaı ma?

Turǵannyń kózderi baqyraıyp ketipti.

— Áı, nege úndemeısiń? Men senen surap turmyn ǵoı!

— Qan!.. Túrińiz birtúrli bolǵanǵa, Máke, — Turǵan eseńgiregendeı úzip-julyp sóıledi.

— Nemene, qan kórmep pe eń? Nege keldiń dedim ǵoı saǵan? Bostan bosqa kele bermeńder dep qashanǵy qudaıdyń zaryn qylam sen keńkelesterge. Ót bylaı!

Ekeýi Maqannyń kabınetine kirdi.

— Máke, sumdyq! — Turǵan taǵy tyǵyldy.

— Áı, óziń naǵyz sorly ekensiń! It kórgen tekedeı úrpıip...

— Anaý Qoblandy she... Bektemir brıgadtyń balasy. Sol ózi komsomoldardyń jetekshisi ǵoı... Túri jaman!

— Áı, qyrt! Men onyń túrin ezip ishpeımin. Qyzymdy da bergeli otyrǵam joq, — dep Maqan sıgaretiniń bir talyn Turǵanǵa ustatty, bir talyn ózi aldy.

— Túri jaman degende, Máke, men onyń aıtqandarynan qatty shoshydym-aý! Óziniń bilmeıtini joq. Jınalys shaqyryp, Maqannyń qylmystaryn áshkere etem deıdi. — Turǵan mańdaıdan sorǵalaǵan ashshy terdi suq saýsaǵymen sylyp alyp, silkip tastady.

— Meniń qaı qylmysymdy kóripti? — Saqınalata býdaqtatqan kókshil túgin tasasynan qantalaǵan kózder syǵalaı tesilgende, bir jaq betin túgel jaba uıyǵan qońyr qojyr qan daǵy sýyq júzdi tipti sestendire túsedi eken. Turǵan taısaqtap, basyn tómen tuqyrtty.

— Qylmys degende... Ol bárin bilip otyr. Sizdiń búkil jasaǵan, á-á... jasyryn isterińizdiń málimeti barlyq aıǵaǵymen qolynda.

— Qylmys-qylmys... Jalǵyz men be ekem, myna sen de ortaqsyń, olarǵa. Álde taıqyp shyǵý oıyńda bar ma?

— Qaıda ketem taıqyǵanda... Qoblandynyń beti jaman. Eshteńeden taıynbaıdy. Búkil jastardy qosyp alsa...

— Jastar-jastar... Ne keledi sonda qoldarynan ıt qýǵan shıbuttardyń. Aıqaılaıt-aıqaılaıt qoıady. Oǵan úreılenbe.

— Áı, qaıdam? Oblys pen astanadan túk shyqpasa, Moskvaǵa jetem dep otyr. Anaý ma, anaý Bektemirdiń qýy odan da taıynbaıdy.

Turǵan qolynda ustap otyrǵan temekisin ezip jibergenin baıqar emes, Maqanǵa jaýap kútip qadalyp qalypty.

— Ákesiniń sıqy anaý ǵoı! Tartpasyn ba tegine. Sonda biletini kóp pe? — Maqannyń daýsy báseńdep, júni jyǵylyp qalypty.

— Oıbaı, keremet kóp! Kóp bolǵanda tipti ózi tap bizdiń ishimizde otyrǵandaı ananyń qaıda, mynanyń munda ketkenin alaqanyńda jaıýly jatqandaı saıratyp otyr. Úreıimdi ushyrǵany da sol bárin bilip alǵany ǵoı qyzylkóz páleniń!

— Estigeniń durys bolǵan, Turǵan. Jınalys shaqyrmaq dediń be?

— Iá! Jetinshi oktábrdegi Konstıtýsıa kúnine jınamaq.

— Esebin qarashy qýdyń. Sen ne dediń oǵan?

— Quptaǵan bop otyryp barynsha aıtqyzdym. Ózińizdiń úıretýińiz solaı. Ázirshe muny endi jan adamǵa tisińnen shyǵarma. Shyǵarsań Maqan jym-jylas qyp bárin joıyp jiberedi. Onan soń saǵan... seniń ózińe daýyl úıiriledi dedim.

Maqan ezý qısaıtty. Biraq qasynda Naımanquly bolmasa da, qadalyp otyrǵan Turǵannyń denesi qurysyp, jon arqasy muzdap qoıa berdi. Dúnıedegi eń bir atom bombasy jarylýynan da qıamet nárse bar bolsa, ol Turǵan úshin anaý dobal aýyzdyń qısaıǵan ezýi. Ezý qısaıdy degenshe ne malyńnan, ne janyńnan baz keshe ber.

— He, Máke-e, birdemeni búldirip qoıdym ba? — dep qýystanyp, ornynan turyp ketti.

— Otyr! Búgin shetińnen aqkót torǵaısha qypyldap bittińder ǵoı, túge.

— Esim shyǵyp... Álgini estigen boıda ózińizge keleıin dep... Kelsem... — ne aıtyp, ne qoıǵanyń bilmeı Turǵan ábden batpaqtady.

— Kelseń, ıá?..

— Qatty-qatty daýystar shyqqanǵa... Sóıtsem, ózderińiz ǵana... úı-ishi bolǵan soń, syrtqa bara turaıyn dep... — urlyǵynyń ústinen túskendeı Turǵannyń ishine sý ketti. "Basqa bále tilden" degendi esine túsirgende túsi tipti qýaryp ketti.

— Úı-ishi deıdi ǵoı. Shetinen jaý bop shyqqan shubar jylandar ǵoı. — Jeıdesin sheship, laqtyryp tastady.

— Bizde de bir-bir aqyrǵan aıý bosaǵadan attasaq boldy, bas salady. — Turǵan Maqannyń yńǵaıyna baqty.

— Já! Ony qaıystaı sozba. Qatyn ashýlansa qazan qaınatar. Aldymen jańaǵy Qoblandy nemeniń... "Jaman ıttiń atyn Bóribasar qoıady" dep, áı, atam qazaq taýyp aıtqan-aý. Sol sháýildegen kúshiktiń áńgimesin túpteıik.

— Túpteıtin túgi joq, Máke. Ol túzelýden ketken. Kózim jetti. Aryndap-aq tur. Bul betinde oǵan qarsy keler, betin qaıtarar birdeme bar dep aıta almaımyn. — Turǵan shyn qınaldy. Aldyndaǵy manǵol býddasyndaı jalańash keýdesiniń júndes omyraýyn tyr-tyr qasyp, maldas quryp alyp, dıvanda shirenip otyrǵan ıesiniń ne oılap, ne kózdep otyrǵanyn bile almaı dal. Áıteýir anaý búlik ezý manaǵydan keıin qısaıa qoıǵan joq.

— Bar páleni jalǵyz sodan kútsek onyń ebi tabylar-aý. Tek sonymen bitse...

— Bitedi, Máke! Pále basy — Qoblandy bala. Basqalardyń qas-qabaǵyn ańdýdaı-aq ańdýdamyz. Ol jaǵynan qylp etpeńiz. Qaýip joq, — dep Turǵan upaı jınaýǵa kóshti. Qarap júrmeı, qaraılap, qaraýyldap júrgenin sezdirip qoısa, quny ósip, qadiri artady. Onda anaý ezý qısaımaıdy. Ezý qısaımasa, Naımanquldyń qolyndaǵy dyraý qamshy ysqyryp kelip saýyrdy shyqpyrtyp tilip túspeıdi. Qamshynyń ysqyrýyna da tózýge bolady. Odan da zor zobalańdy sybaǵalap qısaıatyn ezýdiń qımyly bar. Ondaıda Naımanquldyń qoly qamshydan basqany da qushyrlana qysady...

— Qoblandy! Qoblandy! Qaraqypshaq Qoblandy boldy deseıshi! — Myrs etken Maqannyń betine Turǵan dámelene qarady.

— Bir oıdyń... oı bolǵanda bir amaldyń basyma kelip turǵany, Máke... — dep Turǵan ruqsat suraǵandaı az kem bógeldi.

— Aıtsańshy onda! Nege dińkelete beresińder.

— Álginde asyǵyp kelem dep... Kirgen boıda Gúlbadanjannyń sózin estip em... Eki jastyń saýabyn alsa dep Qoblandy sizdiń balaǵa qumarta qaraıdy degendi burynda estýshi em...

Maqan jaratpaı qaldy.

— Maltańdy eze bermeı toq eterine kósh!

— Sol ekeýin... Gúlbadanjandy kóńilin qaldyrmaı... ishten shyqqan shubar jylan emes pe... Toılaryn jasap jibersek kúıeý bala qaıyn atasynyń qylmysyn...

— Ne ottap barasyń, qylmysyń ne? Kúıeýiń ne? Qylmysty deseń, birigip jasaǵamyz. Bárimiz! Áldebir boqmurynnan qorqyp, qyzymdy óz qolymmen salyp berýim kerek eken ǵoı. Qyz sende de bar. Aýzyn jabam deseń, baýyryna basqyzyp, maýqyn basqyz. — Maqan qımyldaǵanda dıvan selkildedi.

— Máke, endi dalbasalamasaq bola ma? Jastardyń obalyna qalmaıyq dep bir jaǵynan...Ekinshiden...

— Já, jap aýzyńdy! Úıirimnen taı aldyrmaǵan qutpan aıǵyrlyǵym ótirik bolmasa bir kúshikke bola úrpıetin túgim joq. Taban tirep tartysqa túsetin ol kim, men kim?

— Máke, ony aıbyndandyratyn qolyndaǵy málimet! Aıǵaǵy!

— Aıǵaq! Aıǵaq! Nemene aıǵaqty ezip ishe me, basyna quıa ma? Aqsha men altynyńnan qudiretti me eken sol aıǵaǵyń? — dep qataıǵan álpet tanytqanymen solqyldap kemip bara jatqanyń ózi de sezdi. — Endeshe, saǵan tapsyram, Turǵan! Qoblandydan sen qutqarasyń! Sen!

Turǵan Maqannyń ar jaq oıyn ańǵarmasa da, qyl moıynǵa qyl arqandy bulqyntpaı tastaı salǵanyn anyq uǵyndy.

— Qalaı, Máke?

— Nesin qazbalaı beresiń. Etegi jabylmaǵan bala emessiń, azý tisiń sarǵaıǵan bálekeısiń. Retin tap!

— Áı, ol kóne qoıar ma?.. Syńar ezýlenip julqynyp jarǵa jyǵady ol.

— Ez ekensiń byljyraǵan! Sylap-sıpaıtyn, máımóńkeleıtin urǵashy ǵoı dep pe ediń ony. Toltyr kómeıin! Qaqalt aram aspen! Jaq qarany aǵyna! Sóıtip batyr bylyqqa. Myńq eter me eken sonsoń! dep qaıraı túsip, qajalaı qytyqtady. Turǵan biraq bosamady.

— Áı, Máke, Máke! Siz eldiń bárin qulqyn qamy men esepteısiz. Qoblandynyń jóni múlde bólek. Ol túspeıdi bul aýǵa. Jemtik qabatyn qomaǵaı emes, — dep bas shaıqaǵanda ilgeri bir-aq umtylǵan Maqannyń qoly Turǵannyń jaǵasynan syǵymdap ustaı aldy.

— Men saǵan tapsyrdym emes pe?.. Satyp almasań, atyp al. Qolyńdy kim qaǵady?

— Atyp deımisiz?! — Turǵannyń daýsy qylǵyna shyqty.

— Nemene, ol sonshama áýlıe me edi? Ne ol, ne biz!..

— Sonda qalaı, kisi ólimine de barǵanymyz ba? — dep sener-senbesin bilmeı, alqymyn syǵyp bara jatqan saýsaqtarǵa eńkeıip kóz qıyǵyn júgirtti.

— Kisi ólimi!.. Kisiń kim, eı seniń! Kisi emes ol — jaýyń! Aldyn almasań, óziń ólesiń. Óziń! Bárimiz! Jaýdy aıaǵan jaraly. Ol bizdi aıamasa, ony biz nege aıaımyz. Oryndaımysyń aıtqandy? — Maqan saýsaqtaryn syǵymdaı túsip Turǵannyń betin betine taqap ákelip, qarashyǵyn suıylta ananyń alkúreńdengen júzine tinte qadaldy.

— Ory-yn-daı-yn...

Maqan qolyn bosatyp, Turǵandy nuqyp qalyp, ornyna otyrǵyzdy. Kilt enjar tartqan túrmen sabyrly keıip tanytty.

— Onda tezdet, Turǵan. Kóp sozýǵa bolmaıdy. Otyz tisten shyqqan sóz otyz rýly elge taraıdy. Taratyp úlgertpeıik.

Turǵan únsiz ǵana bas ızeýden asa almady.

— Konstıtýsıa kúni degendi paıdalanǵan jón. Jınalysty da taǵaıyndaı berińder. Sezik almasyn. Jaı jınalys qana etpeı, sol kúndi kádimgideı atap ótý jaıyn eskrińder. Kolhozshylardy keıde súıek-saıaqpen aldap qoıýdy umytyp baramyz. On shaqty gramota, alty adamǵa jıyrma-otyz somnan syılyq ázirle.

— Ol durys eken. Ázirleımiz, Máke.

— Eń negizgisi soıys jaǵy. Birer qoı bólinsin. Qalǵan etti kıik atyp tabasyńdar. Ol úshin ańǵa shyǵasyńdar! Ańǵa!

Turǵannyń qaperine túısik kire bastady. Maqannyń qandaı "ańdy" astarlap otyrǵanyn da uqty.

"E, báce! Jalǵyz meniń basymdy tigip berdi me dep edim. Bar salmaqty bólip jibergen soń, eshkimge des berem be! Oı, Maqan-aı! Tereńsiń-aý! Jazataıym qaza tapqan ańshyny kim izdeı qoısyn. Jazymǵa ne daýa bap!"

Turǵannyń betine qan júgirip, óńi kirdi. Sony baıqaǵanda Maqan qatýly júziniń tońyn syndyryp, kúlimdegen syńaı bildirdi.

— Qulaǵyńa jaǵyp ketti-aý, Turǵan, á!

— Máke-aý, endi ózińiz solaı topshylaǵan soń, oraılaspaıtyn dúnıe bol ar ma. Kúnuzyn qalaı bolar eken ár saqqa bir júgirgen oıdy tıanaqtaı almaı otyrǵanym ras edi. Uzyn quryq berdińiz. Endigisi bir shókim nasybaı atqannan qıyn emes, — dep kádimgideı jadyrap, anaý shıelene baılanǵan sumdyq kesim — kisi ólimi emes, jaıshylyqtaǵy toqty-torymnyń tóńiregindeı tartys kóre me, qysylyp-qınalmaıdy.

— Já, qýtyńdama! Qýtyńdama tanaýyńdy jelpildetip. Aldymen ótkelden ótip alyp maqtan, — dep seriginiń orynsyz jelpingenin unatpaǵan Maqan syzdy qabaqpen tuqyrtyp tastady.

— Ótemiz, Móke! Ótpeı... Ózińiz shylbyr tastaǵan soń qıamettiń qyl kópiri de buıym bolmaıdy.

— Toqtat bylshyldy! Ańǵa kim-kim baratyndaryńdy osy bastan oılanǵanymyz jón.

— Onyńyz ras, ras, Máke! Ábden qadaǵalamasaq, árıne, bolmaıdy, — dep Turǵan quraq ushty. Alǵash tapsyrmany jalǵyz oryndaımyn ba dep sekem alǵan keýdesi, bul qaterli isti tórt-beseýmen enshiles bop tyndyratynyń estigen soń, sotta aqtalǵan adamdaı túgel bosaǵan. Sol qýanyshynan áli aryla almaı otyr.

— Naımanquldy, Haırollany ert. Qoblandy bosa bolmasa... Attandatpaı-shýyldatpaı bitirińder.

— Berden she?

— Kóringen jerge tyqpalaı berme ony. Onyń ústine ol barsa, baıaǵy belgili bekbıkeler deıtin qaýeset taraıdy. Anaý Súımenquldy qosyp al.

Turǵan yrshyp tústi.

— Oıbaı-aý, ol naǵyz qyzyl kóz páleniń ózi emes pe. Jınalys saıyn árqaısymyzdy bir túrtpektep tıisip otyrǵany.

— Sonysy kerek. Sonda aıtqandaryńa jurt senedi.

— Qalaı senedi? Súımenqul bizge aýyz ashtyra ma?

— Áı, qyrt! Úsheýiń bir adamdy qorqyta almaısyńdar ma? Jáne oǵan kórsetip, bildirip jasaısyńdar ma? Zýyldaǵan oq qaǵys tımeı me? Súımenqul týlaıtyńdaı bolsa, qaǵys oq oǵan da ótetinin qulaqqaǵys qylmaısyńdar ma! Men bilem ol Súımenqulyńnyń qaı qamyrdan ılengenin. Negizi qorqaq, nıeti buzyq, kómeıi — apandaı. Maı berseń de, laı berseń de juta beredi.

Turǵan ábden tynshydy. Myna basy jarylyp, óńi qashyp, júndes keýdesi qaraýytyp otyrǵan "Mákesiniń" túpqazyǵy myqty ekenin biledi. Sodan da ǵoı qaladaǵy jumysyn tastap, osynda "syrttan kelgen qalys adam" bop hatshylyqqa keliskeni. Jurt kózine adal, taza, prınsıpti bop kórinýge tyrysyp, Maqandy onsha jaqtyrmaı, júre tyńdaıtyńdaı bolyp kórinýge sheber-aq. Sonysyna kóp adam senip te júr. Qobylandynyń da qupıa syryn kolhoz partıa uıymynyń sekretary — Turǵanǵa ashýynyń osyndaı máni bar bolatyn.

Turǵannyń búginde asyǵy alshysynan túsip tur. Qaladaǵy aılyǵy shaılyǵyna da jetpeýshi edi buryn, endi mine Mákeńdiki sıaqty arystan úles almaǵanymen qasqyr úlesi de — búkil qalta-qonyshyn syqap bitep tastady. Aqsha men altynnyń býyn aıtpańyz! Búgingi Turǵan aqshanyń betine qaramaıdy. Keshegi ór tıynyń sanaıtyn qaltyldaq kúıin kóz kórmes, qulaq estimeske kettige balap qoıǵan. Ketpeı she. Mynaý Mákeń jıen barda, ana-o-oý jaqta, oıpyrmaı, bóri joq deme bórik astynda, bireý-mireý estip qoımasyn, ana-aý joǵaryda Ǵazız Qultanovıch esen-saý turǵanda Arhımedke tımegen Jerdiń tutqasy bulardyń árqaısysynyń saýsaǵyna, áı, ilinip qalmady ma. Dúnıede eń ystyq nárseler — baılyq, bılik aq jaýlyq bolsa, sol sıqyrly úsh ystyqty baýyryna basyp, sheńgeline qysyp, qoınyna toltyrǵan, ór kókirekte nan emes tas ertken "táńirler" sol úsh ystyqtan ólmeı aırylar ma. Endeshe Qoblandy sıaqty etekke jarmasqandardy qaǵyp-silkip shańǵa aýnatyp tastamasań, qoıny-qonshyńdaǵy baılyq qumdaı saýyldap, qolyńdaǵy bılik sýsyp shyǵyp, baýyryńa basqan kermıyqtar tý syrtyn kórsetip, bezip ketpeı me.

Urysta turys bolmaıdy. Endeshe Qoblan bala óz kesegin ózi jasapty. Mákeń bastaǵan alyp sostavtaı júıtkigen toptyń jolyn keýdesin tosyp bógemek aqymaq. Zymyraǵan aýyr salmaqty poezd elbektegen nemeńe qaraı ma, pars etkizip soǵady da, qan-kóbelek oınatyp ushyryp jiberedi. Obal-zaýaly, árıne, ózine. Óziniń kózsizdigine. Saryldap ekpindep kele jatqan júrdek lokomotıvtiń jolynda turmaýdy bilmegendiginde.

Birneshe jyl stansıada kezekshi bop istegen Turǵannyń kóz aldyna projektory jarqyraǵan kókshil elektrovoz elestegende, sonyń aldynda turǵan qumyrsqadaı ǵana bop dirildegen Qoblandynyń miskin denesi múlde shógip bara jatty. Turǵannyń júzinde kúlki taby bıledi. Únsiz oıǵa shomǵan serigin manadan baǵyp otyrǵan Maqan tizesinen salyp qaldy. Anaý selk ete tústi.

— Á-á, ne? Ne aıtasyz, Máke?

Maqan sýyq qalpynan jibimedi.

— Konstıtýsıa týraly baıandamany sen jasaısyń!

— Oıbaı-aý, álgiden... ańnan keıin... jol bolyp kóldeneń salyp ákelgen soń sol jınalys bola qoıar ma eken, — dep qıalmen sharyqtap ketken bıiginen top etip jerge túsken Turǵan ómir taýqymetiniń salmaǵymen eriksiz shyryldady.

— Jınalys emes, kolhoz eńbekkerleriniń toıy. Qaýyrt eńbekten keıin boı jazady olar. Sol qýanyshyn biz jasaımyz. Biz beremiz. Bizdiń mindet solaı.

— Álbette ǵoı. Sóıtemiz ǵoı. Onda maǵan baıandamaǵa daıyndalý kerek endi. Tyǵyz-taıańdaý, árıne, — Turǵandy baıandama jaǵdaıy qınaı bastady.

— Sen álginde jolymyz bolsa degendi nege aıttyń? — dep Maqan qataıdy. — Bylq-sylq etip bosasań, onyńdy aıt. Sensiz-aq birdeme etemiz.

— Oıpyrmaı, Máke-aı, aýyzdan baıqaýsyz, retsiz shyǵyp ketken sóz emes pe? Áıtpese men birden bas shulǵydym ǵoı.

— Baıqa, Turǵan! Sońǵy kezde tym kerelep barasyń.

Turǵannyń kózderi shatysty.

— Apyraý, Máke-aý, ózderińiz emes pe... "bizdi bilmegen, tanymaǵan bol. Óńińdi berme. Sýyq qara" degen. Kerelep... Neme jetisip sóıtem.

— Iá, sen jetiser eshteńe joq. Kómeılep jutqannan basqa tyrnaǵyńdy da qımyldatqan joqsyń áli.

— Maqan dıvannyń shetindegi jastyqqa qol sozyp, qoltyǵynyń astyna basty da, kólbep qısaıa ketti.

— Ras, ras, Máke! Onyńyz ras. Túbi tergeýsiz dúnıe joǵy belgili. Qur aıaqqa bata júrmeıdi degendeı menen de dámetkenińiz durys, — jan-jaǵyna alaqtaǵan Turǵan jerde jatqan jeıdeni kóterip, Maqannyń ıyǵyna japty. Anaý ony qaıta serpip tastady.

— Osy jolǵyń — synaǵyń! Sýyldaı bermeı is tyndyr. Bar, jónel!

— Saý bolyńyz, Máke! Apyraı, myna jatysyńyz. Eń bolmasa jýynyp alsańyz... Álde qazir bizdikine barsaq, Máke!.. Tamaq daıyn. Bóten eshkim joq... — Murnyn jybyrlatyp, tanaýyna keler as úıden dámdi ıis tappady ma, batyl ketti. — Búgin munda, áı, jaǵdaıyńyz bola qoıar ma eken?!

Maqan basyn kóterip aldy. Kózderi qantalap, júzi dolyryp ketti.

— Shyq úıden! Joǵalt qarańdy!

3

— Vasá ataı, búgin Baltany shyǵarady.

— Ras pa, keshe barǵanymda ózi maǵan eshteńe aıtpap edi, — dep esik ashqan Vasılıı Sergeevıch Maısaraǵa "ishke ót" degen ısharatyn qolymen kórsetti.

— Men álginde bas dárigermen sóıleskem! "Kıimderin ákelip, alyp ketýlerińizge bolady" deıdi.

— Keshe ǵana túsken sıaqty edi. Árıne kıimderin aparý kerek. Anaý qara kostúmyn ótektep qoıǵam. Plash kerek... Onysy joq. Kúzdik qystyq kıimderin aýylyna sheshesinikine tastap ketken, áli aldyrmaǵan. Alýǵa úlgermedi. Al, men... Oıyma da kelmepti. — dep Vasá ataı qaıta-qaıta basyn shaıqap ózine ózi keıip tur, — Qartaıǵanmyn... Áıtpese eskerýim kerek edi... Jatyp qalǵan syrqat adamnyń murshasy da kelmeıdi...

Á-á Maısara... qyzym-aý, bylaı ótseńshi!.. Esik kózinde turyp alyppyz ǵoı. Qonaǵy az úıdiń saltyn jasadym-aý... Men dastarqan jaıyp jibereıin... Shaı daıyn. Keshe zakaz stolynan úndi shaıyn alǵyzǵam. Balta sondaı jaqsy kóredi kilegeı qatqan úndi shaıyn.

— Ata, áýre bolmańyz...

— Jo-joq, qyzym, qazaq "qýys úıden qur shyqpa" deıdi. Bolmaıdy, qyzym.

Vasılıı Sergeevıch shaıdy ǵajap baptaıdy eken, qyzyl kúreń shaıdyń dámi tańdaıdan ketpesteı. Mańdaıy jipsigen Maısara batyldandy.

— Vasá ataı, men... men sizben aqyldasaıyn dep em, — deı berip kidirip qaldy.

Vasılıı Sergeevıch qasyn kerdi.

— Nege bógeldiń? Aqyldasqanyń durys. Bizdiń orysta: "Bir bas — ásem, ekeý bolsa — kósem" degen maqal bar. Qysylma, qyzym.

— Aıtaıyn degenim: Baltanyń kúzdik kıimderi bar ma, joq pa dep... Keshe plash, kostúm, jyly jeıde alyp edim...

— Onyń jón bolǵan, qyzym, jón bolǵan, — dep Vasılıı Sergeevıch balasha qýandy. — Meniń qatemdi sen túzetseń, qyzym-aý, oǵan bas ızegennen basqa ne aıtam, Baltajan úshin jan pıda dep júrgende... Á-á, durys jasaǵansyń, Maısara. Durys! Mynaý aýa raıy da jasy jetken qarttyń kóńilindeı bosaıdy da turady, sorǵalaıdy da turady.

— Balta qalaı qaraıdy eken? Nege aldyń dep... Álde kıimderdi, ata, siz berersiz?

Vasılıı Sergeevıchtiń sanasyna áldebir tyqyr endi jetkendeı, aýzyna apara bergen shaıdyń shynyaıaǵyn stolǵa qoıa saldy. Úńilip Maısaraǵa shúńirek kózderdi tesiltti.

— Iá-á! Baltanyń tiksinýi ábden múmkin. Ony men bilem ǵoı, Maısara. Eshkimge táýeldi bolǵysy kelmeıdi. — Qarıa únsiz biraz otyrdy. — Jyly kıim kerek oǵan. Nesi bar, ekeýmiz de bóteni emespiz, qyzym. Aparaıyq.

Esik aýzynda áneýgúngi kezekshi áıel tur eken. Maısarany kórgende, ákesi tirilip kelgendeı qýandy.

— O-o, sińlim, siz ekensiz ǵoı! Kelip qalypsyz! Densaýlyǵyńyz myqty ma? — Qalbalaqtap kelip Maısaranyń qolyndaǵy dáý qara sýmkaǵa jarmasty.

— Maǵan berińiz. Lıptige aparysaıyn. Oı, mynaýyńyz zildeı ǵoı. Sińlim-aý, sizge mynandaı názik taldyrmash deneńizben aýyr kóterýge bolmaıdy ǵoı... Bir jerińiz... Sizge tek syrtyńyzdan qarap tamsanyp qana turý kerek qoı. Beri ótińiz, beri!

Qara sýmkany bir qolymen kóterip, ekinshi qolymen alystan saǵyntyp oralǵan týǵan qyzyn jańa kórgendeı Maısarany qaýsyra qushaqtap qozǵala bergeni sol edi, kilt toqtady. Artyna jalt burylǵanda kózderi shatynap, qabaǵy qalyńdap túıilip ketken edi.

— Áı, shal, istárik koda poshel! Ári! Óńmendep osy shaldar-aq ólermen! Qaltalarynda kók tıyn júrmeıdi. Júrmeıdi emes, bermeıdi. Bes tıynynan aırylsa, ólip qalardaı sarań bolaryn qaıtersiń shetinen. Koda? Koda? Nylza pasetıtelam! Glaýnym vrachom ýrýgaetsá. Osy bir kók kóz shaldar ásirese zákúnshil-aq. Bárinen de alaqandary bir ashylmaıdy. — Áıel qapshyqty qoıa salyp, erteginiń jaýǵa umtylǵan batyrlaryndaı omyraýdaǵy tóńkerilgen tostaǵandaı eki tómpeshigin solqyldatyp keýdeleı umtyldy.

— Áı, qaryndas-aı, qaryndas!.. Meniń alaqanym ashylmaıtynyń qaıdan bildiń. Eger saǵan pasetetelderdiń tıyn-baqyry nápaha bolsa, mine saǵan tórt bes tıyndyq. Endi ótýime bola ma? — dep Vasılıı Sergeevıch jıyrma tıyndy jarqyrata kórsetip, kezekshi áıeldiń qolyna ustata saldy. Anaý aýzy ańqıa ashylyp denesin shegelep qoıǵandaı qozǵalar emes tıyn túskende ǵana es jıdy.

— Oıbaı, kótek! Tóbeńniń tesigi bar eken-aý!

— Tóbemniń tesigi bolsa, aıran quıyp isheıin dep pe ediń —dep Vasá ataı belgili aneqaotpen jaýap qaıyrdy.

— O ne degeniń, istárik... Á-á, qarıa. Bizge tapsyrylǵan jumys — ruqsat qaǵazsyz palatalarǵa eshkimdi jibermeý. Aýrýhanaǵa kim kóringendi ótkize bersek — o-o, ınspeksıa qaptap ketedi deıdi. Inpeksıany bilemisiń! Ol — adamzattyń naǵyz qaskúnem jaýy...

— Alaryńdy aldyń ǵoı, qaryndas, endi ótýime bola ma?

Áıel qaıta shamdandy.

— Men eshkimge qaryndas emespin. Aǵamdy qý soǵys jutqan. Jalǵyzbyn. Kúıeýim araqtan ólgen. Qolymda múgedek jarymjan qyzym bar. Otyzdan assa da moınymda otyr. Araqtyń kesirinen shala esti bop týǵan deıdi dárigerler.

"Alaryńdy aldyń" dep muqatpaqsyń ǵoı. Aıta ber, muqata ber, istárik. Meniń jetpis som jalaqym neme jetsin. Qazir qymbattamaǵan ne qaldy? Ananyń da baǵasy shapshyp, mynanyń da quny ósip, taqıada tamtyǵymdy qoımaı baratqan soń, osylaı alaqan jaıam. Qaıyrshy deseń, qaıyrshymyn! — Áıel dolyrǵan júzin jaspen jýyl aldy da, alaqanynyń syrtymen áıelderge tán qımylmen kóziniń eki ushyn súrtip tastady. — Óte ber! Neǵyp tursyń. Kimiń jatyr edi? — dep endi jaıbaraqat kúıge kóshti.

— Balam!..

— E-e, baıǵus-aı! Baǵanadan solaı demeısiń be? Má, mynaýyńdy óziń ala ǵoı. Sendeı pensıoner shaldardyń jaǵdaıy menen onsha ozyp ketpegenin bilem, — dep áıel tıyndy qaıtarmaqshy bolyp edi, Vasılıı Sergeevıch qyp-qyzyl bop burylmaı óte shyqty. — Qap! Uıatyń baryn bilgende... Qol qysqalyq ne istetpeıdi adamǵa. Anaý bıshara qyzym demesem, baıaǵyda-aq mynaý jalǵanmen qosh aıtysar edim. Shylbyr uzyndyǵyndaı jip taba almaı júrgem joq, áıtpese.

Sol kúńkildegen kúıi kelip, qara sýmkaǵa qaıta jarmasty. Maısarany kórip, esine áldene túskendeı, qalt toqtady.

— Áı, qyzym, aınalaıyn kóp tosqyzyp qaldym ba. Jalǵyzilik jannyń osyndaı beıapar minezi de, ashqaraq tirligi de bolady. Keshir, qaraǵym. Sender kórmeńder biz kórgen qorlyq ǵumyrdy. Anaý baıǵus shaldy kózin kógertip turyp sógip jatsam, óziniń túbin túsiretin qazaqshasy bar eken. Jaman uıaltty. Qaıbir jetiskennen shapyldaımyn. Júr, júre ǵoı. — Anadaıdan daýystady. — Áý, Masha padrýga! Lıpti gotoý. Mynaý qyzym — meniki detka! Shetibertı etaj.

Sońdarynan ilesken Vasılıı Sergeevıchqa qaıtadan alara buryldy.

— Al, sen, istárik... Bul orysshaǵa úırenip ketken aýyzdyń ádeti osy. Aralastyrmasań sóıleı almaısyń. Sen anaý baspaldaqqa... lesnısaǵa bar. Lepti slýjebnı.

— Vasılıı Sergeevıch menimen birge kelgen. Meniń... atam, — dedi ne kúlerin, ne kúlmesin bilmeı tyǵylǵan Maısara.

— Kótek! Betim-aý, manadan aıtsań ǵoı... Áı, aqymaq basym! Ekeýińniń birge kirgenderińdi kórdim. Meni qaıdan qara basty, á! Oý, aqsaqal, onda qalma bizden. Lıpti úlken. Bárińizdi kóteredi. Masha, ýot etı shalabekı moıa ýrodetibennık. Sestirá moıa! Lıpti átbezı. Qarasho! — Maısaraǵa maǵurlana qarady. "Meniń de kim ekenimdi kórdiń ǵoı!" degendeı keýde kergen túri bar. — Masha pádrýgam. Aıtqanymdy eki etpeıdi. Apyraı, sińlim, osy ózińizdi... ózińdi sondaı jaqsy kórip kettim. Tap, bar ǵoı, týǵanymnan artyqsyń. Tifá-tifá! Til-kózden saqtasyn! Aman júr, áıteýir. Qazaǵymnan týǵan dál sendeı qaraqat kózi móldiregen aıaq-qoly túp-túzý, úrip aýyzǵa salǵandaı áp-ádemi qyzdardy kórgende, ishimnen al kep maqtanam. Maqtanbaı, bizde de mynaý degen sulýlar bar bolsa.

Qara sýmkany lıftige qoıyp, ózi keıin shegindi. Maısara tusyna janasqan áıeldiń qolyna elý somdyq tutas jasylala qaǵazdy qystyra saldy.

— Bu ne?

Áıeldiń kózi baǵjań etti. Úsh saýsaqtyń arasyndaǵy aqshaǵa qubyjyq kórgendeı sostıa qarap ótip, Maısaraǵa dúrse qoıa berdi.

— Sińlim! Mynaý qylyǵyńa jol bolsyn! Sen meni kim dep tursyń, á! Kúnin kóre almaı júr dep pe eń. Az,alam. Óqaa bolsa aılyq alam. Ókimetim turǵanda joqshylyq taýqymetin tata qoımaspyn. Adamdy... kisini óstip te qorlaı ma eken, sińlim! Álgindegi qaıyrshymyn degenime... Nege qaıyrshy bolaıyn! Má! Kórsetpe ekinshi bundaıyńdy. Ózińdi sondaı unatyp qalsam, kóńilimdi qaldyratyndaı ne istedim saǵan. Esik kúzetken dejýrnıdy adam emes dep kim úıretti.

Áıel qatty abyrjyp, til qata almaı qıpaqtap turǵan Maısaranyń elý somdy alaqanyn ashyp saldy da, basyn qaıta-qaıta shaıqap óz ornyna teńsele basyp jóneldi.

Vasılıı Sergeevıch Maısaraǵa kinalaı qarady. Ekeýi de Masha lıftershanyń aldynda kináli jandaı kózderin jasyryp, kabınaǵa kibirtiktep attady.

Kezekshi áıel áli kúbirlep júr.

"Elý som. Jasylala qaǵaz. Tutas elý somdy ómirimde ustaǵanym osy shyǵar. Ne dep berdi? Sonshama qyrýar qarajatty qınalmaı-aq suǵa saldy. Ǵanı Qultanovıchtyń qaryndasy ekeni ras boldy. Áıtpese aqshanyń parqyn biler edi. Adamdy aıamaıdy-aý, bular, aıamaıdy. Júregim jarylyp ketpegenine táýbe...

Nege almadym?.. Ǵaıshkenge pálte áperetin edim. Qys bolsa dirdektep syrtqa attap shyǵa almaı otyrǵany... Almaǵanym durys boldy. Qaıta betiń bar, júziń bar demeı aıtyp-aıtyp tastamaǵan ekem. Ybyljımyn da júrem. Myqtynyń mysy basady da, táıiriń.

Áıel aǵyl-tegil jylady. Eki ıyǵy selkildegende, qomaqty qos órkeshi solqyldady. Pora-pora jas jalpaq maıly bettiń eki ushynan kedergisiz saýyldady.

4

Ádemi kelinshektiń jetinshi palataǵa kúnde keletinine aýrýhana qyzmetipileri de, palatadaǵylar da tegis úırengen. Qaıta aq mańdaıy jarqyraǵan, bota kózderi móldiregen aq juqa jumsaq buǵaǵy endi-endi biline bastaǵan qumyrsqa bel Maısara ádettegi ýaqytynan sál keshige bastasa, shetterinen tyqyrshıtyndy shyǵardy. Ondaıda Tólegenov ıaǵnı Maqsutbek aǵaı qasyndaǵy kereýettes kórshisimen oınap jatqan shahmat taqtasynan basyl kóterip alady.

— Balalar-aı, balalar, saǵat qansha boldy?

Palatadaǵylar qyran-topan kúlkige batady. Kúlki — terapıa degen ras. Bólmede kóńildilik ornaıdy. Báriniń kómeıinde "Maısara nege keshikti eken?" deıtin suraq keptelip turady. Qabaq tasasynan, kóz astynan bári Baltaǵa qadalady. "Bir bilse, sebebin sol biledi" deıtin elgezek dáme de, "bul qalaı shydap jatyr?" deıtin áýesqoılyq ta álgi jasyrynǵan qarastardan sezilip qalatyn. Sóıtkenshe esik te ashylyp, aq mańdaıy jarqyrap, bota kózderi eljirep aq halatty Maısara kirip keletin. Sulýlyq kóz súıindiredi, kóńildi toıyndyrady. Jambastaryn tósek tesken jaraqattanǵan naýqastardyń jáýdiregen qarashyqtary ásem tulǵanyń árqaısysy ózderi unatqan múshesine súısine qadalady. Syńǵyr kúlkisin keýdelerine quıyp alady. Hosh ıisine, jupar ıisine — áıel tániniń tylsymdaı sıqyrly arbaǵysh ıisine tanaýlaryn eleýsiz tosyp, qunyǵa simiredi.

Maısaranyń qomaqty qara sýmkasy "Myń bir túnniń" ǵajaıyp qapshyǵyna bergisiz. Qyp-qyzyl aport ta shyǵady, jip-jińishke servelat kolbasa da shyǵady. Saýytynyń ózi neshe alýan qaımaqtyń túr-túri, súzbeniń, aq irimshiktiń áldeneshe qutysy... barmaqtaı-barmaqtaı meıiz... qyzǵylt sary apelsın, qara órik sary órik jańǵaq — túbi joq-aý qapshyqtyń túbi joq! Balta da jomart. Álgi taǵamdardy túgel ortaǵa qoıady. Tura almaıtyndardyń tóseginiń qasyndaǵy týmbochkaǵa úıip tastaıdy.

Maqsutbek aǵanyń ásirese unatatyny — qýyrǵan taýyq pen pepsı-kola. Basqasyna pysqyryp ta qaramaıdy. Dóńgelete týraǵan qabyrǵa, týyrylǵan qazyńyzǵa kirpik te tóńkermeıdi. Aıtýynsha, mal etinen shoshynǵan. Qus eti ázirshe jeýine jarap jatyr.

Maısaranyń ózine kózin, ákelgenderimen qarnyń toıǵyzǵan erkekter kekirik atyp otyryp, ázil-qaljyńdy qardaı boratady.

"Baǵyń bar, Balta, eger mynaý tátti-dámdini Maısaranyń ózi pisiretin bolsa, onda bul ómirde senen óter gýrman bolmas".

"Baǵyń bar, Balta, mynaý astatók taǵam men jemiske qarap Maısaranyń qoly ashyq ekenin ábden paıymdaýǵa bolady".

"Baǵyń bar, Balta, mynaý saǵan degen tilek-peıili ǵumyr boıy taýsylmaǵaı, azaımaǵaı".

"Baǵyń bar, Balta, Maısara bir qaltasy qalyń aǵamyzdyń qyzy bolsa kerek".

Tus-tustan jamyraǵan daýystardyń qajap aıtqan qaljyńdarynyń arǵy jaǵynan ekeýine degen yqlasty meıirdi, ekeýine degen qamqorlyq tilekterin Balta janymen sezetin. Sondaıda Maısara odan saıyn asyl tartyp, bıiktep, asqaqtap sala beretin.

Búgin de palatanyń esigi aıqara ashylyp Maısara men Vasılıı Sergeevıch kirip kelgende Maqsutbek kórshisimen shahmat oınap jatyr edi, qýanǵannan aıqaılap jiberdi.

— Tórletińiz, qaryndas! A-a, Vasılıı svet Sergeevıchke sálem! Innokentıı, sen Tilektes, ekeýiń qonaqtarǵa oryndyq usynyńdar. Balta, sen Maısara qaryndasty karıdorǵa ertip ala jónelme. Ádemilikti kórer bizde de kóz bar, shyraq! Náziktikti uǵynar bizde de júrek bar, shfaq! — Tólegenov óz sózine ózi mereılene qarq-qarq kúldi. Kúlkisin jáne tez tıdy. — Áý, Vasılıı Sergeevıch, Maısara, sender meniń kúlgenimdi basqaǵa joryp júrmeńder. Men jaqsy kórgen adamdardy kórgende bir jasap qalam osylaı.

Qara sýmkadan jalǵyz pieken taýyq pen úsh júz gramdyq bankidegi orman arasynyń baly, bir selofan pakettegi almadan basqa kúndelikti mol taǵam alynbady.

Vasá ataı qara sýmkany Baltaǵa jyljytty.

— Balta, mynaý kıimderiń. — Vasılıı Sergeevıch Maısaraǵa ıek kóterdi. — Kıinip shyqsyn. Maıechka, sen álgi búlletenin alyp kele ǵoı. Maısara ketisimen, aýrýlar tus-tustan jamyrady.

— Áı, Balta! Sen shyǵatynyńdy bizge nege aıtpadyń?

— Obhodta dáriger shyǵaram demep edi ǵoı?

— Sen bizge kelip turasyń ba?

— Umytyp ketpe, Balta!

— Tez saýyqqanyńa qýanam, baýyrym! Sen anaý baqyt qusyńdy qolyńa tezirek qondyr. — Maqsutbek kúrsinip qoıdy. — Men birdeme bilsem, qaryndastyń senen shyǵarda jany bólek. Al men alpysty alqymdap qaldym. Kórgenim de, bastan keshkenim de kóp. Atań qazaqtyń "Óziń súıgendi alma, ózińdi súıgendi alyn" esker.

— Raqmet, aǵa. — Balta qorjyndaǵy sý jańa kıimderdi sýyryp alyp kereýetiniń ústine jaıyp saldy da, "mynaý qaıdan kelgen?" deıtin suraýly pishinin Vasá ataıyna tosa qoıdy.

— Kún sýyq, jańbyr sirkirep... Jer laısań, qalyń taban týflı kımese... Bol, Balta! Tezirek kıin, balam. — Qarıanyń qıpaqtaǵan túri: "Kıimniń qaıdan kelgenin sezip tursyń ǵoı óziń de, meni nesine tergeısińin bildirip edi. Aýrýhananyń juqa pıjamasyn ún-túnsiz sheshe bastady. Sodan asyqpaı túgel jańa kıimderdi kıýge kiristi.

"Razmerimdi qaıdan bildi eken?"

Jeıde — jyly, jumsaq. Fasony bólek shet eldiki. Qaǵazdary joq. İshki japsyrmasynan "Nıderlandy" degendi oqydy. Kostúm aq jolaǵy sál bilingen shymqaı qara. Júz prosenti de jún. Fınlándıanyki. Aq sarǵylt jeńil kaýchýk tabandy aǵylshyn týflı. Týflı ishindegi shulyqtar da — buryn bul ómiri kórmegen ózgeshe shulyqtar. Astary jalt-jult atlasty qara-qońyr plash ta ózine quıyp qoıǵandaı jarasa ketti. Balta endi etegi qysqa qońyr velúr shlápany tóbesine tóńkergende, manadan bunyń kıingenine qarap jatqan palatalastary taǵy shýyldady.

— Balta! Ný, Balta! Qandaı kórkem jigit ediń!

— Naǵyz artıs!

— Alen Delon!

— Mınıstr! Mınıstrlerinde dál mynadaı symbat pen kórik bolmaıdy.

— Hanzada da dál sendeı bolmas!

Vasılıı Sergeevıch te qyzyǵa qarap qalypty. İshteı: "adam kórki — shúberek" deıtin qazaq maqalyna qatty den qoıǵany osy shyǵar.

Maısara kirdi. Maısara dem arasynda ózgerip shyǵa kelgen Baltany kózimen iship-jep barady. Shydamaı jetip bardy. Qolymen qolynan ustady.

— Boldyń ba?

— Ia... Qaǵazdar daıyn ba eken?

— Aldym. Mórin de bastyryp keldim.

Maqsutbek aǵaı keýdesin kóterdi.

— Shyraqtarym, buryn kórmesem de búgin qımasyma aınaldyńdar. Aqylgóısinip ketti demessińder mendeı jaman aǵalaryńdy. Birindi birińe qudaıtaǵala saı etip jaratqan eken. Anaý-mynaýdy qoıyp, ýaqyt ozdyrmaı, ZAGS-ten bir-aq shyǵyndar osy boıda. Bas ekeý bolmaı mal ekeý bolmaıdy. Dám-tuzdaryń jarassyn qaraqtarym! — Yrym etti me, óziniń aǵalyq kóńil kúıin batamen bekitkisi keldi me, eki alaqanyn túıistirip betin sıpady.

— Rahmet, inim! Aıtqanyń kelsin! — dep Vasá ataı Maqsutbekke basyn sál ıdi.

— Tez jazylyp shyǵyńyzdar, — dedi daýsy býlyqqan árqaıyssyn kózimen jaǵalap ótip.

— Saýyǵýlaryńyzǵa tilektespin, — Maısara daýsy sondaı kóńildi estildi.

— Aman-esen aıaqtaryńyzǵa minińizder, — dedi ataı.

Sulap jatqandar men búgilip otyrǵandar únsiz bas ızesti.

Tek Maqsutbek qana:

— E-e, bizdiki... meniki kúlge shókken kári atannyń hali ǵoı, — dedi.

Bólmede kóńilsiz tynyshtyq ornady.

Vasılıı Sergeevıch qara sýmkaǵa Baltanyń týmbochkasyndaǵy usaq-túıek zattaryn salyp alyp, esikke bettedi.

— Endi ne turys bar?

Sony kútkendeı ár buryshtan úzdik-sozdyq til qatyldy:

— Saý bol, Balta!

— Endigári aýrýhanany kórýshi bolma.

— Vasá ataı, kelip turyńyz.

— Maısarajan, mynaý ákeli-balaly ekeýdi renjitip alma.

Vasılıı Sergeevıch Maqsutbekke jalt qarady.

Kóńili buzylyp ketti me, kózderi jaspen buldyrap eshteńe kóre alǵan joq. Tek qana basyn eki-úsh ızep, ernin jybyrlatty.

— Kóńiline yrzamyn, jigitim!

Arttarynan jabylǵan esik qımas týystaryn alyp qalǵandaı úsheýdiń de kóńilderin jabyrqatyp, bir-birimen sóıletkizbeı únsiz júrgizip keledi.

— Lıftimen túsemiz be? — dep Vasá ataı únsizdikti unatpaı, Maısaraǵa buryldy.

— Baltaǵa júrý qıyn bolmasa... Aýyrmaı ma?

Balta jymıdy. Jylyǵan júzdiń meıirlengen janary ekeýin sharpyp ótti.

— Qaıdaǵy aýyrǵan!.. Aýyrmaıdy. Atam minbese, maǵan lıftiń qajeti emes.

— Al, men búgin onda senen de dyńdaımyn, — dep Vasılıı Sergeevıch jadyrady.

Kezekshi áıel Baltaǵa biraz suqtana qarady.

— Oı, balam, sen ekensiń ǵoı aýyrǵan. Saqaıdyń ba?

— Ábden.

— Tifá-tifá! Kelinshegińnen de áıbat ekensiń. Á- á, bul sińlime de urǵashyda adam jetpeıdi.

Maısaranyń syńǵyr kúlkisi jańǵyryp baryp basyldy. Áıel kóńildengen kelinshektiń bileginen ustap, jekelep shyǵaryp, sybyrǵa kóshti.

— Sińlim, álginde ókpelep qalǵan joqsyń ba?

— Táte-aý, nemenege ókpeleıin. Qaıta, siz... meni keshirińiz... Bir aǵattyq jasap alǵanym...

— Já, oǵan bola qınalma. Meniń qanyma sińgen ádetim ol. Birde túıe, birde búıe shyǵam. Oǵan mán berme. — Áıel qıpaqtaı bastady. — Men olaı oılap, bylaı oılap... qolyńdy beker qaqtym-aý dep...

— Joq! Joq! Men ony umytyp ta kettim.

— Umytpa! Kim kóringen qolyńdy qaǵyp, kóńilińdi qaldyra berse, ne bolǵanyn? Tegin jerdiń adamy emessiń... — Áıel bógeldi. Sońǵysyn beker aıttym-aý dep abyrjyǵany betine qalqyp shyqty. — Kórkińe mineziń saı deýdi aıta almaı jatyrmyn, sińlim. Adal nıetińe shalalyq etken aıybymdy túsindim. Maǵan bir som bere ǵoı. Men de, sen de búgin tynysh uıyqtaımyz sonda ǵana.

Maısara qaıta-qaıta bas ızedi. Qol sýmkasyn ashyp oılaı qarady, bylaı qarady. Júzi bir qyzardy, bir bozardy. Aqyry úsh somdyqty eki saýsaǵynyń ushymen ilip aldy.

— Bir somdyq joq eken...

— Jraıdy. Kóńiliń qalmasyn. — Áıel aqshany alap omyraýyna súńgitip jiberdi. — Anaý jigitińnen aırylyp qalma, sińlim. Jan bitkenniń kelbettisi eken. Qarap turǵan erkekke qyz artylatyn zaman týdy ǵoı.

Aýylǵa shyqqandary sol edi, Sergeı men Qadirbek baltany eki jaqtan bas saldy. Talasa qushaqtap, talasa julqylap jatyr.

— Ný,shef! Remont qalaı ótti?

— Oıdaǵydaı, Sereja, oıdaǵydaı!

Bizde "Natashany" burynǵysynan da sándendirip jiberdik. Balta Muqatovıch, týra bar ǵoı tanymaı qalasyz — degen Sereja qalǵandardy endi baıqady. — Keshirińiz, Vasılıı Sergeevıch, sálamatpysyz, Maısara Tileýǵarınovna, sizge de Qadır ıbn Bek ekeýmizden holostáskıı prıvet. Shefty saǵynǵanymyz sondaı... ný ony sózben aıtyp jetkizý qıyn. Ony tek anda-sana ǵana saırap ketetin myna meniń asa mártebeli qurdasym ári bıik dárejeli dosym Bek oǵlan Qadırı jetkize alar edi. Ývy, ývy, ývy! Ol úshin syr sandyqty syńǵyratyp ashatyn sıqyrly kilt kerek. Ol kilttiń túr-túsin, belgi-bederin bul uluǵ qasıetti ýa darhan qurmetti myrza ázir maǵan kórsetpeı júr. Sondyqtan, Balta Muqatovıch, ózińizdi taǵy bir qushpaı, maýqym basylmaıdy.

Sergeı Baltany qaýsyra qushaqtap tósin tósine tıgize qysqanda, tý syrtyndaǵy Qadirbektiń alaqany jaýyrynynan sıpalady.

Qushaǵyn jazǵan Sergeıdiń júzi qubylyp ketti.

— Aýyrtqan joqpyn ba?! Aýyrǵan joq pa?

Balta aq tisterin jarqyrata kúldi.

— Nege aýyrsyn... Onda tek jamaý ǵana bar, — dep turdy da, zilsiz qaljyńdady. — Sonshama saǵynǵanda esikten tóbeńdi bir kórsetpediń ǵoı, Sereja.

Sereja keýdesin judyryǵymen túıip-túıip jiberdi.

Mynaý Qadirbekten surańyz. Kúnara jumystan shyǵa osy aradan tabylyp júrdik. Odan ne paıda. Anaý esik aýzyndaǵy — Serejanyn qoldary sóılep ketti — Anaýsy anandaı, mynaýsy mynandaı bólek-bóleQ salaq-salaq prıvratnıdadan ótip kórińiz. Azýy saqyldaǵan naǵyz Serber! Áıtpese... — Sergeı qolyn yzalana sermep qalǵanda Vasá ataı da, Balta da, Maısara da qarq-qarq kúlip, kenelip qaldy.

— Bilem, bilem ǵoı senderdi! Men de ózderińdi qatty saǵyndym. Sereja, taksı usta.

— Taksıdy qaıtemiz. Áne mashınamyz manadan kútip tur! — dep Sergeı aq "Volgaǵa" ıek qaqty.

— Ony qaıdan aldyńdar?

— Pále, Balta Muqatovıch, sol da sóz bop pa! Qadırı ıbn Bek... á-á, bizdi osal sanaısyz ba? Shefty aýrýhanadan shyqqanda qaıdaǵy taksımen aparýǵa bola ma.

Balta sóz yńǵaıynan mashınanyń Qadirbektiń ákesi minip júrgen kólik ekenin túsine qoıdy.

Áne-mine degenshe jetip keldi.

"Qaıda kiredi?"

Maısarany osy oı bılep alǵany sondaı, tili kúrmelip jaq jazýǵa shamasy joq.

Balta podezde qonaqtaryna jol kórsetip ilgeri ozdy. Vasá aǵaıdyń páteriniń esiginiń aldyna toqtady da, qaltasyna qol salyp, kúlip jiberdi.

— Kiltim bar eken dep...

Bári dýyldasa kirip bólmeni toltyryp jiberdi.

Maısara da dereý shırady. Belgisizdiktiń asýynan bir ótip alǵan soń bári yńǵaılanyp júre beredi eken. Gazǵa shaı qoıyp, páterinen araq-sharap, taǵamdaryn tasyp, Sereja ekeýi stol ústin jaınatyp jiberdi.

Vasá ataıdyń qýys úıinde kúlki tógilip, án aıtyldy. Tórine qýanysh qonaq boldy.

Túnniń bir mezgilinde Maısara men Balta eki jas jigitti aıaldamaǵa deıin shyǵaryp saldy.

Maısara Baltanyń qoltyǵynan qolyn ótkizip, ıyǵyna ıyǵyn tıgize janasyp keledi.

Sonaý aýrýhanadaǵy alǵashqy kúngi súıisten keıin bir-birimen dál ondaı aımalasýǵa bara qoımaǵan ekeý dál qazir juldyzy sırek sýyq túndegi jaqyndyqty sezgende ne isterin bilmeı daǵdarysqa tústi. Kúıip-janý bar da, kúdikpen qysylý bar eken. Kúdigi kúıip-janýǵa jibermese, kúıip-janǵan sezimge áldebir kúdik bý sebelep álek. Iin tirese qozǵalǵan ekeýiniń aımalasa qalýyna bóget bop kele jatqan da osynaý bir túsiniksiz kúdik. Ol kúdiktiń tórkini qandaı? Nár alatyn bastaýy she? Mólsher aýmaǵy qansha? Seıiler me, álde ulǵaıyp órshir me? Bári-bári taǵy da ekeýine baılanysty.

Ekinshi qabatqa kóterilgende ekeýi sál irkildi. Dir etken deneniń qımyly búıirin tankpen soqqandaı sezingen Balta kúlip ala jóneldi. Osy jarqyn kúlki kúni boıǵy kúdikti taıaqtap qýyp tastady. Maısara bir-aq asylyp, moınyna oraldy. Jumsaq erin eringe qadaldy. Búkil tulaboıdaǵy dýyldaı tasyǵan ystyq qannyń bar ańsaýy, bar saǵynyshy, bar qushtary jumsaq tátti erinderdiń qımylyna kóshti. Dirildegen deneniń bultıǵan qos órkeshi tósine tıgende Baltanyń óneboıy jyly-y-yp, ysy-yp sala berdi.

Maısara esigin tipti kilttemepti de, qolymen ıterip qap ashty da, qushaqtasqan kúıi ekeýi tabaldyryqtan birge attady.

Esik jabyldy ma, jabylmady ma esinde joq. Biletini: jatyn bólmege ertip ákelgen Maısaranyń shyǵyp ketkeni. Eki kisilik atshaptyrym ásem aǵash kereýettiń bas jaǵyndaǵy torsherdiń kókala shuǵyla shashyp turǵany. Biletini: uzaq, uz-a-aq sheshingeni. Nelikten nege sheshinip jatqany qaperine kirgen emes. Áıteýir kógildir shuǵylaly kógildir jibek jamylǵyly, kógildir shilterli, kógildir perdeli bólmeniń jatýǵa, demalýǵa yńǵaılylyǵy sebep boldy ma, álde túısigindegi áldebir basqarý tetigi sol sáttegi jaǵdaıǵa úılestirildi me, uzaq sheshindi. Bilgeni: kógildir jaımany, aıaq jaqtaǵy kreslonyń ústine serpip tastap, aq tósektiń aıdynyna súńgigeni. Bilgeni: dýyldaǵan qannyń shekede soqqylaǵan dúrs-dúrs tompaqtaýymen vanada júrip alǵan Maısarany shydamsyzdana tosqany. Bilgeni: “ Uzaq tańǵa er jigit qaıtyp shydar, sary maıdaı tolyqsyp qyz jatqanda" degen án joldarynyń úzik-úzik mıynda jańǵyrǵany. "Sary maıdaı tolyqsyǵan qaıda sol qyz? Nege kelmeıdi? Nege saryltady?" Óleń joldaryn dúrkirete aıdap shyqqan osy shydamsyz suraqtar mı shabaqtady. Bilgeni: alasurǵan júrektiń dúrsilinen qýat alǵan ystyq qannyń erekshe tasqyndaýy, tynymsyz júıtkýi.

Bilgeni: Aq torǵyn, álde aq jibek álde aq shilter áıteýir aq halaty aıaǵyna shubatylǵan appaq, appaq. Maısaranyń kirip kelgeni! Odan arǵyny bilgen joq, odan arǵyny tek kóńilinde jattap qalǵan. Aq úlbirek matadan appaq, appaq tán jarqyraǵan. Órekpigen keýdeniń búkil qyzýly ańsarymen atyp turǵan Balta álgi halatty Maısaranyń ıyǵynan sypyryp jibergende, sypy-ry-yp jibergende: Venera Mılosskaıa nemese sulýlyq táńirisiniń aq mramordan súıispenshilikpen qashaǵan músinine kezdesken. Kezdesken de kilt qalshıyp, álgi músinniń qulyn denesine: aqqý moınyna jup-jumyr ıyǵyna, typ-tyǵyz qos tompaq tósine, terisi bosańdaý qarnyńa, top-tolyq myqyndaryna... tolyq sanyna kidirip-kidirip kóz qandyrǵan...

Maısaranyń aq bilegi kóterilip edi, kógildir shýaq óshti de ketti. Appaq músin de, sol appaq mármór músinniń bir de bir átteń-aı degizerlik kemshiligi joq músheleri de joǵalyp-joǵalyp ketti de, Baltanyń qushaǵyna qulaǵan jalańash deneniń alaýly otymen... órtimen qaıta sezildi.

... Kózin ashyp alǵanda Baltanyń eń aldymen kórgeni qushaǵynda jatqan Maısaranyń jalańash ıyǵy, ıyqty kómkergen qaraqońyr shashy. Botakózderi jumýly eken.

Túndegi tasqyn áserdiń biri de joq. Túndegi qumartý, alqyný, ólip-óshý kórgen tústeı, endigi sananyń shabýyly ókinish qana týǵyzǵandaı, muny kináli sanap, jaýap alǵandaı. Boıdaǵy, qıaldaǵy asaý jelik sap tıylǵan soń, búkil dene bylq-sylq bosap, qany uıyp, zilbatpan aýyr tartyp qalypty. Eshteńege zaýyqsyz. Jan kúızelter enjarlyqtyń ýysyna túsip bara jatqanyń úreılene paıymdady.

"Apyr-aý! Qıaldaǵan mahabbat lázzaty osy ǵana ma? Bar bolǵany bir-aq túnde kúıdirip jandyryp, artynsha-aq kúlge aınaldyryp qulazytyp óte shyqqany ma? Qalaısha bolǵany sonda bunyń óziniń? Álde mahabbat qudiretiniń ekeýara ótetin alǵashqy ońasha túnniń qoınyndaǵy entigispen támamdalǵany ma? Onda nesine asyqqanbyz. Alystan kórip qana, qumartyp nege júre bermegenbiz".

Balta osyndaı túsiniksiz tańdaný men daǵdarýdyń arasynda biraz jatty. Qoly jetkenine qýanýdan góri ókinishi basymdaý jumbaq halden aryla almaǵan soń, keýdesin kóterip maýjyrap uıyqtap jatqan Maısaranyń júzine uzaq úńildi. Aq mańdaı, aqsha mańdaı pil pil súıegindeı ájim-syzyǵy bilinbeıdi. Sol aqsha mańdaıdan tik tartylǵan áppaq syzyq qaraqońyr qoıý shashty qaq aıyrǵan. Kirpikteri ári uzyn, ári qoıý, ári qaıqy. Qasy jip-jińishke, doǵalanyp ıilgen naǵyz ertegidegi hor qyzyna biter qıǵash qas. Bota kózder jumýly. Qyr muryny has sheberdiń qolymen ornatqandaı. Qyzyl erin búrile jymdasyp, sál lep-dem shyǵaryp jatyr.

"Dámdi-aý, qurǵyr! Elgezek te sezimtal-aý!"

Balta jumsaq erinderge eńkeıip baryp, basyn kóterip aldy.

"Ádemi! Bet ajarynda kirshik joq, kiltıpan joq". Qumarta tónip turdy da ornynan kóterildi. Maısara sezgen joq. Maısaranyń halatyn ıyǵyna jeleń jamylyp, dálizge shyqty. As úıge kirip tońazytqyshtan "Borjomı" alyp ishti. Shóldegenin sonda bildi. Jan-jaǵyna kóz saldy. Aıazdatqysh syryldap nazaryn aýdardy. "Áı, jalǵyz ózi ǵana. Mynaý qymbat múlikti qaıdan alady?"

Keýdedegi keshegi kúdigi qaıta tirildi. Tirildi degenshe-aq, aıýdaı tyrnaqtaryn arbıtyp, qadasyn kep, qadasyn kep. Kókiregine tyrnaq qadalǵan jan qalaı tózsin, Baltadan bereke qashty. Tus-tustan dushpan-oılar ańdyzdady.

"Nem bar? Áý, súıem ǵoı ony. Súısem, nege kinárat izdeımin? Nege ısinbeımin? Ol anda aıra-jaıra jatyr. Men muńda shoqıyp otyrmyn. Nege otyrmyn. Ne bitirip otyrmyn. Alǵashqy neke túni emes pe? Atańnyń basy neke túni! Qashan, qaı jerde nekelerińdi qıǵyzyp edińder?

Sondaı sulý, biraq sondaı alys. Yntyǵýymnyń bar jetken jeri — jalǵyz-aq túnniń enshisinde ketkeni me? Nege sekemdene berem? Múmkin qyzmeti myǵym shyǵar? Aılyǵy kóp shyǵar? Jaqsy páterde jaqsy turmys keshse, nesi aıyp onyń. Biraq ish nege ılanbaıdy? Nege seziktene beredi?"

Balta ornynan turyp, asúıge jaqyn esikke bas suqty. Keń zal bólmesi eken. Bólme emes — mebeli men kilem dúkeni dersiń. Bıik tutas jyltyraýyq servant-shkaf búkil bir qabyrǵany alyp tur. Servant toly servız. Parket eden (áý, osy bólmemen qabyrǵalas Vasılıı Sergeevıchtiń páterinde jaı aǵash eden emes pe?). Parket edenge kilem tósep tastapty. Tóbeden salpynshaǵy mol cheh lústrasy salbyraıdy. Túrli tústi japon televızory, japon magnıtofony.

"Mine, baılyq qaıda! Áý, ınstıtýt bitirgenine kóm bolsa úsh-tórt-aq jyl. Mynanyń bárin sonda qaı jalaqysymen alyp júr?"

Keýdege endi basqa kúdik urandatyp endi. Sol-aq eken júregine álde tiken qadalǵandaı, álde pyshaq salǵandaı shanshyp ala jóneldi.

"Sonda... sonda Maısara erkektermen... basqa qaltasy qalyń erkektermen ermek quryp... Áı, yljyramaı, ermegi bolyp, qýyrshaǵyna aınalyp mynaý jarqyraǵan, jaltyraǵan dúnıe-múlikti aryn jaldap tabady demeımisiń!"

Buıyqqan qan qaıta órekpidi. Basqa shapshyp, shekede urǵylady. Qaraýytqan kózder buldyrap, tister shaqyr-shuqyr egeldi.

Sart-surt baltalaǵysy keldi. Satyr-sutyr ýatqysy keldi. Mynaý aldamshy tirliktiń aldanysh múlkin qıratsa, bár-bárin tazartyp alardaı kórdi. Maısarany jańartardaı sezdi.

Asyqty. "Taǵy bir bólme bar emes pe? Onda ne bar eken? Múmkin qıratýdy sol jerden bastaǵan durys bolar". Adymdap ekinshi bólmege kirip keldi. Kirip keldi de, ańtarylyp turyp qaldy. Keýdede shıryqqan ashý da, órekpigen qan da sap tyıyldy.

Baltany jýasytqan... Balta edi. Ózi edi. Óziniń qarsy aldynda kúlimdep turǵan úlken portreti edi.

"Maısaram! Maısaram meniń!"

Tereńnen rızashylyq sezim oıandy. Sál nárseden úrkip, sál nárseden nár alyp, tasyp-tógilip, ne tartylyl-sýalyp turatyn adam kóńiliniń tabıǵatyn kim egjeı-tegjeıli ashyp salyp edi? Kim adam bolmysynyń qupıasyn aqtaryp tastap edi? Baltanyń keýdesinde oıanǵan sezim anaý altyn jalatqan ásem ramadaǵy qaraǵan saıyn endi Maısaraǵa degen qumartý, ańsaý, qushtarlaný sezimine aýysyp, boıyn dý-dý qyzdyrdy.

"Sonaý kúnderi... men balkonnan kıstini alatynda salǵan eken-aý! Kórmeı, qaramaı óz oıynan salǵan. Qalaı dál keltirgen! Bu da mendeı izdegen, alasurǵan eken-aý. Mynaý sonyń aıǵaǵy ǵoı! Maısaram!"

Maısaranyń kelesi bólmede jatqany esine endi ǵana túskendeı jalt berdi. Iyqtan sypyrylyp túsken halatqa da qaraǵan joq, jalańash denesi aǵarańdap jatyn bólmege kirip kelip, aq kereýette appaq sazańdaı kerilip jatqan kelinshekke sál-sál ǵana qumarta, qyzyǵa tamsana qarap turdy da, búkil denesin qalshyldatqan asaý jelikti ańsar býymen qomaǵaılana tósekke bir-aq atyldy.

Jalańash denesimen etpetteı qulap, jalańash tándi jaýyp qalǵanda, Maısara shoshyp oıandy. Óń men tústiń arasynda, esin jıa almaı qup-qý bop kózin keń ashyp qoldarymen álsiz qarsylyq jasaǵan bolyp edi, Baltanyń eshteńeni elemes dál qazirgi ashqaraq kúıi tyńdaıtyn emes. Qaıta baýyryndaǵy salqyn da jumsaq deneniń typyrlaı qarsylasýy ishki jelikti odan saıyn ereýildete qozdyryp, jigitti qalshyldatyp áketip barady. Qup-qý júzdiń búkil-búkil jerin — qasyn, qabaǵyn, kózin mańdaıyn súıip-súıip ótken erinderi bir kez jumsaq qyzyl eringe qadala jabysty. Qyzýsyz, jalynsyz jatqan denege álgi erinnen tok júrgendeı, qan taraǵandaı, shoq túskendeı... Maısara es jıdy. Sol sátte óz boıynda lap etip tutanǵan alaý jalynmen demde kúıip-janyp aıaq-qoldarymen Baltanyń selkildegen shymyr denesin jylansha oratylyp, syǵymdap qysyp aldy. Keń kereýettiń ústine ystyq shoq shashyp tastaǵandaı. Sol shoqtar eki keýdede lapyldaǵan alaýǵa aınalyp, ystyq erinder bir-birine aırylmaı jabysyp, termen shylanǵan shashtar betterin jaýyp ketti. Tóske tós tıgende qos tompaqty kıreleńdeı ýmajdaǵan keýdeniń qımyly, shirene tirengen qos tizeniń serpini aǵash kereýetti, aǵash edendi, aǵashy mol bólmeni "ándetip", "saıratyp" mynaý mahabbat kúıiniń nekesiz-aq jarasqan qos tilektiń qyzýly sharpýymen shertilgenin kýálandyryp jatyr.

...Ekeýi de qatty sharshapty. Maısara Baltanyń ıyǵyna basyn salyp, dúrs-dúrs atqylaǵan júrek soǵýyn baıypty yrzalyqpen tyńdap, jaıdary rahat tynyshtyqqa bókti.

"Baqyt degen osy-ay! Qandaı jaqsy edi ómir! Búkil armandaǵan nárseń... oryndalǵan tárizdi! Qoı, qoı, Maısara, kúpirlik jasama. Kesirlik tanytpa... Qýanǵannan aıtam da".

Bota kózden mólt-mólt jas aqty. Mólt-mólt sorǵalap, jigit keýdesin tyrs-tyrs urǵylady. Balta shoshyp ketti.

— Nege jyladyń, Maııa!

Oń qolymen qapsyra qushaqtap, jumyr ıyqty alaqanymen qysa kelinshektiń betin burdy.

— Qýanǵannan, shattanǵannan jylaımyn. Áıel halqy — kóńili tez bosaǵysh, jylaýyq halyq qoı, Baltash. Osy kúndi sondaı ańsaýshy em... Qıaldaýshy em. Endi, mine. Óziń qasymdasyń. Oılaǵanymnan da, kútkenimnen de asyp tústiń.

— Nemmen... Qalaı?

— Janymdy túsindiń... Jaǵdaıymdy túsindiń. Dál búgingideı sátte ári kereksiz, ári paıdasyz suraqtardy qoıǵan joqsyń. Sonyńa súıindim. Oǵan qaıtarar alǵysym men qurmetimdi sózben jetkize almasymdy bilgende, dymym qurıdy. Biraq ózińe sendim, Balta. Ǵumyr boıy endi tek bir óziń... bir óziń ǵana ámirshim... janym men tánim ámirshisi bolarsyń.

Kóńildegi tikendeı bir túıtkil tyrnap qap, qadalyp qap mazalap turýshy edi, Maısaranyń myna ashylýy, aqtarylýy álgi tikendi keýdesinen julyp tastady. Julyp tastady da súıgen kóńildiń uıalshaq muńymen, áıeldiń ótkeninen bet basyp, ózin ózi jerler, ózinen ózi jırener názik janynyń bir ǵana ıe izder, soǵan táńirdeı tabynar jankeshtiligine tánti boldy. Ózi she? Erkekter she? Ótken kúnder enshisinde qalǵan aıyp-kúnálarynan qýystanar ma? Sonysynan jıirkenip, aryna júginip, kinásin moıyndap, keleshek kúnder aıasyna áıeldershe tazaryp, saýyǵyp attaýǵa umtylar ma? Áı, qaıdam! Qaıta qanshama urǵashyny osyndaı jan talqysynyń qysymyna salǵanyn ózderine mártebe sanap sol ózimshil qylyǵyn ózgege maqtan ǵyp ezeýrep otyratynyń qaıtersiń. Al, mynaý Maısara... Kóz jasymen buǵan deıingi kúná-jalalaryn birjola aqtaryp tastamaq. Kóz jasymen aıybyn azabymen uǵynǵan júrektiń keshirim ótingen jalynymen bildirdi. Kóz jasymen bolashaǵynan kútken senimi men úmitine degen áıel janynyń yrzalyǵyn tanytady.

Maısaram! Maııa! Qandaı jaqsy ediń! Qandaı adal ediń! Saǵan endi qandaı ókpe artarmyn. Aıta alarmyn ba! Dál mynaý adaldyqpen qol-aıaǵymdy tusap tastadyń. Erkimde, júregim de, janym da sende... ózińde bolar. Meni ámirshim deseń, sen meniń budan bylaıǵy perishtem bol, qorǵaýshym bol! Tabynarym bol Maısara!

— Joq! Joq! Men ondaı emespin... Men, menen perishte shyqpaıdy. — Maısara solqyldap betin ıyqqa tóseı tunshyǵa jylady.

İshki qursaý bosaǵan saıyn solqyldaýy azaıyp, birazdan soń Maısara ábden tynshydy.

— Jylamaısyń ǵoı endi! — Balta eki alaqanymen Maısaranyń yń eki shekesinen ýystaı ustap betin kóterdi. Bota kózderi qýana kúlip tur eken. Kózdiń qýana kúlgenin ret kórip edi, jadyraı ısindi. Ýysyńdaǵy betti ernine taqap ákep, álgi kúlip turǵan, qýanyp turǵan kózderge kezek-kezek qadala súıdi. — Jylama endi, jaraı ma?

— Jaraıdy. — Maısara ýystan bosaǵan kúıi eki qolymen Baltanyń eki ıyǵynan shirene ıterip basyn shalqaıta keýdesin kótergende, shaı keseniń aýmaǵyndaı qos anary shybyshtyń jelinindeı salbyrap-salbyrap tura qaldy. Qatty eltigen Balta moınyn úzerdeı julqyna sozyp, álgi salbyraǵan eki jelinniń arasyna tumsyǵyn kóme suǵyp jiberip, aq tóstiń tańsyq ıisin qunyǵa sińirdi.

— Qyty-ǵym! — Maısara sylq-sylq kúldi. Sylq-sylq kúlgende býyndary bosady ma, keýdesimen Baltanyń bet-aýzyn tunshyqtyra jaba qulady. Qushaqtar taǵy aıqasty. Deneler, jalańash deneler taǵy jabysty. Tósektiń keńdigi qandaı jaqsy. Jalańash aıaqtardyń serpinine tótep berip, dóńgelegi bolsa zymyrap keterdeı yrǵaqty qozǵalys tapqan.

... Qımyldaýǵa dármeni joq Maısara talyqsyp jatyr. Kúndelikti qaljyratqan oı men kúdiktiń biri de joq. Bar yntyzary: qazir turyp baryp, ana jaqtaǵy as úıde áldeneni kóńirsitý. Sol kóńirsitip pisirgen taǵamyn myna ámirshisi, myna padıshasy, myna (qosaǵy... áı qosaǵy boldy ma? táni men janyn aıalaýshysynyń aldyna kóldeneń tartý.

Oı — júrdek kúdik — boljamsyz. Oı qylań bergende, urymtaldan ury kúdik soıyl silteıdi. Maısara taǵy da oı ıirimine súńgidi.

"Qosaq, jar"... "Qosaq" ekeý qosyldy, qos taǵdyr qosaqtaldy degennen shyqsa, bizdiń taǵdyrlar qosaqtaldy ma eken? "Bárin umyt, ótkendi umyt, aldan ǵana jaqsylyq tileıik" degendi megzedi Balta. Biraq ótken umytylar ma? Aınalyp, attandatyp aldymyzdan shyǵyp tursa she? Qyzǵanysh oty kúl astyndaǵy qoz tárizdi ne sónbes, ne lapyldamas tússiz shoq emes pe. Keýdesine bir kirse, kúıdirip, qaryp, júrek berekesin alyp bitpeı me? Ondaıda Balta shydar ma? Shydamasa, men ne isteımin? Baltasyz ǵumyrdyń bir kúni jylǵa aınalmaı ma? Álde ótken tún ekeýmizdi shyn qosty ma eken? Taǵdyrymyzdy ajyramastaı shyrmady ma eken? Dál osyndaı emirenýdi, eljireýdi, eljiretýdi buryn kórmep, sezbep edim ǵoı. Onda da, árıne, ystyq-ystyq súıis bolatyn. Aımalasý, aıqalasý bolatyn. Biraq jan rahaty sezilýshi me edi? Júrek lúpili qan tasytýshy ma edi? Búkil ǵumyryńdy pıda etip, mynaý jigittiń jolyna basyndy tigerdeı túgel ashylǵan, túgel aqtarylǵan shynaıy peıil bolýshy ma edi? "Jettim, kórdim, sezindim!" deıtin táýbashyl yrzalyqty keýdemnen tapsam da, sol tátti lázzattyń ystyq tolqynyń qaıta-qaıta keshsem, qaıta-qaıta kezdessem deıtin túpsiz tilek oı-boıymdy baýrap alǵany qalaı? Saýsaq ilikkende ýysqa túspeı ketetin jerik asy sıaqty kózden bir-bir usha ma álde? Solaı bolatyńdaı úreıshil sezik ishimdi álden-aq kernep bara jatqany qalaı?"

— Maıym, nege úndemeı qaldyń?

Maısara búıirine aýnap, Baltaǵa jabysa jatty.

Erkek ısiniń dál osyndaı qasıetin buryn nege sezbegenine tań. Ol ıis — qandaı ıis, ony qazir ajyratyp áýre bolmaıdy. Áıteýir osy ıistiń tanaýyna búkil jupar men átirden artyq tıetinin túısinedi.

Baltanyń ter shylaǵan shashy buıralana shıratylyp qulaǵyn, mańdaıyn jaýyp ketipti. Kózi eljirete almaıdy.

— Nege úndemeısiń?..

— Ne aıtam Baltash. Eshteńeni aıtpa degen óziń. Men seniń júregińniń dúrsilin tyńdadym. Qan soǵýyn sezdim. Solarmen únsiz tildestim. He aıtaıyn, Baltash? Ógeısitken óksigimdi... ótken kezdi aıtaıyn ba?

— Seniń daýsyńdy saǵyndym... — deı berdi de, oqys buryldy. — Ne dediń?! Ótkendi eske túsirme demep pe |em. Ol joq endi. Olar tas qabyrǵa, temir qaqpa tasasynda qalǵan. Biz aq qaǵazǵa taza betten, ǵumyr jolynyń jańa súrleýin saldyq. Ekeýmiz saldyq. Ol súrleýge ótkenniń óksigin, aramyn, qoqsyǵyn, laı-batpaǵyn jolatpaımyz! Jolatpaýǵa tıispiz, Maısara. Men ótkendegiń úshin jazǵyrmaımyn seni, Maısara. Biz myna jańa súrleýdiń endigisine kir juqqyzbasaq, daq salmasaq bolǵany. Oǵan sen jaýaptysyń! Oǵan men jaýaptymyn!

Maısara Baltanyń qoltyǵyna tyǵyla túsip, búrisip barady. Mynaý qoltyq, mynaý keýde, mynaý keýde ishindegi azamat ýádesi endigi tirliginiń berekesi, qorǵany, tiregi eken. Saqtaı alsa, ustaı alsa, qadirleı bilse bastaǵy baq, ishtegi baqyt uzaǵynan, uza-ǵy-nan súıindirer edi-aý.

"Qoı, bu jatysym ne? Tamaq isteıin".

Ornynan tura berip, qaıta eńkeıdi.

— Ári qarashy, Balta!.. Kıineıin dep edim...

Balta mıyǵynan kúldi. Kelisti de teris aınaldy.

"Munen uıalady, á! Uıalǵany jaqsy... jaqsy-aq! Áıtpese... Uıat bar jerde syılasý júredi. Uıalǵany jón eken. Men she?.. Áı, buryn-sońdy jasamaǵan qylyq jasadym. Túk kórmegendeı qutyrynyp... Áý, men ony súıem ǵoı... súıem. Maǵan Maısaranyń kúlgeni de unaıdy, jylaǵany da unaıdy".

YSHİNSHİ TARAÝ

1

Bektemir Qoblandyny kóndire almaı mysy qurydy. Endi áıeline japaq-japaq qarap: "Áı, sen de birdeme aıtsańshy!" deıtinin únsiz bildirdi.

— Bektemir-aı, osy seniń keıde bostan bosqa qyrsyǵyp qalatyn mineziń-aı! — dep Aıǵansha keıidi. — Qyz emes kirgen-shyqqanyn ańdıtyn. Soqtaldaı jigitti qashanǵy úıde qańtaryp ustaısyń. Áne, murty qıaqtanyp, boıy ózińnen basyp ozdy. Endi bireýdi ertip kelip, qolyma kelin ǵyp túsirip berse, odan ózgeni qaıtem.

— Túý-túý-túý, aqyly qysqa shirkin! Men bala dep óbektep otyrǵandaı... Men Qoblandyjannan andy qyzǵanady dep peń. Árıne, dalanyń taǵysy desek te, búginde kıik baıǵusqa da kún joq. Tórt aıaqtydan góri eki aıaqty bórisi kóbeıip tur ǵoı.

Bektemir lajy quryp bosaǵaǵa sylq etip otyra ketti. Qoblandy kókesiniń búgingideı moıyǵanyń kórmep edi, júregi shym etip, túzeldi.

— Kóke, esik aldynda otyrǵanyńyz ne?

— Balam-aý, esigi ne, tóri ne. Aıaǵym bylǵanysh bolǵan soń...

Kóz qıyǵy balasynan aırylmaıdy.

Qoblandy tiksindi. "Araq ishkennen saý ma? Tatyp almaýshy edi ǵoı. Sonshama nege jalyndy. Ańǵa shyqqanymdy jaqtyrmaı otyr. Buryn ondaıy joq edi. Qaıda bardyń, qaıdan keldiń demeıtin. Turǵan aǵa qandaı azamat kisi! Ózi baıańdama jasamaq. Kolhozshylarǵa kishigirim toı jasap bermek... Árıne, ańshylyqtyń óz jeligi bar. Qutyrynyp qyzynyp ketkenińdi baıqamaı qalasyń. Biraq, jazyqsyz janýardy bosqa qyra beretin brakoner emespiz ǵoı. Turǵan aǵanyń ań aýlaýǵa ruhsat etilgen lısenzıa qaǵazy bar.

Al, kókem... Kókeme tap búgin birdeme kóringen. Myna otyrysy ne jetim baladaı mólıip. Tipti menen kózin aıyrmaıdy. Nege sonsha qadaldy eken? Adamǵa yńǵaısyz bolatynyn sezbeı me. Ózine bireý dál osylaı qadalyp qarasa, qaıter edi?"

ish bolsa, etigińizdi sheshińiz. Qane,

— Kóke, báribir myna otyrysyńyz unamaıdy. Aıaǵyńyz bylǵanysh bolsa, etigińizdi sheshińiz. Qane, tartyp jibereıin.

— Joq, joq! Qoblanjan, qolyńdy bylǵama. Qazir syrtqa shyǵam. Sonymen barasyń ǵoı?

— Ia. Turǵan aǵaǵa ýáde berip qoıǵam.

— Aıǵansha, anaý sıyr nege ókirip-baqyryp ketti. Shyqshy, barshy!

— Ol nemenege ókirip-baqyrady? Men túk estisem buıyrmasyn, — dep kópirte jaqqan sabyndy qasyna edenge qoıyp, áıeli astaýdaǵy kirin saldyrlatyp jýyp ala jóneldi.

— Beý, Aıǵansha! Býynyp ólip bara ma, otyryp aldyń ǵoı.

Aıǵansha kúıeýine jaqtyrmaı qarap, ernin sylp etkizdi. Biraq sózin eki etken joq. Qolyn aljapqyshyna súrtip, alaqanynyń syrtyn shońdanaıyna tósep uıyńqyrap qalǵan aıaǵyn aqsaı basyp shyǵyp ketti.

Qoblandy jol qapshyǵyn toltyryp, endi salmaqtaı ustap turǵan, ákesi daýsyn kenedi.

— Qoblanjan... — qyryldaǵan úni kómeıinde býlyqty.

— O ne, kóke? — Qoblandy túgel denesimen buryldy.

— Qoblanjan, sen anaý Maqannyń shıkiligin biletinińdi bireý-mireýge aıtpap pediń? — Jaı suraý emes ákesin qatty qobaljytqan suraý ekenin qany qashqan óńinen anyq tanydy.

— Joq! Tek Turǵan aǵaǵa shet jaǵasyn jetkizgem.

— Turǵan birtoǵa, durys adam. Oǵan senýge bolady. Biraq "adam alasy ishte" dep... Syrttan kelgen, syryn m.i qoıǵan joqpyz... — Bektemir edenge alaqanyń tirep, ornynan túregeldi. Qazir ǵana jany jaılanǵandaı júzine qan júgirdi. Balasyna ıyqtasa janasty. — Shynynda boıyń biraz bar eken, Qoblanjan.

Shesheńniń súıingenindeı ekensiń. Kelin túsirip berseń... Álgini... Maqan haqysynda tisińnen esh adamǵa shyǵarýshy bolma. Saq bol, balam.

Qoblandy aq tisterin kórsete aqsıa kúldi. Kúlgen ulynyń bir kezdegi búldirshin pishini qaıtalanyp Bektemirdiń kóz aldyna elestep tura qaldy. Kún ıisi sińgen kekilden emirene súıýdi unatýshy edi. Sol ádeti ustap ketti me, Qoblandynyń basyn tóbeden basqan alaqanymen ıip ákelip, mańdaıynan uzaq ıiskep súıdi.

— Áý, kóke-aý, meni búgin kórgendeı... — Qoblandy yńǵaısyzdana sál bulqyndy. Biraq ol da áke ernin saǵynǵan ba, shimirkengen denesiniń ysyp ala jónelgenin sezdi. Sezdi de, ákesin qushaqtaı aldy. — Kóke!..

— Bar! Bar endi, balam! — Bektemir qolyn bosatyp, ulynyń ıyǵynan jaılap ıterdi. — Jolyń bolsyn. Qanjyǵalaryń maılansyn!

Osy kezde syrttan tasyr-tusyr etkizip Alpamys tentek kirip keldi. Erkelep aǵasynyń moınyna asyldy da, qyńqylǵa basty:

— Aǵataı! Meni de ala ketipi! Ala ketipi, aǵataı! Iá, ma? Ertip ketesiń be?

Bektemir Alpamystyń tý syrtynan ózine tartty.

— Bolmaıdy, balam! Sen áli kishkentaısyń. Ań aýlaǵan adam alysqa ketedi. Kúndiz-túni júredi. Sharshaıdy, shóldeıdi. Onyń ústine myltyq atylady...Baıqaýsyzda... — kilt úni óshti. Kún uzyn keýdesin kernep, janyn mújigen bar kúdigi osy tars-turs atylatyn kóp myltyqtyń baıqaýsyz oqtalýy edi adamǵa. Qaı adamǵa, qalaı, kim sóıtedi — onda jumys joq.

Alpamys qyńqyldaǵanyń qoısa bala bola ma, ári erke tentek atana ma, ákesiniń qushaǵynda aıaq-qoly tyrbańdap jatyr.

— Iá saǵan kishkentaı! Keshe Asqardyń úıinen qara ketpendi ákel dep jumsaǵanda meni úlken boldy degensiń. Men úlkenmin. Iá, aǵataı, men úlkenmin, á. Áneýkúni maǵan Gúlbadan táteı "Mıshka kosolapyı" shokolad konfetin bergende, "oı, Alpamys, sen tipti dókeı jigit bolypsyń" dedi ǵoı.

Qoblandy aıaq astynan júdeı qaldy.

Ákesi men inisiniń daýy qulaǵyna ener emes.

"Gúlbadan nege úıinen shyqpaı qoıdy? Álde maǵan ókpeledi me? Ókpeletken jerim joq edi ǵoı".

Syrttan shelegin saldyrlatyp sheshesi keldi. Qoblandyjan-aý, shyqsańshy! Analar mashınamen esik aldynda kútip tur ózińdi.

Qoblandy oıynan tez sergidi.

— Qazir, apa! Alpamys, Áı, batyr, sen úlken boldyń. Endi erkelikti tasta. Kókeń jumystan sharshap keldi. Al sen moınyna minip alypsyń. Aıamaımysyń kókeńdidi!

— Aıaımyn. Dáý bolǵanda kókemdi ózim arqalap júrem. Al, sen meni ertkiń kelmeıdi. Asqardyń aǵasy Asqardy ylǵı qasynan tastamaıdy. Ylǵı kabınasyna otyrǵyzyp alady. Al, aǵataı, sen meni traktoryńa eki-aq mingizdiń. I to togda, kogda bylo grázno. Do shkoly mená dovez.

— Áı, Alpamys, sen nege oryssha sóılep kettiń. Biz senimen qazaqsha sóılesip turmyz ǵoı. Álde sen myna kókeńdi, apańdy syılamaısyń ba? — dep Qoblandy kótere bergen qapshyǵyn qaıtadan jerge qoıdy. Qaladaǵy qazaq balalarynyń óz tilin bilmeı oryssha sóıleıtinderin kórgende qarny jaman ashatyn. Endi baıqasa, óz tilin umyttyrýǵa balalar baqshasy-aq qatty áser etedi eken. Kolhozdyń balalar baqshasyna barǵaly osy Alpamys qoıyrtpaqtap sóıleıtin ádet taýyp aldy. "Dál osy balabaqsha tárbıesindegi ana tilin úıretý máselesin komsomol jınalysynyń kezekti bir otyrysyna salsa bolady eken" degen oı keldi.

— Tamaǵyń jetkilikti me, balam?

— Jetedi, apa.

— Al onda jolyń bolsyn, qulynym. Balaǵa sýyq Aıǵansha jasamaǵan ádetin jasap, Qoblandynyń eki betinen qos alaqanymen qysyp ustaı aldy da, tómen eńkeıgen ulynyń mańdaıynan qadalyp súıdi. Bektemir teris aınalyp ketti. "Ekeýmiz birdeı qaıdaǵyny qaıdan shyǵardyq búgin? Balanyń kóńilin jasytyp... Áı, anasy ǵoı. Ana kókirek emirense nesi bar. Áli kúnge apamnyń ernin ańsaımyn". Qoblandy kúldi.

— Apa, búgin kókem ekeýińiz súıýdiń tup-týra bir jylǵy normasyn oryndadyńyzdar. Endeshe, men myna tentekke úlKeńdik kórseteıin. Kel, eı, beri kel, Alpamys! Qane, betti ákel!... Endi ana betti!.. Muryndy!.. Mańdaıdy!.. Al, endi sen men kelgenshe qozy-laqqa qarap, qolqanat bol.

Alpamys syqylyqtady.

— Pále, aǵataıym bizdiń úıde laq bardaı-aq, qozy-laq deıdi. Laq túgil eshki joq.

— Kelistik pe, Alpamys?

— Iá, aǵataı...

Qoblandy qaırylyp qaramaı esikti sart japty.

Únsiz qalǵan áke-sheshesin Alpamys tentektiń óksigeni eleń etkizdi.

— Áı, nege jyladyń?

— Ne boldy?

Alpamys eki kózin suq saýsaqtarymen suqqylap, betiniń shańyn ezip tastady.

— Aǵataıy-y-ym, ylǵı aparam deıdi... Sonsoń aparmaıdy-y-e. Taǵy da jalǵyz tastap ket-ti-e...

Bektemir balasyn baýyryna basyp, mańdaıynan sıpalaǵanda, Aıǵansha maı quıryqtan shapalaqpen salyp-salyp jiberdi.

— Joqtan ózgege jylap... Basyńa kóringirdiń beıýaqta suńqyldaýyn! Álgi ekeýiń osyny erkeletip jaman úıretken, — dep kúıeýine de tıisip ótti.

Bektemir lám degen joq. Enjar tartqan kúıi ishiniń tirek qursaýy túgel bosaǵandaı opyrylyp bara jatqan bir kúırektik baryn sezdi me, tis jaryp til qatsa, óziniń de baýyryndaǵy balasynan beter aǵyl-tegil eńireı jónelerin uqty.

— Anaý Súımenqul kimniń shikiresi edi. Shirenip bolyp qapty álden-aq. Amandassam, teris qaraıdy pushyq ıt. Sony kim eritti eken. Adam sıqy joq kisápirdiń. Árkimge bir sháýildeı berýshi edi, Maqan qarǵybaý taǵyp, endi kolhozshylarǵa arsyldataıyn dep júr me eken?

Astaýyna qaıta otyra berip, Aıǵansha bul nege úndemeıdi degendeı kúıeýine burylyp bir qarady da, ernin sylp etkizdi.

Bektemir áıeliniń keıde jurttyń túsine de kirmeıtin keı jaǵdaıdy op-ońaı aıta salatyn minezine qaıran. Oılanyp ta jatpaıdy. Arsy-gúrsi sóz arasynda aqtara salady da, artynsha-aq sol pikirin ózi de umytyp ketedi.

"Rasynda da Maqan Súımenquldy basqalarǵa qus qyp salaıyn dep júr me eken? Súımenqulda pir joq. Kesip alsań qan shyqpas naǵyz kisápirdiń ózi. Maqan ekeýi qosylsa, áı, odan ári keliser. Ekinshi Naımanqul bolar. Qaıda, Naımanqul sodyr shoqpar ǵana. Súımenquldyń qanypezerligi ǵalamat. Týǵan sheshesin tik turǵyzyp qoıyp baýyzdaýdan taısalmaıdy ol. Naımanqul Súımenqul dep ekeýiniń attarynyń uqsap qosylǵanyn qarashy. Beker jiberdik-aý Qoblanjandy. Etegine oralyp jalynyp-jalbarynsam, kóńilimdi qaldyrmas edi. Qoblanjan sondaı. Ańqaýlyǵy da bar. Biraq jany taza".

— Kókesi-aý, andaǵy tentegiń uıyqtap qalypty ǵoı, — degen Aıǵanshanyń daýsy jumsaq estilse de, búgingi mazasyz oılardyń shıyrynan sýyryp aldy. Buryn "kókesi" demeıtin. Álde qartaıa bastaǵandary anyq bolǵany ma. Qartaıýdyń aýly alysta emes pe áli. Elýge de jetken joq. Oǵan bes jyl bar. Biraq "kókesi" deıtin jyp-jyly at qoıdy-aý. Nesi bar qos qulynynyń ákesi. Qoblandy men Alpamystyń arasy on bes jas. Aıǵansha Qoblandy týǵannan keıin qatty aýyryp, on tórt jyldan keıin ekinshi ret qursaq kótergen. "Búkil batyrlardy jınaı ber, Bektemir! Endi bir on jyldan keıin Qambardy ákelińder!" dep Esken qurdasy qoımaıdy. Árıne Bektemirge salsa Er Tarǵyndy, Oraqty shubyrtar edi-aý. Aıǵansha shirkinniń densaýlyǵy kótermeıdi. "Já, bergeninen jarylqasyn. Osy ekeýi aman-esen júrse, Bektemir dúnıeniń basqa asylyna talaspaıdy. Qaıtedi olardy. Maqan deıtin jer táńirisi" shyǵyp tóbesinen toqpaqtap otyrsa da, myna eki qulynshaǵy kóz aldynda turǵanda jalǵannyń jaryǵyna jeter ne bar. Táýbeshil kóńildiń berekeni kez kelgen nárseden taba qoıar yrzalyǵy joǵalmasyn. Ol joǵalsa, pendeniń ashqaraq dámesi aranyń apandaı ashyp, qomaǵaı ishtiń qurdymyn bir toltyrtpaı jalaqtap jalmaýyzdanyp biter. Anaý Maqan, Berden shirkinderdiń tirligi sol. "Asap qalaıyn, tistep qalaıyn, tyrnaǵymdy ilindirip qalaıyn" deıtin jyrtqyshtyq adal men aramdy talǵatpaıdy. Qoı, olar ózimen ketsin. Áı, ózimen ǵana tynysh kete qoısa, qudaıyńa ma, qudaıdaı sıynatyn ishtegi qudiretińe me qulshylyq etpeısiń be. Olar qoımaıdy ǵoı, qalmaıdy ǵoı sońyńnan. Suǵyn qadap, soıylyp kóterip, ári tonaıdy, ári talaıdy. Ári kirpigińdi do qımyldatqyzbaı kiriptar etip, diliń men tilińdi kesip tastaıdy".

Bektemir aýyr kúrsindi.

* * *

Haırolla asyqtyrdy.

— Bolsańdarshy! Áı, Naımanqul! Kóniń kópkir-aý, úıińnen shyqpaı jatyp úńireńdep qalǵanbysyń. Ýaqyt ótip barady. Dál qazir qımyldap qalmasaq, aqbókender jataǵynan basqa jerge aýyp ketedi.

Turǵan qorjynynan taǵy bir kókmoıyndy sýyryp aldy da, Súımenqulǵa ustatty. Haırollanyń kózi alardy.

— Áı, Turǵan! Sen mynalardan da ótken aqmaq ekensiń ǵoı! Oıbaı-aý, iship alǵan adam ań ata alýshy ma edi. Toqta, Súımenqul! Ashpa endi ańdaǵyny, — dep qolyn sozyp bótelkeni julyp almaqshy bolyp edi, Naımanqul bileginen salyp kep qaldy. — Oıbaı, qolym, qolym syndy! Myna dúleı qaq bóldi! — dep qaqsap ala jónelgende, Naımanqul úndemes jannyń ádetimen búkil denesin selkildete keńk-keńk kúldi.

— Saspa, Turǵan! Qudaıyńnyń aldyna da bararsyń. Sonda kórermin ne degenińdi! — dep Haırolla qaıta quıryq basty. Tórt ydysqa ǵana araq quıǵan Súımenqulǵa mólıe qarap, ústi-ústine qaqyryndy. Anaý Haırollanyń qaqyrynǵanyń estimegendeı, ózin kórmegendeı álpet tanytyp, ydystardy Turǵannan bastap Qoblandy men Naımanqulǵa ustatty da, tórtinshisin ózi aldy.

— Quı! Qalǵanyn Haırekeńe túgel quı!

Haırolla Turǵanǵa rıza bop, bas shulǵyp qaldy.

Qoblandy aýyz tıdi de, stakanyń qara jerge tóselgen gazettiń ústine qoıa saldy. Seriktes tórteýdiń ár qıly minez-qylyqtaryn burynnan bilem dese de, bul asha qoımaǵan jumbaq qyrlary áli de mol eken. Ásirese Qoblandyny "Turǵan aǵasynyń" túsiniksiz áreketteri qatty qaıran qaldyrdy.

"Araqqa áýes eken-aý! Qorjynyńa tek araq salyp ákelgen be, mine, úshinshi shynyny ashtyrdy. Partkom sekretary emes pe? Araqqa ózi cyapca, bylaıǵy jurtqa ne joryq. Mynaý Haırolla buǵan nege dikildeıdi?

"Qudaıdyń aldyna barǵanda kóresiń" deıdi. Qudaıy Maqan ba? Sonda Turǵan aǵa da osylardyń jemtiktesteri bolyp shyqqany ma? Súımenqul túpsiz quıma eken ǵoı. Shıshalar qolyna tıgen soń ózine basa-basa lekildetedi. Áı, "adam alasy ishte" degen ras bolǵany-aý. Turǵan aǵa, Turǵan aǵa..."

Turǵan aǵasy bul kezde tórtinshi shynyny Súımenqulǵa qaraı domalatyp tastap, Qoblandyǵa shanshylyp otyr edi.

— Nege alyp qoımadyń, Qoblandy shyraq?

— O-o! Bul komsomolıa ishpeıdi. Jastardyń naǵyz ıde basshysy! Araq kórse, anadaıdan qashady. İshpe, ishpeı-aq qoı, ıdeınyı paıǵambarym! Osy arada eki komsomol otyr ekenbiz. Seniń úlesińdi ózim-aq oryndap tastaýǵa tyrysam ǵoı. Áıtpese komsomol degen atymyzdan uıat-taǵy! — dep qarq-qarq kúlgen Súımenqul kesek etti aýzyna tastap jiberip, kómeılete shaınaǵanda, eki qulaǵy shyqshyt qýalap, bılep ketti.

— Turǵan aǵa, ańǵa shyqtyq pa, araq ishýge keldik pe túsinbeı otyrmyn.

— Qoblandy shyraq, sen túsinbeıtin nárse kóp qoı. Qaısybirin túpteı beresiń, — dep Turǵan ózgergen únmen aıaǵyn kósile bergende, Naımanqul basyn shulǵyp keńk-keńk kúldi.

Bul jigitimizdiń jattandy úgiti daıyn turady. Byltyrdan beri, bizge hatshy bolǵaly, qulaǵymyzdyń quryshyn jep bitti, — dep Súımenqul bótelkeniń aq qańyltyr qaqpaǵyn tisimen tistep ashyp, túkirip tastady. — Ózine qımaǵandy ózgege de qımaıtyn naǵyz syǵyr emes pe. Osylardy qara jer qalaı kóteredi eken?

Haırollanyń álgindegi ishken araǵy jandy jerine túsip ketken be, múlde jýasyp, endi araqqor jannyń ańdyǵysh ádetimen Súımenquldyń qımylyn baǵyp qapty.

Turǵanǵa serikteriniń ishkeni, siltep ishkeni qajet. Mac adamǵa Syrdyń sýy sıraǵynan kelmeıtini belgili. Ne bolyp, ne qoıǵanyń bilmeıtini óz aldyna, tasqa jumsasań, taý ákeletin elpildektigin qaıtersiń! Búgin túnde jasalatyn "jumysty" osylar tyndyrarda "obal-saýap" deıtin oı qozǵap, qol baılar bógetti elemeıdi de. Al Qoblandynyń tiksine qalǵany, árıne qolaıly emes. Áı, biraq birer saǵattyq ǵumyry qalǵan "ádiletipil" shirkinniń ózi kim, sózi kim.

— Súımenqul, bizdiń Qoblandy ózińdi ábden ıyqtap tastaǵan-aý, shamasy. Baıqaımyn, tipti betine týra qaraýǵa da taısaqtaıtyn tárizdisiń.

Súımenqul sazardy. Mashına farynyń sarǵysh jaryǵynda kózinde kókshil ot tutandy. Gazet ústinde jatqan pyshaqty oń qolyna qysyp, bir túıir etti shanshyp aldy da, aýzyna tyǵyp jiberdi. Uzaq shaınańdamaı, tórt-bes tolǵap, qylǵyna jutty.

— Qyrshańqy emes pe bul. Sý patshasy Súleımen de osy. Tóbeme quı ǵana qazbady, basqasyn túgel jasady. İshsem — ishti dedi. Sóılesem — bósti dedi. Júrsem — izimdi ańdydy. Kóktegi qudaıym da osy boldy. Jerdegi qumaıym da osy Qoblandy boldy! — degende shyqshyty júgirip ketti.

Turǵan basyn shaıqady.

— Oý, Qoblanjan-aý, baı bolǵan adam baqyryp bola ma degendeı seniń onyń jaramaıdy. Árkimniń sońyna túsip, qaraýylyn qydyńdatyp qoısań — ishkeni boıyna tarar ma. Mynaý bizdiń sosıalısik qoǵamdaǵy baǵa jetpes, eń qymbat zattyń ne ekenin bilesiń be? — dep kózderin shuqshıtty. — Bilmeısiń.

— Árıne, bilmeıdi! — dep Súımenqul qosarlandy.

— Eń qymbatty nárse — adam! A-da-a-am! Al sen, joldas komsorg, sol adamdy qýyrshaqqa aınaldyrmaq bolǵansyń. Taǵdyryn ýysyńda ustamaqshy bolǵansyń!

Qoblandy myrs etti. Sózi kóp, tyndyrary joq basshylardyń nege kóbeıip ketkenin buryn túsinbeýshi edi. Osyndaı kózboıaýshylyǵyn, surqıa aramzalyǵyn, arandatýshylyǵyn búrkeý úshin kólgirsıdi eken-aý.

— Mynaý nesine jetisip kúledi, eı? — Súımenqul ashý býǵandaı selkildeı bastapty.

— Senderge kúlem.

— Nemene biz artymyzdy ashyp otyrmyz ba?

— Ony ashsańdar, túk emes qoı, men senderdiń sasyp, byqsyp ketken ishterińdi kórdim.

— Sasyp, byqsyǵan bizdiń ishimiz be?

— Dál solaı, Súımenqul!

— Sonda aramyzdaǵy jalǵyz áýlıe, jalǵyz tazamyz sen boldyń ǵoı?

— Iá, tazań menmin. Sondyqtan janym da, tánim de senderden alapes kórgendeı jıirkenedi.

— Oý, mynanyń tili de, túgi de tikireıe bastapty. Kádimgideı shaqyldaıdy ózi — dep Súımenqul aldymen Turǵanǵa, sodan keıin Haırolla men Naımanqulǵa kezek-kezek kóz toqtatty. Turǵannyń kirpik qaqpaı qarsy qadalǵan túrinen des alǵandaı eńselenip edi, qyryq jylǵy ashtan kelgendeı sýyq etti eki tanaýyn shýyldata qarbyta asaǵan Naımanquldy, dirildegen qolymen qysyp alǵan stakanyna úńilgen Haırollany kórgende qabaǵy salbyrap túsip ketti.

— Túgim deneńe qadalǵandaı shorshydyń ǵoı. Qadalsa, qadalar áli, — dep Qoblandy aıylyn jımady.

— Má, endeshe!

Súımenqul umtylyp judyryq siltegen. Otyrǵan boıy jalt bergen Qoblandy ekpinimen etpetinen túsken Súımenquldy jelkeden búrip kóterdi de, shyqshytynan soǵyp jiberdi.

— Qoı, eı, Qoblandy! Óltiremisiń? Naımanqul! Shaınańdamaı aıyrsańshy. — Turǵan quıryǵymen shańdata keıin jyljyp, bezek qaqty.

Naımanqulǵa keregi tóbeles. Qonyshynan bir ketpeıtin qamshysy ysqyra sýyldap Qoblandyny da, Súmenquldy da osyp-osyp tústi.

— Qap, ákeńniń ǵana aýzyn... Myna dúleı kimdi uraryn bilmeıdi eken ǵoı! — Qylǵynǵan Súımenqul janushyra túregelip Naımanquldyń qolyna jarmasqanda, qarýly erkektiń tizesi eki butynyń arasynan saq ete qadalyp, Súımenquldy domalatyp túsirdi.

Haırolla qolyndaǵy araǵyn shashala-qaqala simirip, endi anaý aıaq astynda qalyp bara jatqan bótelkeni bas saldy. Mashına jaryǵyna tosyp qarap edi, onsha tógile qoımapty. Ydysyna tóńkere quıdy. Ydysyndaǵyny jalma-jan kómeıine lekildetti.

— Já, já! Qoıyńdar endi. Áı, bátshaǵarlar aýyzdaryńa tıdi degenshe, judyryqtaryń júgirip ala jóneledi-aý. Araq ishý mádenıeti joq senderde Jastarda. Araq ishýdi ábden maqtan kórip, ý-shýı etteriń úırenip ketken. Naımanqul, jına! Áı, men myna dastarqanyńdy jına deımin, esýas-aý! Súımenqul! Áý, kóter basyńdy! Óı, ez neme! Topshysy qıylyp top etip aspannan qulaǵan qaraqustaı qıralańdaýyn. Qoblandy, sende de bar. Basyńnan sóz asyrǵyń kelmeıdi. İshken adammen ustasqanda ne túsedi.

Áı, Haırolla! Haırolla deımin! Qap, myna ıt ábden meldektegen eken. Endi motosıklge kim minedi? Kıiktiń aldynan kim qaıyrady? — Turǵan keıidi. Ornynan turyp, shań-shań quıryǵyn qaqty.

Súımenqul kóterilip, kıreleńdeı basyp baryp, mashınanyń býferine súıendi. Naımanqulǵa óshige qarap ótti de, Qoblandyny ákeden jibere sybady.

— Áı, sen nege ákireńdeısiń! Kimge qol jumsaısyń, sen kirme! Onan da súıegi qaıda qýrap qalǵany belgisiz atańnyń molasyn izdeseńshi.

— Súımenqul, jeter! Doǵar sózdi! Anaý ıttiń ústine sý quıyp jiber! Ólerdeı iship ákesiniń quny ketkendeı ne kórindi eken! — dep Turǵan qaıta shırady. Ózine keregin jasady. Súımenquldyń Qoblandyǵa ishi jibimek túgil, endi atarǵa oǵy joq. Anaý Naımanqul dúleı qamshysyn ońǵa da, solǵa da siltep sál asyńqyrap ketti. Degenmen dittegen tustan dál shyqty. Áli de Súımenquldy qaıraı túsý qajet. — Áı, Qoblandy! Sen aǵany, úlkendi syılaıtyn qazaq saltyn umytqanyń qalaı?

— Ne isteppin?

— Ne isteppin dep, jarqynym, ádeıi túk bilmegensımisiń? Álde keýdeńniń tesigi joq biteý me ediń? Súımenquldyń senen birer jyl bolsa da jasy úlken emes pe? Qol jumsaǵanyń qalaı?

— Siz, Turǵan aǵa, sonda maǵan mynaý sodyrdyń judyryǵyna betimdi qabat tos demekpisiz? — dep Qoblandy kúıinip ketti.

— Óı, sodyr dep... Tilińdi tarta sóıle! — Súımenqul Turǵandy arqalanyp qaıtadan qahar shaqyrdy.

— Tartpasam ne isteısiń?

— Tap túbinen kesip tastaımyn!

— Judyryq ıiskegen men be, sen be, Súımenqul?

— Qysqart endi! Tekesingen ekensiń, tartqyzyp jiberem!

— Oıdóıt bir kók qaqyratyp, jer titirentken myqty! — Qoblandy bir ezýden búlik kúlkini búlk etkizdi.

— Shyraq! Tym kerdeńdeme. Súımenquldy beker búlindirme. Seniki teris. Qolyńdy jumsaǵanyń azdaı, endi tilińdi túırep tursyń. Ábden ıyǵyna shyǵyp alyp júndep qalǵan ádetińdi jasama. Jasatpaımyn men!

Súımenqul kádimgideı senip qalyp, bilegin sybana bastady.

— Iyǵyma shyǵyp alǵany ras. Kún kórsetpeı barady. Qashanǵy berem. Joqtaýyn bir-aq aıtqyzaıyn tap qazir! — dep umtyla bergende, Turǵan arashalaǵan bolyp ustaı aldy.

— Áý, Súımenqul, ózińdi esti jigit pe dep júrsem... Tentekti tentektikpen jóndeýshi me edi. Qoı, bosqa arandama. Árıne, ishińe qan qatqanyń bilem. Nege qatpasyn, únemi aldyńdy keskesteı berse... Óziń sondaı týrashylsyń. "Ádilet!" dep keýdeńdi jalańashtap qarsy shapqanyńdy talaı kórip, aıyzym qanyp júretin. Komsomol jetekshisine naǵyz laıyq kandıdatýpa sen be dep qaldym-aý. Qaıtesiń bylǵanyp. Bar, anaý Haırollany sý quıyp "tiriltip" al. Tań atyp ketse, kıikte joq, ań da joq.

Súımenqul maǵurlandy. Partorgtyń kózine tústi. Mine, óz adamyna aınala bastady. Mynaý bir kezde dúrildep shyqqan Qoblandynyń árýaǵy men aıbyny qaıtyp, týy jyǵyldy. Jyǵylmaı... partorg ony emes buny komsomol jetekshisine uıǵardy ǵoı. Árıne ishte jatqan kekti Súımenqul bir qaıtarmaı qoımaıdy. Ekeýiniń juldyzdary týǵannan qarsy! Túbinde biri ólip, biri qalady. "Óledi?!" Áı, mynaý oı qaıdan sap ete qaldy?! Qıturqysy bar dese de, nege baǵyn synam kórmeıdi? Onyń ústine búgin kókte atys, jerde atys qym-qýyt bastalyp ketpeı me. Sapyrylysqan oqty kim baqylap jatýshy edi.

Súımenqul sátte ózgerdi. Bulaqtan shelekpen sý ilip aldy da, Haırollanyń tóbesinen sorǵalata quıdy Jaǵasynan julqyp-julqyp qaldy.

— Haıreke! Haırolla!..

— A-a! O ne? Keldik pe?

— Turyńyz! Ketemiz!

Haırolla es jıdy. Sýdan shyqqan tóbetteı silkindi. Betiniń sýyn jeńimen súrtip tastap muzdaı sý qaryǵan denesin selkildete ıyǵyn qýshıtty.

Naımanqul mashınasyn ot aldyrdy.

— Al, motosıklge kim minedi? Haırolladan qaıyr joq.

Súımenqul taltańdaı basyp, aýyrsyna qabaq túıdi.

— Mynaý dúleı neme... jaryp jibergen ǵoı deımin, qaqsap áketip barady.

— Qap! Óńsheń shirik!

Qoblandy til qatpastan motosıklge bettedi.

— Áı, bala, abaıla. Tormozy onsha ustamaıdy, — degen Haırollanyń tisi tisine tımeı saqyldady.

* * *

— Áne! Áne kórindi!

— Qoblandy, sen anaý tustan oraǵytyp baryp, aldynan shyq. Qap! Yrǵatylyp otyryp almaǵanda túnde dál ústinen túsedi ekenbiz! — dep ókingen Turǵan ilgerige enteleı qarady. — Qarasy biraz. Úsh-tórt júz shamasyndaı bolyp qalar.

Shashyraǵan kúnniń qyzyl jaryǵy qaraqońyr dalanyń shyǵysyn túgel boıap tastapty. Mıdaı jazyqtyń ústin kókteı qýalap, alakeýimdi batysqa qaraı tyqsyryp barady. Áne, kókjıekten domna gornyńyń shoıyn aǵatyn óńesh-kózindeı dóńgelenip Kún qyltıyp edi, qyzyl túske malynǵan oıdym-oıdym bulttar aspanda jentektele qaldy. Álgi óńeshten atqylaǵan qoqys pen kokstaı kólbeı jarysqan qyzylkúreń sáýle dalany tegis jaýyp ketti.

— Qap! Kıikter úrikti-aý! Endi mańaıyna da jolatpaıdy! Qoblandy qaı bir ańshy edi!

— Motosıklge otyrysy da ep-ersi eken, — dep Súımenqul Turǵandy qoshtap, yrq-yrq kúle bastap edi jaqtyrmaı kózimen túırep ótti.

— Onda óziń nege otyrmadyń? Bireýdi jamandaýǵa jetkizbeımiz-aý. Haırolla, áı, sen áli ońala almaı kelemisiń?

— Shirkin bir bas jazar jarty-aq stakan aq maǵanbet bolar ma edi, — dep anaý ýhileı tústi.

— Endigári sendermen jolǵa shyqsam ba!

— Qozǵaldy! Dúrkiredi! — Súımenqul aıqaılap jiberdi. Kúnde kórip, kúnde aýlap júrse de, ańshy qaýymynda ǵana kezdeser áserlengish kúımen qos tanaýy jelbirep, kózderi dóńgelenip ketipti. Yndyny aýǵany sonsha, kabınanyń ústine jatyp alyp, kóz ushyndaǵy qybyrlaǵan aqtańdaqtarǵa vıntovkasynan eki-úsh oq jiberdi.

— Áı, aqymaq! Túý-túý! Oqty shyǵyndap, oqty shyǵyndap bosqa. Tıgize almasań, jaman yrym bastama. "Qandy basyń beri tart!" degendi de, qudaı biledi, sen bala, aıtqan joqsyń! — dep Haırolla "tirilip"alǵa qaraı moınyn sozdy.

Jer-besiktiń eń ejelgi tirlik ıesi, sonaý, sonaý muz dáýirinde ómir súrgen mamonttardyń zamandasy kıik (aqbóken, saıǵaq) Brıtanıa araldarynan bastap, Aláskaǵa deıingi eki aralyqta salbyraǵan tumsyqtaryn jelge tosa yńyrana mańyrap qoıyp, ersili-qarsyly dúrkireıtin de jatatyn. Osydan úsh-tórt ǵasyr buryn búkil qazaq, qalmaq dalasyn, Ýkraına men Rossıanyń ońtústigin mekendeıtin janýarlar on toǵyzynshy ǵasyrda túgeldeı derlik quryp ketýge aınalǵan edi. Eti dámdi degen ashkózdilik tilsiz shirkinderdiń obal-saýabyna qaratpady. Múıizi keremet shıpaly qasıetke toly eken degen pikir jas-kárisine de qaratpady. Sol kezde ushy-qıyrsyz dalamyzdan ǵana jyl saıyn myńdaǵan jup múıiz Qytaıǵa astyrtyn jóneltilip otyrǵan kórinedi.

Tyqyr júndi, jińishke sıdań aıaqty, tumsyqty úlken basyn jerden kótermeıtin botakóz janýar kúı tańdamaıtyndyqtan tez ósip-óngish. Biraq amal ne, sońǵy kezdegi brakonerlerdiń áreketi qastandyqtyń naǵyz shegine jetken áreketine aınalyp ketti ǵoı. Jyl saıyn eki júz myńnan asa kıikti qyryp salatyn toıymsyz ańshylar kún saıyn, tún saıyn mashınalaryn arqyratyp, motosıklderin júıtkitip, tars-turs atylǵan myltyqtarynyń daýsyn dalanyń tus-tusynan úzdiksiz jalǵap, elsiz túzdi qan sasytyp jibergen edi Jer-ananyń tósin qyzyl qanmen jýǵan edi.

Áne, taǵy bir ańshylar toby qan tolǵan kózderine kıikten basqa eshteńe kórinbeı tańǵy dalanyń talmaýsyraǵan uıqysyn mashına gúrilimen, myńdaǵan tuıaq dúbirimen bólip, ólim... ajal ańsap, quıyndatyp kele jatyr.

Qoblandyny da sondaı esten tandyrar esirik jelik býǵan edi. Dalanyń oı-shuńqyryna, buta-túbirine qaramaı, gazdy aıaýsyz buraı berip, jyldamdyǵy júz kılometrge jaqyndaǵan motosıklin anaý tutasa jóńkigen aýmaqty qyzylsary tolqynǵa — kıik tabynyńa kese kóldeneń buryp, baryldatyp keledi.

"Qutylyp kete almaısyńdar! Qutylmaısyńdar! O- ho-ho-o-oý!"

Tańǵy dalany basyna kótere bar daýsymen aıqaı saldy. Tańǵy dalanyń álgindegi tymyq tósinen esilip shyqqan shań endi tus-tustan býdaqtaı kóterilip, arqan boıy bıiktegen kúndi munarlandyra jaýyp ketti.

Qoblandy gazdy ústi-ústine qosyp, álgi esirik jelikpen, ańshylyq delebe qozdyrar býmen aıqaılap kele jatty da, kenet ándetip qoıa berdi.

"Jezkıik bizdiń jaqqa qalaı keldiń?"

Báse, qalaı keldi eken? Kelmese ǵoı, mynandaı qýǵyn-súrgindi kórer me edi? Kelmese ǵoı, ondap, júzdep qyrylar ma edi? Kelmese ǵoı, ósip-óngen mekeninen dál osyndaı tasbaýyrlyq, dál osyndaı qatygez jaýyzdyq kezdestirer me edi? Kelmese ǵoı...

Baryldaǵan motosıkl daýsyna Qoblannyń ádemi barıtony qandaı úılespese, Qoblandynyń qazirgi áreketine ómirdegi tirligi sondaı úılespeıtin edi. Biraq bárimiz de pendemiz. Keıde sáttik jelik sáttik qyzyq úshin qurbandyqqa ańdy da shalamyz, ardy da shalamyz.

— Qunyǵyp kettik pe? Búkil áleýmettik ortany ábden bylǵap alǵan joqpyz ba? Mynaý júregi taza, jany adal deıtin Qoblandy dem arasynda aıanysh seziminen jurdaı bop, anaý panasyz, qorǵansyz haıýandarǵa azýly jyrtqyshtan da jaman bop nege tónip barady?

Qoblandynyń ásem daýsy tańǵy aýada samǵap aspanǵa kóterildi. Baýyrlap jerge quldyrady. Keıde motosıkl yrǵaǵymen úzilip joǵalyp, qaıta jalǵasyp, aqyn júreginiń óksikti dirilinen týyndaǵan syryn ep-ersi maǵynasyz oılanbaı qaıtalap, daryldaǵan motosıkldiń únine jańǵyrta qosady.

... “Aqbóken — saharanyń bota kózi...

Atty eken qandaı adam kózi qıyp..."

Esiriktene ándetken jigit jezkıikti qazir anaý mashınadaǵy ańshylarǵa qaqpaılap, qaıyryp jiberedi. Tanaýyn jel súıgen, ǵumyry... janýarlyq jabaıy ǵumyry erkindikti ǵana ańsaǵan jezkıikti qazir daryldaq motosıkl qandy aýyzǵa qaraı úrkite burady. "Qulaımyn-aý, ólem-aý!" deıtin úreıdi qomaǵaılyq, áýmeserlik jeńgen. Qoblandynyń aýzyndaǵy án endi tilsiz ańǵa degen sezimtal aqynnyń aıanyshy emes, sol tilsiz janýarlarǵa baǵyshtalǵan bataoqyryndaı estildi.

Tutasa qozǵalǵan bir shoǵyr aq taqyr, tutasa júıtkigen dala betindegi qyzyl órt — tabyn kilt batyrady da, jalt berip, esik pen tórdeı jerge sekirip-sekirip túsken saqa tekeniń sońynan qaıta tutasa erip, álgindegi syrǵyǵan aq taqyr, júıtkigen qyzyl órt qalpymen mashınaǵa qaraı bet aldy.

Al, sodan soń...

Gúrs-gúrs qosaýyz bozdasyn! Shaq-shaq vıntovka shińkildesin!

Qyzyl órt — qyzyl tabyl ıý-qıý boldy da ketti. Dobal tumsyqtaryn jelge berip orǵyp-orǵyp sekirgen teke-eshkileri tus-tusqa bytyrady. Tus-tusta erkegi, urǵashysy, laǵy domalap, typyrlap qalyp jatty. Tus-tusqa úsh aıaqtap sekektep, qansyrap josyp, jaraly janýarlar jan ushyra bezip bara jatty.

... "Aqbóken — saharanyń bota kózi..."

Gúrs-gúrs qosaýyz bozdaýyn qoıar emes. Shaq-shaq shińkildegen berdanka tyıylar emes. Shaǵyndala sýsyǵan tabynnyń aldynan oraý úshin Qoblandy taǵy da motosıklin quıyndaı ushyryp, kókpekti, jýsandy dalanyń suıqyltym shańyn ashshy ishekteı shubyrtyp tarta jóneldi.

"Jezkıik bizdiń jaqqa qalaı keldiń?"

Týǵan jer, atameken, ystyq uıa... Solardy ańsaı jetkende, jaryq dúnıege kóz ashqanda týǵan jerden kóretin "syıyń" osy bolsa qaıran da shirkin aty ańyzǵa aınalǵan mastadont mamonttardyń qurdasy jelaıaq jezkıik, sen de tabıǵat aıasynan kóp uzamaı máńgi óshesiń-aý! Sen de dál myna uly qyrǵyn qarqyndap turǵan kezde jer betinen múlde joǵalarsyń-aý! Myna adam boıyndaǵy qurymaı turǵan máńgilik óshpendilik bar da urpaǵyńnyń ósip-ónýi qıal ǵana ǵoı. Qaıran jezkıik! Kelmeseń ǵoı...

Qoblandynyń eki aıaqty kóligi tabıǵattyń tórt aıaqty júıriginen de jyldam bop shyqty. Doǵalap jol ıgen jigittiń daryldaǵy qarsy aldarynan taǵy da tajal bop shyǵa kelgende, jan qorǵaǵan janýarlar manaǵy basshy tekeniń yńǵaıymen orǵı-sekire, sekire-qarǵı júıtkip, baǵytyn qaıtadan mashınadaǵy ajal aranyna týralady.

Gúrs-gúrs qosaýyz myltyq jańǵyrdy.
Shaq-shaq vıntovka shińkildep qorǵasyn búrikti.

Tekesi de, eshkisi de, laǵy da oq tıip jaralanyp, esiriktene jan-jaqqa betaldy laǵyp ketti.

Gúrs-gúrs qosaýyz...
Shińk-shińk vıntovka...
"Jezkıik bizdiń jaqqa qalaı keldiń?"

Qoblandy bar daýsymen aıqaılaı ándetti. Qyzynǵan, asaý qany basyna shapshyǵan jigit astyndaǵy daryldaǵynyń únimen úılestirip endi baryldaı ándetti.

Kenet oń jaq sany shym ete qaldy. Áni... esirik aıqaıly áni kilt úzildi. Qolymen sıpap ótip edi, jyp-jyly bop, jyp-jyly kıik qanyndaı bolyp qyp-qyzyl qan juqty.

"Qan?! Qan ǵoı mynaý!"

Syrqyraı aýyrǵan súıek shyrqyraǵan janyn kóz aldyna súıretip jetkizdi. Sonda ǵana úreı býdy adamdy. Qoblandy sonda ǵana qorǵasyn oqtyń qudiretin paıymdady. Sonda ǵana ol anaý ár jerde sarǵysh-surǵylt tastaı deńkıip-deńkıip jatqan jazyqsyz haıýandardyń jaǵdaıyn túsindi. Sonda ǵana syrshyl aqynnyń "et kesip óz etimnen bersem-daǵy emdep jibereıin" deıtin adamgershilik qasıetin uqty.

Kózderinen kesek-kesek jas parlady.
"Jezkıik, bizdiń jaqqa qalaı keldiń?"

Án joly mıynda jańǵyrdy. Mıynda jańǵyrdy da álde bir sýyq oıdy sýmań etkizdi. Kúdigin julqyp oıatty.

"Apyraı, sonda analardyń bireýiniń atqany ma? Kókem barma da barma dep jalynǵanda osyndaı qanypezerlikti sezdi me eken? Álde... Qoı, qańǵyǵan oq tıýi de múmkin ǵoı. Ózimde de bar. Zýyldaǵan oqtyń ótinde júrip alǵanym qalaı? Dáldep atsa, qaq júrekten qadap, ushyryp túsirmeı me. Súımenqul men Naımanqul ekeýi ondaıǵa barmaıdy. Naımanqul qara kúshtiń soıyly. Súımenqul... Súımenqul analardyń tálimin ala qoıǵan joq áli. Birge oınap ósken qurby, myltyq kezenbeıdi ol".

Qoblandy motosıklden ushyp tústi. Zyryldap baryp qulaǵan kóligi jerdiń shańyn burq etkizdi.

"Mine endi kózdep atty!" Qoblandy kóziniń jumylyp bara jatqanyn sezdi. Jumylǵan kózderdiń aldy qyp-qyzyl... qyp-qyzyl munar edi. Keýdege bir shókim órt tastap jibergen be, kúıdirip-jandyryp áketip barady.

"Sý! Sý! Quısańshy, Súımenqul! Maǵan quı! Mynaý órtenip bara jatqan keýdeme quıshy! Haırolla emes kúıip jatqan. Men! Men!"

Búkil denede saýsaq qımyldatar dármen qalmapty. Jumýly kózden jyp-jyly, yp-ystyq jas aqty. Shań qapqan betti, muryndy aıǵyzdaı iz qaldyryp, mólt-mólt aqty kóz jasy.

"Jezkıik nege keldiń? Nege! Atty ǵoı bizdi! Kim atty? Nege atty? Kóke, meni nege jiberdiń? Gúlbadan, sen be? Ózińsiń be? Seni jumysqa jibermep pe edi?.. Sý quıshy keýdeme... Órtenip... janyp ba-ra-a-am!.."

Sáskege tyrmysqan kún sulq qalǵan, jas tilimdegen shań-shań betti aımalady. Aqyrǵy ret aımalady.

* * *

— Áı, anaý qulady! Qoblandy qulady!..

Haırolla mashınanyń kabınasyn toqpaqtap-toqpaqtap jiberdi. Qosaýyzyn qaıta oqtamastan ıyǵyna asa saldy.

— Ne boldy? — dedi rúldegi Naımanqul.

— Kóziń aqqyr-aý, kórmeımisiń? Áne, Qoblandy bala motosıklden ushyp tústi. Mert bolmasa baıǵus bala! Tez! Bur solaı! — dep Haırolla degbiri qashyp shoferdi asyqtyrǵanda, Turǵan men Súımenqul ekeýi birdeı sup-sur bop, til qatýǵa shamalary kelmeı tur edi.

Mashına toqtaǵanda kabınadan Naımanqul, qorabynan Haırolla sekirip-sekirip túse qalyp, sulap jatqan Qoblandynyń qasyna jetip bardy da, qorqynyshty qubyjyq kórgendeı qalt-qalt toqtady.

Turǵan býyny bosap, mashına ústinen qylǵyna aıqaı saldy.

— Ne? Ne bopty?

Qan! Keýdesi qyzylala qan!..

— Ólip qapty!.. — Haırolla eńkeıip úńilip turdy da, kenet boıyn jazdy. — Oq tıipti!.. Oq!..

Naımanqul Haırollany ıterip jiberip, Qoblandynyń qasyna tizerledi de, kúpáıkesiniń túımelerin aǵytyp, keýdesin ashyp qarady. Qolyna juqqan qandy Qoblandynyń shalbaryna súrte berip edi, kózi qara sandaǵy jaranyń ornyna tústi. Shalbardyń balaǵyn qaq aıyryp, oq tıgen jerdi kórdi.

— Vıntovkanyń oǵy!..

— Qosaýyzdyń oǵy bul araǵa jetpeıdi, — dep Haırolla kúbirledi.

Naımanqul tizerlep otyrǵan jerinen atyp turdy. Sol boıda mashınaǵa jetip bardy. Túsi buzylyp ketken eken.

— Qane, túsińder!

Qoraptaǵy ekeý qup-qý bop jerge túskende, Naımanquldyń qamshysy álgilerdiń arqasynda oınady.

— Kózderińe nege qaramaısyńdar! Azamatty óltirdińder! Sender! Eke-e-eýi-iń!

Haırolla daýys kóterdi.

— Já! Ólgen adamdy báribir tirilte almaısyń. Toqtat!

Oqtyń ekeý bop shyqqanyn estigende Turǵan ári qýandy, ári qýardy. Qýanǵany — atýshy jalǵyz ózi emes eken. Súımenquldyń da basy báıgege qosa tigilipti. Qýarǵany — jazym oq eki ret tımeıdi. Eki oq degenshe, ádeıilep óltirdi deı ber. Qazirgi halyq — qarańǵy halyq emes. Bárin de túpteıdi, bárin de ditteıdi. Sondyqtan Turǵannyń qýanýynan qýarýy basym edi.

Cúımenqul dal. "Kisi óltirdim!" dep túrshigip turǵan joq. "Turǵannyń oǵy baıqaýsyzda tıdi me, álde ol da ádeıilep kezedi me? Qaısymyzdyń oǵymyzdan óldi eken" mazasyz suraqtar, "adam óldi-aý, kisi óltirdim-aý, ómir jolyn jańa ǵana bastaǵan jigitti qyrshynynan qıyp tústim-aý!" tárizdi tolqýdy keýdesine engizgen de joq.

2

Bektemir tóseginen myj-myj bop turdy. Túnimen uıqysy qaıta-qaıta buzylyp, shoshyp oıana bergen soń tań qylań bere basyn kótergen. Yqylassyz kıinip, kolhozdyń mashına aýlasyna qaraı kibirtikteı qozǵaldy.

"Apyraý, maǵan búgin ne boldy? Degbirden aırylǵandaı sonshama nege qalshyldap baram? Qaraptan qarap júregimniń sýyldaǵany nesi? Aı, áne, aspanda, óz ornynda tur. Jer, mine, tabanymnyń astynda jatyr. Shashyrap kún kóteriledi qazir. Jaryqtyq, búgin qyp-qyzyl bop.. baýyzdaý qandaı bop týdy-aý! Oıpyrmaı, tifá, tifá! Qaıdaǵy joq qaıdan oralady tilge?! Ne bosa sodan seziktenip... Qanda turǵan ne bar. Kitapsha sóılesek jaı teńeý ǵoı ol. Áı, báribir jubana almaspyn búgin. Qoblandym aq mańdaıyn jarqyratyp, "Kóke!" dep qasymnan kóringenshe..."

Iegi kemseńdep, tizesi dirildep turyp qalypty, anadaıdan daýystaı sálemdesken bir áıeldiń es jıǵyzǵany.

— Áý, Bektemir! Oıbaı-aý, óziń áli uıyqtap kep jatqannan saýmysyń?

— E, Qatıramysyń!.. Haliń qalaı? Qaıda shyqtyń?

— Oıynan aryla qoımaǵan Bektemir úırenshikti sózdermen dalbasalady.

— Sıyr qoradan kelem. — Qatıra syńǵyrlap kúlip jiberdi. Qatıra — Bektemirdiń mektepte birge oqyǵan qurbysy. Osy aýyl turmaq osy óńirdegi qyz bitkenniń sulýy bolyp edi-aý! Áli de óńi onsha taıa qoımaǵan. Syńǵyrlap kúlgende baıaǵy on jeti jasyna oralyp qaıtty.

— Nege kúldiń, Qatırash? — Bektemir keýdesin kemirgen kúdikten az-azdap beri oıysa bastady.

— Aıǵansha sulý turmaǵan-aý. Kóılegińdi teris kıip alypsyń. Túımesin salǵanyn da kerim, bir etegin apshyp, joǵary sekirip ketipti, — dep Qatıra janasyp kelip, jeıdeniń túımelerin túgel aǵytty. Qatıranyń ájimi endi-endi biline bastaǵan kúnqaqty betiniń eki ushyndaǵy kúlgende paıda bolatyn shuńqyrdy Bektemir taǵy bir kórgeli tamsana izdep tur.

— Kúpáıkeńdi maǵan ber de, kóılegińdi aınaldyryp kı. Áıtpese jurt mazaqtap biter.

Jeıdesin kıip jatyp:

— Baltadan hat kelip tura ma? — dep surady.

— Hatyn úzbeıdi qulynym. Qyzmetke ornalastym, úı alǵan soń kóshirip alam dep jazady da jatady. Sonysyna táýba. Jalǵyzym kóńilimdi aýlamasa, bizdi kim kerek qylsyn. Seni anaý Aıǵansha baılap ustap qasynan attatpaıdy. — Qatıra taǵy kúldi. Bektemir yrjıǵan boldy. Jesir áıeldiń jeńiltektigi joq edi. Ázil-qaljyńǵa da onsha kóp ılikpeıtin. Al, búgin Bektemirdi ózi qaǵytyp tur.

— Qatırajan-aı! Bizdi qoıshy. Biz bazardan qaıtyp kelemiz ǵoı. Endigi tirlikti anaý balalarǵa bersin de. Solar aman-esen tiri júrip, qyzyǵyn kórsetse, basqany qaıtemiz, — dep erkinen tys kúrsingen erkekke Qatıra kúdiktene qarady.

— Óı, ózińe ne bolǵan? Tap bir shal bolyp, saqalyń sapsıǵandaı sógilesiń. Qyryqtyń ishindegi adam qylyshtaı qylshyldap turmaı ma? Tuǵyrdan taıǵandaı taıǵanaqtaǵanyńdy menen basqaǵa kórsetpe, mazaqtap júrer. Oıbaı, anaý qatyńdar ekeýmizge ábden ólip óship qarap qalypty. Nemene dep alyp qashyp jatyr eken baıǵustar. Al, Bektemir, ózińdi óziń qartaısha. Anaý Maqannyń ýysynda typyrlaǵanda arqa súıerimiz óziń dep júrsek... Bizdi sonda ıt jemede qalsyn deımisiń?

Sylbyr attaǵan Bektemir qaıtadan aýyr oıdyń qushaǵyna shomdy. "Nege aıttym álgini? Aýzymnan qalaı shyǵyp ketti? Tiri júrse eken" dep álden kúder úzgenim ne? Álde aýzyma salyp tur ma? Qap! Beker jibergen ekem. Qoblanjan kóńilimdi qaldyryp kórgen emes, barmaıtyn edi. Maqan sumǵa adam senip bola ma? Áı, qudaılar kóbeıgen qytymyr zamanǵa tap kelgen soń amal ne. Anaý da tós uryp, taǵdyryńmen oınaıdy. Mynaý da qabaǵynan qan jaýǵyzyp, qanyńdy qaraıtyp bitedi... Qan?! Netken syǵyr sóz edi! Taǵy da tilime oraldy".

Mashına aýlasynda da kóp bógelgen joq. Traktor, mashınalaryn jamap-jasqap jatqandardyń qasynda anany, mynany pysyqtap tapsyrǵan bop, kerek-jaraqty suraǵansyp, aqyry ol jerden jylystap ketti. It jyrtqan qara terideı julmalanǵan kóńilden |bereke qashqan soń qarańdaǵan denesin baıyrqalatar jer ústinde qýys qalmaıtyn tárizdi.

Kún demalys bolǵandyqtan Aıǵansha áli uıyqtap jatyr eken, ashylyp-jabylǵan esiktiń syqyry kóbeıgen soń eriksiz yńyranyp qoıyp kózin ashty. Shashyn úrpıtip, keýdesin kóterip saǵatqa kóz saldy. Sodan Bektemirge shuqshıdy.

— Alakóbeden tyqyrlattyń kep, tarsyldattyń kep, astyńnan sý shyqqandaı. Demalystada uıyqtatpaıtyn boldyń! — Keıigende túsi ózgerip, usqyny qashyp ketedi eken patshaǵardyń. Bilem-bilem býyltyǵy kóp denesi jaıylyp, omyraýy salbyrap-salbyrap ketipti. Álgindegi Qatıra men Aıǵanshanyń arasy jer men kókteı. Al, ekeýi túıdeı qurdas.

— Typyr-typyr etip ne bitirdiń? — Baryldap esinedi. Áıeliniń daýsy da qulaqqa túrpideı tıetin jaǵymsyz daýys eken-aý, manaǵy syńǵyr kúlki men mynaý baryldap esineýdiń aıyrmashylyǵyn sezgende, Bektemir únsiz bas shaıqady.

— Nege úndemeısiń, eı?

— Qoblandyny beker jiberdik-aý...

— Túý, ne bolsa sony ýaıymdap. Túnimen ahylap-ýhilegeniń sol eken ǵoı. Osy saǵan birdeme kórineıin dep júr. Aıtpady deme.

— Kıinseńshi.

— Ne?

— Qorjynyńdy salaqtatpaı kıin deımin!

Aıǵanshanyń kózderi baǵjań etti.

— Adyram qal! Osy qorjynyma ólip-óship tumsyq tyǵatyn sen bolatynsyń. Mensinbeı qalypty ǵoı, — dese de, jalma-jan tósin kórpemen búrkep ala qoıdy.

Bektemir aýyz úıge shyǵyp ketti.

Alpamys aýyz úıde Qoblandynyń sý jańa qarp qaıys beldigin qaıshymen ózine shaqtap kesip jatqan, ákesiniń qoly tóbesinen nuqyp jiberdi.

— Qolyń bir tynysh otyrmaıdy eken, nege kestiń?

Alpamys týǵaly kókesinen taıaq jemek túgil, zekirgenin estigen joq-tuǵyn. Badyraıyp qarap turyp-turyp, baqyryp qoıa berdi.

— O, súdiniń qurǵyr! Súdininiń jamanyn qarashy! Qoblanjannyń beldigin qıyp-qıyp tastap!.. — Ashý qysqan Bektemir beldikti julyp alyp, jylap turǵan ulyn tartyp ótti.

— Oıbaı, óltiremisiń! — Bajyldaǵan Aıǵansha umtylyp kelip, Alpamysty qushaqtaı alyp, baýyryna qysty. — Bir japyraq osyny urǵansha jer sabalasańshy, qolyń syńǵyr-aý!

Beldik jýan áıeldiń maıly saýyryn osyp tústi.

— Oıbaı-aı, oıbaı! Sespeı qat, Bektemir, sespeı qat! Tań atpaı bala-shaǵany qyryp-joıǵan seniń tóbeńnen qudaı toqpaqtasyn, qudaı! Allaı! Qaı peıilimnen taptym, otyrsam opaq, tursam sopaq! Qaıda bezip ketem endi! — dep daýys sozǵan Aıǵansha sekemshil júrekti odan saıyn shoshytty. Qatyn, balaǵa ómiri qol jumsap kórmegen sorly, áıeli bir jeri opyrylyp synyp qalǵandaı kógere doldanǵanda, óziniń qylmysty kúná jasap qoıǵanyn sezińdi.

"Ne pálege bastap barady? Áı, bir kádik bar-aý. Bar! Myna kór-jer jylaýdyń arty birdemege soǵady-aý! Soǵady... Syzy betine shapshyǵan beıapar shirkinge nesine tıistim? Suńqyldap jamandyq shaqyrýyn!"

Aıǵansha bir tuldansa, jýyq arada basylmaıdy. Bektemirdi jerden alyp, jerge salyp, aparyp tastamaǵan oryn qaldyrmady. Aqyry otaǵasy lám dep til qatyp jaýaptaspaǵan soń, silesi quryp tynshydy. Kóz jasymen kekilin sýlaǵan ulyn ákesine japaq-japaq etip tartynshaǵanyna qaramaı, tórgi úıge súıretip alyp ketti de, Alpamysyn baýyryna qysyp jatyp qaldy.

"E-e baıaǵysyn bastaǵan eken". Bektemir qulaǵyna tynyshtyq tıgenine qýanǵandaı, áıeliniń qyrsyqqanyna onsha mán bermeı, qıylǵan beldikti ustap, kópke deıin qımylsyz otyrdy.

"Shaı qoısam ba eken? Áı, sony kim ishedi? Anaý endi búgin túgil erteń turmaıdy. Qandaı kókaıyl! Ár sózi óńmenime atqan oqtaı qadaldy-aý! "Kógerme! Qý bas ót" degeni ne sumdyq! Áı, sonda bul mysyq tileý shirkin óz balalaryna qastyq oılaǵany ma? Qoblandym osydan aman-esen kelsinshi. Seni me, sen qatyndy kózińe kók shybyndy úımeletip qana... Áı, qatynmen ustasqan erkektiń kúni qurysyn. Bir shaınam mıy bolmasa, atótti nársege bola jaý shaptylap jatyp alama?... Meniń janymnyń nemenege tyzyldap júrgenin sezbeıdi de, apshymdy qýyryp, qaıdaǵylardy aıtyp qarǵap sileıdi".

Kózi ilinip ketipti. Qansha uıyqtaǵanyn bilmeıdi. Júregi shym etkenin sezdi. Anyq sezdi. Sol-aq eken tulaboıyn belgisiz úreı býdy. Keýdesi qýys bop úńireıip qalǵandaı muzdap sala berdi.

Boldy-aý! Bir sumdyq bolyp qoıdy-aý!" Osy kúdikshil oı mıyna tikendeı qadaldy. Baıyzdap úıinde otyra almaı, taǵy da mashına aýlasyna baryp qaıtty. Sodan kóshe kezip, sendelip júrgenin ózi de, ózgeler de baıqap qaldy.

— Ýaý, Beke, bul ne júris?

— Jaı ásheıin...

— Úıge kir. Keshe qaladaǵy kúıeý balam kelgen. Kánıek deıtin qandala tatıtyn araq bar.

Raqmet...

Qońyltaqsyǵan kóńil taıanysh izdeı me, tıanaq izdeı me — ishi álem-jálem. Búıiri jyrtylǵan eski kóılekteı kúızelgen janyn jalańashtap árkimniń kózine bir tosady eken.

Tań atqaly orazasyn ashqan joq. Tamaqqa zaýqy shappaıdy. Kebersigen ernin jalap qoıyp, kún saıyn asyǵys júrip ótetin kóshesiniń buryn bilmeıtin biraz "jańalyǵyn" ashty. Keńse men Maqannyń jáne onyń sybaılastarynyń úılerine deıin tas tóselip, qum tógilip tegistelgen jol túsipti. Anaý tusta buryn saryldaǵan sýy bir toqtamaıtyn kran bolatyn. Qazir kórinbeıdi. Soǵan qaraǵanda ákimderdiń tup-týra as bólmelerine qubyr tartylyp, kran ornaǵan tárizdi- aý.

"Maqanǵa olar buıym bop pa. Maqan qalasa, myna ıqy-jıqy úılerdiń ornyna qala ornar edi! Biraq Maqan ony qaıtsin. Áne, ózine asty-ústili altyn saraı salǵyzyp aldy. İshi kirse shyqqysyz. Shet eldiń korolin nemese premer-mınıstrin uıalmaı qabyldaı bererlik. Ózinen basqanyń qamyn oılasa, ol Maqan atalar ma. Basqalar onyń ezýimen birge qımyldap, ezýimen birge qybyrlaıtyn qulaqkesti quldary emes pe... Biraq Qoblanjan: "Biz — qul emespiz!" deýshi edi. Maqannyń nazary túsken jan ne ósedi, ne óshedi. Áı, Qoblanjanǵa sol kisápirdiń nazary tústi-aý! İshimniń kúıreýi jaman! Jaman! Manaǵy selt etip shoshyǵanym tegin emes!"

Shyrt etkizip túkirip, borpyldaq shańǵa surǵylt túıme bop domalap túsken túkirigin teýip-teýip jiberdi. Dál qazir Maqandy, jaýyz Maqandy teýip jatqandaı ekilendi.

— Áı, Bektemir, beri kel!

Daýys — Maqandiki. Ony Bektemir myń kisiniń shýynan aınytpaı ajyratady. Urlyǵynyń ústinen túskendeı yńǵaısyzdanǵan brıgadır bastyǵyna ún-túnsiz jaqyndady.

— Aman-sálemińdi qashan joǵaltyp alyp eń! — dep Maqan jipsik kózderin qadady.

— Jaıshylyq pa? Nege shaqyrdyń? — Ońashalyq ekeýine de ese tıgizgendeı, siz-bizdi eskertpedi.

— Munda ne tyndyryp tastaǵandaı jer tepkilep júrsiń? Mashına aýlasyndaǵylar betimen ketti ǵoı. Solardy qadaǵalaý seniń moınyńda emes pe?

— Qadaǵalap qydyńdap turatyn olar jas balalar emes. Eldiń bárin qaramaǵyńdaǵy maldaı jumsap, basynan taıaq aıyrmaıtyn óziń kóremisiń?

— Tiliń shyǵaıyn degen eken, brıgadır. Otap tastasam, obalyńa qalam-aý.

— Senen obal qashqaly ne zaman.

— Qatty kettiń, Bektemir. "Oınasaqta biraz jerge shaptyq" desekte, erteńińdi de oılap qoı, — dep Maqan qos tanaýyn kezek basyp, burylyp ta jatpastan murnyndaǵy suıyqty Bektemirge qaraı ytqytty.

— Árkimge ne kúıe, ne pále jaǵyp qalǵan ádetińdi jasadyń-aý, Maqan! Túshkirip-pysqyryp meni kemsitem dep, ózińniń pasyqtyǵyń men sasyqtyǵyńdy ǵana kórsettiń — dep Bektemir ústine juqqan sińbirikti súrtken de joq.

— Qatyn, bala qamyn oılamaısyń, á?

— Oılaǵanda men oılaıyn. Solardy oılaı-oılaı qajydym ǵoı. Áıtpese baıaǵyda-aq ne keńirdegińnen alar edim, ne keńirdegimnen alǵyzar edim.

Maqan qarq-qarq kúldi.

— Áı, seniń tiliń ǵana emes tisiń de bar eken. Tistemeksiń, á. Qaǵyp alsam ǵoı, qyzyl ıegiń máımıip nan shaınaı almaı, qaýjańdap otyrar ediń.

— Sen kesesiń! Sen qaǵasyń! Senen bárin... bárin kútýge bolady! — dep Bektemir yzadan qalshyldap ketti.

— Iá! Qaqqanda qanyńdy, syqqanda sólińdi shyǵaram. Aıtpap pa em, endigi táńirleriń de, taǵdyrlaryń da menmin dep! Kúndegisin kúnde moıyndaryńdy úzip uǵyndyryp otyrsam da, bir uqpaı qoıdyńdar.

— Zalymsyń!

— Bilem.

— Qanishersiń! Surqıasyń! Jaýyzsyń!

— Estigem. Bárin de estigem.

— Alaıaqsyń!

— Aıttym ǵoı bilem dep. Myń somdap urlap, tonnalap jutam. Bári ras. Óńeshten ótken — qanaǵat.

— Zıańkessiń! — Bektemir bar biletinin jaýdyryp jatyr.

— Maqul, Bektemir. Onyńa da kelistim. Biraq ázirgs menen pysyq, menen bilgir, menen senimdi, menen isker, menen jigerli kolhoz bastyǵyn osy óńirden.. tipti oblystan taýyp bere alasyń ba? Tappaısyń! Endeshe, anaý jaq (qolyn shoshańdata aspanǵa kóterdi) a-na-a-aý jaq senderdi emes, meni tyńdaıdy. Meni qurmetteıdi. Meni tóbesine han kóteredi. Orden men medaldaryn saýsyldatyp keýdeme taǵýmen keledi. Onynshy besjyldyqtyń nátıjesi boıynsha aýdannan Lenın ordenin jalǵyz men aldym. Men!

— Báribir sen urysyń! Qaraqshysyń! — dep Bektemir daýsyn kóterdi.

— Talaspaımyn. Seniki durys, Bektemir. Sendeılerdiń kolhozda kóp bolǵany da durys. Shóp qoryǵan tóbetteı birińdi biriń ańdısyńdar. Biraq sen orystyń "Ustalmaǵan ury emes" deıtin maqalyn umytyp barasyń. Al, men, ınshalla, eshqashanda ustalmaımyn. Óıtkeni meni ustaıtynnyń ózi menimen urlyq asty kómeılep birge asaıdy. Urynyń sybaılasy bolsa, ózin ózi ustap beretin ol aqymaq pa. Álde mynaý dúnıeniń túsi ózgerip, keıde aqtyń qaraǵa, keıde qaranyń aqqa aınalǵanyn kórgisi kelmeıtin áýlıemsingen sender aqymaqsyńdar ma? Pilge úrgen qanden bolýdy qoıý kerek Bektemir.

— Qanden sensiń, Maqan!

— Bolaıyn. Qanden men-aq bolaıyn! Al onda pilim kim? Kórsetipi! Kórsete almaısyń. Qınalasyń. Qajısyń, Bektemir. Sózińdi ótkizer eshkimdi tappaı basyndy taýǵa da, tasqa da soǵasyń. O-o, men seni túsinem. Túsingende qandaı! Kóz aldynda ótip jatqan keleńsizdik ótirik aqpar, ósirip jazý, jasyryn ferma, tirkelmegen otar, qarjynyń durys bólinbeýi, basqarmanyń óz adamdary, bylaısha aıtqanda lúbımshıkteri, jek kóretinderi, urýy-soǵýy, qylmys jasaýy — qanyńdy qyzdyryp, zyǵyrdanyńdy qaınatady. Ádilet ańsaısyń. Taba almaı, barmaǵyńdy tisteısiń de, qolyńa tıetin jartymsyz tıyn-tebendi ne oǵan ne buǵan jetkize almaı jáne kúıip-pisesiń. Bul tek kolhoz tóńiregindegi tirlik. Aýdanda odan da zor. Oblysta odan da soraqy. Al, respýblıkada... Ony sen estime, men aıtpaıyn. Esińnen tanyp, jyndanyp ketersiń. Sebebi álgi men aıtqandar endi myńdap emes, on myńdap esepteledi. Arada mys-mys bop, saryala altyn bop, qundyz jaǵa, gaýhar júzik qarakól ton bolyp para deıtin qamalbuzar júredi. Ol almaıtyn bet, ol buzbaıtyn is joq, Bektemir. Áne, qaıda jatyr meniń bylq etpes tamyrym! Mynaý búkil qazirgi ákimshilik júıemizdiń osylaı alys-beriske súıengen, sol arqyly ómir súrip otyrǵan tártibin ydyratam, qıratam deıtin sen sıaqtylardyń tyrashtanǵanyna, kúlem Bektemir.

Maqan "Malboro" qorabyn qaltasynan shyǵaryp, Bektemirdiń kóz aldyna tosa qoıdy. Bul sıgarettiń jáshigi Maqanǵa arnaıy jiberiletinin Bektemir biletin.

— Shekpeısiń, á. Uzaq ǵumyr súrgiń keledi. Itshilegen tirliktiń kisi qyzyǵarlyq nesi bar eken? Sony bir túsinbeı kelem.

— Itshilegen tirliktiń qasıeti — adaldyǵynda, tazalyǵynda.

Maqan qarq-qarq kúldi. Kelemej kúlki, mazaq kúlki aýzyn ashsa, kómeıden gúrildeı tógilýge daıyn turatyn tárizdi.

— Onyń bári sóz. Sóz ǵana, Bektemir. Adaldyqpen pen tazalyq Stalın kezinde joǵalǵan. Hrýshev tusynda kqmilgen. Qazirgi Leonıd Ilıch dáýirinde onyń qabiri túgil, ısi de joq. Áıtpese ol anaý tósinde saýsyldaǵan salmaǵy bir puttan astam temirlerdi adaldyqpen alyp júr dep peń. Al bizge sonysy kerek. Óıtkeni ózi bylǵanǵan basshy ózgege batyryp aıta almaıdy. Sondyqtan meniń janym qatty ashıdy saǵan. Astynda taq-kreslosy bar chınovnıkterdiń bir de bireýinen tilektestik... qaıdaǵy tilektestik... qulaq asar iltıpat kóre almaı kózge túrtki bop, mújilip, úgitilip taýsylasyń-aý! Óıtkeni sendeılerdi ınfarkt, ınsýlt tárizdi aýrýlar qýalap júredi. Al olar da julyp túse almasa, onda dymyńdy múlde óshirtip, tordan syǵalatqyzyp qoıady. O-o, ol álgi birin-biri qoldaǵan, birin-biri asyraǵan, birin-biri qurmettegen, birin-biri ósirgen sybaılas-sybaǵalas ákimshilik basshylyq úshin túkirip tastaýdan da jeńil. Oıǵa sińbes, mıǵa qonbas qaıdaǵy bir jeleýdi moınyna... men seni sendeılerdiń mysaly retinde ǵana aıtyp otyrmyn... moınyna buǵalyqtaı sart etkizedi de, bulqyntpastan, shyryldaǵanyna máz bolyp, kúlkisi shyraılanyp, on, on bes jylǵa tuqyrtyp qa-ma-aı salady! Al jeleý me... Jeleýdim nebir adam senbestik túrin oılap tabý mynaý zań qorǵaý organdaryndaǵy keıbir qomaǵaı óńeshti tergeýshiler, sottar jáne prokýrorlarǵa túk emes. Máselen, osy myna bizdiń "Komýnızm shapaǵy" kolhozynan myńdaǵan shaqyrym jerdegi bir jap-jas qyzdy áldekim zorlap ketsin deıik. Al saǵan jala jabý qajet pe... ıaǵnı seniń kórmeıtindi kórgish kózińdi qurtý josparlandy ma, onda osy "Komýnızm shapaǵy" kolhozynan attap shyqpaǵan sen anaý jarylmaǵan búrdi, ashylmaǵan gúldi taptaǵan, julyp túsken jaýyz bop shyǵa kelesiń. Nemese bizdiń "Komýnızm shapaǵynan" túý-túý qıandaǵy Qıyr Shyǵystaǵy bir qalada avtobýs avarıasy boldy deıik. Sol avarıada bes, on sovet azamaty opat bolǵan deıik. Sovet azamattary ólip jatsa, aıyptyny izdemeı, tappaı, jazaǵa tartpaı selt etpeı otyratyn sovettiń ádil zańy joq qoı. Sart etkizip seni ustaıdy da áketedi. Áıtpese, áldebir adam nanǵysyz jaǵdaıattardyń áserinen mynaý bizdiń "Komýnızm shapaǵy" kolhozyndaǵy jasyryn ferma ashylsyn, jarıa bolsyn deıik. Árıne ol dál osy zamanda aqylǵa sıǵysyz fantasıka ǵoı. Jaraıdy, dúnıede ne bolmaıdy, osy qylmys ashylsyn deıik. Sonda onyń kinálysy kim? Sen, Bektemir! Sen — qylmysker! Sebebi qazirgi ýaqytta eki-úsh kýá tabý — ońaıdyń ońaıy. Al álgi kýálar seniń qyzdy zorlaǵanyńdy da, avarıany jasaǵanyńdy da, basqarmanyń basyn shyrmap, qolyn baılap, jasyryn fermany uıymdastyrǵanyńdy da moınyna tóndirip qoıyp beredi.

Uzaq sóılep ketken Maqan óziniń qyzynyp, artyqtaý aıtyp salǵanyn sezdi me, álde tamaǵy kebersidi me, bir sıgaretti ernine qystyryp, fransýz ottyǵynan tutatty. Sıgaretti ysyldaı soryp, kók tútindi kómeılep jutty. Sodan soń tunshyǵa jótelip, kók tútindi murjasy bitelgen peshteı aýzy-murnynan byqsytty. Oramalyn alyp jas aqqan kózin súrtti. Álgindegi qyzýly ekpin tusynda jipsik kózderde kókshil jylt oınaqshyp edi, oramalmen súrtip ótkende, álgi jyltty da qosa sypyryp áketkendeı kózderi múlde kúlgin tartyp, bozaryp qaldy.

Bektemir Maqannyń aıtqandaryna qarsylyq qarsylyq bildirgen joq. Qaıta bastyǵynyń dál qazirgi jaǵdaıdy qolmen quıǵandaı sýrettep bergenine tań qaldy. Óziniń sharasyzdyǵyn uqty. Úńireıgen qýys keýdesiniń búgingi úreıli, sezikti, kúdikti álsireýimen uǵynǵanda, jer betinen shynymen-aq, ádilet, adaldyq, tazalyq birjola joǵalǵandaı kúızeldi. Mynaý aldynda turǵan adam azdaǵan bıligimen-aq anaý tý syrtyndaǵy arqa súıer surǵylt jartastaı eńselengen ákimshiliktiń, búrakratıanyń qoldaýymen esh ýaqytta jeńilmes... tipti qylshyǵy da qısaımas jaýyzdyq ókilindeı kórindi. Kók tútinniń arasynan syǵalaǵan kózder ári menmen, ári tákappar. Táńir kózi! Taǵdyr kózi!..

"Óltirse qaıter edi!?"

Dir etken denesi júrek bulqyntty. Sony baǵyp qaldy ma, Maqan daýsyn kenedi.

— Qalaı, aıtqanym boıyńa sińdi me, Bektemirim. Sen ekeýmiz bir-birimizge myqtap baılanǵanbyz. Bir medaldiń eki jaǵymyz. Aq pen qaramyz. Kún men túnbiz. Al, sol medaldyń qaı jaǵy ekenimizdi ajyratý — eń basty másele. Men mysaly anaý myqtylar qoǵamy úshin árqashanda medaldyń óńi bolam. Tústiń aǵy bolam, táýliktiń kúni bolam. Qalǵandary — sen, Bektemir. Óıtkeni búgingi tirliktiń, tirshiliktiń, qarakettiń, aǵymnyń, áleýmettik ortanyń uıǵarymy solaı. "Kúlsheli bala súıýge jaqsy" degendi erte-erte ertede búgingi sybaılas sybaǵalastyqtyń túpki atasy shegelep aıtyp ketken. Biz — qarapaıym oryndaýshylar ǵanamyz. Qalyptasqan júıe — ekspress, nemese zavodtaǵy potochnaıa lınıa — aǵyndy syzyq. Al, sen, Bektemir, zýyldaǵan ekspresti qur keýdeń tosyp toqtatýǵa bolmaıtynyn túsinbeısiń. Al alda-jalda al toqtady degenshe búkileldik avarıa, apat bastalady. Onda qanshama qyrǵyn, qantógis bolady. Seniń otyzynshy jyńdardyń repressıasyn qaıtalatqyń bar ma? Túrtpektep-túrtpektep kúl astyndaǵy qozdan vsemırnyı pojar tutatpaqsyń ba álde? Búkil elimizdi, órkendegen sosıalızmdi qandaı katastrofaǵa, qandaı kataklızmge ushyratqaly otyrǵanyńdy bilemisiń? —

Maqan qaıtadan aǵyndap endi fılosofıalyq júıtkýlerge de sheber ekenin tanytqysy kelgendeı, fılosofıalyq sózdikten jattap alǵan termınderimen qarsylasynyń shekesinen jańǵaqpen urǵandaı solqyldatatyn ádetin tapqan edi. Bektemirge enteleı tóngeni sondaı, túkirigi betke shashyrady. Temekiniń ıisinen de bólek sasyq ıis qolqasyn qapty.

"Baýyry álde asqazany aýyrmaı ma eken? Álde osynshama bilgishsingende aýzyn kúndelikti tis pastasymen jýýdy eskermegeni me? Júrek aınytar ıis ózine sezilmeı me? Áı, bul ne sezýshi edi? Dúnıede qudaıymsynǵan pendelerdiń kórsoqyrlyǵynan saqtasyn!"

— Sen tyńdamaı tursyń ǵoı, Bektemir...

— Baıaǵy belgili áláýlaıyńdy qashanǵy tyńdaı beremiz. Senderdiki "qoryqqan buryn judyryqtardyń" kebi, Maqan. Dúnıede ózgermeıtin, qubylmaıtyn eshteńe joq. Bári ózgeredi. Endeshe sen sengen, sen arqa súıegen, seni taırańdatqan myna ákimshilik júıeń de byt-shyt bolady. Sebebi bir ǵana qudiret, shyn qudiret — halyq. Halyq — alyp. Ol bir silkinbesin. Silkinse, seniń taq-kreslolaryńda táńirim dep tálpishtenip otyrǵan ákimsymaqtaryńdy tymaqtaı laqtyrady. Anaý... óziń aıtqan a-na-aý jaǵyńdaǵy myqtylaryńnan... tósin saýsyldatyp ordenmen syǵystyrǵan tiri qudaılaryńnan bastaıdy silkýdi. Dál sol kezde meniń qolym jaǵańa jarmasady, Maqan! — Bektemir birte-birte údep, daýsyn kúsheıte, denesin dirildete bitirdi sózin.

Maqan taǵy da qarq-qarq kúldi.

— Al men seniń jaǵańnan, mine, qazir alyp, alqymyńdy syǵyp turmyn, Bektemir. Aqyry, ishki qoıabańdy aqtaryp, qoǵamǵa naǵyz qas, zıankes adam ekenińdi óziń áshkerelediń. Tilińnen taptyń, Bektemir! El bılegen uly azamattarǵa, partıa, memleket qaıratkerlerine senimsizdik bildirdiń... senimsizdik qana emes, saıası qatelik jiberip, olardy qylmyskerge baladyń. Mine, seniń moınyna túsken tuzaq! — dep Maqan qoınynan kishkene magnıtofonyn sýyryp aldy. Sýyryp aldy da, qaraqustan soqqylaıtyn qarq-qarq kúlkini qyryldap lyqsytty.

Bektemir yqqan joq. "Túý, mynaý naǵyz sappas eken! " túńile basyn shaıqady.

— Nemene meni qorqytpaǵyń osy ma? Shyndyqty aıtqannan qoryqsam, baıaǵyda-aq seniń tobyńa kirmes pe edim. Áı, Maqan, Maqan! Mynaýyńa qarap, tyshqanshalap qalǵanyńdy uqtym. Sen meni qorqytam dep balanyń isin jasasań, onda saǵan bir tyqyrdyń taıanǵany anyq boldy.

Maqan shimirikpedi.

— "Ura berse, qudaı da óledi" degen. Sen meniń eń bir keýdeli qarsylasymsyń, Bektemir. Men seni, árıne, ál-ázir arenadan taıdyrmaımyn. Tartys-kúresten maqurym bolǵan soń onda mynaý ǵumyr men úshin biraz mánin joǵaltar edi. Sondyqtan men seni álsiretip, jińishkertip baryp, maıystyryp syndyram. Sol úshin de toqpaqtaýdy da, tómpeshteýdi de, qorqytýdy da, úrkitýdi de, shantaj jasaýdy da toqtatpaımyn. Toqtata da almaımyn. Men saǵan tájirıbe jasap júrmin, bylaısha, ǵylym tilimen aıtsaq, sen meniń, Bektemir, podopytnyı krolıgimsiń. Sen shyryldaǵanda meniń janym ándetip turady. Sen qylmysker degen saıyn meni qurmetteýshiler kóbeıe túsedi. Seniń qaltań tesilgen saıyn, meniń júz myńdarym eseleı túsedi. Oý, sóıtken senen men ólerde aırylyp, esektiń mıyn jedi ǵoı dep pe ediń.

Bektemir myna tájikelesýden sharshaıyn dedi. Jerge tastaǵan mysyqtaı qalaı laqtyrsa da, Maqan aıaǵymen dik ete túsip jaýyrynyn jerge bir tıgizbeı barady. Qandaı ákki, qandaı maımaq! Biraq qandaı jaýyz, qandaı zulym! Qalaı ustaryn da, qalaı shalaryn da, qalaı alqymdaryn da jáne qaı kezde, qaı jerde ezgilerinde buljytpaıdy-aý bir. "Qudaıdan qoryqpaǵannan qoryq". Bektemir júzinde jasqanshaq kúlki tirildi. Kirpigi jypylyqtap, kózi taısaqtady.

"Óltirse qaıter edi?"

Osy bir ólermen oı taǵy oraldy. Oraldy da, buǵan deıingi búkil eregis qaıratty, bulqynys jigerdi, qatýly qabaqty oı-boıdan qýyp shyqty. Jasqanshaq kúpki ǵana del-sal bolǵan deneniń qursaýy bosaǵan júzinde qalqyp turyp qaldy.

"Óltirse qaıter edi?.."

Kimge aqyl salǵany? Ózine me, óksitken ómirine me, ógeısitken sharasyzdyǵyna ma? Ol arasyn áli túpteı qoıǵan joq. Túpteýge shamasy da, ýaqyty da bola qoımap edi. Óıtkeni jońyshqaly dalanyń alys-alys gúlinen adasyp kelgen áldebir jalǵyz bal arasynyń yzyńyndaı bul oıdyń mıyna qadalǵany álginde ǵana. Ony qalaı órbitedi? Qaıtip bılik shyǵartar qudiretke aınaldyrady? Ol áli belgisiz. Búkil aıqas-shaıqastan, kúres-tartystan túk shyǵara almaı, myna Maqannyń únemi kúsh ala bergenin kórgen soń, Maqandy Maqan etken aramdyqtyń bel alǵanyn kórgen soń osy buldyr oıy eń sońǵy dalbasasy — qarmanar taly bolmaq edi.

Júzinde kilkigen jasqanshaq kúlki kilt joǵalyp, endi aıaýshylyq qaras oıandy. Álgi mıdy shaqqan qasiretti oıdyń túptiń túbinde aıaýsyz kesik jasaıtynyna sene bastaǵany sonsha, endi Maqanǵa degen óshpendiligi solqyldaı túsken tárizdendi.

— Aıaımyn seni, Maqan! — İshtegi kúı erikten tys tilinen shyǵyp ketkenin baıqamady.

— Al, men aıamaımyn. Sebebi me, Bektemir? Sebebi, "jaýdy aıaǵan jaraly". Ár nársege de tabandylyq sondaı qajet. Jaýlastyń ba, óshpendiligińdi azaıtpa. Ótińe qatqan qandy jibitpe. Bylqyldadym degenshe, jeńildim de de, qol qýsyr.

Maqannyń jipsik kózderi indete qadaldy. Bektemir ájeptáýir qýystandy. "Áı, mynanyń kóripkeli bar ma? Adamnyń ishindegisin oqyp turǵandaı sóıleıdi. Aıamaımyn deıdi. Árıne, aıamaıdy... Apyraı, Qoblanjanǵa osynyń nazary tústi me, túspedi me? Manaty júregimniń seziktene shorshýy tegin emes".

Bektemir ketýge asyqty. Endi mynaý Maqanǵa qaraılaýǵa da, kidirýge de bolmaıtyn tárizdi. Áldenege shydamsyz asyǵýy bar. Buǵan deıinginiń bári bolymsyz ǵana nárse sıaqtandy da, endigi aldaǵy bolatyn, kúdikpen kútken qorqynyshy búkil oı-dármenin bılep alyp ketti.

Maqan brıgadırdiń sońǵy qubylysyn da ańdap qalǵan-dy. Bektemirdiń surǵylt júdeý júzine qadaýlanyp ósip ketken saqal-murttyń eki kúndik tikenekti qylyna qarap turdy da, basyn shaıqady.

— Ia, Bektemir! Saqal-murtyńdy nege qyryp júrmeısiń?

— Á-á?!

— Saqal-murtyńdy nege qyrmaǵansyń?

Bektemir ıegin sıpady. Apyraqtap Maqanǵa qarady. Sanasyna endi ǵana jetkendeı ıek qaqty.

— Almappyn, á...

— Ár nársede uqypty bolǵan durys, brıgadır joldas. Kolhozshylar bizden úlgi alady. Brıgadırdiń jaq júni úrpıip, túgi bozaryp júrse, nesi brıgadır,nesi tárbıeshi. Sen budan bulaı saqalyńdy qyryp júrgin, Bektemir.

Dosyna, ne inisine aqyl úıretkendeı sabyrly. Dosynyń ne, inisiniń qamyn jegendeı meıirban qaras jumsaq daýyspen úılesti.

— Júr, bizdikinen shaı iship shyq

— Á-á, shaı deımisiń?

— Erniń kebersip ketipti. Soǵan qaraǵanda búgin nár syzbaǵanyń anyq, Bektemir. Bul jaqqa... bizdiń kóshege kóp kele bermeýshi eń, osyndaı reti kelgende aǵańdikine bas suqqannyń aıyby joq.

"Bul qaı qyry? Oıyny ma, shyny ma?" Árıne, tabaq attaıtyn qazaq az. Onyń ústine myna Maqannyń jubaıy — Rysty Bektemirmen on jyl bir partada otyrǵan klastasy. Nıeti sondaı adal. Kókiregi taza. Maqanǵa qalaı tap bolǵanyna bári áli kúnge qaıran. Rystynyń osy Maqandy sol kezde-aq sýqany súımeıtin. Maqan Rystyǵa áıel dep qana qaraıtyny, jubaı dep sanamaıtyny aýylǵa túgel belgili. Jesir áıel, jeńiltek qyzdarmen ońasha kezdesý, ońasha qonyp qalý Maqannyń mashyǵyna aınalǵan ádet. Dál sol ońasha kezdesýlerge arnalǵan "Rahathana" saıajaıy bar. Ol — keńse tilinde "rezıdensıa" atalady. Ań aýlaýǵa, dem alýǵa, kóńil kóterýge aýylǵa shyǵatyn aýdan, oblys, keıde respýblıka myqtylaryna arnap álde kolhoz, álde aýdan, álde oblys salǵyzǵan. Dókeıler qashanǵy sabylsyn. "Rahathananyń" rahatyn kóretin Maqan. "Rahathananyń" rahatyn kóretinder — Maqannyń sybaılastary. Maqan osydan tórt-bes jyl buryn Qaraǵandyǵa barǵan. Qarakól terisin sodan beri ókimetke josparmen bir ótkizse, buryn Qaraǵandydaǵy mehkombınattaǵy "tamyryna", qazir sol "tamyrdyń" basqa jerdegi tamyryna eki ótkizip, tabys kóziniń taǵy birin tapqan.

Já, ol tirligi, Maqannyń ol "iskerligi" óz aldyna. Oǵan Bektemir múlde qol siltep qoıǵan. Sebebi Maqan jospardaǵy ótkiziletin qarakól terisin buljytpaı oryndaıdy. Al, qarakól egiz qozdamaı ma, qozy óspeı me, jospar kóbeımeı me. Árıne, egiz de týady, qoı basy da kóbeıedi. Biraq kolhozdyń eltiri berý jospary jyl saıyn bir mólsherinen artpaıdy. Arttyrmaıtyn qudiret sonda Maqanda ma? Maqannyń aýdandaǵy, oblystaǵy... álde astanadaǵy alqalaýshylarynda ma... Dál ajyratyp ataý Bektemir túgil KRÝ qyzmetkerlerine de qıyn tıer-aý.

Áı-áı, júıtkigen oı birden birge sekirgish-aq. "Rahathana" demekshi, Qaraǵandyǵa baryp kelgennen keıin osy Maqan erekshe óner bastady. Sol-aq eken, qara "Volgalar" senbi, jeksenbide "Rahathananyń" keń aýlasynda qańtarylatyn boldy. "Rahathananyń" mańaıynan qarapaıym halyq júre almaıtyn boldy. Tas joldyń burylysyndaǵy "Rahathanaǵa" tik tartar qara joldyń ústinde de mılısıa turatyn boldy. Bireý emes, birnesheý. Sol túsi sýyq, sózi az saqshylar anaý-mynaý júrginshi, jolaýshy, malshy, ańshy tárizdi... aıaǵy bar, aıańy bar, alańdatar sharýasy bar jan az ba... qarańdaǵandardy qalpaǵyna qadalyp baryp qaıtqan oń qoldyń qımylymen shaqyryp alyp, "Rahathanadan" oq boıy qaptaldastyrmaı qaıyryp, qaıtaryl tastaıtyn boldy.

Bektemirge "Rahathanaǵa" barýdan, Aıǵa barý ońaılaý... Árıne, Aıǵa barý da qıal ǵana ǵoı. Sol sebepti "Rahathananyń" rahattaryn bile bermeıdi ol. Alypqashpa sózder áli kúnge asyryp aıtsa da, kópirtip jetkizse de, dúńk-dúńk tarap jatady.

"Rahathananyń" atshaptyrym monshasynda ataqty-ataqty adamdar jalańash júredi eken, jalańash otyrady eken. Jalańash jantaıyp jatyp as-sý ishedi eken!"

"Rahathanada" jalańash júretin jalǵyz ataqtylar... dókeıler ǵana emes eken, appaq denesin shashymen japqan jalańash qyzdar da bar eken. Apyraı, á, sonda burymy tirsegin soǵatyn sulýlardy qaıdan deseńshi? Búginde shashy seksıgen, kóziniń asty kógergen sumpaıylary kóbeıip ketpedi me?"

Astapyralla! Estimegen elde kóp degen osy da! "Rahathanada" shampanǵa shomylyp, araqpen jýynady desedi! Táńir sheber-aı, sonda jurt emge de tappaıtyn sonshama shampandy qaıdan alady eken, eı!"

"Rahathanada" ótkende pobirdi son-a-aý Máskeýden aldyrǵan kórinedi. Sol póbir bir taǵamdy pisirý úshin kerek-jaraqty Almatydan ákeldiripti! Áne, myqtylyq!

"Oıbaı-aý, bizdiń Maqandy bilmeıtin búkil jer-jahanda eshkim joq kórinedi. Tipti "Rahathanaǵa" álgi Jeldibaı deıtin jazýshy da kelip qonaq bop ketipti. Maqan dáýirlep tur ǵoı! "Murnyń bar da sińbir!" degen. Ne degenmen dúnıe eki aınalyp kelmeıdi, osy Maqandiki aqyl. Jyrǵap qalǵanǵa ne jetsin".

Bektemir qalshyldady.

— Úıiń de ózińe, shaıyń da ózińe... "Rahathanań" da ózińe!

— Áı, "shaqyrǵanǵa barmasań, shaqyrýǵa zar bolarsyń" demeýshi me edi, — dep Maqan jymıdy. Manadan Bektemirdiń qandaı oılarǵa malshynǵanyn da qalt jibermepti. — "Rahathanany" da kórseteıin búgin. Qyz-qyrqynǵa qyrsyz ekenińdi bilem. Mynaý degeniniń bileginen ustataıyn. Qalaı, Aıǵanshadan qoryqpaıtyn bolsań, kelsabyńnyń keli toqpaqtaıtyn qaýqary baıaǵydaı ma áli?

Bektemirdiń Maqandy jatyp turyp boqtaǵysy keldi. Biraq qapelimde myna toǵyz qabat torǵaýyt kıgendeı tula boıyna túk darytpas nemeniń talaǵyn tars jarardaı dúmpýlisi aýzyna túse qoımady. Jeńil-jelpisimen áýrelenýdi ar sanady. Qolyn bir sermedi de, burylyp júrip ketti.

— Áı, toqta!

Daýys qatqyl emes, biraq qajyrly estildi. Bektemir qaıyrylyp toqtady.

— Seni izdegenimdi bitirmeppin. Beri jaqynda. — Maqan qolyn bulǵady.

— Iá, nemene?.. Ábden qadaldyń ǵoı janalǵyshtaı-aq! — Bektemir oıyndaǵysyn aıtyp saldy.

— Má! — Qoınynan sýyrǵan oraýdy ustata saldy. Ustata saldy da, bas ızep keıin aınaldy. Bektemir sońynan daýystady.

— Bu ne, Maqan?

— Úlesiń!.. Eńbegiń sińgen. Qoryqpa, ala ber.

Bektemir oraýdy ashty, qyp-qyzyl on somdyqtyń bir býmasy, baqandaı myń som! Dál osyndaı kólemdi somany, áı, ustap kórmepti-aý buryn. Qolyn kúıdirip bara jatqandaı qysylyp, jan-jaǵyna qarady. Kóshede adam aıaǵy sırek. Sonaý bas jaq shettegi eki-úsh bala demese, tipti adam joq. Maqan úıine jaqyndap qalypty.

"Nege berdi?! Úlesiń dedi me? Qandaı úles? Neniń úlesi? Eńbegim nemenege sińipti? Bul Maqannyń qaı tuzaǵy"

Tuzaǵy... Bektemir qylǵynǵandaı jaǵasynyń túımesin julqa aǵytty. Oraýdy qaıta búktedi.

"Úles deıdi, á! Sonda myna meni aramyna sybaǵalas etpek qoı. "Aýzyńa tyqtym, kómeıińe keptedim, endi bylq etip kórshi, qane!" demek qoı. Áı, aramsyń-aý, Maqan, aramsyń-aý! Áı, zymystansyń-aý, Maqan, zymystansyń-aý! "Altyn kórse, perishte joldan taıardy" sendeılerge aıtqan, sendeılerge ǵana".

Osy pikirge tirelgende denesi shırady. Júrisi qarqyndady. Maqannyń sońynan entige adymdady.

— Áı, Maqan! Ýaı, Maqan!

Maqan qansha kókirek kergenmen ol da adam, kósheni basyna kóterip qarapaıym kolhozshynyń dańǵyraǵan daýsymen qarapaıym jandaı buny tómendetip, tópelep shaqyrǵanyn, árıne, jaqtyrmaıdy. Jaqtyrmaǵan soń, anany baqyrta berýdi qolaı kórmeıdi. Endeshe toqtaıdy. Toqtaıdy da tosyp alady.

— Ne bop qaldy, Bektemir! — Daýsy shyny ýatqandaı shytynady.

Bektemir oraýdy qaıta ashty. Qyzylala on somdyqtyń býmasyn Maqannyń kóz aldyna tosty.

— Mynaý ne?

— Óı, aqsha kórmegen sorly! Syıdy bilmegen, sıyr! Nemenege ókirip-baqyryp kelesiń? Men seniń quzyryńa zárý ma em. Qajetińe... búgingi..erteńgi qajetińe jaratsyn dep... — sóz aıaǵyn jutyp jiberdi. — Ket!Qury! Kórinbe kózime!

— Aqyra ber, Maqan! Men baqyrýdan, sen aqyrýdan tyıylmaısyń. Biraq sen meniń adalymdy aramyńmen satyp ala almaısyń! Má! Óziń qaqal aýyzbastyryǵyńmen! Óziń bylǵan! — dep aqshany laqtyryp kep jibergende qyzylala on somdyqtar shashyraı ushyp, Maqandy kómip ketti.

* * *

Úıine soǵyp edi, Aıǵansha sol qyrsyqqan kúıi áli turmaı jatyr eken. Aıranǵa nan týrap jep otyrǵan Alpamystyń ókpesi tarqaı qoımaǵan ba, ákesi kelip kirgende tostaǵanyn kótergen boıda tórgi úıge, sheshesiniń qasyna ketti.

Qansha degenmen áıeli qybyrlap júrmegen úı qańyrap qalatyny ras. Qoqyr-soqyry, jınalmaǵan kıim-keshegi, ydys-aıaǵy ybyrsyp aralasyp esikten tórge, tórden esikke deıin shashylyp jatady.

— Bu kim, áı? — dep Aıǵansha jatqan jerinen yńyrana daýys sozdy.

Bektemir qyńyratqydy. Áıeliniń áıkápirligi bunyń da arqasyn qurystyryp, qaıdaǵy bir ashý-yzaly ókpesin kúsheıtti. Dybys bergen joq. Alpamystan kim kelgenin estigen soń, Aıǵanshanyń áldenege yńqyldaýy kóbeıdi.

"Jatysyn saldaqynyń! Nemenege kergıdi? Apyr-aý, sonshama ne búlindi? Ursam, óz balamdy urdym. Bútindi búldirme, jańany tozdyrma degenim be? Árıne tóbeden nuqyǵanym aǵattyq boldy. Biraq sol kezde Qoblandyjannyń beldigin... kereksiz bop qalǵandaı.... Iesiz zattaı-aq keskilep jatqan soń janymnyń kúıip ketkeni ras. Ár nárseden sekem alǵysh júrek sonyń ózin jaman yrymǵa bastaıtyndaı kórmedi me? Áıtpese Alpamysty nege uraıyn. Al, ózi tulyptaı bop tóńkerilip jatyp alǵanda, maǵan ne isteımin deıdi, á".

Jetimsiregen kóńil áldekimdi izdeıtin tárizdi. Áldebir alaqan jylýyn mańdaımen sezingisi keletin tárizdi. Qabaqpen túsinisetin qaıran jastyq uzaǵanyń ba? Kóńil kúrsingende keýdeni birleıtin qurby-qurdastyń jyly júzderi endi oralmaı ma? Ótkeni me? Tustastarynyń úılerine baıaǵydaı entelep jetip bara almaıtyn halge qalaı dýshar bolǵan? Biriniń esigin biri qaqpaıtyn oqshaýlaný qaı kezde paıda bolǵan? Nege barmaıdy? Nege kirmeıdi? Nege qashqaqtaıdy? Nege bir-birine syryn-shemenin aqtaryp tastap, qaıǵy-muńyn bólispeıdi? Óskeleń mádenıet sharpýy osy ma? Ár ot basynda bir-bir radıo, bir-bir televızor. Árkim radıosyn ońasha tyńdap, teledıdaryn ońasha kórip, óz qýystarynda tyǵylyp-jasyrylyp otyrǵandary. Nesine tyǵylady? Nesine jasyrynady? Budan da ash kezde, budan da kedeı kezde, budan da tar kezde birinikin biri bólip iship, biriniń sharýasyn biri isteı salyp, biriniń qýanyshyn bári qýana qyzyqtap, janyńdy qulazytar meńireý jalǵyzdyq degenniń ne ekenin bilgizbeýshi edi-aý! Álde myna bir-birinen úrkýi, qashqaqtaýy — Maqannyń kolhozshylardy birin-birine ańdytyp, birin-birine salyp qoıǵan jymysqy áreketiniń saldarynan ba eken? Solaı bolýy da yqtımal-aý. Eki adamnyń basy qosylsa, úshinshi bireýdiń eleńdep tyń tyńdaı qalýy buryn bolmaǵan jáıit emes pe edi. Kim ósekti kóp tasysa, kim kimderdi kóp jamandasa, kim kimderdiń qandaı oıy baryn Maqanǵa, Maqandarǵa jetkizip otyrsa, kolhozdyń bar qoımasyna, bar qazynasyna taıaýlaý bolady. Eń bolmaǵanda barmaǵy maılanady. Otylyn ózgelerden erterek alady. Shóbin ózgelerden erterek túsiredi. Zárý buıymnyń sybaılastardan artylǵanyn qoıynǵa tyǵady. Tipti bolmaǵan kúnde Maqannyń ezýi buǵan qaraı búline qısaımaıdy, Naımanquldyń búlik qamshysy arqasynda oınamaıdy. Bir-birine qatynamaýdyń, birimen-biriniń aralaspaýynyń, áı, basty sebebi osynda da shyǵar. Áıtkenmen de adamdardyń pıǵyly ózgerip ketken. Múlde ózgergen. Kúnshildik deıtin aýrý myna jaıyn dalanyń búkil óńirin jaılaǵan qan aýrýynan da, rak aýrýynan da, týberkýlez ben brýselezden de, gepatıt pen anemıadan da asyp túsken dertke aınaldy ǵoı. Oǵan daýa joq. Em joq. Tán derti jazylar-aý, Áı, jan aýrýy... ýlanǵan jannyń keseli jýyq arada shıpasyn tapqyzbas.

Bektemir Qatıranyń esiginiń aldynda turǵanyn tutqaǵa qol sozǵanda bir-aq baıqady. Oılanyńqyrap turyp qaldy. "Nege keldim deımin? Búgin kórmesem, onda sóz basqa... Azanda kórdim".

Buryla bergende Qatıranyń daýsy estildi.

— Nege kirmeı barasyń?

— Á-á, ıá... Kirem ǵoı. Kirmeı...

Joǵary shyq, Bektemir. Seniń de osy úıdiń tabaldyryǵynan attar kúniń bolady eken. — Qatıranyń qaljyńy da shıryǵyp turǵan júıkeni úzip i jibererdeı dyń etkizdi.

— Qatıra-aı, endi sen de qaǵyttyń ba?

Bektemirdiń jany aýyryp kelgende, osal jerinen túrtip qalǵanyn uqqan áıel jýası kúldi.

— Túý, Bektemir, ózimsinip jatqanym da ózińdi. Ókpeni áıtpese kim kóringenge aıta berýshi me edi. Kelgeniń jaqsy boldy. Balqaımaq qaınatyp jibereıin. Al, sen, Bektemir-aý, meniń bir tilegimdi orynda.

Bektemir áıeldiń betine baqyraıyp qarady. Qasyna janasyp ketseń, jelkeńe shyǵyp alýǵa tyrysatyn osy urǵashylar qaýymynyń syryn alýdan qıyn ne bar eken? Kúlip turyp ta julyp turatyn syǵyr-aý shetinen.

— Nemene, shoshyp kettiń be? Shoshyma, Bektemir.Seniń dombyra tartqanyńdy kópten beri kórgem joq. Adam kóńili keıde áldekimdi ańsap, saǵynyp turady. Áldebir meıirimdi izdep bulqynady. Sondaıda men seniń dombyrańdy estigim keledi, Bektemir.

Bektemirdiń júzi jylydy. İshinen: "Dál meniń búgingi halimdi aıtyp otyr. Bul da kúızeledi eken-aý. E, kúızelmeı... Jıyrma ekisinde jesir qalǵan, sodan áli jalǵyz. Eshqandaı ósek-shýy bilingen emes. Netken tózim! Anaý tósektiń yzǵary-aq alasurǵan júrekti muzdatyp bitti de. Qaıta ózi myqty. Baltany jalǵyz ósirip, áne, Moskvada oqytyp shyǵardy. Al, bizdiń Aıǵansha..."Kóńili buzylyp baryp, qaıtadan sabasyna tústi. Qatıraǵa kúlimsirep bas ızedi.

— Ras, ras, Qatıra. Kóńildiń qobaljıtyny bolady. Jalǵyzsyraǵan kóńilden jaman nárse joq. Ákel, bershi dombyrańdy.

"Kúni boıy dombyram oıyma qalaı kelmegen?"

Qulaq kúıdi tez qaıyrǵan Bektemir qalaqshadaı ǵana aspapty kúmbirletip sóıletip bir ketip edi... Ah ura kúrsingen keıýana sherli kókirekten zaryn tókti Ýildegen sábı aq besikten byldyrlap dybys berdi. Eńiregen jar botakózden syqqan jasymen jap yńqylyn keń dalasyna taratty. Saqaly jelbiregen appaq qýdaı qarıa qarlyqqan únmen basý aıtyp, kári keýdeniń dirildi batasyn aǵytty.

Mynaý "á" dep júıtkigen kúı, ózge kúı, tosyp kúı... álde Bektemirdiń dál qazirgi shıryqqan kóńilinen aqtarylǵan tóltýmasy... Qatıraǵa ana zarymen, sábı ýilimen, jar yńqylymen, qarıa sabyrymen qulaqtap kirip, boıyn bılep aldy. Dúnıeniń máńgilik dúnıeniń ótkinshiligin baıandady. Máńgiliktiń adam sanasynda túneıtinin, ótkinshiliktiń adam kúıigimen qosa júretinin sezdirdi. Máńgilik úni — dombyra yzyńy endi tutas sarynǵa álgi zar men ýil, yńqyl men dirildi dybystardyń birigip yshqynǵan horyna aınalyp dúbirlep ketti de, qıalap baryp-baryp, dóń asqandaı joǵalyp, óship ketti.

Qatıra suq saýsaǵymen kóziniń aldyn sypyryp súıkep aldy. Saýsaqqa dymqyl bilindi.

Tynshı qalǵan saýsaqtar qaıtadan saǵaqtan shanaqqa, shanaqtan saǵaqqa quldılap atyldy, júgirip-oınaqtady, ilbip-baıaýlady. Dombyranyń shanaǵynan ótken kúnder elesi tirildi. Ótken kúnderdiń lebizi tógildi. Ógeısidi, óksidi, ókpeledi. Kúńirendi, kúızeldi, qamyqty. Shamyrqandy, shıryqty, sharyqtady.

Qaraǵaı taqtaıǵa taǵylǵan eki ishek zamana úni bop sóılep ketti, saırap ketti, sheshilip ketti. Boıǵa qýat berdi, janǵa jiger quıdy, júrekti jalynǵa aralastyrdy. Qatýly qabaqtyń astynan bulttan shyqqan kúndeı bop jylyǵan kózdiń meıirli ushqyny oınady. Emirengen júzde baıyrqanǵan kóńildiń táýbasy qalqyp shyǵa keldi.

On saýsaq — qudiret. Dúnıe dúnıe bop jaralǵaly qaıǵy men qýanyshtyń egizdigin, kún men túnniń egizdigin, ómir men ólimniń egizdigin, jaqsylyq pen jamandyqtyń egizdigin, izgilik pen jaýyzdyqtyń egizdigin kóldeneń tartty. "Búgingi muńyń erteńgi qýanyshyńmen almasar, ýaıymyńdy shattyǵyń qýyp tastar, eshýaqytta úmit úzbe, senimnen aırylma, jigerdi jasytpa deıtin qaıraýyn keýdedegi júrek dúrsilimen úılestirdi.

Qatıra Bektemirge qarady. Brıgadırdiń qoı kózderi kúlimdep otyr eken. Bir kezdegi Muqatyna uqsap... uqsap qoıa bergeni... Dál sol bop, sol óziniń Muqaty bop kózi kúlimdep qarsy aldynda otyr!

“Ne boldy maǵan? Saıtan azǵyryp, kóńilime jelik kirgizgennen cay ma? Bektemir ǵoı... Muqatym emes. Biraq nege uqsap ketti? Nege uqsaıdy? Munda qandaı gáp bar? Buryn onsha uqsamaýshy edi ǵoı. Múlde uqsamaıtyn. Búgin uqsady. Ózim uqsatyp otyrmyn ba? Erkek ańsaǵan tul deneniń dámegóı talaby shyǵar. Qaraıǵan kózdiń shatastyrǵany bolar. Qoı, qoı, Qatıra! Sonshama jyl tas bop kelip, endi jibigende tabaryń ne? Nege buzyldyń, nege búlindiń búgin? Kúı me? Kúıshi me tas qorǵanymdy byt-shyt qıratqan? Keýdemniń tas qaqpasy qulap túskeni me? Nege uqsaıdy? Tipti kúlimsiregeni, kóziniń qıyǵymen jalt etkeni aınymaıtyny qalaı? Nege qaraı berem? Anaý Muqatymnyń bir kezdegi óńinen... qaıtalanyp, elestep kórinip turǵan keskininen kóz aýdarmaýym qalaı? Álde ózimdi-ózim aldaımyn ba? Shynymen aldap otyrmyn ba? Biraq nege uqsaıdy? Kádimgi tiri Muqat bop... sonyń rıasyz kúlimsiregenindeı bop nege eljireıdi? Kúı tilimen keýdemdi urǵylap, sol burynǵy jabyq keýdemnen nege tileýlestik izdeıdi? Tapqan sıaqty ǵoı. Nege qaqpaımyn túrtinektegen saýsaǵyn? Sabyrsyz, uıatsyz jybyrlaq saýsaǵyn? Sonshama úzdikkenim qalaı? Ózim... ózim emespin be óńmendep turǵan? Áı, erkimdi túgel bılep aldy-aý myna bir kúı! Jylaıyn ba? Aǵyl-tegil jylasam ba eken? Jas shaıtan ishtiń jańǵyrýy múmkin-aý. Kúlkim keledi ǵoı. Saqyldap bir kúlsem... búkil muz bop... toń bop qatqan qaıǵy-sherdi aıdap tastar ma em. Býyp áketip barady!.. Kalshyldatyp áketip barady!.. Nege uqsaıdy? Muqatym ba mynaý? Bektemir me? Nege ajyrata almaımyn. Ajyratqym kelmeıtini qalaı? Aıaq astynan dál osylaı ózgere qalýymnyń sebebi ne? Jubatý kútken jarty kóńildiń jasqanshaq ádetinen be? Men... men mynaý Bektemirdiń de búgin jasyp, jabyrqap kelgenin sezdim ǵoı. Sezdim. Dál ózim sıaqty bunyń da qońyltaqsyǵan kóńilin sıpap jadyratar jyly qabaq, meıirli alaqan izdegenin kózinen uqtym ǵoı. Múmkin sodan da mynaý qaljyraǵan óz ishim Bektemirdiń búgingi kúıimen úndes bop, qosa úılesip ketkeni. Álde myna sıqyrdaı arbaǵan on saýsaqtyń qudireti me? Kúımen býyp tastaıdy deıtin qaýeset ras-aý. Ras! Erkimdi múlde baılap aldy-aý. Áıtpese Muqatqa mynaý Bektemirdiń qaı jeri uqsaıdy? Bári-bári uqsaıdy! Kúlgeni uqsaıdy. Jymıǵany, tomsyraıǵany uqsaıdy. Adaldyǵy, aq kóńildiligi uqsaıdy. Tipti dombyrany aldyna óńgergeni de birdeı... Birdeı bolmaı... Bárin, oqýshylaryn: Bektemirdi de, Muqatty da marqum Balmaǵambet muǵalim úıretpep pe edi. Mektep oqýshylarynan ol qurǵan hor, ol uıymdastyrǵan dombyra orkestri aýdanda birinshi oryndy eshkimge bermeýshi edi-aý. Qazirgi jastar dombyraǵa onsha áýes emes... Bir kezde gıtarany daryldatýshy edi, endi ony da qoıdy... Al, mynaý Bektemir Muqatqa uqsaıdy... Shirkin-aı, bir ǵana sátke sonyń, Muqatymnyń ózi bolar ma edi. Zarymdy, syrymdy aıtar edim. Muńymdy, sherimdi aıtar edim. Kúıimdi, kúıigimdi aıtar edim... Joq, joq! Aıtpas edim birin! Qýanyshtan gúl-gúl jaınap, án shyrqar edim! Keýdemnen shýaq tóger edim! Keýdeme shýaq quıar edim! Aımalap, aımalatyp... myna ishtegi tońdy... muz tondy jibiter edim... Muqatym!"

— Muqaty-ym!..

Kúı úzildi. Saýsaqtar tynshydy. Bektemir Qatıraǵa jalt qarady. Qatıra kúrsindi. Jylarmandaı bop kúlimsiredi.

— Qap, beker toqtattyń-aý!.. Kóńilime kóp nárseler oraldy... Jo-joq, kóńilim buzylǵan joq. Qaıta ińkárlik taptym. Oıbúı, saǵan balqaımaq qaınatyp berem dep... Ózim áli otyrmyn.

Dastarqan basynda da endi ekeýi onsha kóp sóılesken joq. Qaımaqtan da Bektemir jarytyp jegen joq. Tábeti ashylmaı, suıyq shaıdy ǵana ysyldaı soraptaıdy.

Ekeýiniń birin biri túsinetini sondaı, tipti birine-biri qaramaı-aq ne oılaıtyndaryn, ne oılaǵanyn sezip otyr.

— Áı, Bektemir, sen beker júdeı berme. Adamdy oı qajytady. Serpilmeseń — bosatpaıtyn uıyq ol.

Bektemir bas ızedi. Qatıramen kúdigin bóliskisi keldi. Jan azabyn túsinetin de bólisetin bireý tabylǵan tárizdi.

— Durys aıtasyń, Qatıra. Biraq oılamaıyn deseń de, qoıly-qonyshyńa kirip alyp, sońyńnan qalmaıdy.

— Aýyr kúrsindi. Mańdaıdaǵy kóldeneń syzyqtary tereńdedi. — Eńsemdi basqan bir kúdik... júregimdi azannan beri shabaqtaýda... Áı, sodan qorqam! Ábden qorqyp bittim búgin.

— Ol ne? Nege mújısiń ózińdi? Erkek emessiń be, sender bosasańdar, biz kimge súıenemiz?

— Syıynatyn pir, súıenetin táńir bar ma? Qaldy ma solar? Piriń de, táńiriń de qazir — Maqan. Maqannyń qoldaýshylary bolyp tur ǵoı. — Bektemir kesesin tóńkerdi. Keıin syrǵyp jotasyn qabyrǵaǵa súıedi.

Dál sol kezde syrttan shań-shuń etken tárizdi, daýystap jylaǵan tárizdi ún... jan shoshytar dybystar estildi. Bektemir dir-dir etip, túsi bozaryp, umsynyp tura almaı, umtylyp tura almaı jatyp kúbirleı berdi:

— Áı, boldy-aý!.. Aqyry bolǵan eken-aý! Óshirgen eken-aý...

— Ne? Nemene, Bektemir?! — Qatıra ushyp turyp Bektemirdi demep kóterdi.

— Qoblandyjan, balam!.. Ulym! — kemseńdep jylap jibergen Bektemir sylq shókti.

Úıge tasyrlatyp áldekim kirip keldi.

— Aý, Bektemir! Búkil aýyldy sharlap izdep júrsek!.. Jalpıyp otyrysyń mynaý... Ana jaqta... balań!... — Kelgen adamnyń úni óshti.

Bektemir lezde qataıdy. Ornynan shıraq atyp turdy. Kelgen adamnyń endigi sózin tyńdaýǵa yqylas bildirmesten syrtqa umtyldy.

3

— Bektemir, aýyr qaza, jas qazasy ıyǵyńa batty. Qaıtesiń, kúıinesiń de kónesiń. Kóteresiń. Dál bulaı bolar dep, árıne, kim oılaǵan? Biraq bireýdiń qazasy ottan, bireýdiki sýdan degendeı... áýelde jazýy osylaı bolǵan soń kimdi kinalaǵandaımyz. — Maldasyn quryp alyp, qońyr shlápasyn shańyraqtaı ǵyp tóbesine tóńkergen Rahmetbek shal — Súımenquldyń ákesi esip sóılep otyr. — Kóz aldynda keshe ǵana júrgen ulyńnyń jansyz denesin kórýden qıyn ne bolsyn, shyraǵym. Bárimizdiń de qabyrǵamyz sógilip-aq otyr. Qoblandy bala seniń ǵana emes, aýyldyń mańdaıyna sımaı ketken qyrshyn...

Rahmetbek kádimgideı egildi.

Bektemir qataıyp alǵan, kózinen jas shyqqan joq. Ana jaqtaǵy Aıǵanshanyń árneni bir aıtyp daýystap jylaǵanyn estigen saıyn búkil denesi siresip, sanasynda tek qana "Kek alý! Maqandy óltirý kerek!" deıtin jalǵyz ǵana tilek turyp qalǵan. Biri kirip, biri shyǵyp jatqan kisilerge anda-sanda erindi qımyldatyp qana yrym baıqatady da, tas qudaıǵa aınalǵandaı bedireıgen qalpyn ózgertpeı susty júzin esikten aıyrmaıdy.

"Kele me, kelmeı me Maqan? Áı, bar sumdyq sodan. Ózimdi... meni atpaı ózegimdi sýyrǵanyn qarashy. Qansyrap ótsin deıdi-aý. Aıtty ǵoı, mana. Álsiretip, qansyratyp, maıystyryp syndyram dep. Syndyrdy, mine. Nem bar endi men qımaıtyn bul tirlikte. Qoblandyjandy qalaı qıdy eken? Adaldyq osylaı opyryla bergeni me? Kele me, kelmeı me, Maqan?"

Maqan túsin tómenshiktendirip kirip keldi. Qasynda Naımanquly da, Berdeni de, Haırollasy da joq. Maqan qasynda eńiregen Gúlbadan bar. Maqan qasynda eńiregen Gúlbadandy súıegen Rysty bar... "Gúlbadan!.. Maqannyń aqboryqtaı mápelegen Gúlbadany?! Nege jylaıdy?.. A-a?! Sonda... Qoblanjannyń qazasy qabyrǵasyna batqany ma?"

Egilgen, eńiregen Gúlbadannyń názik daýsy kenet "Qoblandym!" dep shyńǵyryp jiberdi. Gúlbadan shyńǵyryp jibergende Bektemirdiń shıryqqan júıkesi, qataıǵan denesi boı-boı bosady. Kózden jas parlady, keýdeden óksik atyldy.

Rysty Bektemirdi bas saldy. Rysty daýys qyldy. Rysty Qoblandyny joqtady. Shyn kóńilden joqtady. Óz ulyndaı... nemese kúıeý balasyndaı qaıǵyrdy.

Sherli júrek qasiretke ortaqtasqan qamkóńil jandy qapysyz ajyratady. Bektemir Rystynyń qushaǵynda aǵyl-tegil jylady. Iyǵy selkildep, kesek-kesek jastary toqtaýsyz domalap, qapyda qazaǵa ushyraǵan ulyn ańsap... izdep... joqtap jylady.

Maqan Rystyny aýystyrdy. Tósin Bektemirdiń tósine tıgizdi.

— Berik bol, Bektemir!

"Áı, mynada bir shaınam uıat qalmaǵan be? Eń bolmasa osy qazir úndemeı-aq otyra ketse ǵoı... Qulaqshekeden qonjıtyp, sonan soń bákimmen tamaǵynan oryp jibersem be?.."

Kózi oń jaqta ne otyrmaı, ne eshkimmen kórise almaı solyqtap, janymen kúrsinip, óksip turǵan Gúlbadanǵa tústi.

"Menen de góri seniń qaıǵyń qatty bolǵany ma, qyzym? Mynandaı tas baýyr ákeden janyn názik bop qalaı týdyń? Qoblanjan endi maǵan da, saǵan da bir ret qaraı almaıdy, qyzym! Ańyrap artynda qaldyq, qyzym. Obalyn ákeńnen kór, qyzym. Eńiregende etegińdi jasqa toltyrǵan ákeńniń qatigezdigine, qanisherligine qarǵys aıt, qyzym!"

Kimdi qushaqtap, kimmen kórisip turǵanyn umytty. Kádimgideı daýys shyǵaryp solqyldaı býlyqty.

"Mynaǵan ne bolǵan? — dep Maqan qushaqtan qutyla almaı, aıyratyn adam izdep Bektemirdiń ıyǵynda jatqan basyn burǵyshtap, alaqtap qarandy. — Esinen adasyp-aq qalǵany ma? Álginde sonshama nege qoryqtym? Bektemir emes — tup-týra ajal aranyna kiretindeı esikten áreń attap em, bári bos áýreshilik eken-aý. Mynaý borkemik eken ǵoı".

Maqan Bektemirdi ıterip tastap, tórge ozdy da, ysyrylǵan shaldardyń jýan ortasyna baryp, quıryq basty.

Maqan tamaǵyn kenedi.

— Qoblandy jelkildep kele jatqan keleshegimiz edi. Mynaý kolhozdyń erteńgi basshysy edi. Taǵdyrǵa ne shara... — dep kúmiljip qaldy. Sol kezde kózi Bektemirge túsip ketip edi, ananyń qosaýyzdyń uńǵysyndaı qadalǵan kózderindegi yzaly kek ýly jıirkenish tulaboıyn shymyr etkizdi. Taısaqtap júzin buryp áketti. — Qoblandy sondaı edi... Arys edi... Men aýdanǵa telefon soǵyp, prokýrorǵa, mılısıaǵa habarladym... Jazym oq pa... basqa oq pa — teksertý kerek...

Rahmetbek shal qaıta-qaıta bas shulǵydy:

— Jón... jón, Maqanjan. Teksergeni durys.

Shýyldap biraz daýys qosyldy.

— Qoblandyny joqtaýsyz qaldyrmaımyz!

— Bir emes eki birdeı oq jazymda oqys tımeıdi.

— Gáp bar!

— Kádik bar, kádik!

— Naımanquldyń júrgen jerine shóp shyqpaıdy!

— Haırolla da saý sıyrdyń japasy emes.

Maqan qatýlandy. Ezýi qısaıdy.

— Já! Kóp shýyldaýdan ne shyǵady. Bas joq, kóz joq aıqaılap qalǵan halyqpyz. Aq-qarasyn aıyratyn oryn bar, organ bar. Bektemir!.. — Týra qaraýǵa bata almaı, betin burǵan boldy. — Bektemir, qabyrǵańdy qaıystyrǵan qazańa ortaqpyn. Biz emes... balalar birin-biri unatqan eken. Amal ne, olar da, mine aıyryldy.

Gúlbadannyń jylaýy, solyqtaýy kúsheıdi. Bektemirge Gúlbadan Qoblanjannyń amanatyndaı sezildi. Turyp baryp ıyǵynan qushaqtap, mańdaıynan sıpap jubatqysy keldi.

— Bektemir! — dedi sózin jalǵaǵan Maqan daýsyn múlde qataıtyp. Ózine ózi kele bastasa kerek. — Bir-birine qaraılasý — ata salty. Mine, mynany az kórmeı, qajetińe jumsa.

Maqan manaǵy býmany Bektemirge qaraı siltep ortaǵa tastaı saldy.

Qyzylala on somdyqtyń bir býmasyn kórgen jurt birese Maqanǵa, birese Bektemirge jaltaq-jaltaq qarasty.

Rahmetbek shal mılyǵyn basyp ketken qońyr shlápany keıin shalqaıtyp, tershigen mańdaıyn kir oramalymen súrtip ótti de, aldyna kelip túsken býmany eńkeıip baryp, ilip aldy.

— Báse, Maqanjan, jón bilgenińdi kórsettiń. Qazaq qaıǵyny qaýymdasyp, qaýmalasyp kótergen. Bir toqtyny men de berdim. Má, usta, Bektemir! — dep býmany usyndy.

Bektemir qolyn ot qaryǵandaı aqshany ustaǵan boıda Maqannyń betine jiberip urdy.

— Qan! Qolyń qan!.. Aqshańmen jýmaqsyń! Satyp almaqsyń! Shyq úıden!

Maqan Bektemirdiń bar yzǵaryn betine jıyp alǵanyn kórgende ornynan qalaı atyp turǵanyn baıqamady. Túsi qup-qý bop, basyn shulǵyp, erinderi kúbirlep berdi.

— Shy-ǵa-ıyn... Aqsha degende... Qarajat tappaı qysylyp qala ma dep... shyǵaıyn. Túgiń joq qý taqyr bolǵan soń...

Gúlbadan ákesine jıirkene qarap turyp:

— Uıalsańyzshy!.. — dedi. '

Bireý bir jerine biz suǵyp alǵandaı dir etken Maqan syǵylysqan jurttyń arasynan esikke áreń jetti.

Kóp uzamaı aýdannan saý etip jetken mılısıa, prokýror, sot-medısınalyq ekspertıza adamdary Qoblandynyń máıitin olaı qarady, bulaı qarady. Sodan soń ańǵa shyqqandardy toptap alyp sóılesti. Jekelep sóılesti. Tipti Naımanqul men Turǵandy mashınaǵa otyrǵyzyp alyp, ań atqan jerge de baryp qaıtty.

Bir kún, bir túnde komısıa qorytyndyǵa keldi. Sol bir kún, bir túnde kelgenderdiń bir de bireýi Maqanmen jolyqqan joq. Sóılesken joq. Sol bir kún, bir túnde aýdannan kelgender aıaq sýytpaı, bel sheshpeı óz jumystaryn qalaı atqarý qajettiginiń úlgisin kórsetkendeı boldy. Aýyldyń talaı adamymen kezdesti. Suraıtyndary: "Qoblandy Bektemirovtyń jaýy — jaýy degende ósh adamy, jek kóretin jany bar ma edi. Naımanqul álde Súımenqul, múmkin Haırolla, bálkı Turǵan birde bolmasa birde Qoblandyǵa ıek kegjıtpedi me, tis aqsıtpady ma, kóz alartpady ma? Aralarynda kıkiljiń týmady ma, eregis tutanbady ma? Maqan Qoblandyǵa qalaı qaraýshy edi?" Qoıshy, áıteýir, kolhoz jurtshylyǵyn biraz mazalady. Kolhoz jurtshylyǵy sol mazalaǵanyna da máz. "Báse! Ádilet bolýy kerek edi ǵoı! Qur syrtynan jamandaıdy ekenbiz. Qoblandyny áne qalaı joqtap jatyr! Áı, ókimet-aı, týrasyń-aý! Qoblandy suralmaı ketse qaıter edik? Ańǵa shyqpaı, atylmaı, ólmeı jatqandar joq pa edi? Qaıdaǵy! Al solardy kim joqtaýshy edi? Kim dál bulaı tekserýshi edi? Kerek deseń, tipti anaý Maqanǵa da aýyz saldy ǵoı!"

Tekseris bir kún, bir túnge sozylyp baryp, aqyry aıaqtaldy. Aqıqatqa kóz jetti. "Jamaǵat birin-biri jazǵyrmaıtyn bolsyn. Jazym oqqa daýa joq. Atystyń dál ótine shyqqan Qoblandy Bektemirov ózi ǵana kináli. Árıne, tájirıbesiz jigit kıik qaıyrǵanda alysta keıindep qalyp qoıýy kerek edi. Andy dál bulaı aýlaýǵa bolmaıtynyn aıtyp ta, aıyptap ta júrgenderi ras. Sondyqtan ańǵa shyqqan beseýge... Á.á, endi tórteýge aıyp salynady. Máıitti jerleı berýge ruhsat. Azamat Qoblandy Bektemirovtyń qurmetti esimi el júreginde saqtalady".

Bektemirdiń dymy qurydy. Bir kún, bir tún tekseris júrip jatqanda bir kádiktiń ashylaryna sengen edi. Qorytyndyny estigende, ol senimi byt-shyt bop qırady. Ózi ári-sári qaldy.

"Qalaı boldy? Taǵy da Maqan mynalardyń da aldyn orap ketkeni me? Aý, sóılesken, kezdesken joq edi ǵoı. Álde... sybaılaspyz demep pe edi. "Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymastyń" kerin keltirip, mynalar qur kóz boıady ma?"

Bektemir qınaldy. Ulynyń ústine topyraq salyp turyp ta osy bir qamaý oıdan qutylmady. Qutyla almady.

"Óltirsem qaıter edi? Óltirem! Ózim óltirem!"

Qabyr basynan bir baılamǵa bekinip qaıtty.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

1

Jumystan ymyrt jabyla oralǵan Baltany Vasılıı Sergeevıch esik aldynda kútip aldy.

— Hat bar saǵan, Balta.

— Á, raqmet, Vasá aǵaı. Soǵan bola dalada júrsiz be?

— Hat mamańnan kelipti... úıge kire me, kirmeı me dep... — Vasılıı Sergeevıch konvertti Baltanyń qolyna ustatty. Balta áli ári-sári. Vasılıı Sergeevıchtiń páterinen de ketken joq. Maısaranyń úıine de turaqtaǵan joq. Eki-úsh kún atasynyń qasynda túnese, keıde apta boıy bas suqpaı ketedi.

Balta Vasılıı Sergeevıchpen ilese kóterilip, ilese kirdi de, aıaq kıimin sheship, óz bólmesine ketti.

— Shaı daıyn tur, Balta.

— Qazir, ata...

Balta hatty oqyp shyǵyp, tunjyrap biraz otyrdy. Esikten syǵalap qarap ketken Vasılıı Sergeevıch áldebir jaısyz habar estigenin sezip, mazalamady.

Baltanyń keýdesin óksik býdy. Kózine jas úıirildi. Dosy... shyǵarda janymyz bólek desetin jan dosy — Qoblandy qaza bopty. Ań aýlaýǵa shyqqanda oqqa ushypty. Jazataıym oq qata tıipti.

"Shirkin Qoblandy! Naǵyz Qoblandy batyrdyń ózi edi-aý! Júregi qandaı keń edi! Ádildik rahymshylyq dep soǵýdan bir jańylyp kórmegen shyǵar. Qandaı qıalshyl edi! "Bir áýennen tanbaı jyljıtyn ómir joq. Sol ǵumyrdy mıtyńdatyp ótkizetin pendeler ǵana bar. Anaý kún men aspan ǵana, mynaý jumyr jer ǵana ózgermese, ózgermes, al biz tirshilikti ózgertýge, jańartýǵa, jaınatýǵa tıispiz", degende bárimiz de bas shulǵýshy edik. Endi sol dos joq. Aıqaılap án sala almaıdy. Kóńildi kúlkisimen aınalasyna shýaq shasha almaıdy. Alyp ushqan armany qaıda qaldy? Qaıda qaldy? Netken qaıǵyly qaza! Netken soraqy ólim! Beıbit kúnde, tynysh zamanda oqqa ushqan. Sup-sýyq qorǵasyn esil azamattyń keýdesine qadalyp, qyrshynyńnan qıyp túsken, arman-úmitin úzip ketken"...

Balta ońasha bólmede taryǵa, taýsyla oılap, otyryp qaldy.

Ac ústinde sheshimge keldi.

— Baryp qaıtam. Aýylǵa, apama baram. Qoblandynyń qabyryn kórmeı, kóńilim tynshymaıdy.

Vasılıı Sergeevıch únsiz quptap qaıta-qaıta bas ızedi.

Oktábr merekesinde úsh kún dem alady. Soǵan deıin apasyna birdeme alyp qoıý kerek.

"Ne alam?"

Báse, ne alady. Eki alǵan aılyǵy qaltasynda. Tamaq pen kıimge shyǵyndalǵan joq áli. Bári Maısaranyń moınynda. Shyttaı qyp kıindirip, túletip qoıǵan kelinshektiń ázir qolyn qaqqan emes. Modaly kóılek modaly galstýk modaly kýrtka Baltanyń ústinen ǵana kezdesedi. Osyndaı modaly "jabýlary" jańarǵan saıyn Sergeı Týrov pen Qadirbek tańdaılaryn qaǵysyp, "shefterine" súısine qarasady.

Óz eńbeginiń qyzyǵyna bólegisi keldi apasyn. Qýantqysy-aq bar.

Jumystan erterek shyǵyp, Ortalyq ýnıvermagqa tartty. Yǵy-jyǵy adamnan bas aınalardaı. Astyńǵy qabatta sendelip uzaq júrdi. Kilem túsken be, birin-biri julqylap ıterip-talasyp jatqan halyqtyń myna áreketinen júregi aınydy. Eskalatormen ekinshi qabatqa kóterildi. Erkekter kıimin satady eken bunda. Qyzyqtap uzaq aralady. Qaıdaǵy bir usqynsyz, solbyraıǵan óńsiz kıimder. Baǵalary da tuzdaı. Biren-saran aýyldan kelgen adamdar bolmasa álgilerdi alýshylar az. Úsheý-tórteýden úımelegen satýshy áıelder ǵana máz. Jarqyldap kúlip, anaý ár kostúmdi bir ustap, keńes surar adam tappaı jaltaqtaǵan bórikti qazaqqa muryndaryn shúıire qaraıdy.

"Áı, sonda myna shirkinder josparyn qalaı oryndaıdy? Jospar oryndalmasa, aılyǵyn, qosymsha syılyǵyn qalaı alady? Nesine jetisip, nesine jyrtańdaıdy?" Balta dúkenshilerge yza boldy?

Úshinshi qabattaǵy áıelder kıimin satatyn jerden de sheshesine laıyq túk tappady. "Apyraý, osy Maısara sonda tabylmaıtyn zattardy qaıdan alyp júr? Mynaý Ortalyq dúkenniń túri osylaı bolǵanda, basqalary ne ońyp ketti deısiń? Ne bolǵanbyz? Adamnyń tutynar zatyna deıtin qatań talap qoıýdy umytyp ketkenbiz be? Áý, adamnyń oıy da boıy da, kıimi de ádemi bolsyn degendi mektep qabyrǵasynan oqyp shyqqandaǵy jetken jerimiz mynaý egis basyndaǵy qaraqshyǵa kıgizetin olpy-solpy nárseler me? Anaý sheteldik kıimder nege unamdy? Nege qonymdy? Bizdiki nege qorash? Nege suryqsyz? Órkendegen sosıalızmde ómir súrip, komýnızmniń tabaldyryǵynan syǵalap turǵan kezimizdegi sıqymyz osy bolsa, biz qyzyǵatyn turmys saltymyz qashan ońalar? Qashan ásemdik kórkin tabar? Qashan ǵana estetıkalyq talap dárejesinen tabylatyn jeńil ónerkásibimizdi damytamyz?"

Balta yzalana myrs etti.

"Damytamyz, atańnyń basy. Anda-sanda bir bas suqqanda kóretin osyndaı keleńsizdikke sen sıaqty azý egeıtinder az ǵoı dep peń. Solar túk bitirmegende sen japyra qoıarsyń. Onan da apańa alaryńdy tezdetip al da, jónińe qaıqaı. Áıtpese, áne ústindegi úılesimdi kıimderińdi kózimen iship-jep qaraýshylar kóbeıip barady".

Aqyry sháli satyp aldy. Múmkin Lúdmıla Zykına aıtqanda súısinip tyńdaıtyn "Orynbordyń túbit shálisi" deıtin ánniń áseri boldy ma, álde basqa yńǵaıly zat kezdespedi me, qyzylala syǵan shálini qoltyqtap qaıtty. Átteń, túbit sháli emes. Túbit sháli Almatyda yrymǵa da tabylmaıdy eken.

2

Qoblandynyń jetisi berildi. Jetisi ótisimen Gúlbadan da joǵaldy. "Maqan týǵan qyzyn jylatyp kúıeýge beretin bolypty".

"Joq! Qyzdyń ózi kelisimin bergen kórinedi".

"Kelisimin bergen qyz aýlasyna ózin-ózi órtemek bola ma. Rysty kórip qalyp, áreń aman qalypty. Endi bolmasa ústine quıǵan benzınge ot qoımaqshy eken. Ózin ózi ólimge qısa, baıǵus bala ábden túńilgen-aý".

"Maqan isimdi de bolsa, ómirden túńiltedi. Osy Gúlbadan qyz keshegi Qoblandymen sóz baılasqan kórinedi. Amal ne, qos balanyń birinen óli, birinen tiri aıryldyq".

"Anaý bergen jeri de bir myqty jer tárizdi-aý. Baı baıǵa quıady dep... Maqan osal jerdi mensinsin be... Aldy da talaı myńdy. Qysqy kanıkýlde qosady deıdi ekeýin".

"Maqanǵa talaı myń buıym bolyp pa, sol qyzyn berip, onda da myqtyǵa berip, taǵy da keýdesin kergileıdi deseńshi".

Osyndaı aldy-qashty sózder ár jer ár jerde Bektemirdiń qulaǵyna tıe berdi. Aýyl arasyn ártúrli daqpyrt alyp barady. Bireýler ádeıi qozdyra ma, álde olardyń da ózegin ókinish shıryqtyra ma, Qoblandy qazasyn jumbaq qaza, oqys qaza kóredi de, kóp-kóp túpteıdi bári. Joqtaýsyz, suraýsyz kettige jorıdy. Aýdandyq komısıa tekserisi óz aldyna. Qarystap, qadamdap ólshep, táıiri, ne sheshýshi edi. Oı sala barlaǵan janǵa shyndyq men mundalap aıqaılap turǵan joq pa? Bári baıaǵy Maqannan! Qoblandy aramdyq kórse attandaı shabatyn jalańtós bolatyn. Ol aıǵaıshyl, baıbaıshyl qorýshyny Maqan nege keshire qoısyn. Onyń ústine jiliktiń maıymen asyraǵan sulý Gúlbadannyń maı-maı traktorshyǵa ólip bara jatsa ustatar ma. Endeshe, bar pále Maqannan. Shıelep baılady da, ushyn tapqyzbaı qurdymǵa tastady. Qyzyn da kóp uzatpaı apyr-topyr jóneltip jibermek.

Bektemirdi osy joramal kóbirek ılandyrdy. Óz oıynan, ózi sharlaǵan tustan shań bergendikten, kóptiń uıǵarymy kóńilindegi kúpti jaıdyń dál ústinen túskendeı kórip, osy sheshimge oıysa berdi. Endi burynǵy kekke Gúlbadannyń yzasy qosylyp, qanyna ábden qaraıyp alǵan-dy.

"Rahathanadan" Maqannyń keıde jalǵyz qaıtatyn kezderi bolatyn. Osy senbiniń keshinde Maqannyń "Raqathanaǵa" baratynyn Rahmetbekten estigen. Sebebi Rahmetbek shal ańǵa baryp kelgennen beri balasynyń Súımenquldyń múlde buzylyp bara jatqanyn kim kóringenge zarlap aıtatyn. Búgin de esik aldynda uzyn oryndyqta únsiz otyrǵan Bektemirge kelip zaryn shaqqan.

— Áý, Bektemirjan, sen mynaý otyrysty tasta, shyraq. Ólim artynan ólý joq. Qaıǵyǵa berile berme. Qashan kórsem, osy arada shoqıyp otyrǵanyn. Árıne, Qoblandydaı baladan aırylý, kúıigin tartý qıyn. Oı sońyna kóp túse berme, qaraǵym, — dep biraz aqyl aıtyp, aqyry óz muńyn aqtarǵan.

— Bektemirjan, búginde qýys keýde jannyń qaı biriniń aıy ońynan, kúni solynan týyp tur edi. Sen barmen qara. Men úlkenmin. Rýymyz bólek bolǵanmen, aǵańmyn. Sógilme bosqa. Qaıta sógilsem, men sógileıin. Jeti qyzdan keıingi kenjem Súımenqul edi. Tilep alǵanym edi. He kórsetip júr bul shirkin. İshkeni — araq, izdegeni — shataq. Ajalymnan buryn osy qý sodyr kórge tyǵa ma dep qorqam. Anaý she...Álgi ańǵa baryp kelgennen beri she... bul bala tipti búlindi. Búlingende ne deısiń ǵoı... araqtan bas almaıdy. Buryn da ishetin. Áı, endigisi josyqsyz... Demalys, úzilis joq. Apyrymnyń ishi qalaı shydaıdy? Ýlanbaı qalaı júr, tańym bar.

Aıtpaǵym mynaý edi, Bektemirjan. Osy Súımenqul qalaı iship alady, solaı Qoblandyjannyń atyn atap, óńi buzylyp, óz-ózinen sóılep, bulqynyp, julqynyp shyǵa keledi. Qatar oınap-kúlip ósken soń birin-biri qımaı, izdeı me... Áıteýir jany báıek tappaıdy. Kóz aldynda ólgenge qınalady-aý deıim, ondaıda betine adam qaraǵysyz, buzylyp ketedi-aý, buzylyp ketedi. Kempirimiz ekeýmizdiń shyqpaǵan janymyz ǵana. Bul tentek kóresini ábden kórsetti bizge. Álgi Maqan... — daýsy sybyrǵa kóshti. Ózi jan-jaǵyna alaqtap qarap aldy. — Álgi Maqan Súımenqulshyl bop barady. Qıt etse, Súımenquldy shaqyrady. Ol shirkinniń qaıbir jaqsylyǵy bolýshy edi. Kenjemdi birdemege uryndyraıyn dep júr me... bylyqtyraıyn deı me... júregim sýyldaıtyn boldy.

Rahmetbek oramalymen kózin basty, sińbirip tastap, murnyn saýmalady. Bektemirge quıryǵymen taqala jyljydy.

— Bul Maqan — jylym ǵoı. Jaqyndap ketken adamyn bir pálege ushyratady da qoıady. Ózine adamnyń da, qudaıdyń da suǵy ótpeıdi eken! Álginde ǵana ánebir jandaıshabyn jumsapty.

Manadan mizbaqpaı otyrǵan Bektemir salqyn til qatty.

— Jandaıshabyń kim?

— Oý, Bektemir-aý, Naımanquldy bilmeýshi meń. Ol Maqannyń ári jendeti, ári jandaıshaby emes pe? Sol kele dikildedi? "Bol! Tur! Júr!" Óziniń sózi de keli túıgendeı dúńk-dúńk eken. "Qasqa aıǵyrdyń balasy qasqa týmasa da tóbel týady" deıtin beker. Ákesi Mustafa qandaı azamatym-aq edi. Mynaý nemesi tartpaǵan ákesine. Qamshysy sholtań-sholtań! "Raqathanaǵa bar!" dep aldy da ketti. Endi sodan tań aldynda súrine-qabyna áreń oralady. Anaý kelinnen de bereke qashty. Qashpaı... "Rahathana" degen pálesi "Haramhana" bop tur ǵoı...

Bektemir eleńdedi. "Sáti soǵaıyn degeni me? Mynaý Rahmetbek qarıany qudaı aıdap keldi-aý. Búgin oraıyn keltirmesem, siráda kelmes".

— "Rahathanaǵa" ketti deńiz...

Shal Bektemirdiń betine úńile qarady. Tamsanyp keıin syrǵydy.

— Ketti ǵoı... Osy Súımenquldy qalaı toqtatsaq dep ózińmen aqyldaspaq em... Bul qalpynda túri jaman. Myqtap urynady.

— Aqyldasamyz, Raha...

— Qashan?

— Keıin. Keıin, Raha...

Bektemir kilt ózgerdi. Ornynan turyp ketti. Álgindegi tunjyraǵan túsi, sulq qalpynan eles te qalǵan joq. Sergek. Qımyl-qozǵalysy shıraq. Aýlada shashylyp jatqan kákir-shúkirdi endi kórgendeı, birin olaı, birin bylaı súıretip tastap, súıep qoıyp, tirlik qaraketine aralasyp ketti.

Rahmetbek kórshisine tańdana qarap biraz otyrdy da, mysy quryp, úıine qaraı aıańdady.

Rahmetbek ketisimen Bektemir shóp qoranyń irgesindegi jańǵyryqtyń astynan ańshy qanjaryn sýyryp aldy. Ótkende aýdannan kelgen tekserýshilerdiń biri osy pyshaq-qanjardyń sabyna qaıta-qaıta áldebir suıyq zat jaǵyp, sol sapqa jyltyr qaǵaz bastyryp, "qoldyń izin, saýsaqtyń izin túsirip aldym" dep qasqyr soqqandaı dúrildegen. Sodan osy qanjar eleýsiz qalǵan. Bektemir tyǵyp qoıyp edi. Zırat basynan qaıtyp kele jatyp bir baılamǵa nyq bekingende, nege ekeni belgisiz kóz aldynda osy qanjar-pyshaq elestep turyp alǵan. Sony ózi Qoblanjanynyń ósıet buıryǵyna saıǵan.

Qosaýyzyn Aıǵanshanyń tyǵyp qoıǵanyn sezedi. Joq, myltyqtan mynaý artyq. Keýdeden qadaǵanda qybyń qanady. Kegiń qaıtady.

Sharyq qaıraqtyń jarty aıdaı synyǵyna pyshaqty uzaq qaırady. Odan maıda qara qaıraqqa taǵy biraz janydy. Jarty metr bomazı shulǵaýmen júzin orady da, bir moıyn peshtiń jelkesine qoıa saldy.

Aıǵansha ekeýi kóp sóılespeıdi.

Qoblandynyń qazasyn bul Aıǵanshadan, Aıǵansha budan kóredi. Bunyki belgili: bosqa suńqyldap jylap jamandyq shaqyrdy degen syltaý. Aıǵanshanyń kinásiz ekenin de uǵady. Biraq qalǵan kóńildi ortaq qaıǵy da ıliktire almady.

Aıǵansha ana ǵoı. Ana muńy — júrek jarasy ǵoı. Qoblandysyn oılaǵan saıyn júrek jarasyn odan saıyn ulǵaıtyp, ózin-ózi umytyp daýys qyp zarlap, sarnap ala jóneledi.

Áıteýir, kórshi-qolań kirip-shyǵyp, kóńil alańdatyp jatady. Alpamys balada oıynyn azaıtyp, kádimgi estıar qaraspen áke-shesheniń qabaǵyn baǵýdy taýyp aldy. Oıyn balasynyń osy bir tym erterek kekselik kórsetkeni Bektemirdiń onsyz da shabaqtalǵan janyn osyp túskendeı tyzyldatyp edi. Endigi tuldyry — Alpamysy ógeısıtin, óksıtin bolsa, onda mynaý jutym aýanyń ne qadiri qaldy. Itshilegen ǵumyrdyń bási kók tıyn baqyr emes pe. Júrekke ýyn jaıǵan zulymdyq endi anaý judyryqtaı balany da ýysyna búrse, bul tirliktiń adam qyzyǵarlyq qandaı qasıeti bar.

Bektemir ómirden qaı ýaqytta artyq sybaǵa, bólek úles talap etip edi... Onyń bar tilegi: mynaý qońyr-tóbel tirliginiń buzylmaýy, aspanyn bult torlamaýy, beıbit bolýy, tapqany jutqanyna jetýi, eshkimge kóz alartpaı, eshkimniń kóz alartqanyn da kórmeı eki ulyn eki úı ǵyp shyǵaryp, jaryq dúnıeniń mańdaıǵa jazǵan yrys-nesibesin terip jeý edi. Biraq sol tilegin de kópsingen Maqan... Maqandar taǵdyryn tálkek tirligin qorlyqqa aınaldyrmady ma. Adaldyq dep soǵatyn júregin aramdyqtyń gúrzisimen toqpaqtaýmen keledi. Japyryp istegen jumysynyń aqysyn syqpalap qysyp jarytyp ustatpaıdy. Qos shyraǵynyń birin sóndirse de, jazasyz ketti. Endi myna shúıkedeı uldy oıbasty ǵyp, qaıǵymen shegelemek. Bir kezdegi qıal qaıda? Tátti arman qaıda? Qıal qırap, armandy saǵym jutty. Báriniń qurdymy — Maqan! Mynaý aýyldyń patsha, qudaıy bop alǵan soń, sorańnan som jınap, qanyńnan altyn quıady. Ádilet dep talpyndyń, Ádilet taǵy da anaý Maqannyń ýysynda, Maqannyń aýdandaǵy, oblystaǵy, respýblıkadaǵy sybaılastarynyń sheńgelinde shyryldap jatyr. Sýyryp, shyǵaryp alyp, ádiletti burynǵy bıiktegi ornyna qondyrar jan tabylar ma? Tabylmasa, el ishinde, jurt arasynda otyryp ta múlde jalǵyzsyń. Qol ushyn sozar eshkim shyqpaıdy. Shyqqan jannyń qolyn kesip, tilin tisteter Maqandardyń soıyly uzyn, shoqpary zildi.

Endeshe jalǵyzdyń jekege qarsy turýy kerek. Jekeni jalǵyz ózi jáýkemdeýi kerek. Ózekti janǵa bir ólim. Kún saıyn qor bolyp, tabanda ezilgenshe, zulymdyqty alqymdap, sol jantásilim etken zulymdyqpen qosa sóngeniń artyq.

Bektemir úıge kirdi. Alpamys dóńgelek ústeldiń shetinde sabaǵyn daıyndap jatyr eken. Alpamysty birinshi klasqa bıyl alyp barǵan da, áripterdi dirildegen qoldarymen jazǵanyna qýanatyn da Qoblandy edi. Balanyń oqýyn qadaǵalaıtyn endi eshkim joq.

Aıǵansha taǵy da saldyratyp kir jýyp jatyr. İshke kirgen Bektemirge alaryp bir qaraǵan. Ústeldiń shetine jasap qoıǵan daıyn asty "tamaǵyńdy ish!" dep te aıtpastan, aldyndaǵy astaýdy syndyryp jibererdeı eki bilegin sybana eńkeıdi.

"Bátshaǵardyń kiri taýsylmaıdy eken. Jý, jý! Aqyr-taqyr et mańaıyńdy!"

Kúrsine bergenin sezdi de, aýzyn basyp esinegen syńaı tanytty. Ústel basyna quıryq basyp, balasynyń dápterine kóz saldy. Áldebir ırekter, syzyqtar túsipti. Alpamys kókesine burylyp qarady. Burylyp qaraǵan balanyń kózinde muń kireýkesi tur edi. Bektemirdiń júregi al kep bulqynsyn!

"Saǵan da tyrnaǵyn saldy-aý! Seni de aıamady-aý, qulynym! Qarshadaıyńnan qıanat kórip, zábir shegip, jas janyńdy jaralap aldyń-aý, qulynym!"

Qolyn sozyp Alpamystyń mańdaıynan sıpady. Kekili alaqanyn qytyqtady. Eńkeıip baryp emirene súıgisi kep ketti. Sol tilekten qashqaqtap, eńsesin tiktedi.

— Jaqsy oqy, balam!..

Qolymen jer tirep, ornynan turdy. Kóz qıyǵy Aıǵanshaǵa tirelip edi, bir qyryn otyrǵan áıeldiń júzinde yzǵar ǵana jatyr eken. Jylylyq, jaqyndyq, jýastyq sezilmedi.

"Sen de saý bol, Aıǵansha!"

Buny ol ishinen aıtty. Sylbyr basyp, tabaldyryqtan attady. Tý syrtynan esik sart jabyldy.

"Ketti! Taǵy ketti tamyryna! Oınas sulýyna! Uly ólse de, jeligi taýsylmaıdy".

Aıǵansha ishteı ustasyp qaldy. Qoblandy ólgen kúni Bektemirdiń Qatıra úıinen tabylǵanyn Maqannyń tapsyrmasymen Haırollanyń jeńil aýyz áıeli Aıǵanshaǵa attandap jetkizgen. Ustap almasa da, ustap alǵandaı ǵyp, bolmasa da, bolyp qoıǵandaı ǵyp tóndirip aıtqan. Sodan beri ulynyń qazasynan da eriniń opasyzdyǵy Aıǵanshany qatty kúızeltip júr edi. Qara tastaı qataıýy — Bektemirge degen nekeli jardyń ashý bildirýi bolatyn.

Bektemir peshtiń jelkesindegi pyshaq-qanjardy kúpáıkesiniń qaltasyna suǵa saldy da, aýlasynan shyqty. Eshnárse jóninde oılaǵysy kelmeı, ilgeri júrip ketti. Aýyl ottary búgin kúndegiden de jıirek kóringen tárizdendi. Ár terezeden ártúrli túspen quıylady. Ómir kózi, tirlik kózi sekildenip, anaý árqıly shańyraqtyń kidirmes, toqtalmas tirshiliginen habar berip túr.

Syrtqa uzaǵan saıyn túngi taza aýada keýdesi keńigendeı boldy. Kóz aldyna Alpamystyń muńdy qarasy elestedi.

"Nege súımedim mańdaıynan? Qataldyqty qaıdan tapqam? Álde qytymyr ómirdiń ózi qataldyqqa umtylta ma? Aıǵanshaǵa da tis jarmadym. Kóńilinde dyq qalady endi. Áı, qaısy birin oıdaǵydaı etersiń... Tek áıteýir, ózińdi óziń aldaý ǵana... Solaı bolsa da Aıǵanshany endi kórmeıtin bolǵan soń, keshý surap... Bir aýyz til qatyp ketýim, áı, kerek edi. Jetim bala, jesir áıel... Áı, jalǵyz solar ǵana ma?.."

Basyn shaıqap-shaıqap jiberdi. Ózektegi oıdan, qajytqan mújilýden arylǵysy kelgeni ol.

Anaý burylystan saı tabanyna qaraı tip-tik qara jol ketedi. Qarajoldyń tireleri — "Rahathana"... "Rahathana" qalyń baq arasynda. Baqtyń yldıy kólshikke jalǵasady. Aýanyń tazalyǵy endi anyq bilindi.

Burylysqa jetip, qaraǵashqa arqasyn súıep sál tynystady. Aldynan "Rahathananyń" ottary jyltyrady.

"Az-kem damyldaıyn. Anaý sharbaqtyń tusynan jaqyndasam, arǵy jaǵy tıip tur. Sharbaq ishi ıesiz... Tek álgi Naımanquly demesem. Ol nemesi araq iship láılimese, ıtten de saq. Apyraı, osyndaı jetesiz jansebilderdi Maqandar qaıdan taýyp alady. Qalaı taýyp alady? Naımanqul ǵoı Maqan úshin jan berýge daıar. Qudaı súıer qylyǵy joq Maqan buǵan qaı qylýasyn ótkizip qoıdy eken? Álde aqsha — qudirettiń yqpaly ma?"

Boıy tońazydy. Oktábr túni salqyn. Etekten syzdy lep jetip tur. Qarakók aspannyń juldyzy jıi. Sýyq jyltyrap, jybyr-jybyr qozǵalady.

Bektemir sybdyrsyz jaılap basyp, sharbaqqa jaqyndady. Tutas taqtaılarda jik joq, bıiktigi kisi boıy qol usynym. Ol buıym emes. Qol ilinetin, aıaq tireletin budyr bolsa, asyp túsedi. Tek mynaý aıaq astynan dúrsildep ala jónelgen júrektiń aptyǵyn basý kerek...

Sharbaq ishi qańyrap tur. Adam aıaǵy bilinbeıdi. "Rahathananyń" úsh-aq terezesinde jaryq bar. Bektemir saqtyqty umytty. Entelep kep terezege tóndi... Tóndi de, sylq shóge ketti.

"Áı, ras eken ǵoı... Bári shyndyq eken ǵoı..."

Úsh terezesiniń de perdesin jappaǵan keń bólmeniń ishinen Bektemirdiń kózine jalańash Maqan men tyrdaı jalańash áıel shalynǵan. Jalt-jult móldiregen lústranyń shaqyraıǵan jaryǵynda jalańash deneler ep-ersi kórinedi eken, Bektemirdiń júz taısaqtatyp shóge ketkeni sol edi.

"Turpaıylyq pa, jabaıylyq pa?.. Álde shekten asqandyq pa munyki. Apyraý, eń bolmasa anaý perdelerdi jaba salsa ǵoı... Áıel netken kórgensiz!.."

Áıel... Bektemirdiń uǵymynda urǵashy jynysy ádeptilik sypaıylyq, tazalyq, kórgendilik jáne turaqtylyq jıyntyǵyndaı kórinetin. Anaý jalańash áıeldiń opasyzdyǵy (áıeldiń jeńiltektigi — opasyzdyq emes pe) júregin osyp jibergen, óziniń ne úshin kelgenin de umytyp ketip edi. Sút pisirim otyryp baryp, mekerlikten jıirkengen júregin basyp, ózin ózi kúshpen qozǵap, qaıtadan eleýsiz ǵana terezeden úńildi. Jalańash tándi qara shashy jaýyp ketken áıel kenet qarqyldap kúlip "Myń bir túndegi" hambal áńgimesindegi jalańash qyzdardyń ersileý qımylymen atyp turyp, beri burylǵanda...oıpyro-oı, Bektemir Turǵannyń kelinshegin, jas kelinshegi — Názıany tanydy. Tóbesinen bireý muzdaı sý quıyp jibergendeı súmireıip, kózderi baqshıyp, anaý Názıaǵa — Alpamysynyń súıkimdi muǵalımasyna, qaraqat kózderi kúlimdep turatyn sypaıy da kishipeıil muǵalimge jyn-shaıtan kórgendeı qadalyp qalypty.

"Áı, áı, sumdyq! Sumdyq!"

Osy sóz ǵana seskengen júrektiń, shoshynǵan kóńildiń taǵar kinási, aıqyndar belgisi. Búkil ótirik ataýlynyń, jalǵan ataýlynyń, kúnáqarlyq ataýlynyń, satqyndyq ataýlynyń qarǵys úkimindeı — "sumdyq" deıtin jarymjan sózden basqa atqan oqtaı qadalar eshteńe taba almaı qalsh-qalsh dirildep jalǵyz sózdi qaıtalaı berdi.

"Sumdyq! Netken sumdyq!"

Turǵan úshin de, búkil erkekter qaýymy úshin de masqara bop, aryn aıaqqa taptatqyzyp alǵandaı jany yshqyna qınaldy. Áıeldiń... kúıeýi bar nekeli áıeldiń dál osyndaı kórneý kózge jasaǵan mekerligi... opasyzdyǵy buǵan deıingi barlyq jábir-japasynan da asyp tústi. Kún men jeldiń ótinde jalańash qalǵan ózi tárizdendi. Jalańash ana ekeýi emes... Uıatsyz jandardyń jasyrar qasıeti joq. Olarǵa jalańashtaný túk emes. Jalańashtanǵan, qorǵansyz, qalqansyz, lypasyz búrsektegen Bektemir ǵana. Uıaty joqtar ımandy júzdiń aryn tonaıdy.

Názıa — kórgen jannyń kózin sýaratyn perishte edi ǵoı.Turǵan partorgtyń halal júptisi edi ǵoı. Mynaý endi sol perishteniń qaı qubylysy?

"Turǵandy op-ońaı partorg saılap ala qoıyp edi, Maqannyń túpki maqsaty aram eken-ay. Áı, zymıan- aý! Zymıan! Bylǵamaǵan nesi qaldy. Shákirtterine adamdyq, adaldyq, bilim dánin seber deıtin ustazdy dál mynandaı qubyjyqqa aınaldyryp úlgerse, bul Maqannyń İbilisten nesi kem. Áı, biraq... Áıelde de bar... Kózin súzbese, bóksesin oınatpasa erkek shirkin ózdiginen urynbaıdy. Sorly Turǵan. Otym ornynda, oshaǵym bútin dep bulǵańdap júrsiń-aý. Otyń shashylyp, oshaǵyń oırandalǵanyn bilmeısiń-aý. Qatynnyń qar ekenine kózim jetti. Búgin jetti".

Bektemir ójet kókbettikke basyp, terezeni saldyr etkizip qıratyp kirip barýǵa bekindi. Maqandy bir-aq jaıǵap, búkil kek búkil yza-sherdi qaıtarsa, anaý jalańash sekeńdegen shashty shaıtandy tamaǵynan oryp, áıel mekerligin, urǵashy opasyzdyǵyn joıar edi. Sodan soń qanmen býlanǵan qanjar óz kókiregine qapysyz qadalady.

Bektemir jan-jaǵyna alaqtap tas pa, buta ma — áıteýir tereze syndyrar "qarý" izdedi. Anandaı jerdeı tasty kórip eńkeıe bergende, qoly qaltasyndaǵy qanjardyń basyla tıip ketti.

"Qanjar!"

Sýyryp alyp, oraýdy sheship tastady. Qanjardy oń qolyna salmaqtaı qysty. Kóterile bergeni sol edi, ústine taý qulaǵandaı... opyrylyp tústi. Aýzyna áldebir alaqan syǵymdaı jarmasty.

"Qap! Ańdýshysy bar eken ǵoı!" Tý syrtyndaǵy adam ekinshi qolymen jelkeden tartyp turǵyzdy. Quıryqtan tizemen nuqyp, aldyna túsirip, sharbaq qaqpasyna qaraı dedektetip keledi.

Dál qaqpaǵa jetkende qoldar bosady. Bosady da, Bektemirdiń ýysynda qaraketsiz turǵan qanjardy qaǵyp aldy.

— Bar!

Burylyp qaraǵan Bektemir Naımanquldy kórdi.

— Bar, Beke!..

Naımanquldyń daýsy jumsaq estildi. Júzi tomsaryńqy kórindi, Qanjardy beldiginde júrgen qynǵa saldy.

— Meniki...

Bektemir bas ızedi. Naımanquldyń sap-saýlyǵyna tań qaldy. Naımanquldyń myna minez-qylyǵyna tań qaldy. Óziniń op-ońaı kóne ketkenine tań qaldy.

— Baryńyz, Beke. Beker ettińiz.

Bektemir qırapań etip otyra ketti. Shıryqqan júıke, qataıǵan dene op-ońaı, jyp-jyldam bosaǵan soń daǵdarysta qalǵan sananyń qapelimde jaýap taba almas sendelisi ǵana keýdesinde tolqydy.

— Áı, Beke! Bosqa arandaǵanda... Al, óltirdiń Maqandy... Sonda ózińdi aman qoıa ma?

— Ózime de pyshaq salmaq edim...

Endi Naımanqul tańdandy.

— Beke, Alpamys she?.. Ol jetim qalmaı ma? Ákesi men aǵasynan aırylǵan soń... jas bala. Men Qoblandyny oılaımyn... Qımaımyn.

Naımanqul kóp sóılemeıtin. Búgin sózsheń bop ketti. Naımanqul qara kúshtiń ıesi, zulymdyqtyń shoqpary bolatyn. Búgin aqyl úıretedi. Júregi aýyratynyn aıtady. Álde álmaǵaıyp dúnıe ózgerdi me? Álde Naımanquldyń keýdesinde jyltyrap jatqan bir adamgershilik sezimi oıandy ma? Urǵan joq, soqqan joq. Bir qylmysty... úsh birdeı ólimdi toqtatty.

Bektemir tunjyrap biraz otyrdy. "Mynaý Naımanqul Maqannan góri adam bop shyqty. Jaı adam emes, adasqanymdy uǵyndyrdy. Alpamysymdy da óltirip ala jazdappyn-aý. Qalaı múlde mán bermegem".

— Sen she, óziń she... Myna júrisiń she?

Naımanqul úndegen joq.

— Anaý áıeldi... Názıany bilesiń. Turǵannan obal emes pe? Sumdyq qoı! — Bektemirdiń qyjyly qaıta tutana bastady. Sony bildi me, Naımanqul Bektemirdi ornynan turǵyzdy da, qaqpany ashyp, syrtqa shyǵaryp jiberdi.

— Bar!

Qaıtadan yzasy qozyp, zyǵyry qaınaǵan Bektemir aıǵaıǵa basyp myna Naımanquldy da, ana Maqan, Názıany da ata-babasynan túk qaldyrmaı sybaǵysy keldi. Odan ne ónedi biraq. Qabaǵy qaıta jabylyp, túsi túnerip ketti.

"Jasyqpyn! Bir táýekelge bel baılap edim, onymnan da eshteńe shyqpady. Al, Maqan oıyna kelgenin jasaıdy. Asyl perishte tutqan, adamzattyń suńqaryna balaǵan Názıań tyrdaı jalańash kúıi Maqannyń aldynda erbeń-erbeń bıleıdi? Nege bıleıdi? Ne úshin bıleıdi? Sondaı názik kishipeıil, sypaıy kelinshekti taǵylyq kúıge túsirip, adamdyq qasıetten aıyryp anaý qul dáýirindegi qul ıelenýshideı menmensingen Maqannyń aldynda bıletetin qudiret ne? Aqsha ma? Altyn ba? Aqsha men altynǵa satylatyn bolsa, ardyń quny bolmaǵany ǵoı. Arsyz janda onda, árıne, qadir de, qasıet te qalmaıdy. Názıaǵa bola nesine aramter bolam. Tek anaý Turǵan demesem. Aldanǵanyn bilmese, sezbese ol burynǵydaı júre beredi-aý. Sonda aramdyqty bildirtpeı jasasa, óte bergeni me? Áneýgúni Maqan "Ustalmaǵan ury emes" dep edi. Bul endi bireýdiń... bir otbasynyń yntymaǵyn da urlap, qyzyqtaýǵa kóshkeni ǵoı".

Súıretilip keıin qaıtty. Órge qaraı basqan júrisi mandymady. Túngi sýyq qataıa túsken be, denesi qaltyrady. Osyǵan deıin ishteı bekingen sheshimi keýdesin syqap, toltyryp, kekke sýarylǵan ózek qyz-qyz qaınaıtyn. Qas qaǵymda bárinen jurdaı bolǵan soń keýdesi bosap, ishin sýyq jalap júre bergen edi. Árýaǵynan aırylǵandaı tiri súlde "Rahathanadan" uzap barady.

3

— Jınal, Maısara, aýylǵa baramyz.

— Qashan?

— Erteń keshki poezben júremiz. Bıletti alyp keldim.

Maısaranyń túsi ózgerip ketti.

— Men bara almaımyn, Balta.

— Nege?

— Qolym tımeıdi.

— Sonda ne, mereke kúnderi de jumys isteısiń be?

Balta Maısaraǵa shanshyla qarap, kirpik qaqpaı baǵyp qaldy.

— Bir tyǵyz sharýa bop turǵany...

Maısara qıpaqtady. Ǵazız Qultanovıchtyń buǵan qadap aıtqan tapsyrmasy bar. Ol tapsyrmany tek Maısara ǵana oryndaýǵa tıis. Óıtkeni Ǵazız Qultanovıchtyń saty-satylap jumsaıtyn adamdarynyń atqaratyn isteri ózine ǵana, mindettegen adamyna ǵana jáne sol mindettegen adamynyń kezdesetin janyna ǵana málim bolýy shart. Basqa kisi bildi degenshe, basqa oryndaýshy izdedi degenshe, sart-sart qozǵalysqa kóshken is-áreketke tutqıyl tótenshe kiltıpan aralasty de. Ondaıdy Ǵazız Qultanovıch jaqtyrmaıdy, jaratpaıdy. "Saıatqa" burynǵydaı ońasha barýdan tyıylǵan soń, sol keńshiligin ózinshe úlken baqyt sanaıtyn Maısara Ǵazız Qultanovıchtyń: "Altynshy noıabrde "Túrkistan" meımanhanasynyń restoranynda bolyp, "Ýázirmen" kezdesip, syı-sıapatyn qabyldaısyń!" degen buıryǵynan qalaı bas tarta alar. "Ýázirmen" osymen úshinshi ret kezdespek. Onyń kim ekenin de, qaıda isteıtinin de Maısara bilmeıdi. Biraq baıaǵynyń shyn ýázirindeı nókerin saýsyldatyp ertip, restoranda shalqyp otyratyn osy álde túrik álde armán jigitiniń tiri graf Monte Koısto ekenin de sezedi. "Syı-sıapaty" da graf Monte Koıstoǵa laıyq. Birde Maısara úıine kelip ýázir bergen qara dıplomat chemodandy ashyp qap, shoshyp jaba salǵan. Dıplomatka toly qat-qat sý jańa aqsha kózin qaryp túsken. Túni boıy kóz ilmeı ári qorqyp, ári oılanyp shyqqan.

"Munshama kóp aqsha! Sanap shyqsam qaıter edi? Qoı, bálesinen aýlaq. Barmaǵymnyń izi qalsa, áýrelep júrer. Áı, sonshama aqshany Ǵazız Qultanovıchqa nege beredi? Ne úshin beredi? Jáne jarty jylda, onda da ne maı merekesi kúnderi, ne noıabr merekesi qarsańynda alym-salym tólegendeı..."

Maısara óz oıynan ózi shoshyǵan. Dál sol kúsh qas qylǵandaı túnimen jańbyr jaýyp, kún kúrkirep, maı aıynyń alǵashqy naızaǵaıy jarq-jurq jarqyldaǵan. Tereze áınegin sabalap jaýǵan nóser jaýyn odan saıyn qorqynyshyn kóbeıtken edi.

Árıne, alym-salyq! Áldebir qylmysyn qymtaý úshin, jasyrý úshin anaý Ǵazız Qultanovıchtyń kómeıi ne tyqpalaǵan "asatýy". Qalaı qaqalmaıdy? Asatý tilep álde múlde qunyǵyp ketken be? Men biletin "asatýlardyń" ózi qanshama! Áı, meniń qara dıplomat qany alǵanymdy... onda aqsha baryn bilgender bolsa.. esikti bir-aq teýip kirip kelse qaıtem... Aqshany alyp, jónimen kete qoısa... Ǵazız Qultanovıchtyń tyrnaǵyna qaıdan iliktim... Endi qutylý joq".

Osy syrdy Baltaǵa qalaı aıta alar. Onsyz da sońǵy kezderi sekemshil bop barady. Kúdigi tym kóbeıdi. Maısaraǵa keıde túksıe qarap qalatyny bar. Qazir de, áne, kóz alaby qantalap, buǵan zár tóge qadalady.

— Ol jumysty... sharýańdy basqa ýaqytqa qaldyrýǵa bolmaı ma?

— Bolmaıdy, Balta. Áıtpese, qýana-qýana barar edim. Apańdy... apamdy kórýge men de yntyqpyn!

"Apamdy" degendi estigende Baltanyń ishi jylyǵandaı bolyp edi, biraq túsi ózgermedi. "Apasyn" shyn kórgisi kelse, eshqandaı syltaý aıtpas edi.

Balta Maısaranyń aýylǵa barǵysy kelmeı, sharýa degendi ásheıin syltaýratyp otyrǵany dep uqty. "Barmasa barmasyn, sen ketken eregiske men de kete alam. Sheshemdi mensinbeseń, meniń saǵan qajetim shamaly" deıtin qyjyl tutanǵan keýdesin ártúrli ókpeshil kijinýlermen qyz-qyz qaınatty da, aqyry, jasaýly dastarqanǵa da burylmaı, sheshesine alǵan shálini qoltyǵyna qysyp shyǵyp ketti.

Vasá ataıy shaıdy qaıta demdedi.

— Jumysyń qalaı?

— Jaman emes.

— Álgi ekeýi... Sergeı men...

— Qadirbek pe?

— Iá, Qadirbek ekeýi kelmeı ketti ǵoı. Sen olarǵa atań renjidi dep aıtyp qoısańshy.

— Jaraıdy. Aıtam.

— Qashan júresiń?

— Erteń... — Balta Vasılıı Sergeevıchke jalt etip qadaldy. Vasá ata! Jınalyńyz. Siz de barasyz. Bılet bar.

Vasılıı Sergeevıch jalpaq shynydaǵy shaıdy aýzyna aparyp, ysyldaı soraptady. Oryndyqtyń arqalyǵynda turǵan túkti oramalmen mańdaıynyń terin súrtti.

— Shaqyrǵanyńa rahmet, balam... Biraq bul joly meni qınama. Yńqyl-syńqylym kóbeıip júr... Áli de asyqpa, aptyqpa. Erteńge deıin kún bar. Maısara da oılanar.

Balta ań-tań. "Áı, osy qarıalar adam ishindegisin qaıdan bilip, oqyp otyrady? Maısaranyń syltaýratqanyn da sezip qoıdy".

Osydan keıin ekeýi de ol áńgimege qaıtyp oralmady.

Erteńinde Balta aýylyna jalǵyz ketti.

"Álden áıelge bet-ajarym ótpeıdi. Sonda tuz-dámimiz jarasty deı alam ba? Maısara ekeýmizdiki osy qandaı tirlik? Qosyldyq pa? Álde oryssha aıtqanda sojıtelstvo deıtin beımálim berekesiz áreket pe? Zańdantyp, mórletip aıǵaqtap bildirmegen soń, ekeýmiz urlyq jasaǵandaı bolyp júrgen joqpyz ba? Bir-birimizge esep bermeımiz, bir-birimizdi qyzǵanbaımyz, bir-birimizdiń jumysymyzǵa, qalyptasqan tirshiligimizge aralaspaımyz deıtin aýyzsha kýáligimiz bar. Ol ne úshin kerek? Bir-birimizdi izdemesek, birimizdi-birimiz janymyzdyń únemi jańǵyryp turatyn dirilimen sezinip otyrmasaq, birimizdiń-birimiz tynystaǵan aýasymen, jutqan sýsyn nárimen qorektenbesek, nesine jubaılar atanamyz. Anama ne deımin? Úılenip jar taptym, otaý kóterdim deı alam ba? Úılendim desem, toıyń qaıda? Nege shaqyrmadyń dese, qaıtem? Álde ázirshe apamdy bosqa alańdatpaıyn ba".

Taq-tuq poezd dońǵalaqtary qulaq shekesinde jańǵyrdy. Taq-tuq dybys ártúrli oıǵa batqan jigittiń mıyn shabaqtady.

Erteńinde poezdan túskende Balta aýrýdan turǵandaı júdep, súlelenip qalyp edi.

Vokzal basynda Turǵandy kezdestirip, qýana amandasty. Osydan úsh aı buryn kelgende jańa partorgty kórgen bolatyn.

— Kelip qaldyń ba, Balta? — dep Turǵan qol usynǵan jigitke kóldeneńnen kóz tastady da surǵylt júdeý júzdiń bozaryp ketken túginen janaryn taıdyryp áketti.

— Kep qaldym, Turǵan aǵa. Sizdiń kezdeskenińiz qandaı jaqsy boldy. Aýylǵa qalaı baram dep tur edim. Búgin qaıtasyz ba?

— Ia! Sen Balta, ótkendegige renjime. Onda mashınam synyp turǵan. Qazir qaıtamyz. Jeńgeń vagon-restoranǵa kelip edi. Shampan tabylmaıdy. Bir jáshigin alam dep... — Ony nege aıttym degendeı Turǵan kúmiljidi.

— Sýytyp bara ma, kún jeleńdeý eken...

— Almatynyń jyly shýaǵy joq munda. Ystyq-sýyqqa tózgen jandarmyz, — dep Turǵan kúlgen boldy. — Áne, jeńgeń de kele jatyr.

Eki dáý sýmkany balań jigitke kótertip, bir ásem kelinshek maımańdaı basyp jaqyndady. Turǵanǵa anandaıdan til qatty.

— Bireýin alsańshy. Myna shirkinniń tizeleri dirildep ketti, syndyryp alyp júrer, — dep sonan soń kúıeýiniń qasyndaǵy qymbat kıimdi suńǵaq boıly kórikti jigitke kádimgideı suqtana qarady.

Sýmkanyń birine jarmasqan Turǵan jas áıeliniń jigitke iship-jep qaraǵanyn jaqtyrmaı qalsa da, Baltany tanystyrýdyń qajettigin uqty.

— Mynaý jigit — bizdiń kolhozdyń túlegi. Almatyda qyzmet etedi. Merekege qarsy aýylǵa kelipti.

Kelinshektiń kózderi oınaqshyp, júzi balbul janyp ketti.

— Oý, qaınym ekensiń ǵoı onda. Myna aǵań júz jerden partkom sekretary bolsa da, elementarnyı etıkany bile bermeıdi. Tanystyrýdy umytyp ketti. Álde tanystyrǵysy kelmedi. Al, biz, qaınym, kak grajdane posledneı chetvertı dvadsatogo veka, ózimiz-aq tanysyp alamyz, á. Men — Názıamyn! — Súırikteı saýsaqtaryn oń qolyn aqqý moınyndaı ıip ákelip, Baltanyń qarsy sozylǵan alaqanyna súńgitip jiberdi.

Saýsaqtary jyp-jyly eken, Baltanyń alaqanyn emine qysyp barady.

— Balta! — dep qolyn kúshtegendeı sýyryp aldy.

— Qandaı jaqsy at! Bal-ta-a! Opyryp-japyryp tússin dep qoıǵan-aý, kim qoısa da. Taýyp qoıǵan. Shirkin, saǵan qosylǵan qyzda da arman qalar ma eken! — dep syqylyqtaı kúlip jiberip, óz oıyn esh qysylyp-qyltyrylmaı ep-ersi jetkizdi.

Turǵan qaqyryndy. Sýmkany jerge qoıdy.

— Oıpyrmaı, myna kúnniń repeti jaman ǵoı! Maldar ne bolar eken!?

— Oý, qaınym, bul aǵań malshyl bop aldy. Keıde aıynda bir saǵyntyp qushaqtaǵanda meni de týsham, taıynsham dep qala ma dep, zárem joq. — Názıanyń kúlgende aq tisteri jyltyrap eriksiz nazar aýdarady eken. Áıeldiń tulǵasy, kórki, minezi, kúlkisi qyzyq-tyrady erkekti. Sirá, myna Názıa kelinshek sol atalǵandardan tulǵa men kórikti meılinshe mol ıemdengenin biletin tárizdi, endi kúlkimen de biraz olja jınaıyn deıtin úmitte bolsa kerek sylqyl kúlkini jıiletip barady.

Turǵan tek turmastyqqa basyp yrjıdy. Sasqany ma, saqtandyrǵany ma Baltanyń ıyǵynan qaǵyp qaldy.

— Bul jeńgeń, Balta, aıta beredi. Áý, Borash, mynany da aparyp salyp qoı, — dep qaıyrylyp kelgen shofer jigitke ıek qaqty.

— Jeńgemmen tanysqanyma qýanyp turmyn. "Joly bolar jigittiń..." degendeı, -Balta kúmiljidi.

Názıanyń býyn-býynǵa túser sylqym-syńǵyr kúlkisi vokzal terezelerinde jańǵyrdy.

— Áý, qaınym! Ózińdi jol kórgen, qala kórgen, ot pen sýyqty ótkergen narkesken sanasam. Onyń ústine atyń da osal emes. Eki aınalýǵa kelmeı-aq bir maqaldyń omyrtqasyn opyryp, jartysyn jutyp qoıǵanyń qalaı? Álde biz sıaqty jaman jeńgeń ýysyńa tolmaı tur ma?

— Joq, joq! Sizdeı jeńgege jan jeter me? Men qaıta siz turǵan bıikke beker talpynam ba dep qoryqsam kerek.

— E, óstip bir kóterip qoıshy, qaınym. Myna baqtashy, qoıshy, eginshige aınalǵan aǵańnyń kóz qıyǵy anda-sanda túser me eken. Áıtpese meniń urǵashy ekenimdi, jubaıy ekenimdi umytyp ketip júr-aý.

Turǵan tunjyraǵan kúıi kúńk etti.

— Keteıik. Seniń sóziń taýsylmaıdy.

Názıaǵa keregi sol bolsa kerek odan saıyn qutyryna jelikti. Áıelge tán daǵdyly ıbalyq saqtasa, anaý kolhozdaǵy kóń shyǵaryp, qı oıǵan salpy etek áıelderdiń birine aınalam dep qaýiptenetin tárizdi.

— Balta qaınym-aý, osy aǵańda urǵashy qaýymyna deıtin ıneniń jasýyndaı yntyzarlyq qalmaı bara jatqan sıaqty, á! Áıtpese, jar tósektiń jalyl ystyǵynda qaqtalsa, dál osylaı yzǵar shashyp, mańaıyn Antarktıdaǵa aınaldyryp qoımas edi. Qar jaýdyryp, muz búrkip jibergen joq pa?

Shofer jigittiń sońynan ilese qozǵalǵandarynda, Názıa ózi janasa kelip, Baltanyń qoltyǵyna qolyn suǵyp aldy.

"Myna jeńgemiz qaıtedi, eı? Tym erkindep ketken joq pa? Áı, anaý aǵamyz netken bos edi? Qoly... alaqany kúıip tur ǵoı. Shynynda ózi ot... órt bolar. Kisi jatyrqamaı ma? Álde erkekterge ǵana... onda da bóten erkekterge osylaı yqylasty ma? Maısara qaıter edi osyndaı jaǵdaıda? Múmkin ol da ólip túser. Kelmeı qaldy ǵoı munda... Múmkin menen zerigip... basqa bir "qaıyn" tapty ma eken?!".

Baltanyń túsi bozaryp sala berdi. Sony baǵyp qalǵan Názıa kúlkisin kúmis qońyraýdaı syńǵyrlatty.

— Áı, áı, qaınym. Ózińde úreı qalmady ǵoı. Sonshama nege shoshydyń? Áne, qanyń qashyp ketti.

Balta oń ıyǵyna ıegin súıedi. Názıanyń ot shashqan qara kózderine kózin qadap kúlgen boldy.

— Shynynda da ot ekensiz, jeńeshe! Aǵam qoryqsa, qoryqqandaı eken. Qaıta men ol kisiniń órtenip ketpeı tiri júrgenine tańym bar, — dep Turǵanǵa estirtpeı sybyrlady.

— O-o, qaınym, osal bolmadyń. Tegin bolmadyń. Aǵańdy aıasań, óziń keýde tosarsyń. — Qardaǵy qoly syǵymdaı búrip áketip barady.

Balta jaýaptan tosylyp, júzin buryp áketti.

— Júrseńdershi... Túnge qalmaıyq.

Turǵan ekeýine de jaqtyrmaı syzdana qarady.

— Kórdiń be, qaınym. Bul aǵań — naǵyz feodal! Ánene sen ekeýmizdiń bes metr qatarlasyp júrgenimizdi kótere almaı, prámo týlskım samovarom kıpıt. Eregiekende men tup-týra artqa, ózińmen birge otyram. Turǵan, marsh aldyńǵy oryndyqqa! — dep ózi aldymen "ýazıktiń" artqy esigine qol soza berip, artyna buryldy. Balta túsine qoıdy. Qoltyǵynan dememek edi, Názıa bylqyldady da qaldy. Eriksiz eki qoltyqtyń astynan eki qoldy suǵyp, kóterip mingizdi. Oń alaqanynyń saýsaq ushtary typ-tyǵyz anarǵa tıip ketti. Denede dýyldap lepirip qan tasyp ala jóneldi. Dý etip eki beti qyzaryp shyǵa keldi.

Qasyna qymsyna otyrǵan jigittiń qulaǵyna qyzýly ernin taqap ákelip, kelinshek qumyǵa sybyrlady.

— Qolyń júrdek eken ózińnen góri, qaınym-aý! Átteń ońasha kezdespediń. Jeńgeńniń bir ónerin kóretin ediń.

Tar kóılekten bultıǵan sany jol shoqyraǵynda mashına sekeńdep ketken saıyn Baltanyń sanyn janshı túsedi. Syǵylysa-syǵylysa esikke tirelse de, qýalaǵan san qutqarar emes.

Bir abyroıy Turǵan aǵa mashınaǵa otyrǵaly artyna bir burylyp qaraǵan joq. Álde áıeliniń oǵash minezine qanyq pa, álde Baltany uıaltpaıyn deı me, tipti áńgime bastaýǵa da qulyqsyzdyq tanytty.

Balta ábden qınaldy. Bolmaǵan soń Turǵandy kómekke shaqyrdy.

— Turǵan aǵa, Qoblandy... qurdasym edi. Sol qaza bolǵanda, ańǵa kim-kimder shyqqanyn bilesiz be?

Názıa sambyrlady.

— Bilesiz be deısiń. Nege bilmeıdi. Ózi bolǵan ishinde. Qańǵyǵan oq tıipti ǵoı. Sol qańǵyǵan oqtyń bireýi, kerek deseń osy aǵańdiki.

Balta qup-qý bop ketti. Qarsy aldyndaǵy jelke shuńqyry úńireıgen qýshyq bas — jendettiń basyna aınalyp sala berdi. Qaraqustan perip jiberýden ózin kúshpen ázer tejedi.

"Apyraı, Qoblandy óldi degende... bir jaqtan ádeıi jaý kep óltirip ketkendeı mán bermep em... óltirýshisi qasynda júrgen eken-aý. Mine, tipti meniń de qasymda otyr... Biraq úndeı almaımyn. Kek qaıtara almaımyn. Aq-qarasyn aıyrý qıyn. Ádeıi atpasa da... adam óltirgen adam qalaı shimirkpeı jer basyp júre alady? Qalaı oıyn oınap, toı toılaı alady? Adam qanyn júktegen jany syzdamaı ma? Aýyrmaı ma? Túngi uıqysy qashpaı ma? Jelkildep ósip kele jatqan azamattyń baıqaýsyzda ǵumyryn qıyp alsa da, sol erte úzilgen, jazyqsyz úzilgen kinásiz jastyń aıtylmaı qalǵan áni, júrilmeı qalǵan joly, kóterilmeı qalǵan otaýy, týmaı, ónip-óspeı qalǵan urpaǵy oılantpaı ma? Sendeltpeı me?.. Keıde shybyn óltirgende de selt etip, obal jasadym-aý deıtin túıtkildi keýdemizden aýlamaýshy ma edik. Bul nege qınalmaıdy? Bir aı ótpeı jatyp, táıtik-túıtik áıeliniń yrqymen vagon-restorannan qapshyq-qapshyq shampan tasıdy, Eń bolmasa shybyn óltirgendeı shimirkenbeýi qalaı? Sanasy biteý, keýdesi qarańǵy áldekim bolsa bir sári, kolhozdyń pildeı partkom hatshysy. Kózi ashyq, oıy sanaly komýnıs. Qoly qan... Qan!"

Balta shofer jigitke aıqaı saldy.

— Toqtat! Mashınańdy toqtat deımin!

Shyńǵyrǵan tormoz kolodkalary mashınany tusap julqydy, tusap julqydy. Balta ıegimen aldyndaǵy Turǵannyń jelkesin soǵardaı ıtinip qaldy.

— Ne boldy, qaınym-aý! İshiń aýyra ma? Sál qaldy, shyda!

Kúlmeıtin jerde kúlegesh bola qalǵan áıelge jıirkene qaraǵan Baltanyń Turǵan jeńinen tartty.

— Nege toqtattyń?

Balta Turǵannyń qolyn qaǵyp jiberdi.

— Ustama! Jolatpa! Qan! Qolyń qan seniń! Adam óltirip otyryp, azamat qanyn júktep shimirkpeısiń! Ustama! Ustama deıim qan-qan qolyńmen!

Óńeshinen qanjar suqqandaı qadalǵan sózderden Turǵan búristi de qaldy. Jaq jazýǵa dármeni bolmaı, kózderi badyraıyp, aıasynan shyǵyp barady.

Balta portfelin alyp mashınadan sekirip tústi. Sekirip tústi de, ózine áldene aıtqaly umsyna bergen Názıanyń betiniń aldynan esikti sart japty.

— Bar! Ketińder!

— Ýaı, qaınym! Turǵandy pisirip je maǵan deseń, Meni nege kúıdiresiń. Jazyǵym ne? Áp-ádemi jigit te aıaq astynan ashýlanady eken-aý. Qoı, qaınym! Bir jolǵa ashýyńdy maǵan ber. Kel, min mashınaǵa. Aýyl áli biraz jer.

— Júrgiz! Ketińder, quryńdar báriń de!

Balta plashynyń jaǵasyn kóterip ilgeri júrip ketti.

Úıine qas qaraıa jetti. Terezesinen jaryq kóringen joq. Soǵan qaraǵanda apasy úıinde joq bolýy kerek.

Qaqpadaǵy qara qulypty sıpalady. Es bilgennen osy qulyp sondaı tanys. İrgedegi sheshesi ekeýine ǵana belgili qýysqa qol suǵyp kiltti aldy.

"Meni ylǵı kelip qalar dep júredi eken-aý! Áıtpese, bul kiltti bul araǵa qaldyrmas edi ǵoı".

Sheshesin aıady. Ózin aıady. Mynaý júdeý aýlyn, qarańǵylyqqa súńgip, múlgip turǵan aýlyn aıady. Buryn bundaı bolmaıtyn. Dál osy kósheniń, "kedeıler" kóshesiniń ózinde ár baǵan saıyn sham jarqyrap turatyn.

"Lampa shaq kelmeı me eken? Álde soǵan qunt joq pa? Balshyq, laıy kóp kóshemen túnde júrgen adam ábden batpaqtap bitedi ǵoı. Basshylar qaıda qaraıdy. Aýyl mádenıeti tazalyǵynda, kóshesiniń jaryǵynda, adamdarynyń jarqyn júzinde turmaı ma? Mynaý súreńsizdikti kim joıady?"

Osydan úsh aı buryn kelgeninde osy oıyn Qoblandyǵa aıtyp, "komsomoldar ne tyndyryp júr? Ózderiń qolǵa almasańdar, ózderiń qımyldamasańdar, senderge bireý bárin syrttan kep jasap beredi deımisińder" dep biraz uıaltqan.

"Qoblandy ýáde berip edi ǵoı. Nege oryndamaǵan?" Dosyna tiri turǵandaı-aq kádimgideı ókpeledi.

Esiktiń qulpyn ashyp ishke kirdi. Elektr shamyn jaqty. Úı ishi jyly eken. Ot mazdap janyp tur. Apasy álginde keshke qaraı shyǵyp ketken-aý.

Apasy edenge qylshyq jýytpaıdy. Qoly sál bosasa, sý shúberekpen edendi súrtip alyp júrgeni. Sonysyn keıbir abysyndary jaratpaıdy. "Qashan kórseń súrtinip, tazartyp jan-jaǵyn sıpalap jalaqtap otyrǵany. Kelmeı jatyp sol pıǵylymen Muqatty juǵyp alyp edi. Endi anaý jalǵyz uldy joǵaltyp, aınalasyn taqyrlap sıpap qalar-aý búıtip sıpalana berse" dep kúńkildeıtin.

Sheshinip, jýynyp-shaıynǵan Balta eski ádetimen plıtanyń ústine sháınekti qoıyp, sheshesiniń kelýin kútip, dastarqandy jasap qoıdy.

— Qulynym, Baltam! — Apasynyń emirengen daýsynan oıanyp ketti. Emirengen ana balasynyń mańdaıynan súıip, qushaǵynan kópke deıin bosatpady. Buryn munsha bosamaıtyn.

— Apa, ózińiz qalaısyz? Densaýlyǵyńyz qalaı?

— Shúkirmin. Meni qoıshy, óziń qalaısyń?

— Jaqsymyn.

— Álgi "kúıip qaldy. Jatyp qaldy" degendi bireýlerden estip sondaı ýaıymdaǵanymdy bilseń,..

— Áı, ol eshnárse emes, — Balta ań-tań. "Kim aıtty? Qalaı jetti? Nege jetkizdi?" degen suraqtar keýdesinde úımeledi,

— Men de tyńmyn.

— Jumystan ylǵı osylaı kesh qaıtasyz ba?

Kesh qaıtatynyn biledi. Biraq "búgin ǵana" degendi estigisi keledi. Sonda ǵana kóńili jaılanatyn sıaqty.

— Álgi bir qyzyl taıynshany súzip tastap... Jeke baılap, jeke kútip júrmin ony... Oý, shaı qoıyp, dastarqandy jaınatyp tastapsyń ǵoı. Túý, myna kámpıtterdi qaıdan alǵansyń? Almatyda tabyla ma osyndaı tas kámpıt? Aıǵanshalarǵa aýyz tıgizeıin erteń... Aıǵansha demekshi, baıǵusqa ábden batyp júr. Qoblandy qandaı edi. Jigittiń syrttany edi. Aırylyp qaldyq qurdasyńnan.

Ekeýiniń de qabaqtary salbyrady, Ekeýi de Qoblandyny oılap qulazyǵan kóńildiń kúrsinýin keshti.

— Oý, men qazanǵa as salmaı neǵyp otyrmyn.

— Apa, búgin soǵan áýre bolmańyz. Qaı ýaqta pisedi ol?

Pisedi, Baltajan. Onda ma... anaý Bektemirlerdi shaqyryp jiberelik. Qamkóńil júr ǵoı. Qazir shaı ishken soń ekeýmiz kirip shyǵamyz.

Balta portfelinen syǵan bórtpe shálini alyp sheshesine ustatty. Shálini jaıyp qarap, Qatıra kóp otyrdy. Kózinen monshaq-monshaq jas ytqydy.

— Nege jyladyń, apa?! — Balta ákelgenimdi jaqtyrmaı, jaratpaı qaldy ma dep seziktendi me, álde ájim syzyǵy mańdaıynda biline bastaǵan sheshesiniń jalǵyzdyǵyn aıap ketti me, ózi de kenet júdeı qaldy.

— Kýanǵanymnan jylaımyn, qulynym. Azamat bolǵanyń osy emes pe. Qyzmetke turyp, tabys tapsań, shesheńe keregin ákelseń — odan artyq men ne tileımin. Endi bir kelin túsirip berseń, — dep sál kidirdi de, kózin qolynyń qyrymen súrtip tastady. Nury taıa qoımaǵan qaraqońyr kózderi eljirete qadaldy. — "Shúıkebas almaı shyr bitpes" degen bar. Seniń otaý kótergenińdi kersem, nemeremdi áldılesem, menen baqytty ana bolar ma.

"Kelinińiz bar ǵoı, bar, apa" deı jazdap qaldy. Dál qazir Maısaradan qymbat adam joq tárizdendi. Anasyn kórip, kóńili toǵaıǵan soń, shydamsyz júrek alystaǵan adamdy ańsaı bastaıtyn ádetine saıdy. Balta ishinen Maısarany beker ókpelettim-aý deıtin ózin-ózi kinálaıtyn kúıge tústi de, álginde ǵana aıap, qolynan kelse álemniń búkil asylyn, búkil baılyǵyn, búkil jaqsylyq-raqatyn ústine úıip qoıarmyn-aý dep janymen qulshynǵan anasyn da umytty.

— Shaıyń sýyp ketti ǵoı, — dep Qatıra sátte ózgergen Baltanyń aldyna jentti syrǵytty. Bul jent — Baltanyń súıip jeıtin asy. Bala kezden unatatyn. Qatıra ash otyrsyn, toq otyrsyn, óksip júrsin, kóńildi júrsin — báribir keli túıip, talqan daıyndap, jent jasap — ulynyń aldyn bir bosatyp kórgen emes. Al, búgin, Balta sol jentke de qasyq salǵan joq.

— Jentten de almaı otyrsyń...

— Á, ıá, alam... O-o, sondaı tátti, apa, Men anaý Týlada júrgende osy jentti kóp saǵyndym... Saǵyn- ǵam.

Áńgimeleri úılespedi.

Eki-úsh keseden soń Balta ydysyn tóńkerdi.

Qatıra shyp-shyp biline bastaǵan terin alaqanymen sypyryp tastap, ornynan turdy. Qımyly áli shıraq. Qyryqtyń ishinde degenge adam ılanǵysyz.

— Onda, Baltajan, Bektemirdikine kirip shyǵaıyq.

Úıden shyqqanda dala tipti qarańǵy, kózge túrtse kórgisiz tárizdenip edi, sheshesi aldyna túsip alyp, súrinbeı, múdirmeı bastaı jóneldi.

"Úırenip ketken-aý. Kózi qalaı kóredi? Men tipti taban joldy da kórmeımin".

— Mynaý kóshege nege sham ornatpaıdy.

— Oktábr merekesine qarsy sham bolady dep Qoblandy aıtyp júrýshi edi, endi kim bilsin...

— Oǵan deıin jaqsa, birdeme bola ma?

— Anaý Turǵan partorg pen Maqan saltanatty túrde kúndizgi tústeı bolatyn lampalar salǵyzyp, kósheni jaınatyp jiberemiz. Ol — úlken meroprıatıe, ony úlken meırammen toqaılastyrý kerek dep aıtty dep ári kúlip, ári yzalanyp júrgen dosyń. Minezi tikteý edi ǵoı. Partorgqa da, Maqanǵan da des bermeıtin. Endi... Áı, biraq...

Sheshesiniń sharasyzdyqpen qınalǵan daýsy úzilip ketti. "Áı, bir shıkilik bar-aý dál osy qazada" dep oıy aýyrlap ketken Balta Bektemirdiń tabaldyryǵynan únsiz attady.

Bulardy kórgende pesh túbinde otyrǵan Aıǵansha tarǵyl daýsyn ańyratyp zarlaı jóneldi. Sostıyp turyp qalǵan ulyna sybyrlap:

— Ekeýin... Bektemir men Aıǵanshany qushaqta, — dep sál ıterdi Qatıra.

Bektemirdiń qushaǵy — áke qushaǵyndaı sezildi. Biri kókesin, biri ulyn izdegen ekeýdiń únsiz jylaýy tilsiz solqyldaýy uzap bara jatqan soń, Qatıra Baltany ajyratyp Aıǵanshaǵa qaraı burdy.

Aıǵansha Baltanyń basyn keýdesine, keń omyraýyna qysyp alyp al kep bozdasyn, al kep ańyratsyn ana sherin, ana zaryn, ana muńyn. Balta endi boı-boı bosady. "Qyrshyn edi, Qoblandy! Qyrshynyńnan qıǵan kim? Alǵyr edi-aý, qurdasym! Nege úzdi ǵumyryn? Adal edi-aý, joldasym! Aramdyq pa oq atqan? Bala qaıda anaǵa? Ana zary biter me? Jubanar ma sher kóńil?"

Balta qosyla óksidi qaıaýly anamen. Qosyla joqtady ishten tel qurdasyn. Orny úńireıgen sýyq qazanyń sumdyq qasiretin endi ǵana uqty. Jastaı solǵan qyrshynnyń qabyry qara jerden ǵana qazylmaı jylaýly júrekterge tilinip túsetinin sezdi.

Agyl-tegil jasy kózin bulady. Aǵyl-tegil jasy omyraýdy shylady.

Qatıra es berdi.

— Boldy, Aıǵansha! Jylaǵannan ne ónedi endi? Qaıtemiz, Qoblandyjan endi qaıtpaıdy bizge...

Aıǵansha aıaq astynan Búlindi. Tarǵyl daýsy tipti baryldap ketti.

— Sózdi qoıshy sen, Qatıra! Jynymdy keltirme! Ulyń qasynda, uıalmasyń janynda, sen neniń kúıigin tartyp otyrsyń?

Qatıra qysyldy. Qıpaqtady.

— Áı, Aıǵansha! Sóz emes sózdi qalaı aıtyp otyrsyń? Qoblandy mynaý Baltamnan kem be edi maǵan. Sen aıqaılap jylaǵanda, men ishteı egilmeı me ekem. Alystan qurdasynyń qazasyn estip jetken Baltamnyń jazyǵy ne?

— Túndeletip nege kelesiń? Sońymnan qadalǵan suǵyndy qashanǵy qadaı beresiń? Alpamysymdy da alǵyz qudaıǵa. Qý qudaıǵa! Jalmaýyz qudaıǵa! Sodan soń mynaý qý basty qolynan jetelep al da, júre ber. Talassam, qanshyq bop keteıin. Oǵan deıin balamnyń ákesiniń mańaıynan baspa!

Jasy tyıylmaı solyqtap otyrǵan Balta tóbesinen muzdaı sý quıyp jibergendeı sileıdi de qaldy. Bas kóterip eshkimge qaraýǵa dáti shydardaı emes.

"Ne dedi?! Ras aıtty ma? Qaraly adam, qazaly adam ótirik aıta ala ma? Sonda... sonda?"

İshin ystyq alaý qaryp ala jóneldi. Qyzǵanysh órti bir tutanǵan soń jýyq arada sónbeıdi. Baltanyń moıny salbyrap, basy eki tizesiniń arasyna enip barady.

— Áı, Aıǵansha! Jaman qasyndaǵysyn qaraqtar dep, sen myqty bolsań sirkesi sý kótermeı júrgen maǵan tap bergenshe, anaý Maqanǵa nege jarmaspaısyń! Nege sonan daýlamaısyń Qoblanjannyń qazasyn! Bektemirdi nege telısiń maǵan? Jesir áıel jelkelegenge jaqsy degendi qashan qoıasyńdar. Álde Bektemirdi órgizip-turǵyzatynyńdy basqaǵa da jasaǵyń kele me? Túnde kelsek shydamaı keldik. Birge ósken, birge oınap-kúlgen tólder edi. Áke-sheshesine kóńil aıtyl, maýqyn basaıyn degenime jazyqtymyn ba?

Aıǵansha odan saıyn tuldandy.

— Áı, Qatıra! Betpaqtanba beker! Qoblandym ólgen kúni búkil aýyldy sharlap myna shirik baıymdy seniń qoınyńnan taýyp alǵanyn kimnen jasyrasyń. Myna balamnan uıat bolsa da shyndyqty aıtpaı, betińe baspaı tura almaımyn!

— Táıt! Doǵar bylshyldy! — dep Bektemir qalshyldady.

— Á, jarasyp qalǵan ekensińder. Til tabysyp alǵan soń qudaı toqpaqtaǵan meni endi sender toqpaqtaıyn dedińder me? "Toqal baıdyń baýyr etinen jaralady" dep baýyr basyp qalǵanyńdy men bilmeımin be?.. Ulymnyń jetisi óter-ótpesten túnimen qaıda joǵaldyń, mynaý beti jyltyraǵan beti qaraǵa barmaǵanda? Álde ıis almas kóremisiń meni. Nemenege maǵan qojańdaısyń, áı! Qojańdama maǵan!

"Úıińe kelgende úıdeı ókpeńdi aıtpany" bilse, Aıǵansha Aıǵansha bola ma, aq jaýlyqty atana ma. Shapyldap, shabalanyp Qatıra men Bektemirdi aparyp tastamaǵan jer qaldyrmady. Balta odan ári tózip otyra almady. Ornynan atyp turyp esikten shyǵa jóneldi.

— Oı, Aıǵansha-aı, senimen birge ósip, bite qaınastym desem de, áli jumbaǵyń kóp eken-aý. Balamnyń aldynda tiri óltirip, qarabet eterdeı ıneniń jasýyndaı jazyǵym bolsa qaıtersiń. Tekke jazǵyrdyń ǵoı, jarqynym.

— Tiliniń táttisin!.. Jarqynym dep ishi-baýyryma kirip alyp, tipti aldamaq ekensiń ǵoı, tutaq. Aýlaq! Aýlaq ári! Balamnan bir, baıymnan eki aırylar jaıym joq. Myń jerden qoınyń qutty bolsa da budan bylaı qarańdy kórsetpe, — dep doldanǵan áıel sóz tyńdaýdan qaldy.

— Qatyn, áı! Doǵar endi! — degen Bektemirdiń qatýlanǵan túrin kórgende oıbaıdy tipti údetti.

— Oıbaı-aı! Oıbaı! Mynaý jatyry qaǵynǵan qar endi meni ózi baıyma óz úıimde sabatatyn boldy-aý. Qaı peıilimnen taptym? Qaı aram pıǵylymnan taptym, oıbaı!

Qatıra ún-túnsiz shyǵyp júre berdi.

Bektemir búktetilip otyrǵan ornynda aýyr judyryǵymen edendi túıip-túıip jiberdi.

— Qulynym-aı, Qoblandym-aı! Qor qyldy-aý mynaý qý qatyn! Adaldyǵymdy... bıshara áıeldiń adaldyǵyn kimge aıtarsyń? Kimge shaǵynarsyń? Qulynym-aı, senen aırylǵan soń endi kim bar maǵan senetin. Kimim qaldy tirek etetin? — dep kóı-góıge basa ókirip jylap qoıa berdi...

* * *

"Masqara ǵoı! Qalaı kórem betin? Arystaı azamat ólip jatqanda ekeýi... ekeýiniń dáti qalaı shydap barady? Apam qalaı ózgergen?.. Buǵan deıin budan da jas kezinde birde bir erkektiń betine kúle qaramaýshy edi ǵoı. Endi nege buzyldy? Nege? Ne-ge?"

"Nege?" deıtin jaýabyn tappas suraq mıyna tikendeı qadalyp, kúıtabaǵy tesilgen patefondaı qaıta-qaıta til ushyna orala beredi.

"Qaraly ana ótirik aıtpaıdy. Aıta almaıdy. Sonda anaý ekeýi... ekeýi kópten beri... Men oqýǵa ketkeli bes jyl... Onda týra qyryqta ǵana... Qyryqta ǵana... ekeýi birge oqyǵan... Nege ózgergen? Qalaı ózgergen... Ketem!.. Beker kelgen ekem?.. Qoblandyǵa keldim ǵoı?.. Iá, soǵan keldim. Keshir, Qoblandy! Men saǵan keldim. Qazir baram. Birden ózińe barýym kerek edi".

Balta aýyldyń syrtyndaǵy zıratqa qaraı burylyp, tóteleı saldy. Jolsyzben tartqan soń ebil-sebili shyǵyp, pora-pora terledi. Pora-pora jas betin jýdy. Birer ret súrinip qulap turdy. Biraq toqtaǵan joq. Aýyldyń teriskeıindegi shoǵyrlanǵan qorym buryn jaqyn kórinýshi edi, túnde jol uzaryp ketedi deıtin nanym ras pa, álde asyqqan adamǵa barar jeriniń jetkizbeı qoıatynynan ba, Baltanyń alqynýy kúsheıdi. Kenet qarsy aldynan qaraýytyp bir "aýyl" — "máıitter aýyly" — shyǵa keldi.

"Qalaı kóbeıip ketken? Áı, mynaý ne? Kúmbez be? Apyraý, nesheýin salyp tastaǵan? Buryn mundaıdyń bir de biri joq edi ǵoı?"

Balta zırattyń shetine jetip, taısaqtap toqtady.

Alǵashqy qarqynda Qoblandyǵa baram, dosymnyń basyna baram degen tilekpen batyl adymdaǵanymen, endi júregi daýalamaı tur. Birinen-biri bıik, birinen-biri eńseli, birinen-biri asqaq kúmbez-belgiler, kúmbez-beıitter túngi qorymnyń sýyq susymen denesin túrshiktirip jiberdi.

"Mynalardy qaı kezde salyp úlgergen, eı? Sonshama adam shetinemegen sıaqty edi ǵoı?" dep Balta júreksine basyp eń bıik eń ásem salynǵan kúmbezge jaqyndady. Kúmbezdiń syrtqy qabyrǵasyna mramor taqta ornatylǵan eken, qansha syǵalap úńilse de, áripterdi shyǵara almady. Kenet... áldekimniń qyt-qyt kúlgeni estildi... Baltanyń júregi jarylyp ketpese de... tas tóbesine shyqty.

Kúlgen daýys jaqyndady. Qarańdaǵan áldekimniń elesi kórindi. Qyt-qyttap kúlgen daýys adam daýsyna múlde uqsamaıdy.

Júregi dúrs-dúrs urǵylaǵan Baltanyń býyn-býyny bosap, tula boıyn sup-sýyq ter jýdy. Tizeleri dirildep, dymy óshti. Túngi zırat basy... Soraıǵan, sereıgen kúmbez ben tompaıǵan qabyrlar... Álde kúlgen, álde shegin tarta jylaǵan belgisiz daýys... Qorqynyshty daýys.

Qashý qaıda! Qashpaq túgil Baltanyń saýsaq qımyldatar dármeni qalmady.

Álgi qyt-qyt kúlki (kúlki ekenine kúmáni qalmady) dál qasynan estildi. Qarańdaǵan beıne qarsy aldyna toqtady. Úste shoqpyt, basta — alba-julbasy shyqqan qamys qalpaq. Yrsıǵan tistiń aqshyl túsi bilinedi. Kúlgende búkil denesi selkildeıdi.

— Men seni bilem, — dedi álgi sumdyq kúlkili adam. Adam daýsyn estigen soń Baltanyń júregi ornyna tústi.

— Sen kimsiń? — dedi.

— Men seni bilem. Sen Qatıra táteniń úıine keldiń. Men seni kórgem.

— Óziń kimsiń?

— Men Tileýmin. Sen meni urmaısyń ba? "Tileý!.. Sen áli osyndaı ma ediń? Jazylmaǵan ekensiń ǵoı áli? Shirkin Tileý! Tileý-aı!"

— Men — Baltamyn ǵoı!

— Joq, Balta kishkentaı... Sen garodskoısyń... Men Baltany bilem. Balta kishkentaı ǵoı. Aldaısyń bosqa. Urmaısyń ba? Meni bári urady.

— Urmaımyn, Tileý!

Tileý — Baltamen túıdeı qurdas. Qoblandy úsheýi úshinshi klasqa deıin birge oqyǵan. Osy Tileý keremet alǵyr edi. Aldyna jan salmaıtyn. Úshinshi klasta aýyrdy. Aýyrýyna jurt osy Maqan sebepker boldy dep gýildeýshi edi sol tusta. Qazir aýyzǵa da almaıdy. Tileýdiń úıine Maqan tún ortasynda esigin buzyp kirgen be, sheshesin sabaǵan ba, álde basqa bir ózderiniń kúńkil-shúńkili bolǵan ba, sol túnnen bastap shoshymaly bolǵan Tileý, aqyry, júrip ketetin, aıdalaǵa shyǵyp ketetin keselge ushyrady ǵoı. Jalǵyzbasty sheshesiniń aparmaǵan dáriger, táýibi qalmapty deıtin. Qaıran Tileý sol on jasar bala dáýreninde birjola qalyp qoıdy ǵoı. Shala esti, momyn janǵa kim kóringen álimjettik ete beretindikten ábden zárezap bolyp qalǵan. Baltaǵa qaıta-qaıta jalynatyny da sodan.

— Sen meni urmaısyń ba?

— Nege uram, Tileý? Sen meniń dosymsyń ǵoı.

— Iá, saǵan. Men seni búgin ǵana kórdim. Sen Qatıra tátemdikine kelgensiń.

Balta Tileýdiń betine qansha úńilip qarasa da, ananyń júzin anyq kóre almady. Mynaý árkimnen bir taıaq jep, yqylas tappaı júrgen Tileýdi dál qazir ózinen góri baqytty sanaıtyndaı.

— Sirińkeń bar ma? — Dalbasalap suraı saldy.

— Bar... — Qyt-qyt kúldi. Odan keńk-keńk kúlkige aýysty. — Mende sirińke bar. Anada Súımenquldyń nemisskıı ábsherkesi bosanyp ketken. Oı, sondaǵy qoryqqanym-aı! Sirińkeni shaǵyp laqtyrsa, ıt tıispeıdi. Balalar sirińkeden de qoryqpaıdy. Ylǵı tas laqtyrady.

— Sirińkeńdi bershi.

Tileý shoqpytynyń bir qaltarysynan bir qorap sirińke shyǵaryp, Baltanyń qolyna ustatty.

— Sen Baltany bilesiń be? Balta birgadırskıı grýzovekpen qalaǵa ketken. Ol áli kishkentaı.

Balta tań qaldy. Óziniń osydan bes jyldan astam ýaqyt buryn oqýǵa bararda Bektemir júrgizetin júk mashınasymen ketkeni ras-tyn. Sony bul Tileý kórip turǵan eken-aý. Áli umytpaǵan, á.

Sirińke shaǵyp, taqtadaǵy jazýdy oqydy. ..."Balasy Maqannan". Maqannyń ákesiniki eken ǵoı. Sonda munyń ákesiniki de osy tóńirekte emes pe. Arasy taıaý bolatyn-dy. Kóńil jobamen ilgeri adymdady. Tapty. Tórt qulaqty kishkene beıit. Qyshy úgitilip, shógip ketipti. Esiginen bas suqty. Shóp ósken qabyr tym jupyny. Sheshege degen ókpe odan saıyn shıryqty. Yshqynǵan júrek odan saıyn soqty.

"Eń bolmasa... qabyryn da qaramaǵany ma?"

Eń bolmasa... Ókpe taqqysy kelse, adam qandaı syltaý tapqysh. Jalǵyz áıel budan artyq ne isteı qoısyn.

"Maqan ákesiniń basyna kók tas qoıypty".

Kóktas!.. Jurt aıta beretin: "Pálensheniń balasy azamat-aq ákesiniń basyna kók tas qoıypty! Túgensheniń balasy jigitim-aq,ákesiniń úıin ádemilep, kúmbezdep turǵyzypty" sıaqty tamsanýlary, dáripteýleri mynandaı baqastyqqa aparyp soǵady eken-aý.

"Áı, biraq meniń ákem Maqannyń ákesinen kem be? Nesi kem? Meniń ákem kem emes. Biraq Maqan bıiktigin on metr etip kúmbez turǵyzypty ǵoı. Al kolhozshylarda... kópshiliginde jóni túzý úı joq. Apamnyń"...

Oıy úzildi... Sheshesine degen ókpe qyjyly aýnap turdy.

Kezinde sheshesiniń qatty júdep ketkenin de, kókesin... Muqatty oılap, kúndiz-túni bir tilek ústinde sarylǵanyn da sezetin tárizdi. Sábı júrektiń aıanyshymen, qarlyǵash qanatyńdaı sý sebýimen apasyn qusadan seıiltýge tyrysatyn.

"Sol kúnderdi umytqany ma? Qalaı umytady? Men bolmaǵanda qosa ólip ketýge de daıyn edi ǵoı... Jubaıynyń árýaǵyn qorlaǵany qalaı? Bektemir nege adasqan? Dosy edi ǵoı. Qurdasy emes pe edi?.. Erkektiń ermekshil bolar ádeti me? Apyraý, osy erkekterde dostyqqa degen, dosqa degen qasıetti paryz bolmaýshy ma edi? Bektemir meni anaý... anaý deımin tiri júrgendeı-aq... marqum Qoblandydan da góri kóbirek erkeletpeýshi me edi. Sonyń bári aldamshy qylyq, kóz boıaý úshin istelgen jalǵan tirlik bolǵany ma? Kimge senem?

Aıǵansha táte aldamaıdy. Ashynbasa, jany kúımese, aıap edi ol meni... Meni sondaı jaqsy kóretin...jaqsy kóredi... Jyly-jumsaǵyn aldyma tosyp kelgen. Kóńili ábden qalmasa... dál manaǵydaı shala búlinbes edi... Shydaı almaǵan... Apam!.. Áı, apam!.."

Kózden jas parlady. Kekirekten aýyr... aýyr kúrsinis lyqsyp shyqty.

— Sen nege jylap tursyń? Mynaý seniń ákeńniń beıiti me?.. Bul — Baltanyń kókesiniki ǵoı.

Tileýdiń kózi qarańǵyda da kúndizgideı kóretin tárizdi. Tileýdiń sózinen selk ete túsken Balta óziniń jalǵyz emes ekenin umytqanyn túsindi.

— Bul — meniń kókemniń beıiti, Tileý...

— Qatıra tátem buryn ylǵı keletin.

"Buryn ylǵı keletin... Endi kelmeıtin bolǵany ǵoı... Kemegeni — umytqany. Umytpaı... Endi onyń oǵan qajeti joq. Joq! Árıne kelmeıdi! Árıne umytady!"

— Árıne kelmeıdi! Árıne umytady! — daýysy qatty shyǵyp ketti.

— Kimdi umytady? — Tileý sap-saý suraq qoıdy. Dem-tynysy da jıilep estildi.

— Jaı, ánsheıin. Tileý, sen Qoblandynyń qabyryn bilesiń be?

— Bilem. Ol anaý jaqta... Bilál she... Sol Biláldiń qasynda. — Tileý keńk-keńk kúldi. Tileý qors-qors jylady.

Kúlip turǵan adamnyń tez jylaǵany qandaı qorqynyshty. Al shalaesti, aýysh jannyń túngi zırat basynda keńk-keńk kúlkisin tep-tez qorsylǵa jalǵastyrǵany tipti úreıli bolady eken. Balta sheginshektedi.

— Bilál... seniń iniń Bilál ma? Ol... oǵan ne boldy?

— Bilál károı bolǵan. Ol kóp-kóp páshesti atqan... Sosyn anaý Dushman degen she... Sen Dushman degendi bilesiń be? — Tileý jaqyndap kelip, enteleı tóndi.

— Iá, bilem.

— Sen ony kórdiń be?

— Joq.

— Ol dushman she... O-o! Onyń boıy bar ǵoı — stalbadaı! Sumdyq uzyn. Kózi — tostaǵandaı. Men ony kórge-em! — Tileý Baltaǵa tyǵyla tústi. — Men odan qorqam! Meni túsimde qorqytady. Saýsaqtary arbıǵan!.. Oı, býyndyrdy-aý saýsaqtarymen!.. Saýsaqtary dese ǵoı, temir! Dushman jaman!

Tileý taǵy qorsyldady. Eki qolymen kózderin syqpalady. |

— Men Dushmannan qorqam desem... meni bári mazaqtaıdy. Balalar tilin shyǵarady ylǵı... Eshkim bolyspaıdy! Temir saýsaqtary qatty. Moınymnan býyndyrǵanda...

— Jylama, Tileý! Dushman endi saǵan tımeıdi. Men ony qýyp jiberem! — dedi Balta Tileýdiń ıyǵynan qaǵyp. Qatty aıaǵany sonsha, óstip dalbasa jasady.

— Qýyp jiberesiń be? Sende áptamat bar ma?

— Bar! Mende bári bar.

— Ony nege ustap júrmeısiń?

— Tyǵyp qoıǵam. Dushpan kelgende atyp tastaımyn. Tileý qýana kúldi.

— Sen onyń basynan at, á. Áıtpese ólmeıdi. Bizdiń Biláldi de óltirgen ol. Basynan atqan. Biláldiń basy joq.

— Ne deısiń?! — Balta Tileýdi shap berip ustaı aldy. Anaý qorsyldap jylap jiberdi.

— Men emes!.. Dushman atqan ony. Balalar aıtady basy joq eken dep. Temir qorappen ákelgen...

Tileý alaqanymen betin kólegeıledi. Balta qolyn bosatyp, Tileýdiń arqasynan qaqty.

— Jylama, Tileý. Júr kórsetipi...

Tileý alǵa tústi. Qabyr-qabyrdyń arasynan jylansha ıreleńdep bastap keledi. Bir ret artyna burylyp sál kidirdi.

— Sen mynaý tompaqty baspa. Onyń astynda ólgen adam uıyqtap jatyr. Basyp ketseń, o-o-oı, aıaǵyń aqsaq bop qalady. Jaraı ma?

— Jaraıdy.

Tileý qoıanjondana úıilgen eki jas qabyrdyń dál ortasyna toqtady.

— Mynaý Biláldiki... Mynaý Qoblandyniki.

Balta tize búkti.

"Qoblandy, men seni endi eshqashanda kóre almaımyn. Sen qalaı saqtanbadyń, Qoblandy? Men kesh estidim. Habaryń jetkende qolymnan topyraq salar edim". Qol sozyp bir ýys topyraqty alaqanynda syǵymdady. Túıirtpekti saýsaqtarymen úgip, qabyr ústine qaıta tastady.

"Qosh bol, Qoblandy!"

"Qosh bol deımin. Estir me endi qaıtyp ol meni? Eń bolmasa rýhy tiri júredi deıtin dindi de alastap qýyp, ateıs bolyp aldyq. Eshteńege senbeımiz. Eger sensek... dinge sensek onda mynaý Qoblandymen o dúnıede kezdeser edik qoı. Endi eshqashan da kezdesý joq. Al men ol daýsymdy... ne oıymdy estıtindeı-aq "Qosh bol" deımin. Rýhty rýh sezinse ǵoı... Sonda... Báse sonda ne der edim? Ne dep jubatar edim. Áı, jubata almaspyn. Ómirden tym erte... tym erte ketken adamdy... rýhyn jubatar ne bar? Úlkendershe "ózekti janǵa bir ólim, bárimizdiń túbinde bir baratyn jerimiz" dep dilmarsyǵannan ne ónedi. Ózekti janǵa bir ólim bolsa, ózdiginen soǵan bas tigip, kóne qoıatyn kim bar? Joq qoı ondaılar. Sen she... óziń she? Men be? Men de qımaımyn. Ómirdi qımaımyn".

Tileý jeńinen tartty.

— Ne?

— Seniń áptamatyń qaıda?

— Avtomat pa? Ony qaıtesiń?

— Qazir Dushman kelse, qaıtemiz?

— Dushman kelmeıdi. Sen beker qoryqpa, Tileý.

Balta ornynan turyp Biláldiń bas jaǵyna qoıǵan taqtadan (tas pa, temir me aıyrǵan joq) sirińke jaǵyp, "pogıb prı ıspolnenıı slýjebnogo dolga" degendi oqydy. Sál tómendeý boıaýmen: "ýmer prı ıspolnenıı ınternasıonalnogo dolga v Afganıstane" dep qolmen jazypty. Tileý álgini alaqanymen sıpap qaldy.

— Qoblandy jazǵan mynany. Sonda kámandir nege jazdyń dep urysqan oǵan... Men qoryqqam. Qoblandy kúshti... Ol kámandirden de qoryqqan joq.

"Iá, Qoblandy qoryqpaıtyn. Qoblandy batyl bolatyn. Adal bolatyn. "Bar! Sen de ket! Báriń ketińder. Sonda kolhozda kim isteıdi? Mynaý tóbesinen toqpaq túsirmeıtin áke-sheshelerimizdi Maqannyń ezgisinen kim qutqarady? Ketińder! Qorqaqtar!" degendi klastastaryna. Bárimizge... Endi Qoblandy joq.

Maqanmen kim aıqasady? Maqandy kim jeńedi? Álde Qoblandyny Maqan jeńdi me? Oqys oq sonyń ezýimen burylmady ma eken?"

Eki jas jigittiń jas qabyrlary júdeý, jupyny. Birimen biri jarysa, birimen-biri baq talastyra, aıbyn-ataq talastyra salǵan kúmbezder qara túnde joqshylyqqa, kedeılikke, qol qysqalyqqa bir shekelep qaraǵandaı shanshyla-shanshyla qalypty. Baltanyń jan-jaǵyna suǵyna qaraǵan basy osy teńsizdikti kórmeıin degendeı salbyrap keýdesine túsip ketti.

"Árıne, kók tas kerek. Kerek-aq! Jer betindegi aqtyq demin jutyp taýsyp, aqyrǵy jolyn shalqalap kelip osy araǵa tiregen jannyń aty-jóni jazylyp turǵany durys-aq. Ábden durys. Kókeme qaryzdarmyn. Iá!.. Tas qoıamyn. Ol — balalyq boryshym!"

Tileýge buryldy.

— Qaıttyq, Tileý.

— Men apamdy tosam... Apam bálniste... Kelip qalsa, aldynan shyǵam.

— Apań búgin kelmeıdi. Erteń keler.

— Ras erteń kele me?! — Tileý qolynan shap berdi. — Sen ony kórdiń be? Sen qaladan keldiń, ıá? Sen nege jaıaý keldiń? Anaý Turǵan she... Sol bastyq qoı... Mashınamen keldi. Sen onyń mashınasyn kórmediń be? Jaıaý keldiń...

— Kórgem joq...

— Ol báribir mingizbeıdi... Borash bar ǵoı, shofyr Borash she, sol áneýkúni meni mashınaǵa jolatpaı, qýyp jibergen.

— Júr, qaıtalyq.

Kenet Balta Tileýdiń úıine qonyp shyǵyp, ertemen aýyldan taıyp turǵysy keldi. Oǵan tusynan ótip bara jatqanda Maqannyń ákesiniń kúmbeziniń irgesinde táýtıip turǵan óz ákesiniń tórtqulaq beıitiniń qorashtyǵy da ot tastaǵandaı boldy. "Nege qaramaıdy? Nege jóndetpeıdi? Anaý ǵoı kóp uzamaı qulaıdy. Ózin shıki kirpishten qalapty. Jaýyn-shashyn shaq keltire me, shaıyp, mújip barady? Aıaıdy, kókemnen aıaıdy".

Árıne, kiná taqqysh kóńildiń mundaı sátte synyqqa syltaý izdep, bar kúná-sumdyqty úıip-tókkish bolatyn ádeti ǵoı. Balta da sondaı qazymyrlyqpen sheshege degen ókpeni qalyńdatyp jatyr. Qapaly jandy muńdana túsken saıyn sonyń bárine bir ǵana jandy kinalap, ókinishke toly ómir keshkendeı kúrsinisin kóbeıtti. Búkil ótkenin umyttyrdy. Áıtpese, mynaý ata-babasy ósip-óngen jerge, ata-babasynyń súıegi jatqan jerge, ata-babasynyń qany sińgen qasıetti jerge til bitse, mynaý túngi sybdyrly jeli adamsha sóılese, bylaı dep sheshilip keter me edi:

"Joq, Balta balam! Balta áýletim! Sen adasyp barasyń. Múlde adasyp barasyń. Sen anańdy beker jazǵyrma. Seniń anań sary aýrýdaı sarǵaıyp seni oılaıtyn. Seniń qamyńdy oılaıtyn. Tilegi de, úmiti de — jalǵyz sen bolatynsyń jesir áıeldiń. Tapqanyn aýzyńa tosqan. Ustaǵanyn ústińe japsyrǵan. Bir kóılegin úsh aýdaryp kıetin. Muqatty umytqan joq. Umyta almaıdy. Maqannyń ákesine kúmbez ornatqanda Muqattyń qalqaıǵan ǵana beıitiniń usqynyn kórip úsh kún jylaǵan. Amal ne, qysqa jip kúrmeýge kelmeıdi. Tańnyń atysy, kúnniń batysy kóń jaldap, sarysý keshkendegi bar tapqanyn saǵan salatyn. Sen oqysa eken, taryqpasa eken, ash-jalańash bolmasa eken dep qý jany yshqynatyn. Joq, Balta! Qatıra Muqatty nege umytsyn! Umytpaıdy. Máńgi-baqı umyta almaıdy. Sen qatty adastyń! Myqtap aljastyń!"

Átteń, ne kerek týǵan jerdiń tili joq. Qarańǵy túnniń qursaýynda yzyńdaǵan jeldi keýdesinde júıtkitip únsiz jatyr. Býlyǵyp jatyr.

4

Almatyǵa jaqyndaǵan saıyn poezdyń toqtaýy jıiledi me, álde Baltaǵa solaı kórindi me, júrisi ónbeı qoıdy. Qaladan ketkenine úsh kún emes úsh apta ótkendeı degbiri qalar emes. Árıne Almatyǵa baýyr basyp qalǵany da ras. Biraq dál qazir saǵynyp kórgisi keletini — Maısara. Alystaǵan saıyn jaqyndaı túsetin, ańsata túsetin mahabbat qudireti bolady degendi talaı estigen. Endi myna vagon dálizinen terezege qarap, jer túbinen munarlanyp Alataý kózine shalynǵanda, álgi tujyrymdardyń aqıqattyǵyna den qoıa bastady.

"Áı, men Maısarany shyn unatam-aý. Shyn súıem-aý osy. Úzdigip bara jatqan tárizdimin-aý. Anaý Alataý áppaq tulǵalanyp tek Maısaraǵa ǵana uqsaıdy-aý. Álde Alataý aıasynda Maısara bolǵan soń ystyq tartyp bara ma?.. Nege ashýlandym? Nege renjittim? Barmaǵany qandaı jaqsy boldy. Barsa... bárin estir edi. Áı, apam... Apam. Nege aıtyp-aıtyp ketpedim. Qartaıǵanda jelik býyp nesine qutyrynady? Nanǵa ókpelegen baladaı tura qashqanym qalaı? Qozǵasam ǵoı... ishki jegini aqtarsam ǵoı... dál bulaı qınalmas em. Betine batyryp-batyryp aıtyp ketýim kerek edi...

Maısara!.. Meni uǵatyn da, meni túsinetin de bir-aq adam ózi. Mynaý keýdemniń tońyn... shesheme degen kóńil tońyn sol jibitpese... Áı, onda eshkim jibite almas.

Adaldyq... Mahabbat... Qazaq áıelderi adaldyqty kóziniń qarashyǵyndaı saqtamaýshy ma edi. Mahabbat máselesin kúshti sezinedi dep kesip aıta almaımyn. Múmkin anaý japyraıǵan úı, anaý bes-alty úıli razezdegi anaý... anaý artta qalyp bara jatqan... poezd terezesine kún salyp qarap, oramaly qısaıyp qalyp bara jatqan áıel úshin óz otaǵasyna degen kóńili, tazalyǵy, adaldyǵy, aldyn kesip ótpeıtin syılastyǵy, kishiligi mahabbat degen aıqaı-dabyldy sózden góri qymbatyraq, qadirlirek shyǵar. Sony nege eskermeıdi apam? Nege umytady?"

Alataýǵa tumandatyp, shilter tutyp jaýyn sebelep tur. Sol jaýynnyń lebi aýada dymqyl bop jaıylyp, ashyq terezeden betine tıgen soń, terezeni kóterip japty. Syzdy, tumandy bolsa da qala tóńireginiń ásem tabıǵaty kóz sýaryp, kóńil qýantady.

"Maısara úıde me eken?"

Balta túrshigip ketti. Kúdik neme qaıdan sap ete qalyp edi, óz erkinen tys oıyna oraldy da, tabıǵatqa suqtana jelpingen kóńildi sý quıyp óshire saldy.

"Ol áneýkúni tegin qalyp qoıǵan joq. Eki-úsh kún mensiz saırandamaq bolǵan. Saırandasyn. Biz de ólmespiz. Qaıta ara jikti ashýǵa jaqsy bolady. Áıtpese, biteýjara tirlikten paıda joq. Biler me edi? Qaıda baratynyn, qaıda júretinin biler me edi? Árıne Maısaraǵa anaý-mynaý adam jolamaıdy. Jolaı almaıdy. Sulý. Aqyldy. İsker.

Atańnyń basy isker. Qalalyq rynoktardyń bastyǵy. Áne, Maısaranyń iskerligi. Basqa jumys tabylmaǵandaı. Saýdagerlermen istes".

Balta terezege súzildi. Alataýdan tómen jyljyǵan jaýyn bulty jer shylap jaqyndap qalǵan eken. Aınala tóńirek endi dál munyń aýyrlaǵan eńsesindeı lezde surqaı túske aýysyp úlgeripti.

"Maısara meni aldamaıdy. Aldaýy múmkin emes. Ol meni súıedi..."

Óziniń Maısaraǵa qatty unaıtynyn sezedi. Sezip qana júrgen joq. Kóbinese Maısaraǵa unaǵany úshin de qataldyq jasaıdy. Bir emes birneshe ret kóńilin qaldyrǵan da ózi. Aradan qyl ótpes deıtin tatýlyqty buzatyn da ózi.

"Iá, ózimshil bolarmyn. Múmkin men ony qyzǵanatyn shyǵarmyn. Qyzǵanysh — mahabbattyń serigi deýshi edi ǵoı. Biraq asqaq sezimdi qyzǵanysh tárizdi qaraqshy tilek qorǵashtap júrse, ondaı tirliktiń nesi sán. Qyzǵanysh kóńil kún kózin alaqanymen jappaq bop tyrashtanǵan pendeniń kúıki qylyǵy emes pe. Ne jaba almaı, ne sol áreketin tıa almaı ózin-ózi sendeltkende ne túsedi? Qyzǵanyshtyń túpki jeter jeri — jaýyǵý ǵoı. Al bir úıdegi áıel men erkek áý basta birinsiz biri tura almastaı ólip-óshe úzdikken jubaılar jaýyqty degenshe, dúnıeniń beıbit tirliginen ne paıda. Kókirekti tyrnalaǵan áldebir óshpendilik tyrnaǵy sát saıyn aq-qarany ajyratqyzbas kiná-jalany qandaı kúshiktetkish. Bar sumdyq qyzǵanyshtan... Men Maısarany qyzǵanamyn. Nege qyzǵanam? Súıem ǵoı... Súıedi ekem ǵoı".

Poezd birinshi Almaty vokzalyna toqtady. Osy aradan taksı alyp júrip ketse, tezdetip úıine... (úıine, óz úıine) jetedi. Plashyn ıyǵyna suǵa salyp, syrtqa umtyldy. Júgi joq, eki qoly da bos. Portfeldi sheshesinikinde tastap ketken. Óıtkeni sheshesimen qoshtaspaı qashyp ketpedi me.

Sylbyr jaýyn betke urdy. Tutasa tóngen surǵylt bult shoǵyry aýyr qozǵalady. Terek ushtary álgi bulttardy tirep turǵandaı.

"Taksı tabyla qoıar ma eken?"

Balta qaıtadan salǵyrt tartty.

Súmireıip vagonyna mindi.

"Kimge asyǵam? Artym anaý... Bireýdiń shyjyǵynan qyzyq aýlaǵan jesir áıel... Apam meniń. Aldym jáne jumbaq. Mendeı kúıeýi... jo-joq tamyry bar bolsa da, jesir áıeldiń tirligindeı tirlik keshken Maısara. Sebebi ol maǵan esep bermeıdi. Qaıda júrdi? Qaıda boldy? Nege keshikti? Kimmen kezdesti? Olardy meniń bilmek túgil suramaýym da kerek. Ay, nege bilmeýge tıispin. Bir jaqsysy Maısara áli basqa jaqta ázirshe túnep qalǵan joq. Biraq áldekimdermen kezdesetinin ras qoı. Keshigetini... talaı keshikkeni bar. Sol kezdesýlerde ne sheshe beredi? Árıne, áıel men erkek ońasha kezdesken kezde shoshqa taǵalamaıdy. Memlekettik máselelerdi de kóp sheshe bermeıdi. Endeshe..."

Judyryǵymen kóldeneń beldeý aǵashty salyp qaldy. Kıinip, jınalyp vagon dálizinde turǵan jolaýshylar Baltaǵa jalt-jalt qarasty. Ádemi, suńǵaq boıly jigittiń balshyq juqqan balaǵyna, týflıine kóz júgirtip, áldekimge jorydy ma, keıbir áıel jolaýshylar yǵysa aýlaqtaýǵa tyrysty.

"Úıde me eken?"

Maısara úıde otyrsa, búkil kúdik seıilerdeı, búkil kirbeń arylardaı kóredi.

Aqsha mańdaıy jarqyrap esikti ózi ashyp kep jiberse... qushaǵyn jaıyp tósine qysyp bar-bar qajytqan oıdan sergir edi-aý! Mynaý alańshyl, sekemshil kóńildegi qurtsha kemirgen ábigerden qutylar edi-aý! Sonda múmkin sheshesiniń "minezine" de keshirimshil keýdeniń bir túkpirinen bultartpas syltaý tabar ma edi?!

"Úıde bolsa eken!"

Maısara biraq úıde bolmaı shyqty.

Kóshe-kóshedegi demonstrasıadan keıin úıilip qalatyn qaǵaz gúlderdiń, balmuzdaq, konfet qaǵazdarynyń qoqysyn keship, jaıaý jetken Balta, kıiminiń sýyn tamyzyp esik kózinde biraz turyp qalyp, qońyraýdyń aq túımesine saýsaq basty. Eki-úsh qaıtalap basty.

Maısara júgirip kelgen joq. Aqsha mańdaıy jarqyrap esik ashqan joq. Qushaqtar aıqasqan joq.

Balta esikti qaltasyndaǵy óz kiltimen ashyp kirdi.

Úı ishi jyp-jyly eken. Sý kıimderin tastap, sport kostúmyn kıip zaldaǵy dıvanǵa qısaıdy.

"Qaıda júr eken? Meniń aıaq astynan qaıtyp kelgenimdi bilmeıdi. Bilmegen soń asyqpaıdy. Qazir qaıda ketkenin bilsem, ústinen túser edim. Sonda ne isteımin? Nekeli jarym ba edi ol sonshama. Kúshik kúıeý... tipti kúshik kúıeýden de tómen emespin be?"

Urlyq istep qoıǵandaı basyn jastyqtan julyp aldy. Alaqtap jan-jaǵyna qarady. Kreslonyń ústinde jatqan qara dıplomat chemodandy kórdi. Mundaı dıplomatkanyń bul úıde úsheý, tórteýi bar. Biraq olar mynaǵan uqsamaıdy.

"Bireý kelgen be? Kim kelgen? Endi týra úıde kezdesetin bolǵandary ma?"

Ózin-ózi kúshpen kóndirip, álginde áreń tejegen edi, kúdik qurty keýdesinde qaıtadan tirildi. Atyp turyp qara dıplomatkaǵa jarmasty. Qulyptaryn kilttemegen eken, sart-surt bosady. Qaqpaǵyn ashyp kep qaldy. Kózderi sharasynan shyǵyp barady. Kileń qyzylala on somdyqtardyń býmasy. Ústindegi qatarda on býmasy jatyr. "Sheshingen sýdan taıynbas" degen ójettikpen qolyn súńgitip jiberdi. Bes qatar bop tekshelengen eken.

"Elý myń!"

Baltanyń elý myń aqshany birden kóz aldynda kórip, qolymen ustaǵany osy. Elý myń!... Qyp-qyzyl bop aldynda tekshelenip, syqalyp tur. Munyń jıyrma bes jyldyq úzdiksiz tabysy!.. Eleýsiz ǵana qara chemodanda, kreslo ústinde jatyr.

"Áı, mynaý tegin emes! Maısara munshama aqshany qaıdan alǵan? Munshama aqshany elý somdaı etip kreslo ústine qoıa salǵan. Urlap keter-aý dep qoryqpaıdy, á... Álde urlyq aqsha shyǵar. Árıne urlyq aqshanyń jarasy jeńil. Aqsha qalaı kelse, solaı ketedi. Sonda men de urlyq aqshamen kún kórip júrmin be?.. Maısaranyń qoly bylǵansa, men tazamyn dep aıta alam ba?"

Bólme ishinde ersili-qarsyly sendelip júrýmen boldy. Dál qazir Maısara kirip kelse tútip jerdeı-aq kijinýi kerim. Óz álinshe adaldyq úshin, ádilet úshin aıqasýǵa daıyn. Tordaǵy jolbarystaı asyǵa adymdaǵanda parket eden syqyr-syqyr oıbaılady.

— O-o! Balta-ash!

Maısaranyń kelgenin baıqamaı qalypty. Tura umtylǵan kelinshektiń shyn qýanǵanyn kórse de, jibigen joq. Keýdesinen ıtergendeı toqtatty. Toqtatty da, kreslo ústinde ashyq jatqan chemodandaǵy aqshaǵa ertip keldi.

— Mynaý ne?

Maısaranyń kózdegi, júzdegi nury, shattyǵy sónip ketti.

— Aqsha-a...

— Kórip turmyn aqsha ekenin. Ne qylǵan aqsha dep turmyn ǵoı saǵan? — dep Balta odan ári shuqshıdy.

Maısara dıvanǵa sylq tústi de, egilip kep jylady. Kóp jylady. Jábir kórgen, onda da jazyqsyz jábir kórgen balanyń yqylyq ata jylaýymen eki ıyǵyn selkildetip otyr.

"Ne deıdi. Aıtqanyn uǵar ma, túsiner me ashýmen ábden tútigip alǵan adam? Asyly, úlkenderdiń aıtqany ras-aý, "shólmek myń kún synbas, bir kún synar". Kómbe aqtarylar, kúlman ashylar. Osylaı bolaryn sezgensiń. Qorqatynsyń biraq... Balta bilmese, kórmese dep uıyqtap jatyp ta úreılenetinsiń. Al endi... taıynba sýdan. Áıtpese jalańash deneńdi sýyq alady".

Bári... bári oıda joqta bastalyp edi. Kooperatıvtik ınstıtýttyń sońǵy kýrsynda oqıtyn. Eki-úsh aıdan keıin dıplom alady. Jan-jaqqa ketedi. Sóıtip júrgende... OL keldi. Qasyndaǵy nókeri de biraz. Ataǵy, dárejesi zor, kúnde gazet betinen famılıasy túspeıdi. Bulardyń ınstıtýtyna kelip qarapaıym adamdaı-aq kezdesý ótkizdi. Stýdentterdiń suraqtaryna jaýap berdi.

Maısaraǵa OL sonda qatty unaǵan. Alǵashqy qatarda otyrǵan Maısaraǵa ONYŃ da kózi jıi túsip... jıi túsip ketken-di. Túsi jyly eken. Kózderi birer ret ushyrasyp qalǵanda áppaq qyzdyń júzi nart qyzarǵan. Qyzaryp ketkenin dý etken betterinen ózi de sezgendi.

Nege ekeni belgisiz, tolqyǵan kóńilmen anaý aıbyndy, ataqty, bıik mansapty adamnyń kádimgi adam ekenin, ONYŃ da sulýlyqqa áserlengish, ásemdikke súısingish jan ekenin túısingen-di.

Dál osy kezdesýden keıin búkil ǵumyr joly kilt ózgerdi.

Maısarany áldekim izdep keldi.

Jataqhananyń qyzdary ondaıda qandaı áýesqoı: "Kıimi qandaı! Júrisi qandaı! Naǵyz sylqym! Daýsyn aıtt, daýsyn! Barhatnyı barıton! Áı, Maısara! Maısara! Baqytty ekensiń! Mynaý degen jigittiń tóresi seni izdep kelip, astynda tosyp tur...Áı, qara "Volgamen" kelipti ózi. Sý jańa! Oý, Maısara-aý nege buldandyń. Buldanbaı, tez kıin. Anaý meniń aq gazon sharfymdy sal. Áı, ádemisiń-aý, shaıtan qyz! Aýzynyń salymy bar jigit kezdeser-aý saǵan".

Qyzdardyń shýy men dýy taýsylar ma? Maısaranyń ózi de kórgenshe asyq. Maqtaýyn tym asyryp jiberdi me qyzdar, álde tanymaıtyn jigittiń ózin nege izdep kelgenine tańdandy ma, qoıannyń kójegindeı aǵarańdap tómen tústi.

— Siz Áldıbekova Maısarasyz ǵoı. Sálamatpysyz, — dep kelisti kelgen jigit qol usynyp amandasty. — Siz... ýaqytyńyz bolsa, maǵan ilesseńiz. Sondaı qajet bop tursyz. Kóp emes, jarty saǵatqa... Mashına daıyn.

Maısara yńǵaısyzdana basyn ızedi... "Qaıda, kim shaqyrdy?" deýge shamasy jetpedi. Onyń ústine mynandaı jigit ádeıilep mashınamen tegin kelmeı, jumyspen júretinin shamalady.

Mashına qala syrtyna, taý bókterine bet aldy.

"Qaıda kelemiz?" Maısara seziktene bastady. Shofermen qatarlasa otyrǵan aldyndaǵy jigitke til qatqaly eki-úsh ret oqtaldy. Sony sezgendeı jigit artyna buryldy.

— Kelip qaldyq... Áne, anaý sharbaqty kóremisiz... Sonda... sol arada sizdi Ǵazız Qultanovıchtyń ózi kútip otyr.

— Nege? — Maısaranyń júregi dir ete qaldy.

— Ony ózinen surańyz. — Jigit kúlimsiredi. Siz — bizden asyp ketpeı, sypaıy ǵana sóıleıdi eken.

— Sonda da... Birtúrli yńǵaısyz tárizdi.

— Yńǵaısyz bolmaıdy. Ózińizben sóıleskisi... tanysqysy kelgen bolar. Ol kisi sondaı kishipeıil...

Maısara qaıda kirip, qaıda turǵanyn umytty. Esinde Ǵazız Qultanovıch... Qudiretti adam. Bıik tuǵyrdaǵy usynǵan qol túgil, qanatty qıal shalmaıtyn alyp báıterek.

Birinen biri ótken bólmeler. Jıhaz-mebelderi kezdiń jaýyn alady. Eń sońynda keń zalǵa kirgizdi. Uzyn stol. Stol jasaýly eken, bıik vazadaǵy gúlge ǵana kózi tústi.

"Mart aıynda osynshama gúldi qaıdan alady?"

— O-o! Salamatpysyz, qaryndas!

Oqys daýystan selk ete qalǵan Maısara jalt qarap tórdegi esikten kirip kele jatqan keshegi Ǵazız Qultanovıchty kórdi. Basyn ıip, izet bildirgen boldy.

"Sol! Ózi! Kúledi. Kúlip keledi. Meni nege shaqyrdy? Apyraı, bul kisige de men sıaqty stýdentka qajet bolady eken-aý!" Ǵazız Qultanovıch jaqyndap kelip qolyn usyndy. Maısaranyń batylsyz sozǵan qolyn ýystap alyp, ekinshi qolymen alaqanynyń syrtynan sıpady. Maısaranyń búkil denesinen dir etkizip tok ótkendeı boldy.

— Menimen birge aýqattanýǵa qalaısyz?

Daýsy maıda. Tembrinde qatqyldyq sezilmeıdi. Jymıǵanda erinderi sál ashylyńqyraıdy eken.

Maısaranyń úni shyǵar emes. Sasqalaqtap taǵy da bas ızedi. Alaqanyn sýyryp alýdyń retin tappaı, áli de qımylsyz tur. Ǵazız Qultanovıch qyzdyń betine kóz sýara qadalyp qalyp qolyn bosatty.

— Marqabat etińiz.

Ózi bastap kelip, aýyr shombal oryndyqty keıin syrǵytyp "osyǵan otyryńyz!" degendeı ısharat etti. Maısara oryndyqtyń aldyna ótkende, álgini qaıtadan keıin syrǵytty.

"Qandaı kishipeıil! Qandaı sypaıy! Teń tutyp sóılesedi. Keýde kerýi joq".

Stoldaǵy ár ydystan Maısaraǵa ártúrli taǵamdy ózi salyp berdi de, bir shólmekti joǵary kóterdi.

— Tábet ashý úshin mynadan sál alsaq qaıtedi?

Maısara erik-yrqyn túgel ustatqan. Bar bileri — qyzara túsip bas shulǵý.

Hrýstal rúmkaǵa qońyr kúreń ishimdik quıyldy. "Kópteý emes pe?" osyny oılap úlgergenshe hrýstal rúmkany qolyna ustata qoıdy.

— Densaýlyq úshin, Maısara qaryndas.

Hrýstal syńǵyr erinderde úzildi. Maısara konákty buryn tatyp almaǵan. Úlken kisi ózi bastap ishken soń taısaqsýdy jón kórmedi. Kózin jumyp jutyp jiberdi. Óńeshti ot... suıyq ot tilip ótti. Tynysy qıyndap, jótel býdy. Kózinen jas ytqydy. Shashalyp qalǵanyna úlken adamnan... Ǵazız Qultanovıchtan qatty qysyldy.

— Eshteńe etpeıdi. Uıalma, Maısara. Áli-aq úırenip ketesiń. Konák az-azdap urttasa, em bolady. Tonýs kóteredi. Tamaq al.

Úni de, óńi de jyly-aq. Bıik minbelerden sýyq qarap sóıleıtin adamǵa múlde uqsamaıdy. Burynnan biletin, etene tanysyndaı ishi-baýyryna kirip barady.

— Bıyl oqýyńdy bitiresiń ǵoı endi?

— Iá...

— Qaıda jiberip edi?

— Sozaq aýdanyna...

— Osyndaı perishteni sonaý jer túbine jiberip júrgenderde kóz bar ma eken?

Maısara ıek kóterdi. Ǵazız Qultanovıchtyń kózderi kúledi eken. Basqa júz, erinnen kúlý túgil jymıý nyshany baıqalmaıdy. Al kúlgen kózdiń syńaıy et kórgen mysyqtyń beınesin elestetip jiberdi.

— Sol jaqtan bastaǵanym da durys qoı...

— Jo-joq, qaryndas! Basqalar bastaı bersin. Saǵan Almatydan ketýge bolmaıdy.

— Nege, aǵa-a?..

Qalaı "aǵa" dep qalǵanyn ózi de sezbedi. Kúlip turǵan kózder jel uryp ótkendeı kómeskilenip baryp qaıta jyltyrady.

— Onda myna áppaq júzdi kún qaǵyp totyqtyrady. Mynaý súıir saýsaqtardyń tyrnaǵyna manıkúr juqpaıdy. Tilinedi, jarylady. Mynaý aqsha mańdaı sáninen, óńinen aırylady. Maısara ortasynan... mádenı ortasynan aırylady. Maısarasyz astana taǵy bir ásemdiginen aırylady.

Maısara kádimgideı yrzalyq peıilmen ishteı masaırady. Úlken kisiniń ózi munyń sulýlyǵyna den qoıǵanda mártebesi asyp, kóńili shalqyp júre berdi. Sol alystaǵy aýdanǵa óziniń de barǵysy joq. Qalaı etkende astanada qalar ekem dep dalbasalap júrgende kókten izdegeni jerden tabylǵaly otyr. Aldyndaǵy asyl aǵanyń yqylasy aýǵany ras bolsa... Maısara kúlimdedi. Maısara kúlimdegende eki betiniń ushyndaǵy shuńqyrlarǵa erkektiń yndynyn qurtatyn erekshe sulýlyq ornady. Ǵazız Qultanovıchtyń kózderi ushqyn shashty. Rúmkalardy taǵy toltyrdy.

— Almatyda qalyp, óziń qalaǵan jumysyńa turýyń úshin, qalqash!

"Qalqash!" Osy "qalqash" Ǵazız Qultanovıchty bıiginen quldyratyp ákelip, Maısaranyń etektegi, jerdegi qasyna qarapaıym erkektiń birindeı etip qondyra saldy.

Ekinshi Rúmka ońaı ketti. Shashalǵan da, jótelgen de joq. Kóńili kádimgideı kóterilip, mynaý ásem bólmeniń ishine moınyn buryp qaraýǵa jarap qaldy.

— Qaı orynǵa barǵyń keledi, qalqash?

"Qalqashymen" qyz keýdesine jol tapqanyn sezedi. Sezedi de sol tuzaǵyn yńǵaılap jan-jaqtan tastaı beredi.

— Bilmeımin, aǵa-a...

— Ǵazız deı ber, qalqash!.. Maǵan seniń ashyqtyǵyń unap otyr. Qysylyp-qymtyrylý — mádenıettilik emes. Quldyq dáýirdiń, feodaldyq qoǵamnyń sarqynshaǵy ol. Sonymen qaıda barýdy bilmeısiń, á. Onda, Maısara, sen qaladaǵy bir bazardyń... resmı aıtsaq, rynoktyń dırektory bolýǵa qalaısyń?

Maısara kózin tómen sap otyrǵan, jalt qarady. Júzinde tańdaný ma, qýaný ma — bolmashy jymıys bilindi.

— Men be?..

— Iá, qalqash! Qoryqpa, ózim tapsyram. Tájirıbeli jigitter jetkilikti. Bárin úıretip shyǵarady.

Maısara qýandy da, júreksindi de. Rynok dırektory qarapaıym halyq úshin onsha kisi qyzyǵarlyq dárejeli oryn bolmasa da, saýda-sattyqpen aınalysatyn adamdar úshin mınıstrińniń ornynan da artyq.

Kooperatıvtik ınstıtýttyń stýdenti ony biledi. Sebebi syrttan oqıtyn keıbir rynok dırektorlaryn rektordyń ózi zyr júgirip júrip qarsy alady. Emtıhan, zachet alatyn dosent, profesorlarǵa ózi ertip baryp, qadaǵalap tapsyratyn. Rektor tapsyrmasa da álgi muǵalimder dırektorǵa quraq ushatynyn, báıek bolatynyn, ıilip-búgiletinin Maısara talaı kórgen. Sol armandaǵan bıikke... qaıdaǵy arman?! Armandaýǵa da qorqatyn shyńǵa myna Ǵazız Qultanovıch... Ǵazız zymyratyp aparyp qoıa salmaq.

"Maǵan nege sonsha meıiri tústi eken? Menen sonda qandaı tilegi bar?"

Osy bir oı Yzyńdap oraldy da, lez ǵaıyp boldy.

— Sonymen kelistik qoı, qalqash?

— Bilmeı otyrmyn...

— Oılanatyn túgi joq. Daıyndala bergin. Rúmkalar taǵy qaqtyǵysty. Dırektordyń densaýlyǵy úshin, jańa qyzmetiniń jaıly bolýy úshin, myna ásem sulýlyqtyń árdaıym kóz qýantýy úshin... Rúmka syńǵyrlaý úshin syltaý tabyla beredi eken.

Bir kez Maısara óziniń Ǵazız Qultanovıchtyń qushaǵynda otyrǵanyn kórdi. Alǵash denesi dir ete qalǵan, biraq yńǵaısyzdanǵany kópke uzamady. Qushaǵy qarýly eken, jaýyrynyn kúıretip jibererdeı qysyp alyp, ernimen erinine qadala tóndi.

Ornynan turyp, ıyǵynan demeı tartyp Maısarany da turǵyzdy. Sol qaýsyrǵan boıy ózi kirgen esikke bettedi.

"Qaıda baram?"

Dál qazir qaıda barsa da báribir. Mynaý úlken adam endi Maısara úshin qol jetpes bıiktegi dókeı ákim emes, óziniń.... ıá, óziniń Ǵazızy ǵana. Óıtkeni jańa erninen súıe bergende: "Maısaram! Súıiktim meniń!" dep enshilep alǵan. Endeshe Maısara da muny enshileýge tıis.

Kirgenderi jatyn bólme eken. Káldeı kereýettiń jaımasyn salyp jata keterlik etip daıyndap qoıypty.

Maısara jas bala emes. Maısara qalada oqyǵan soń, árıne jol kórgen, bárin túsindi. Túsingen kezde keýdesin úreı... jo-joq keýdesin qýanysh tolqyny soǵyp ótti. Tulaboıyn diril býyp ala jóneldi. Endi urysta ne turys bar degendeı, shuǵyl burylyp, shapshyp baryp Ǵazızynyń ernine ernimen jabysty. Kózi tumandanyp, búkil denesin buǵan deıin bolmaǵan ǵajap bir qumarlyq bılep qalshyldatyp barady.

Ǵazız Qultanovıch Maısarany tik kóterip baýyryna qysyp aldy. Ol da dál sol sátte alapat qyzýly jelik erkinde edi. Erin men erin janasqanda Maısaranyń táp-tátti tilin kómekeıimen qosa sýyryp alardaı sordy kep, sordy kep...

Kıimderin sheship entige qyzýlanyp tósekke jatqandary sol edi... Ǵazızy... Ǵazız Qultanovıch sylq jantaıa ketti...

Entige sybyrlady.

— Qazir... qazir... Sál shyda...

Kúıip-janǵan Maısara tyǵyrshyqtaı jalańash denesimen súıkene janasyp, Ǵazızynyń baýyryna kirip ketti. Eki aıaǵymen erkektiń eki aıaǵyn orap alyp, qyzýly boıynan ál-qýat bergisi kep barynsha qımyldady.

— Qazir... qazir...

Ǵazız Qultanovıchta odan basqa sóz joq. Maısara shalqaıyp baryp "Ǵazızynyń" betine qadaldy. Kózder... kúnuzyn kúlgen, ushqyn shashqan kózder kúlgin tartyp qalǵan eken. Qyzdyń da denesi sýyp sala berdi.

— Qazir, qalqash. Qazir...

Daýysta úzdikken diril joq. Mosqaldyǵyna, dármensizdigine, dál myna yńǵaısyz haline keshirim suraǵan jasqanshaq qyryl bar. Sol jasqanshaq kózinen de bilindi. Jan dármen sup-sýyq alaqanymen Maısaranyń typ-tyǵyz anaryn ýystap syǵyp... ýystap syǵyp jatty da... kenet keýdesin kóterip, ernin kegjıte ysyldap, qyzdyń tik shanshylǵan tósiniń úshkir ushyna... qara qońyr ushyla aýzyn salyp kep jiberdi. Pysyldaı sordy.

— Baıqańyz... sút shyǵyp ketpesin...

Siz dep qalǵanyn da, zilsiz shaǵyp alǵanyn da sezdi. Sezse de, dál qazir ókingen joq.

Ǵazız Qultanovıch aýzyn da, qushaǵyn da bosatyp, shalqalap jata ketti.

— Kıin!..

Jalǵyz-aq sóz. Biraq aıtylý ekpini, daýys yrǵaǵy, qatqyldyǵy bóten edi. Maısara óziniń "Ǵazızynyń" Ǵazız Qultanovıchqa aınalǵanyn uqty.

Tósekte jatqan jalańash adamǵa bir qaraýǵa batyly jetpeı, óziniń jalańash turǵanynan qatty qysylyp, tez-tez kıindi. Anaý baǵyp jatty ma, Maısara kıinip bolysymen:

— Bara ber. Kezdeskenshe saý bol, — dedi.

Maısara esirik halde esikten qybyrlap áreń shyǵyp ketti.

Ózin alyp kelgen jigit zalda eken. Til qatpaı sońynan ilestirip mashınaǵa deıin shyǵaryp saldy.

Maısara ınstıtýt bitirer-bitirmesten rynokqa dırektor bolyp saılandy. Saılanǵan kúnniń erteńinde qara "Volga" muny taý bókterindegi saıajaıǵa alyp bardy. Saıajaıdy Ǵazız Qultanovıch "Saıat" dep ataıdy eken. Bul joly óz "Ǵazızyna" aınalyp, keń tósekte emin-erkin qosyldy.

Sodan bergi erik-yrqy Ǵazız Qultanovıchtyń qolynda.

Alǵash rynokta tártip ornatam dep Maısara biraz áýrelengen. Óıtkeni rynok prılavkasynyń ár sharshy metri úshin talas kúshti eken. Selonyń eńbekshi qaýymyn álgi prılavkaǵa jolatpaý úshin alypsatar qýlardyń jasamaıtyn qýlyq-sumdyǵy bolmaıdy eken. Maısara aldymen kúresti osy alypsatarlardan bastamaq boldy. Bir kúni Ǵazız Qultanovıchtyń qara "Volgasy" kelisilgen ýaqyttan tys jetip kelip, Maısarany salyp ala jóneldi.

— Maısara, sen aqyldaspadyń ba? — Ǵazız Qultanovıchtyń túsi sýyq eken, kóz talastyra almady.

— Aqyldasqanda... anaý saýdagerler... alypsatarlar...

— Seni de, meni de... bárimizdi de sol saýdagerler asyraıtynyn esker. Áıtpese, bu zamanda aılyqpen kún kórgen adam kóterem bop tez solatynyn esińe taǵy salaıyn.

Maısara bas ızedi. Sonda mynaý úlken adamnyń ózi urlyqqa, aramdyqqa jol berip, sol qylmysty japqany, kórmegeni úshin, tipti qorǵaǵany úshin para almaq pa. İshinen qarsy daý aıtyp óre túregelgen bir álsiz qarsylyǵy Ǵazız Qultanovıchtyń aıbarynan seskengendeı bir silteýge kelmeı úni óshti.

— "Sen — maǵan, men — saǵan" deıtin tirlik erejesi — búgingi kúnniń qaǵıdasy, qalqash.

"Qalqashy" ish jyltty. Óz qataryna ıkemdeı jaqyndatty.

— Ádilet dep sen shyryldaǵanmen basqalar jabylyp qoshtap áketpese, onda bosqa aramter bolasyń. Ádiletipil jalǵyzdyń aýzyn japqyza salý ońaı. Onyń ádisin tapqan. Ústińnen "para alady, myń-myńdap alady" dep domalaq aryzdy aıdaıdy da jiberedi. Son-soń shaqty kýá tabyla ketedi. "Qoryqtyq — berdik. Jumystan qýam dedi — berdik. Sógis jarıalaımyn dedi — berdik" degen pále-sumdyqtaryn tóndiredi. Al sen, Maısara, bosqa kúıme. Aǵymnan jáne jyrylma. Kóptiń biri bolǵannan utylmaısyń. Bergennen al. Alǵanǵa ber. İskerdi aıaqtan shalma. Ol tapsa, sen de tabasyń. Maıly as qarynǵa jaqsy. Túsindiń be? Tek saq bol. Bergenińdi de, alǵanyńdy da kóretin kýá bolmasyn. Kýá bolmasa — sot ta, bizdiń prokýror da túk isteı almaıdy.

Maısara túsindi. Myqtap túsindi. Kasır, qoımashy, kontroler... bazardaǵy tolyp jatqan qyzmetkerler aı saıyn júz somnan dırektoryna syılyq beredi eken. Árıne onyń birazy qalalyq rynoktar bastyǵynyń keń qaltasyna túsedi. Biraq qalǵany da qaryn maılaýǵa da, ıinge jabýǵa da, kasaǵa salýǵa da jetip jatyr.

Al, Maısaranyń óz Ǵazızyna jaqqany sondaı istegenine jyl tolǵanda qalalyq kolhoz rynoktary basqarmasynyń bastyǵy bop ósip shyǵa keldi. Endi rynok dırektorlary aı saıyn Maısaranyń kabınetine kelip, "qol berip" shyǵatyn boldy. Qol bergende "mol beretini" sondaı jalǵyzbasty áıeldiń qalaı shaıqaýyna da qomaqty "syılyqtyń" murty da qısaıatyn emes.

Mynaý úsh bólmeli páter de Ǵazızdyń... Ǵazız Qultanovıchtyń arqasy. Biraq Maısara eki jyldan beri Ǵazız Qultanovıchtyń jeke tapsyrmalaryn oryndaıtyn da bolyp júr. Ol tapsyrmalardyń túp-túbi qandaı, nemen baılanysady, kimder aınalysady? — birin bilmeıdi. Áıteýir óziniń las iske, bylyq kásipke aralasqanyn sezedi.

Osylardy Baltaǵa qalaı aıtady. Para-paıdany syqap, kim kóringendi áke-kókelep kelgenin, "óz Ǵazızyna" sońǵy eki aıǵa deıin apta saıyn baryp turǵanyn qalaı ashady. Mynaý tóbesine úıirilgen qara bultty qaıtse túrip jibere alady. Eshkimdi mensinbeı bir shekelep qaraıtyn tákappar sulý Maısara myna júz jıyrma somdyq aılyǵy bar temir-tersek ınjenerinen sonshama jasqanyp, nege kiriptar kúıge túsedi. Túspeı qaıtedi, Baltasyz Maısaraǵa endigi ǵumyr ǵumyr bolar ma? Bolmaıdy. Kóktemde kóringen qyzǵaldaqtaı qyz dáýrenin qolymen ustatyp, kókiregine basqyzyp pa edi. Árıne joq. Julynǵan gúldi, ıisi qashqan qyzǵaldaqty Balta nesine qadirlesin. Sol gúldi ózi ıiskelep, búrin ózi ashsa, onda Maısara qalaı erkelese de, erikti bolar edi. Joq, óıte almaıdy. Uıpalap tastaǵan gúldi Ǵazız Qultanovıch odan saıyn ılegen. Úıtilgen terideı bop Baltaǵa ushyrasqan kúıin ózi de biledi. Endeshe, jylasyn, syqtasyn biraq Baltasynyń kóńilin aýlasyn, eteginen aırylmasyn. Ýlanǵan júrekti shıpalap emder Baltanyń qushaǵy ǵana. Aıalaýy ǵana. Aımalaýy ǵana. Jo-joq, bolary bolyp, boıaýy sińgen, Maısara emes. Maısara qaıta túleıdi, qaıta jańǵyrady. Qaıta búr ashady. Óıtkeni ol shyn mahabbattyń ystyq sezimine, mine, endi ǵana jolyqty. Ol bárinen baz keshýge daıar, tek Baltadan aırylmaıdy. Baltadan aırylǵansha jaryq dúnıemen birjolata qoshtasý ońaı".

Óksik býyp, eki ıyǵy solqyldap dıvanda otyrǵan kúıi kóp jaǵdaıdy... Ǵazız Qultanovıchtyń atyn atamaı túgel derlik aıtyp berdi.

— Mynaý aqsha sonyki. Ótkende de eki-úsh ret alyp, aparyp bergem... Bul aqshany anaý nege berdi, bilmeımin.

Balta Maısaranyń shyn syryn estigen soń jibıin dedi. Biraq kóz aldynda bul aty-jónin bilmeıtin, biraq qudireti men aıbyny myqty dókeıdiń tulǵasy elestep turyp aldy. "Sonda qalaı, Maısarany qaı jeńgenimiz ıelenetin bolamyz ba?"

— Ol... álgiń saǵan... senimen kezdesip... kezdeskende... bolyp tura ma? — Qylǵynyp áreń aıtty.

Maısara Baltanyń neni surap turǵanyn birden uqty.

— Joq. Ol endi bolmaıdy. Ózińdi kórgennen beri men birden úzildi-kesildi aıtqam. Imandaı shynym! — Maısara qyzarǵan kózderimen Baltanyń betine týra qarady.

"Shyny eken!.. Maısaram, osy týra mineziń-aq jaqsy. Jasyrmaǵanyń durys boldy. Biraz syrdyń beti ashyldy. Tek álgi dókeıińniń aty-jónin aıtpaǵanyń beker boldy. Shyn ashylǵan soń túk jasyrmaý qajet edi. Áı, biraq... men de kóńildegini túgel aqtaram ba? Apam týraly ǵoı lám demeıtinim anyq"...

— Bar, jýyn!

Osy eki sóz Maısaraǵa álemniń búkil asylynan, bar baılyǵynan qymbat edi. Qojasy, táńiri — Baltasy keńshilik berip keshirim etti. Qaıtadan baqtyly, bazarly qyz kúıine kóshirgen osy áserli eki sóz Maısarany balbul jandyrdy. Dıvannan atyp turǵan boıda Baltanyń moınyna asylyp betinen, kózinen... aýzy tıgen, jetken jerinen súıe berdi. Baltanyń da Maısarasyna degen bar ókpesi sáskedegi tumańdaı yńyrady. Eki qolymen Maısaranyń eki betinen ýystaı ustap, basyn shalqaıta berdi de appaq tamaǵyna emine jabysty... Birazdan soń entikterin basyp, qatarlasa jatty. Baltanyń termen shylanǵan buıra shashyn saýsaǵymen salalaýdy Maısara sondaı unatady. Qazir de qaıta-qaıta sıpalaıdy.

— Nege erte qaıttyń?

Dál osy suraqtyń qoıylary da, soǵan basqasha jaýap daıyndap qoıýdyń qajettigin de Balta oılaǵan-dy. Tosyn estilgen sátte túsi bozaryp ketti.

— Sen ony endi surama, Maısara...

— Jaraıdy. — Maısara basyn kóterdi. Eki shyntaǵyn búlkildetip qobyraǵan shashyn túzedi.

"Áńgime men jaıynda bolǵan ǵoı. Sheshesi, sirá, jaqtyrmaǵan shyǵar. Osy biz nege toı jasamaımyz? ZAGS-ke baryp tirkelsek... Balta buryn meniń syrymdy bilmeı qýystanatyn... kúdiktenetin. Búgin aıttym. Álde ol endi tipti sýyqtartyp ketpese..."

— Shaı qoıaıyn.

Ac úıge shyǵyp ketti.

"Óz úıim — óleń tósegim". Baltanyń aıtqysy-aq keledi. Aıta almaıdy. Mynaý úsh bólmeli páterde ne kerektiń bári bar. Sonyń bári anaý Maısarasymen qosa munyń jolyna qurbandyqqa da daıyn. Biraq kóńil jyltpaıdy. Jylytý qaıda, únemi qońyltaqsyǵan kóńildiń baby bir tabylmaıdy-aý.

BESİNSHİ TARAÝ

I

— Qal qalaı, baýyrym?

— Jaman emes, Jarqyn aǵa.

— Jaman emesiń jaqsy ma sonda?

— Solaı shyǵar.

— Aý, óziń sońǵy kezderi unamaı barasyń, baýyrym. Qonystoıyńda meni tóraǵasy da, asaba da etpek bop ýáde bergensiń. Endi estýimshe, jubaıly da, úıli de bolypsyń. Biraq sonyń birin myna jaman aǵańa sezdirmeýiń qalaı? — Qaljyńdasa da qaljyńnyń tasasynda ózimsine kóldeneńdep turǵan ókpe syzy lep berdi. Balta qyzaraqtady.

— Jarqyn aǵa, ol jaǵynan, ıa, uıattymyz... Ýáde... Álbette ýádeni oryndaımyz ǵoı. Ózińizdi nege umytaıyn.

— Já,já. Balta. Meniki oıyn. Biraq kelindi kórsetpeı qoıma. Múmkin sen sumdyq qyzǵanshaq bolarsyń, á...

— Kóresiz, Jarqyn aǵa, ot basymdy kóresiz...

Jarqyn ketse de, Balta álgi áńgimeniń shyrmaýynan aryla qoımady. "Ot basymdy kóresiz... Menshiktenip qalǵanym ba?.. Kelinińiz deýge pravom bar ma? Men tipti ol úıge pátershi... kvartırant ta emespin ǵoı. Vasılıı Sergeevıchtyń Maısaradan góri maǵan bıligi ótimdi bolsa kerek. Sebebi men sol páterge tirkelgem. Al... shaqyram dedim. Kim bop, Maısaranyń kimi bop shaqyram? Qandaı moraldyq qaqym bar? Qaıta sojıtelstvo jasaǵanym úshin zań aldynda jaýap berýim kerek shyǵar. So-jı-tel-stvo. Qazaqsha ne dep aıtady eken osy sózdi? Birge turý desek maǵan ábden qolaıly. Onda yńǵaıyma ıkemdelip shyǵa keledi-aý. Áı, biraq aty jaman. Anaý qıyr men mynaý qıyrdan tabylyp áldebir pánáıi sebeptermen bir shańyraq astynda turyp jatqan qan-jyny aralaspas eki pendeniń tirligin aıtaqtap turǵan sıaqty-aý osy sojıtelstvoń. Álde Maısara ekeýmiz aramyzdy tezirek zańdandyrsaq pa eken... Meni súıetinine... maǵan adaldyǵyna kózim ábden jetken tárizdi. Tárizdim ne... Jetken. Al, men she? Unatam, sondaı unatam. Ári qyzǵanam. Keıde unatýymnan qyzǵanýym asyl ketedi".

Osy aıaańshyl oı mazalap bitti. Tunjyraǵan jigittiń taǵy da kúdikshil oıǵa shomǵanyn Maısara da sezedi. Biraq Baltanyń sol kúdiginiń tamyryn tap basyp, til qatýǵa qorqaqtaı beredi. Aqyry birde shydamady.

— Nege júdep júrsiń?

— Ábden sharshadym. Apam bolsa anaý... — Tilin tisteı aldy da, asúıden shyǵyp ketti. Sálden soń Maısara zalǵa kirip edi, Balta dıvanda teris qarap jatyr eken. Qasyna otyryp shashynan sıpady. Balta kenet atqyp turyp qushaqtaı aldy.

— Tezirek ZAGS-ke otyraıyqshy, Maısara! Mynaý beıtaraptyq qajytty ǵoı múlde. — Kózinde muń, daýsyńda jalynysh dirili bar.

— Jaraıdy.

Maısaranyń saryla kútkeni dál osy sózder bolsa da, Baltanyń bul sheshimge júıkesin juqartyp, janyn jep baryp, qınalyp qana tirelgenin uǵyp edi. Osy sózdi estir bolsam júregim jarylyp keter-aý dep júretin. Júregi jarylǵan joq. Qýanysh sezgen joq. Qaıta belgisiz bir renish týǵyzǵan salqyldyqty keýdesinen aýlap qaldy.

— Jaraıdy... — Osy súlesoq bas ızeýi ishtegi salqyn sabyrmen estilgende, Baltany da sylq túsirdi.

Erteńinde Ǵazız Qultanovıch Maısarany "Saıatqa" aldyrtqan. Sonda jergilikti ónerkásip mınıstriniń orynbasary otyr eken. Maısara ony jaqsy tanıdy. Qalalyq sovettiń sesıasynda kezdesken saıyn ázil aıtqan bop Maısaraǵa úıir bop qalǵan.

Ǵazız Qultanovıch ekeýdiń birin-biri biletinin kórgen soń, iske birden kiristi.

— Sóz álgindegi. Sehty tezdettiresiń. Bir úleske Maısarany alasyń. Bir-birińdi tanıdy ekensińder, túsinýleriń de ońaı bolady. Bıyl, árıne, ónim bere almaısyńdar. Al, martqa qarsy myna Maısara jańa sehtyń shýbasyn kıetin bolsyn.

— Shýbam da, dýblenkam da bar ǵoı.

— Sózdiń mysaly retinde aıtam. Bar bolsa da, qarakól tonnyń artyqtyǵy bolmaıdy. Estidiń be, Qaıyrbek?

— Oıbaı-aý, oǵan sóz bar ma, Ǵazeke! Ózińiz aıtqan soń... Maısara qaryndasqa, árıne, obrazsovyıyn beremiz ǵoı.

Qaıyrbekti qaıtaryp jiberip, Ǵazız Qultanovıch as alǵyzdy.

— Ózińmen kópten birge otyryp tamaq ishpeppiz. Ýaqyt bar shyǵar?

Maısara bas ızedi. Biraq ishteı kúdiktenip otyr. Sony júzinen, qýqyl tartqan júzinen oqyp qoıǵandaı jymıa kúldi.

— Já! Endi ondaımen áýre bolmaımyz. Vkýsyń táýir eken, Maısarajan. Myna jigitke ekeýmizdiń budan bylaı qıanat jasaýymyzdyń qısyny kelmes.

Aldynda jatqan konvertten Baltanyń ár túrli formatta, ár qyrynan túsirgen fotosýretterin alyp kórsetti.

— Qalaı, ózińe úılenetin túri bar ma?

— Bilmeımin... — Maısara jylamsyrady. Dál qazir myna adam aǵasyndaı, ákesindeı qamqorlyq ıesi bolyp kórinip ketti. — Bilmeımin. Ári-sári sıaqty.

— Jaraıdy, odan qam jeme. Álgi Qaıyrbektiń ne ózine, ne senimdi adamyna qyryqmyń bergin. Mehkombınatta jańa seh ashady. Árıne jasyryn seh ol. Qural-jabdyqqa kóp qarjy kerek. Keıin qosqan jarnańdy bes, on ese qaıtaryp alasyń. Al, Balta... Balta endi ári-sári bolmaıdy.

Maısara bul "sharýany" Qaıyrbekti kórgende-aq sezgen. Qazirgi Maısara budan tórt jyl burynǵy Maısara emes. Tic qaǵyp, ákkilengen tájirıbeli "bıznesmen".

— Raqmet, Ǵazız Qultanovıch...

— Bir ǵana ótinish senen, Maısara. Meni burynǵyńsha ońashada Ǵazız dep atasań bolǵany.

— Ol ótinishiń ońaı ǵoı, Ǵazız.

Maısaranyń syńǵyr-sylqym kúlkisi syńǵyrlaı berip, úzildi. Osy kúlkisi-aq Ǵazız Qultanovıchqa qatty unaıtyn, eleńdep qaldy da tez tıyldy.

— Tamaq sýyp barady, Maısara...

* * *

Qas qylǵandaı kútkende tramvaıdyń keshigetin ádeti ǵoı. Kıimi qansha jyly bolsa da aıaldamada biraz kútip qalǵan Baltanyń aıaǵy tońa bastady. Tars-túrs adymdap, tabandaryn tarsyldatyp muzdy trotýarǵa soqqanmen bashpaılary syzdap barady.

"Bul aramen taksı da júrmeıdi. Erterek shyqqanda iligetin edim, dál otstoı kezine tap bolǵanymdy qarashy!" Yzalana shalqaıyp aspanǵa qarady. Dekabrdiń erte túsetin túni aıazdata túnerip tur. Bet qaratpaıdy. Syqyr-syqyr basqan jaıaýlardyń asyqqan júristeri jan-jaqtan kóbeıip ketti. Myna úskirikte typyrlaǵan, tynshymaǵan jan ǵana jan saqtaıtyn tárizdi.

Zyr etip kelip sur "Volga" toqtaı qaldy. Toqtaı qaldy da, esiginiń qyraý basqan áınegin tómen túsirip áldekim bas qyltyıtty.

— Jigitim, saǵatyńyz qansha? — Bas Baltanyń júzine úńile qarady. — Oý, siz Balta emespisiz?

— Baltamyn... — Balta ań-tań. Saǵattyń qansha ekenin aıtýdy da umytyp ketti.

— Onda ne ǵyp tursyń? Bol, otyr! — Artqy esik sart ashyldy. — Jaýradyń ba?

— Iá! — Balta mynalardy ózi tanymasa da, ózin tanyp turǵan soń bótensiremedi. İshke súńgip mindi. — Túý, raqat mynda eken ǵoı!

— Kóp tostyń ba kólikti?

— Tramvaı kelmeı qoıdy ǵoı. Aıaqtarym qatyp qala jazdady.

Aldyńǵy oryndyqtaǵy adam sol ıyǵynan ıegin qyltıtyp, oń qolyn sozdy.

— Tanysyp qoıalyq, Balta. Men Maısaranyń týǵan naǵashysy bolam. Atym — Baraq. Mynaý ekeýi dosym.

Balta usynǵan qoldy qysty da, shofer men qatarynda otyrǵan murtty jıren jigitke basyn ızedi. İshinen "Maısara áke-sheshem samolet apatyńda qaza bolǵan, basqa jaqyn týysym az demep pedi. Aıaq astynan paıda bola ketken bul qaıdan shyqqan naǵashysy? Tipti túri de esh uqsamaıdy. Qazaqsha sóılemese, kavkazdyq bireý ǵoı deýge bolar edi" dep qýystanyp qaldy.

— Jigitim, onsha qýanbadyń ǵoı. Qazaqtyń: "jigittiń úsh jurty bolady, óz jurty kúnshil, naǵashy jurty synshyl, qaıyn jurty minshil" deıtinin bilseń, bizge min taqqyzbaı, ótirik te bolsa mezireti jasamaısyń ba? Asyń bolmasa, peıiliń bar emes pe, kúıeýjan.

Qara sózdi sýdaı sapyratyny kórinip tur. Kim bilsin, naǵashysy bolsa bolar da. Maısaradan bul ózi kimiń bar, qandaı týǵanyń bar dep qadalyp suraǵan emes. Munyń ózin biraq birden tanydy. Múmkin bul joqta úıde bolyp, Maısara salǵan portretin kórgen shyǵar. Áıtpese, qarap júrgen mende ne ákeleriniń quny bar.

— Qýanýǵa mursha bermedińiz ǵoı! Aıaz bir býyp, naǵashym eki tabylyp, esim shyǵyp ketpedi me?

Baraq ta, joldastary da qarq-qarq kúldi.

— E, báse, tegin adam taz bola ma degendeı Maısarajan bizdiń anaý-mynaýdy unatpaıdy. Solaı ǵoı, Kúrjik?

Shofer keńk-keńk kúlip bas shulǵydy.

— Al, onda, kúıeýjan, tanystyqty bekemdeý kerek. Sen peıilińdi shyn berseń, meniń onda ózińe túsken meıirimimdi de kór. Qazir tup-týra "Almatynyń" etajdaryna baramyz. Jaqsylap otyramyz.

— Soǵan búgin nesine asyǵamyz, Báke... — dep Balta sasqalaqtady. Maısaranyń naǵashysy ekenine sene bastaǵanymen birden kelise ketýge de kóńili daýalamaı otyr. Árıne, shaqyrý munyń reti. Úıge aparyp, durystap qonaq qylyp jiberse, Maısara ekeýine de abroı. — Keıin, jeńgeıdi ertip, úıde kezdessek qaıter edi?

— Onyńa láppaı dep quldyq urǵannan basqa ne aıtam, kúıeýjan-aý. Biraq sen úıge dep qopaqarlatqanyńmen, ázirshe sol úıge qoja bola qoıǵan joqsyń ǵoı.

— Endi onyńyz ras... — Balta kúmiljidi. "Apyraı, Maısara naǵashysyna aıtyp qoıǵan eken ǵoı. Aıtpaı... kimge aıtady. Shynynda da yńǵaısyz boldy. Úıge dep... óz úıimdeı-aq. Kiná taǵýy oryndy" — Kúnde erteń dep júrip keshiktirip alǵanymyz da ras tirkelýdi.

— Al, aıybyńdy óziń moıyndadyń, kúıeýjan. Esti, bilikti ekendigińdi tanyttyń. Kózdi-qulaqtylarǵa pysh-pysh sóz bolýdy qashan tıasyńdar? — Oryndyǵynyń arqalyǵynan asyla qaraǵan Baraq tabjyltar emes. Dál myna bastyrmalatýynda ish tartýy da, zorlyǵy da qabat túıdekteldi.

— Endi onsha uzatpaspyz...

— Sen óıtip bultalaqtatpa, Balta shyraq. Búgin on besi. Endi on alty kúnnen keıin jańa jyl týady. Al bul jyldyń nesibesin keler jylǵa jyrmalama. Ár kúnniń, ár jyldyń óz úlesi bar. Solaı ǵoı.

— Solaı shyǵar.

— Kúıeýjan, ózińniń "shyǵaryń" kópteý eken. Tabanyńda álden budyr qalmasa, bara-bara jyǵylyp-súrinýden kóz ashpassyń. Já, kóńilińe aýyr alyp qalma. Ózimsingenimdi sen de túsin. Bylaı bolsyn. Dekabrdiń otyz biri kúni ZAGS-ke otyratyn bolyńdar. Sonda senderden baqytty eshkim bolmaıdy. Jańa jyldyń qarsańynda, ylǵı merekelep otyrasyńdar. Qalaı, kelistik pe osyǵan?

Baltanyń ózi de solqyldap júrgen. Qulannyń qasýyna myltyqtyń basýy dóp keldi. Basyn qulshyna ızedi.

— Kelistik Báke!..

— Olaı bolsa, meniń saǵan svadebnyı podarkam... syılyǵym bar. Mashına júrgizetin pravoń bar ma?

— Mektepte oqytqan. Júrgizýin bilem. Pravom joq.

— Onyń jarasy jeńil. — Qasyndaǵy shoferyn ıyǵynan qaǵyp qaldy. — Kúrjik estımisiń, pravony úsh-tórt kúnde daıyn qylasyń.

— Fotosy...

— Iá, Balta, erteń fotondy ala kel.

— Erteń bolmaıdy... ol úshin sýretke túsýim kerek.

— Já, bunyń da jarasy jeńil. Meniń podarkam — "Jıgýlı". Árıne, ustalǵany, minilgeni. Biraq ony mynaý Kolá, Kerjik — Baltanyń qasyndaǵy ekinshi jigitke saýsaǵy qadalyp qaıtty. — Mynaý Kerjik sý jańadan da artyq etkizip beredi.

— Qajet emes... Keregi joq... — Balta bezek qaqty.

— Kúıeýjan, qol qaqpa. Ózińe aqqýdyń kógildirindeı jıen qaryndasymdy qıǵanda, eki-úsh myńnyń saldyraǵy maǵan buıym bop pa? — Baraq eshteńeni tyńdamas ózimbilemdikke ábden ıek súıep alypty, birdeme dese shaqyldap daýlasa ketýge daıyn.

— Jaraıdy, Báke, ony kezinde kórermiz, — dep Balta qıalatty.

— Nege kesheýildetemiz. "Soqyr qyldy bir isti, alla ońǵarsyn bul isti" dep apyr-topyr tyndyrǵandy sondaı janym súıedi. Sol sebepti de, Balta shyraq, toıyńa óz mashınańmen baratyn bolasyń. Osyǵan "já!" deseıik onda.

Balta qutylý úshin bas ızedi.

— Ákel qoldy! Qol alysyp, sert baılasqan atalardyń dástúrin nege qaıtalamasqa. — Asylyp kelip alaqanyn usyndy. Alaqanyna Balta alaqanyn tıgize berip edi, sart etkizip qap, qysyp aldy.

— Boldy! Sertten taısań — qandy qanjar, sertti selebe sheshedi túıindi. Eski salt, jańa zań da sóz jutqandy keshirmeıdi, kúıeýjan. Sonymen, Maısara ekeýińniń jańa jyl qarsańyndaǵy keshte toıynda otyratyn bolamyz ǵoı.

— Jaraıdy.

— Áı, kýásińder ǵoı? — Serikteri bas ızedi. "Kolá —Kerjiktiń de qazaqshasy bar ma?" degendeı Balta qataryndaǵy sary shashty jıren jigitke tańdana qarady.

— Qaramaı-aq qoı oǵan. Tóbesiniń tesigi bar. Búginde ymy-jymy jarasqan adamdardyń tili de janasyp jatady. Al biz úshin... Bas jaqqa baryspalyq depti ǵoı bir kemeńger. Sonymen búgin restorandy qoıaıyq deseń, kúıeýjan, onyńdy da qabyldadyq. Al, onda, kelip qaldyq. Bir ǵana ótinish. Aramyzdaǵy osy áńgimeni Maısaraǵa bildirýshi bolma. Onda onyń kóńili senen de qalady, menen de qalady. Bilem ǵoı minezin. Aıaq astynan qaryndasymdy ókpeletip alyp júrmeıin.

Mashına toqtady.

— Oý, kelip qappyz ǵoı. Al, Baltajan, saý bol. Maısaraǵa aıt, aıaqkıimiń juqalaý eken, aýystyryp bersin. Al, saý bol.

"Volga" dál podezdiń aldyna toqtaǵan eken, "adresti de biledi. Maısaraǵa kelip júredi eken-aý!" dep Balta qaqaǵan aıazdan ba, álde basqa bir sebebi boldy ma, uzyn moınyn ishine tartyp, qunysa qaldy.

Bir aptadan keıin telefon soǵyp, Baraq Baltany "Tulpar" magazıniniń qasynda kezdesýge shaqyrdy. Syltaýratýǵa qaratqan joq, "Eki ókpeńdi qolyńa ustap, tez jet!" — dedi de, trýbkany tastaı saldy.

Almaty qysy ótken jyldardaǵydaı momaqansymaı bıyl dekabr túse qańaryna minip edi, "basqan jerin syqyrlatyp" áli kúshinde tur. Bet-aýzyn qaıta-qaıta ýqalap, qaptaǵan "Jıgýlı", "Volga", "Moskvıchterdiń" arasymen kele jatqan Baltany Baraqtyń dál qasynan shyqqan daýysy selk etkizdi. Sur "Volganyń" esigi sart ashyldy da, Baltany jutyp jiberdi.

— Áı, kúıeýjan, kúıeýjan! Óziń sondaı tońǵaq ekensiń. Jasyńa jetpeı jatyp bar jylýyńnan aırylsań, ne bolasyń! — Qarq-qarq kúlgen Baraqty Kúrjik pen Kerjik-Kolá shıq-shıq kúlisip, qoshtaǵan reýish tanytty.

— Bylaı, Balta. Má, mynaý eki jarym myń som. Qazir myna Kúrjik ekeýiń bir adamǵa baryp, onyń VAZ-2101" marqaly mashınasyn anaý magazın arqyly osy aqshaǵa satyp alasyńdar. Komıssıonnyıyn da, basqasyn da Kúrjik ózi sensiz tyndyrady. Al, kúıeýjan, men ýádemde turdym. Sen de sheginip ketpe.

Alaqanyńdaǵy aqsha ot bop qaryp barady. Balta terlep ketti.

— Báke, men munshama aqshany... Qalaı alam? Ne dep alam?.. Qaryz bolǵan kúnde de jýyq arada óteýge, qaıtarýǵa múmkindik...

Baraq qolyn sermep, kımelep ketti.

— Áı, qaspaqshyl qazaq-aı! Aýzyńa qaımaq salsam da júregiń aınıdy-aý! Týys-jegjat adamdardyń arasynda jorǵa men dorba qatynamaýshy ma edi. Búginginiń jorǵasy — "Jıgýlı" bolsa, tifý deıtin túkirigimniń básine tatymaıtyn azynaýlaq tıyn-tebendi seniń moınyna qaryz etip qarǵybaýlap qoıady dep pediń meni. Óıtip adamdy bekerge renjitpe, kúıeýjan.

— Áı, bilmeımin. Sizdiki, Báke, "búk tússe de meniki, shik tússe de meniki" degen ándemdi balanyń álimjetiligine uqsap barady-aý, — degende Baraqtyń kúlkisi mashınanyń ishine sımaı ketti.

Kúrjik tysqa shyqqanda Baltanyń qolyna shoferlyq kýáligin ustatty. Fotosy, móri, bári oryn-ornynda. Balta eriksiz bas shaıqady.

Bir saǵattan keıin eki jarym-aq myńǵa satyp alǵan "jıgýlıiniń" ishinde otyrdy.

— Álginde anaý kisi... mashınanyń burynǵy ıesi nege shyryldady? — dep Balta rúldegi Kúrjikke buryldy.

Kúrjik shıq-shıq kúlkisin qaıtalady.

— Ol shyryldamaǵanda men shyryldaımyn ba? Baraq, Bákeń oǵan magazın baǵasynan bólek ústeme úsh myń som bermek bolǵan.

— Iá!

— Úsh myń somdy berse, Bákeń Baraq bola ma?

— Sonda anaý adam ala almady ǵoı.

— Iá. Mashınasyn magazın arqyly zańdy baǵasyna satty, bitti. Sot ta, mılısıa da eshteńe isteı almaıdy. I to Bákeńdi bári syılaıdy. O-o-go, Bákeń keremet adam! Al sen Bákeńdi bilmeısiń...

"Iá, bilmeımin. Meniń bilmeıtinim kóp. Tym kóp. Baraqty bilmeımin. Baraq túgil áli kúnge sheıin qasymda jatqan Maısarany da uǵa qoıǵam joq. Baraqty bilmeısiń dep qınalady. Ony nege bilýim kerek? Oý, bilmegendikten mynaý bylyǵyna urynyp qalmadym ba? "Bul ne qylǵan batpan quıryq, teginnen tegin jatqan quıryq?" desem, osyndaı kiltıpany bar eken de"?

— Al, Kúrjik...

— Men Kúrjik emespin! — Shoferdyń daýsy óktem shyqty. Men Kúrjik emespin! Ýchtı! Ony tek Bákeń ǵana aıta alady. Men — Magomedpin!

— Sonda sen de qazaq emespisiń?..

— Sen, Balta, tup-týra balanyń sózin sóıleısiń. Al, óziń Moskvada ınstıtýt bitirgen ınjenersiń. — Magomed kádimgideı renjip qaldy. — Oılaý kerek qoı.

— Iá, oılaý kerek. Qatty oılaý kerek... Magomed, myna mashınany men almaǵanda, sender ony ne isteıtin edińder?

Magomed qýtyń-qýtyń etti.

— Bákeń ony kem degende alty myńǵa jytyrady.

— Sumdyq qoı! Mılısıa qaıda qaraıdy? Tapa-tal túste qylmys jasatyp qoıa ma sonda?

— Bákeńdi mılısıanyń bári biledi. Árıne, qazaqtyń "maılamasań arba da júrmeıdi" degen maqaly durys. Bákeń kimdi qalaı maılaýǵa sheber. — Magomedtiń qushyry qanǵanda shıqyldaıtyn ádeti bolsa kerek shıq-shıq etip rahattana kúldi. — Mashına — zver! Júıtkip tur. Úsh kún qasyńda bolyp, úıretip shyǵaram. Bákeń solaı tapsyrǵan.

Baltanyń oıy aýyrlap otyr. Qaıda batpaqtap bara jatqanyn paıymdamaıtyn aqymaq emes. "Túbiniń qaıyry bola qoısa, jaqsy-aý... Áı, biraq... qınaltpaı, sendeltpeı ózdiginen oralyp jatqan batpan quıryqtardyń suraýy bolmas deımisiń? Páter anaý... jubaı... ıá, endi jubaı bolady ol... Jubaı anaý! Mashına mynaý... Tyrnaǵym qımyldaǵan joq. "Myń bir tún" ertegisiniń oqıǵasyndaı topyrlap ózi kelip jatyr. "Alma ıis, aýzyma túspen" men júrmin. Taırańdata berer me?.. Álde qyl tuzaq moınyma tústi me eken? Hege sezbeımin? Múmkin myna tyzyldaýym sonyń alǵashqy belgisi shyǵar?.. "Qaryz etip qarǵybaý taqpaımyn" degenimen, Áı sol Baraǵy bar bolǵyr salyp-aq jiberdi ǵoı buǵalyǵyn. Qaı qylýam ótip edi mynaý mashınaǵa tegin minetindeı? Gáp bar-aý, gáp bar!"..

Baltanyń álgindegi óz mashınasyna mingen sáttegi qýanyshy sý sepkendeı basyldy. Ózi qalamaǵandy zorlap jasatatyn "naǵashysynyń" myqtylyǵy jigittiń kóterińki kóńilin kúıgen terideı búristirdi de jiberdi.

Qalanyń syrtyna shyǵyp, rúlge otyryp mashınasyn júrgizýdi úırengende de kóńildegi kirbeń ajyramady. Aıaq-qoldyń kánigiligi umytylmapty. Kolhozdyń mashına, traktorynyń qulaǵynda oınap ósken Baltaǵa lypyp turǵan "Jıgýlı" tizginin tez ustatty. Biraq aýyr oı keshken jigit qýanysh kúıge qulyqsyz edi.

— Garajyń, ne stoıankań bar ma? — degen Magomedtiń suraǵy oqys estildi. Balta ajyraıa qarap biraz otyrdy.

— Joq...

— Endi buny qaıda qoıasyń?

— Aýlada... esik aldynda turady.

— Bir-aq túnde tonasyn da ketsin deısiń ǵoı.

— Nege?

— Búginde "Jıgýlıdiń" shıny defısıt. Aldyńǵy shyny-terezesi defısıt. Mynaý radıosy jastarǵa tapqyzbaıdy.

Baltany jekemenshiktik sezim bıleı bastady.

— Mılısıa qaıda? Urylardy qaptatyp jibergen!

— Mılısıa... Olar aqmaq dep peń. Osyndaı sýyqta kimniń búrseńdegisi keledi. Onyń ústine olardyń da óńeshi tesik. Semásy, bala-shaǵasy bar. Al, aılyǵy... ýmora. Áne, qaıda kompromıstiń kókesi...

Magomed birdi aıtyp birge ketse de, kóp jaǵdaıdyń shetin qyltıtyp ketti. Mılısıańa seniń mashınańnyń aman-saýlyǵy, barlyǵy, búgindegi kerek emes sıaqty. Mılısıaǵa sýyqqa tońbaýy, bala-shaǵasyn qatardan qaldyrmaı toǵaıtyp, molaıtyp qoıý qana kerek sıaqty. Bir uqqany osy bolǵanda, búkil mılısıaǵa degen narazylyǵy óre túregeldi. "Aramtamaqtar! Qylmyskerlerdi búrkeýshiler! Qoldaýshylar! Qorǵaýshylar!" Osy uıǵarymǵa tirelgende yzadan jarylyp keterdeı býlyǵyp, tili kúrmelip shyqty.

— Mılısıa — qudiret dep sensek... Urylardan ózderi beter...

Magomed Baltany ıyǵynan qaqty.

— Sen olarǵa jónsiz tıispe. Mılısıamen qatynas buzýǵa bolmaıdy. Olarda da sóz túsinetin jaqsy adamdar bar. Garajdy... stoıankany jasaımyz. Qaltanda júz elý som bar ma?

— Jo-oq...

— Áı, Áı, ınjenerıshka!.. Bes jyl oqyǵandaǵy túrleriń osy! Nemenege bas qatyrǵansyńdar... Jaraıdy, júz elý somdy men qaryzǵa berem. Qaryzǵa! Estımisiń? Men Bákeń emespin!

— Iá.

— Onda búginnen bastap ashyq alańdaǵy aqsha tóleıtin stoıankadan bir orynǵa ıe bolasyń.

Magomed ony da bir saǵattyń mólsherinde bitirip, "Jıgýlıdi" qoıyp, orynnyń nomerin de, mashınanyń kiltin de Baltaǵa ustatty.

— Úıge kirelik Magomed.

— Raqmet. Bizge Bákeń ondaıǵa kóp ruqsat ete bermeıdi. Al, sen erteń qaı kezde bossyń?

— Keshki besten keıin.

Bes jıyrmada meni stoıankanyń aldynda kút. Erteń eki saǵat júrgizseń, menen de myǵym bolasyń. Al, anaý kóshe tártibiniń erejelerin jattap alý óziń úshin qajet. Onsyz qalada júre almaısyń.

2

Balta Maısaraǵa súrprız jasamaq boldy. Mashınany esik aldyna qoıyp, esik qońyraýyn uzaq basty.

Maısara kún senbi bolǵan soń túshpára daıyndap jatqan. Qolynyń qamyryn da súrtpesten esikti ashyp, elektr qońyraýynan saýsaǵyn almaı turǵan Baltaǵa sostıa qarady.— Ne boldy, Bal? (Sońǵy kezde biri Balǵa, Biri Maıǵa aınalǵan).

— Tez kıin, Maı! Mashınamen qydyrtam! — Balta mashınanyń kiltin saýsaǵynda oınatyp, Maısaranyń kóz aldyna tosa qoıdy.

— Bu ne?

— Mashınanyń... meniń mashınamnyń kilti!

— Ony qaıdan aldyń?

— Satyp aldym!

Endi Maısara tańdandy. Ádemi ıilgen jińishke qara qastarynyń arasy dúńkıip, eki ushy joǵary shapshyp ketti.

— Satyp aldym deımisiń? Qashan? Qalaı? Kezegiń kelip... Kezekte bar ma ediń?

Balta kúldi. Eshteńege onsha tańyrqaı qoımaıtyn Maısaranyń myna abdyraǵan túrine súısine kúldi.

— Kezegim de, aqsham da joq bolatyn. "Ólmegenge áli balyq kezdesediniń" keri keldi. "Dúnıe bir qısyq jol burańdaǵan" ras eken. Baq qonsa, úıilip-tógilip basyp ketedi eken.

— Kirshi óziń. — Maısara Baltanyń bileginen tartty. Qolyn aljapqyshyna súrtip, ekeýi zalǵa kirdi.

Tar dúnıeniń taýqymetin kórgen tesik qaltaly keshegi stýdent eri sypyrylyp, júgeni bosap, taqyrǵa aýnaǵan tory tóbel qunandaı qunjyńdap qalǵan edi, sol kóńil qýantar tirlikke qol jetkizgen Maısarasyn baqyt qusyna balamaǵanda qaıtedi. Qazirgi jelpinýi Maısaraǵa degen bar alǵys-qurmetti bildirýdiń bastamasy ǵana.

— Al, endi aıtshy...

— Aıtatyn túgi joq. Naǵashyń qolqalap qoımaǵan soń, úlken kisiniń kóńilin qaldyryp, qolyn qaqpaıyn dep kelise ketkenim. Durys etippin. Mashına degeniń — naǵyz múlik Maı. Mindiń — kettiń. Mindiń — jettiń. Transport tospaısyń, sýyqqa urynbaısyń. — Balta Maısaranyń eki ıyǵyna qolyn salyp, murnynyń ushynan shóp etkizdi. — Solaı, Maı!

— Toqta, toqtashy, Balta! Naǵashy degeniń seniki me, meniki me? Durystap estı almaı qaldym, — Maısaranyń júzinde mazasyzdaný nyshany bilindi.

— Seniń naǵashyń, árıne. Bákeń!

— Bákeń?! Ol kim?

— Baraq! Týǵan naǵashysyn bilmeıtin adam bolady eken, á.

Meniń ondaı naǵashym joq.

— Ne-me-ne?!

Endi Baltanyń kózderi badyraıdy. Júregi loblyp, qusqysy keldi. Júzi qubyla tolqyp ketti. Sony kórgende Maısara qaýsyra qushaqtaı alyp, betin betine jaqyndatty.

— Aıtshy, Bal, túsindirip aıtshy.

— Túsindiretin ne bar. Aldapty. Ońdyrmaı aldady. Biraq nege aldady? Ne úshin?

Maısara teńselip ketken Baltany súıep ákep dıvanǵa otyrǵyzdy.

— Kim ol? Qandaı adam?

— Seniń naǵashyńmyn degende senip qaldym ǵoı. Onyń ústine... (saǵan tez úılen dep aıtty demekshi boldy da, kidirdi) ishi-baýyryma kirip ketti-aý. Bóten adam meni qaıdan tanıdy degen oımen... Mashınany syılyǵym dep... — Balta áli de aıran-asyr.Aldanǵany Janyna batyp barady.

— Óziniń túr-túsi qandaı?

— Qandaı bolsyn, adam. Kavkazdyq tárizdi túri. Qazaqshasy seni men meni jańyldyrady.

— Basqa belgisi bar ma?

— Eki-aq ret kórdim... Onda da ekeýinde de mashına de otyrǵanynda... Aıtpaqshy oń qolynyń shynashaǵynyń bir býyny joq.

Maısara ishegin tartty.

— Sol!..

— Ne dediń?

— Jaı, ásheıin... — Maısara dıvannan turyp ketti. Baltanyń betine týra qaramaı, terezege burylyp tur.

— Sol degeniń kim?

Maısara úndegen joq.

Ornynan atyp turǵan Balta Maısaranyń ıyǵynan búrip ustap, julqyp-julqyp jiberdi.

— Sen nege jasyrasyń menen. Bilip tursyń ǵoı ol qýaıaǵyńnyń kim ekenin! Bunyń seniń qaı qıqańyń? Balta sarqyt pen qaldyqqa ábden meldektep boldy. Endi shydar tózimi joq. Aqyrǵy ret qaıtalaımyn. Sol degeniń kimiń?

Maısara yshqyna aıqaılady.

— Sol degenim — sen oılaǵannan basqa. Basqa! Áneýkúngi aqshany bergen adam!

Maısara solqyldap jylap jiberdi. Qansha qıyndyq kórse de, dál búıtip qınalmaıtyn. Mólt-mólt aqqan kóz jasy kesek-kesek. İshki kúıigi domalap tasyǵandaı. Balta aıap ketti.

— Já, Maı! Kim ekenin túptedik qoı. Urlaǵan joqpyz. Tonaǵan joqpyz eshkimdi.

Júdeı qalǵan Maısara sulý Maısaradan múlde bólektenip, kóńil jabyrqatady eken. Sony kórip kóńilin bólgensip Baltanyń álgisi syltaýratqany edi. Maısara basyn shaıqady. Qolymen kózin, murnyn súrtip otyrdy da, ornynan turyp baryp servanttan bir qorapshany aldy. Dıvanǵa ákelip álgini tóńkere saldy. Aqsha, bir-eki altyn saqına, júzik saǵat shashylyp tústi. Dıvannyń aldyna tizerlep otyra qalyp, aqshany qattaı bastady. Álgindegi kóz toımas qarashyqtary kúl seýip tostaǵandaı kómeskilenip, jylý shashyp turatyn janaryn múlde salqyndatyp jiberipti. Balta aqsha sanaǵan qoldan góri anaý sýyq tartqan júzge jıi qaraıdy. "Átteń-aı, á! Adamdy buzaıyn dese, ońaı eken-aý. "Altyn kórse perishte joldan taıardy" babalar qalaı dál taýyp túıindegen. Ol kezde de men sıaqty kóz satqandar bolǵan da. Ata-babasynan qalǵan muradaı árkimniń sybaǵasyna bir súzilgen soń, súıek tastaǵysh bir qol toqpaq jilikti maıymen aldyma laqtyra saldy ma eken? Endi mine... "jamannan — kesapat" degendeı Maısarany da kúızeltip qoıdym. Soǵan qaraǵanda Baraq nemeń naǵyz kisápirdiń ózi boldy-aý. Boldy-aýym ne!.. Anaý mashına dúkenindegi, mańaıyndaǵy saýda-sattyqty ózi jatqyzyp-órgizip otyrǵan ol sheteldik mafıadan bir de kem emes qoı".

"Mafıa!" degen uǵym mıyna oralǵanda Baltanyń kózi sharasynan shyǵyp kete jazdady. Bir pálege myqtap urynǵanyn, qutyla almastaı batpaqtaǵanyn sezgende júregi qatty soǵyp, júzi qýaryp, bop-boz bop sala berdi.

Aqshany alaqanyna salyp, Baltaǵa betin burǵan Maısara jigittiń qan-sólsiz túrinen shoshyp ketti.

— Ne boldy?! Óńiń qashyp ketipti ǵoı!..

— Júregim... júregim qysylyp barady...

— Jatshy! Qısaıshy... — Maısara dıvan ústindegilerdi edenge bilegimen ysyryp tastady da, Baltany súıemeldep dıvanǵa shalqasynan jatqyzdy. Pıdjagy men jeıdesiniń túımelerin aǵytyp, júrek tusyn qolymen basyp massaj jasaı bastady.

Birazdan soń Baltanyń óńi kirip, betine qan júgirdi. Maısaranyń da janaryna jylý oraldy. Eńkeıip kelip Baltanyń betine betin tıgizdi.

— Jaman qorqyttyń-aý, Bal!

— Eshteńe etpeıdi. Men barda túkten seskenbe.

Maısara jerge qoıa salǵan aqshany alyp:

— Mine, eki myń bes júz. Aqshasyn da qaıtar, mashınasyn da qaıtar. Kerek bolsa, ózimiz-aq, jańasyn alamyz. Kezegimiz jaqyndap qalǵan.

— Men onyń adresin de bilmeımin. Aty da Baraq emes shyǵar.

— Tabasyń... ózderi tabady seni.

— Aıtpaqshy, Magomed erteń keshke keledi eken-aý. Soǵan berip jibersem qaıtedi? — Balta sheshesine erkelegen baladaı jatqan jerinde moınyn syrǵanata burdy.

— Joq! Baraǵyńnyń óz qolyna tapsyr. Ondaı adamdardyń tóńireginde júretinder tym jylpos bolatyn. Olardy men bilem ǵoı... — Maısara kidirdi.

"Almadym, kórmedim!" dep tanyp ketýi ǵajap emes. Ózine ǵana tapsyr.

— Qap, onyń ýádesin oryndaı almaıtyn boldym- aý...

Aqsha men mashınasyn qaıtaryp, bas bostandyǵyn qaıtadan satyp alǵandaı Balta kádimgideı qýtyńdady.

— Ol ne ýáde?

— Bul mashınany maǵan sen ekeýmizdiń jańa jylǵa deıin úılenip alýymyz úshin syılaǵan...

Maısara dıvannyń bas jaǵyndaǵy kresloǵa sylq otyra ketti.

"Ǵazız Qultanovıch eken ǵoı... Báse, báse!.. Osylaı da omyrtqa opyrardaı áreket jasaıdy eken-aý. Áı, Ǵazız Qultanovıch! Ǵazız! Dúnıede satylmaıtyn, satyp almaıtyn siz úshin eshteńe de, esh qasıet te qalmaǵan-aý. Mahabbatty da satyp alýǵa bolady dep oılaıdy ekensiz ǵoı... Árıne, oılaısyz. Sizge... sizdiń aqshańyzǵa, altynyńyzǵa satylmaǵan kim bar? Áı, joq qoı ondaı jan... Satylmasam, men moınymnan tuzaqqa iliner me edim. Bulqynǵan saıyn, mine, tunshyǵyp qylǵyna túsem. Áı, Ǵazız! Ǵazız... "qorqyt-qorqyt degende osylaı qorqyt dep pe edimniń" kerin keltirdiń-aý. Budan keıin Balta menen tipti alystap, tipti sýyp ketse qaıtem. Ol túgil ózim bezinip júrgem joq pa arzan altynyńnan. Aram aqshańnan".

Balta áli de keýdesin kóterýden qorqyp (júrek aýyrǵanda qımyldamaý kerek degendi estigen), ıegin shoshaıta bas jaǵynda otyrǵan Maısaraǵa shalqalap qarady.

— Jaı ma? Seniń de júregiń be, Maı?..

— Jo-joq! Ánsheıin bas aınalǵandaı bolǵan soń...

— Sonda... seniń qusqyń kelmeı me? Tábetiń qalaı?

Maısara jymıdy. Bul suraqtyń tórkini belgili.

Joq! Maısara ondaı aramdyqqa baspaıdy. Ázir...nekesiz turǵan kezde ekikabat bolmaıdy. Sondyqtan quspaıdy da, tábeti buzylyp jerik te bolmaıdy. Betine shoqtaı qaryp basatyn ar uıalar iske barmaıdy.

Balta kúrsindi. "Nege bala kótermeıdi? Maǵan senbeı me? Árıne, senbeıdi. Erteń ketip qalardaı bolsam, jetim bala, jesir áıel kimge kerek. Áı, biraq nege dalbasalamaıdy? Bala — dáneker ǵoı. Odan saıyn bir-birimizge kirigip ketpes pe edik. Sonda mynaý belgisizdik joǵalar edi".

Baltany ózine degen, bas jaǵynda búrisip otyrǵan Maısaraǵa degen aıanysh sezimi ıektep aldy. Kún saıyn kúsheıe me deıtin ekeýara yqylastyń bul jaǵyndaǵy tabaǵy aýyrlar emes. Sebebi jáne belgisiz. Unatatyny, qasynda júrmese ólip-óship saǵyna bastaıtyny ras. Biraq ertegidegideı yntyzar beınege nemese búkil oı boıyn shyrmap ózindegi ózindeı bolyp keter Maısaraǵa aınala qoıǵan joq áli. Biraq dál qazirgi aıanyshy eriksiz til qatqyzdy.

— Maı, jańa jyl qarsańynda ZAGS-ke otyraıyq...

Maısara ile jaýap bere qoımady.

— Asyqpaıyq, Bal.

— Qashanǵy kútemiz?

— Sen ózińe óziń senimdimisiń?

— Bul ne suraq?

— Keıin ókinbeımisiń? Ókinip júrmeısiń be?

— Ókiner bolsam, aıtam ba?

— Seniki, Bal, aıaýshylyq qana. Mahabbat sezimi aıaýshylyqtan bıik turýy shart.

Baltanyń úni óshti.

* * *

Balta ne aqshany, ne mashınany qaıtara alǵan joq. Qaıta Baraqtan biraz qoqanloqqy kórdi. "Bala, asar taýyń, jasar jasyń alda ekenin uq. Qudaı buıryǵyndaı buıryǵym baryn sezbepsiń áli. Bulqynsań — ne basyń baılaýda ketedi, ne janyn jahannamdaǵy jaılaýǵa ketedi. Arymdy aqtap, abyroıymdy saqtap aman qalam deısiń-aý" dedi me biraz búlkektedi. "Men bylǵanǵan dúnıeden sen taza ketem dep tyrashtanǵanmen túk ónbeıdi. Sebebi sen de bylǵandyń, myqtap bylǵandyń, kúıeýjan" dep kúsh bildirdi. "Úıirińdi qaıta tabý joq. Kúderińdi úze ber. Móńkımin degenińshe, moınyndaǵy buǵalyq alqymyńnan syǵyp dúnıeniń tarlyǵy men jalǵandyǵyn, bekerligi men ótkinshiligin kóz aldyńa bir túıir kóz jasyńa sińirip ákeledi" dep ózeýredi. "Eki jarym myń somǵa eki jyl mingen sý jańa mashınany qýlyq-sumdyq, aramdyqpen tapqan senen basqa bireýdi kórsetipi. Endeshe, sen de saý sıyrdyń japasy emessiń. Myna Baraqtyń kóp jandaıshaptarynyń birine aınaldyń. Mılısıada saǵan papka ashyldy. Qylmysyń tirkeldi" dep qaıdaǵy páleni tóndirdi. "Tirligiń taýsylǵan jansha adal ólimge bas tikseń, onda áńgime basqa, kúıeýjan. Áldebir eleýsiz avarıadan múrdem ketire salamyz. Onda quda da tynysh, qudaǵı da tynysh", dep tóteleı tartty. "Al, eńseńdi kóterip, entigińdi basam deseń, talpyn da talap qyl, oń qabaǵym da, oń qolym da daıyn onda. Jıyn topta ıyǵyń da asyp júredi, mereıiń de ústem bop júredi" dep aýzyn ashtyrmaǵan.

Biraq "úılen, tirkel!" degenderdi de qaıtalamaǵan.

Mashınaǵa Balta ábden baýyr basyp aldy.

Keýdesi keńip, júregin bir ret zyrq etkizgen kúdik arylyp, oı-kúmánnan kádimgideı aıyqty. Baılyqtyń arty bir tutam bolsa, sol bir tutam baılyqtyń tez kelýinen seskengen kóńildiń ýaıymy — bir-aq eli. Jan azaby ketkende, jadyraǵan kóńildiń bir silkýinen qalmaıdy ol. Balta Baraqty da, Baraqpen aradaǵy áńgimeni de umyta bastady. Zavod sehyndaǵy jumysy yńǵaılanyp, "Natashada" ótkiziletin tájirıbe bir qalypqa túsip, Jarqynnyń kúlimdeýi de kóbeıdi.

Sheshesinen kelgen eki hatty da ashpastan jyrtyp-jyrtyp tastaǵan.

"Árkim óz qyzyǵyn ózi kóre bersin. Mende endi ana joq. Sende bala joq".

Ókpesi qara qazandaı. Japyraıǵan jaman úı, jaman tórtqulaq beıit, meker sheshe bunyń myna qalyptasqan tynysh ta jaıly ómirine jamaý bop túser jasqaýlardaı kórinedi. Osy bastan irgeni bólekteý qajet. Júdeý tirliktiń joqshylyǵynyń úzilmes ısi, ońbas boıaýy qashanǵy sońynan ilese berer. Jo-joq, endi bul qorlyqqa tózbeıdi, ádiletsizdikke kónbeıdi.

Jańa jylda Jarqyndy jubaıymen restoranǵa shaqyrdy. Asta-tók qyldy. Mundaı qonaqasyny Jarqyn túgil sheteldik mınıstr de kórmegen shyǵar.

Maısara — qaırap salǵan almastaı. Kórkimen de, minezimen de, qylyǵymen de, tájirıbeligimen de Jarqynnyń aýyldyń betbasar uıańdyǵynan aryla qoımaǵan áıelin jeti qyrdyń astyna tastap ketti.

Shirenip, syzdanyp otyrǵan keıbir syǵaılar birer rúmka kóterip alǵan soń kórshi stoldardan moıyndaryn sozyp, Maısaraǵa ózderinshe iltıpat bildire bastady. İsik keýdeniń de keıde sulýlyqqa umtylyp, ásemdikten dámelenetini bolady. Kóz bitkenniń ózine qadalǵanyn sezbeıtin Maısara mojantompaı áldekim emes, qalanyń búkil qas-qabaqpen ymdasatyn, tildesetin oqý-toqýyn ábden ótkergen bıkesi. Qasty kerip, kirpikti qaıshylap, qarashyqty oınatyp, qaraqat kózdi tóńkerip qaraǵanda, júregi bary da, joǵy da tósin urǵylap dúrsildetip bara jatqań dybysty keýdelerinen anyq ańǵarar edi.

Jarqyn Maısaramen bılegenine máz. Urshyqtaı ırilgen tyǵyrshyqtaı kelinshektiń qushaǵyndaǵy denesin osynda otyrǵandardyń ustaǵany da armanda, ustamaǵandary da armanda ekenin uqqanda, Maısarany qaýsyra túsip, tóbesi kókke tıgendeı masaıraıdy.

— Oıpyr-aı, Maısara qelin-aı, sumdyq bıleıdi ekensiz-aq! Salmaǵyńyz tipti bir mysqaldaı sezilmeıdi-aý!

Maısaranyń syńǵyr kúlkisi zaldyń ishin kernep ketti. Keýde tiktegen erkekterdiń yndyny qurydy. Jarqynǵa degen qyzǵanyshtary kókirek qyjyldatty.

— Siz de eshkimnen kem emes tárizdisiz. Bosqa kemsine bermeńiz. Jubaıyńyz da bir kórmege táp-táýir.

"Bir kórmege táp-táýir", Qalaı aıtty? Ádeıi aıtty ma, sóz reti solaı keldi me? Jarqyńnyń tasyǵan kóńili sap basyldy. "Ózińdi kór, áıelińdi kór. Maǵan qara da, Baltaǵa qara" degeni me?

Jarqyn aıaq astynan yrsyldaı qaldy. Boıdaǵy jeńildik joǵalyp, túrine de, qımyl-qozǵalysyna da kekselik oraldy. Eki ıininen dem alyp, basy sál aınalǵan sıaqtandy.

"Árkimniń sońyna salyp qoıǵan óz baǵy, óz sory bary ras-aý. Bireýdiń qory, basqaǵa zor, Qomsynǵanyń qol jetpeske balaısyń. Al, seniń sońyńnan ilesken taǵdyr atty syńaryń torýyldap izińnen qalmaıdy. Shalqydym, tasydym, kósildim dep kóńilińdi kóldeı tutqan kezińde adasqanyńdy, álsizdigińdi, miskindigińdi kóldeneńdete qoıyp, jaǵańa jarmasady. Sor men baq? Nege teń bólinbeısiń eldiń bárine. Bireýge baǵyn úıip-tógip berip, ekinshisin sormen kómip tastaıtyn ádiletsiz taǵdyrdyń túp-tamyry nede? Eńbekte me? Násilde me? Kezdeısoqtyqta ma? Eńbekte bolsa men eńbektenbeı júr me ekem? O-o, mendeı-aq bolsyn tyrbańdaǵan jan".

— Jarqyn aǵa, nege oılanyp kettińiz?.. — Maısaranyń syńǵyr kúlkisi ózine shaqyrdy.

— Oılanyp ketippin be? Oı, aınalaıyn Maısarajan, aǵańnyń osyndaı da óneri bar... — dep Jarqyn jýyp-shaıýǵa tyrysty.

Bı bitkende Jarqyn álgindegi elgezek qýnaqylyqtan aırylyp keldi. Áıeline qabaq astynan qarap edi, anaý da buǵan qadalyp, ernin tistep qalypty. Qulaǵyna eńkeıe túsip sybyr etti.

— Qanatyp alma... Aman-cay keldim. Jep qoıǵan joq.

Áıeliniń túsi buzylyp ketti.

Balta sergek. Rúmkalardy jaǵalatty.

— Endi dál osy tosty Jarqyn aǵanyń úıindegi jaqsy jeńgemiz — Úmit úshin ishemiz. Erler ornynan turady, — dep ózi ornynan kóterile ydysyn ilgeri sozdy.

Hrýstaldar syńǵyrlady. Dál osy sátti ańdyp otyrǵandaı eki-úsh kórshi stoldan da Rúmkalar syńǵyry jarysa estildi.

— Sizderdiń... sizdiń densaýlyǵyńyz úshin! — Úsh-tórt daýys Maısaraǵa qaraı baǵyttalyp qosyla jamyrady.

Endi Baltanyń qabaǵy túsip ketti. Sony tez ańǵarǵan Maısara daıashyny shaqyrdy, Maısarany mundaǵylar jaqsy tanıdy. Elpildep jetip keldi.

— Biz kóp otyryp qaldyq qoı deımin. Álde áli de otyra turamyz ba? — dep Maısara Jarqyn men Úmitke buryldy.

— Úıde balalar ózderi qalǵan. Qaıtqanymyz durys, — dep Úmit áreń shydap otyrǵanyn sezdirip aldy.

— Balta, esep aıyrysyp jiber onda.

Balta qaltasyna qol saldy. Maısara aqshany ózine berip qoıǵan.

Esikten dalaǵa shyǵa bergende álgi kórshiles stoldaǵylar kele kılikti.

— Áı, jigitim! Sulýdy kórmek úshin degen. Myna kelinshekti jalǵyz ıemdengeniń obal emes pe. Asyqpa qaıtýǵa.

— Naǵyz egoıst bolar.

— Shirkinniń úzileıin dep turǵan belin-aı, salmaqty bóksesin-aı!

Balta alǵashqy jýannyń jaǵasynan qylǵyndyra búrdi de, ysyldaı sóıledi.

— Sen jún tyqqan qanar! Ózińe ylaıyq sulýlyqty izdeseńshi! Má, mynaý tasyrlyǵyń úshin! — Mańdaıdan judyryqty sart etkizdi. Anaý arbadan tastaǵan qaptaı sulady. Qalǵan úsheý Baltany ortaǵa alyp qaldy.

— Áı, sen kimdi urasyń?

— Mákeme judyryq jumsaıtyn kim ediń sen?

— Feodal!

Jarqyn "feodal" degenniń kókjelkesinen qonjıtyp jibergende, Balta shýy kóp te, isi joq ekeýdi bir-bir uryp bezdirdi.

Mılısıa ysqyryǵy estildi. Mashınamen eki mılısıoner jetip keldi.

— Ne boldy?

— Mynaý ekeýi naǵyz baskeser!

— Ásirese uzyny qanisher! Ájeptáýir úlken adamdy kesken terekteı sulatty.

— Myna bireýsi artynan urdy. Men kózimmen kórdim. Mynalar ózderinshe ketip bara jatqan, ekeýi jetip keldi de áıt-úıtke qaramaı perdi ketti, perdi ketti. Áıelderin qyzǵanǵanda kisi urýǵa bola ma?

Balta bas shaıqady. "Áı, bul ne qylǵan jurt. Aqty qara, qarany aq qylmasa, ishkenderi boıyna taramaı ma? Nege sonshama ótirik kýálik berip jatyr?"

Árıne, ilese shyqqandardyń kóbi kúnuzyn Maısaraǵa qyzyqqan erkek bóriktiler edi. "Taırańdaıtyn neme ǵoı. Osylaı ózin mılısıaǵa ustatyp jibereıik. Anaý ásem kelinshektiń qasynda ylǵı osynyń-aq mereıi ústem bola bere me" dep jazyqsyz ekeýin jyǵyp bere salyp edi. Mılısıonerler kidińdep, sóz tyńdamaı, ekeýin mashınaǵa qaraı julqylap, ıtere bastady.

— Áı, Stepka, Stepan, toqta!

Aǵa serjant jalt buryldy. Tanys daýysqa Balta da eleń etti. Magomedty tanyp qaldy.

— Stepan, qoıa ber bul eki jigitti! Sender ana tórteýin aparyńdar. Men kórdim bárin. Men! Mynalardy... — Saýsaǵy mańaıyndaǵylardy nagannyń uńǵysyndaı keýdelerinen túırep-túırep ótti. — Mynalarǵa ótirik kýálik kórsetkeni úshin aty-jónderin jazyp alyp, aıyp salý kerek. Ekinshi jalǵan sóılemeıtin bolady.

Turǵandar tez ydyrady.

Stepan Magomedke qaıta-qaıta bas ızedi. Balta men Jarqyndy qoıa berip, oqshaý turǵan tórteýge shuqshıdy.

Magomed Baltanyń arqasynan qaqty.

— Sen bizge búgin sondaı unadyń. Shef seni maqtady.

Balta ań-tań. Baraqty esh jerden kóre qoımap edi.

— Ýchtı! Biz seni eshkimge bermeımiz.

Jarqynǵa basyn ızegen Magomed eki kelinshekke keýdesin ıe, iltıpat kórsetti.

— Jańa jylda mol baqytqa jetińizder.

— Raqmet...

Kóshege shyqqanda da tórteýiniń áńgimesi jarasa qoımady. Ózinen bedeli tómenniń kórki basym bolǵanyn áıel halqy onsha kótere bermeıdi. Baltany Jarqynnyń qol astyndaǵy qatardaǵy ǵana ınjener sanaǵan Úmit osy keshki restorandaǵy asqa barǵysy kelmegen. "Qaıdaǵy bir jalańaıaq nemeniń tıyndap jınaǵanyna bir-eki shanyshqylyq shóp-shalam jep, ash qaıtar jaıym joq" dep mensinińkiremeı, jańa jyldyń keshin ot basynda ótkizem dep qıǵylyq salǵan. Sony bilgendeı Balta telefon shalyp, saǵat tórtke shaqyrǵan. "Jeńgeı keshke jańa jyldy balalarmen ot basynda qarsy alatyn bolady" dep aldyn orap ta ketken.

Tıyn sanaǵan ınjenersymaqty emes, túr-tulǵasy kelisken qaltasy qalyń symbatty jigitti kórdi. Jasqanshaqtana qaraıtyn aryq-turyq emes, búkil zaldy bir ózine qaratqan asqan sulý áppaq perishtedeı kelinshekti kórdi. Jigittiń de, kelinshektiń de mysy basyp, baǵynyshty olar emes, ózderi sıaqtanyp ketti. Sol-aq eken sýyq tartyp, boıyn aýlaq sala berdi.

— Biz, mine, myna úıde turamyz. Kirip shyǵarsyzdar.

— Jo-joq. Áýre bolmańdar. Balalar kútip qaldy.

Úmit balkon-lodjıalary keń, kirpishten salynyp, plıtamen qaptalǵan úıge de jaýyǵa qarady. "Qandaı aýyzdary salymdy. Erekshe jobamen salynǵan úı ǵoı bul. Kez kelgen túgil, keıbir doktor, profesorlardyń qoly jete bermeıdi. Kóshesi de tynysh".

— Onda sizderdi shyǵaryp salaıyq, — dep Maısara qoltyqtaı berip edi, Úmit shorshyp tústi.

— Kelinjan, bosqa qınalma. Búgingi bar syıyńa aldarazy bolsyn. Osy aradan aırylysaıyq.

— Aırylysaıyq degenińiz qıyn boldy-aý, jeńeshe, — dep Balta qaljyńdaıyn deı berip edi, Jarqyn áıeliniń ar jaǵynan "Úndeme, búldiresiń" degendeı qolymen ısharat jasady.

— Biz sóz baqpaımyz keıbireýlerdeı, qaınym. Búkpemiz de joq. Toqeterin bir-aq aıtamyz.

— O, jeńeshe, sol durys. Máımóńkelep jatýdy men de unatpaımyn. Aıtqanyńyz bolsyn dep qol qýsyryp, bas shulǵımyz onda Maısara ekeýmiz.

Ekinshi etajǵa kóterilip kele jatyp, Balta Vasılıı Sergeevıchtiń esiginiń aldyna kidirdi.

— Kirip, quttyqtap shyǵaıyq atamyzdy.

— Toqtaı qal, men shampan ákeleıin.

— Ákel, men onda kire bereıin.

Esik ashqan Vasılıı Sergeevıch Baltanyń betine aıryqsha sazaryp únsiz qarady. Ádettegi elpelek qaǵyp quraq ushatyn ádetiniń biri joq. Meıirlenip turatyn kókshil kózderde de adamdy qaltyratyp jiberetin sýyq yzǵar paıda bopty.

— Vasá ata... Atajan, ózińdi jańa jylmen quttyqtaǵaly...

— Já, tórge shyq! Tóbeńdi kórsetpeı ketip ediń... Maǵan da ókpelep júrgen bolarsyń.

Balta shaldyń sóz astaryn túsinbeı betine qaraı berip, ilgeri júrdi.

— Ýh, keldiń be, Baltajan!

Dıvanda otyrǵan áldekim... Bektemir qarsy umtylyp, qolyn usyndy. Dál osy úıden dál búgin Bektemirdi kórem dep oılamaǵan jigit til qata almaı únsiz qol berip amandasty.

— Sharýanyń yńǵaıymen eki-úsh kúnge kelip qaldym... Aýyl... apań... aman-esen. Sálem aıtty.

Balta ernin jybyrlatty.

— Kelem dep-aq júrýshi em. Birde bosatpaı, birde ıini kelmeı... áıteýir eki-úsh mereke kúnin syltaýratyp. Apańnyń sálemdemesi bar edi berip jibergen...

Bektemir únsiz siresip qalǵan Baltaǵa jaýtańdap qarap qaldy da, jaýap bolmaǵan soń Vasılıı Sergeevıchke japaq-japaq etti.

Osy kezde Maısara kirip keldi.

— Vasılıı Sergeevıch, atataı, Sizdi... — dıvanda búrisip otyrǵan bóten adamdy kórip sózin kilt úzdi. Bas ızep amandasqan nyshan tanytty. Qolyndaǵy shampan bótelkesi men qoraptaǵy konfetti stol ústine qoıdy.

— Sálamatpysyń, shyraǵym! — Bektemir Baltaǵa taǵy jasqanshaqtana kirpik qadady. — Kelin bolar...

— Iá-á...

Vasılıı Sergeevıch meńireýlenil otyrǵan Baltanyń jer astynan shyqqandaı mińgirlegen daýsyn estigende basyn kóterip, jigitke oqys buryldy.

— Sen, Balta! Sen naǵyz tas júrek ekensiń! Men aıtam. Aıtam saǵan. Aqylsyzsyń! Dúnıedegi eń asyl adam — anany renjitýdiń ne ekenin bilesiń be óziń? — Baltaǵa shaqshıa qarap toqtady.

— Aqsaqal, sabyr etińiz, — dep Bektemir qıpaqtady.

— Sabyr... sabyr... Qylmys istesek te — sabyr. Kúnáǵa batsaq ta — sabyr. Kisi óltirsek te — sabyr. Sonshama sabyr saqtaı beretin ne etken halyqpyz. Týǵan anasyn umytqan balaǵa da aqyl aıta almasaq, nesine adam atalyp júrmiz. Azamat deıdi-aý. Ahahýmen kún ótkizedi. Boldym-toldym deıdi. Hat-habaryn da bildirgisi kelmeıdi. Áı, Balta, ty mne stal rodnee rodnogo syna. Ý mená k tebe ýbedıtelnaıa prosba — vernıs k materı. Áıtpese, men jalǵyzdyqqa úırengen adammyn. Men saǵan Vasá ataı emespin deımin de navsegda teris aınalam. Atasyna nálet mynaý jıyrmasynshy ǵasyrdyń tasbaýyrlyǵy! Boıkúıezdigi! Razobshennost

Shal kóp sóılep qoıǵanyn sezdi me, álde júregi qolaısyzdandyma, as úıge shyǵyp ketti.

Qalǵan úsheýde ún joq. Árqaısysy ózin kináli sanap, mynaý yńǵaısyz únsizdikti buzýdyń amalyn tappaı otyr. Bektemir túregep turǵan Maısaraǵa ıek kóterdi.

― Kelinjan... otyrsańshy... otyra ǵoı, qaraǵym.

― Rahmet...

― Áý, Balta, sen meni jazǵyrma! İshime sımaı kelip em, Vasılıı Sergeevıchke bárin qalaı aqtaryp salǵanymdy da bilmeımin. Sen beker... beker kúmándandyń, Balta. Qatıra ― naǵyz áýlıe. Áýlıden de ardaqty. Jaman doly qatynnyń shaıpaý qatynnyń sózine bola qosyla kir jaqqanyń qalaı? Qaıtyp qana sendiń. Ómirden kórgen zábirleri az ba edi anańnyń. Sonyń bárin bir sen dep kóterip júrgende... sumdyq qataldyq is ettiń, Balta. Aıtýǵa aýyz barmaıtyn nárse Qatıranyń túsine de kirmeıtinin bilmeseń, sen anańnyń syryn uqpaı ósken ekensiń, Balta. Qoshtaspaı ketip, júregin jaralaǵanyńdy óziń sezemisiń. Men ulymnan óli aırylǵanda da, dál Qatıradaı... seniń anańdaı kúızelgen joq edim. Qatygez ekensiń... balam. Men osyny saǵan ádeıi aıtqaly kelgem. Seni aıap qalsam, aıtpaı qalsam, anańa da, ózime de, saǵan da qıanat bolar edi. Shyraǵym, qajyǵan júıke járakimallaǵa da zárý. Jaman syryn aıtam dep shynyn aıtady. Men Qoblandymnyń ólgenin sol ólgen... atylǵan sátinde, sekýndynda bilgem... sezgem. Qudaı ma... basqa bir ǵalymǵa belgisiz qudiret pe... bir nárse sezdirgen. Janymdy... tyzyldaǵan janymdy qoıarǵa jer tappaı dárý izdep Qatıraǵa... seniń anańa kirgem, Balta. Osy jubanysh ańsap kirip, jylaǵan kóńilimdi kúnákarlyq kórseń, óziń bil shyraǵym. Bar adalym osy. Al, shesheńniń adaldyǵyna ıneniń jasýyndaı kir juqqyzar bolsań, bet júzińdi kórmeı ketem. Ádeıi kelgende aıtpaǵym osy edi. Aýyr alsańda, ishime sımaı, anaý qaıǵymen mújilgen anańnyń kúıigin sál azaıtaıyn, sóz uqsa balasyn baýyryna bastyraıyn dep kelgem... Keshir, keshirme basqa ótinish joq.

Esik kózinde tyńdap turǵan Vasılıı Sergeevıch áli de ashýly júzde yzǵar oınatty.

― Sen muny maǵan aıtpadyń ǵoı, Bektemir. A eshe anasyn kinalaıdy! Kak ty posmel podýmat tokoe pro svoıý rodnýıý mat, Balta! Mat ― eto svátoe ız svátyh na svete. Ne nam osýjdat ee. Mat ― bog! Al sen... sen! ― Vasılıı Sergeevıch júregin basyp teńselip ketti. Ornynan atyp turǵan Balta atasyn qushaqtaı alyp, dıvanǵa súıeı jóneldi.

― Ata-a-a...

Keýdesin ashyl júrek tusyn ýqalady.

― Maısara, kýhnáda valıdol...

Dári iship baryp Vasılıı Sergeevıch tynyshtaldy.

― Bul júrektiń osyndaıy bar... Bektemir sen shalǵa renjime, mynaý eki balam shaldyń jaıyn biledi...

Vasılıı Sergeevıch jaıbaraqattyq sezdirgen soń, úı ishi álgindegi jaısyzdyqtan arylyp júre beredi.

― Ata qazanǵa as salaıyn.

― Sóıt. Sóıte ǵoı, Maısara. Qonaqty qashanǵy ash qańtaramyz. Al, sen Balta, magazınge...Á-á kesh eken ǵoı. Maısara et balkonda.

― Bilem ǵoı, ata.

Bektemirdiń óńine qan júgirdi. Eki aıdan beri keýdesin syqaǵan bir kúdik júregine tikendeı qadalyp syzdatyp turýshy edi, qazir bosatqan tárizdi. Balta aqmaq jigit emes ― túsindi. Bárin túsindi ol. Biraq júz saıystyrǵan da qıamet-aý, áne, Vasá ataı ushyp tústi. Áteýir bult ydyraǵandaı bolǵanyna dátke qýat.

― Kelinjan, anaý shesheńniń sálemdemesi bar edi, sodan salarsyń. Soǵymnan sybaǵa deı me, tapsyryp jatqan.

Maısara shyǵyp ketisimen Bektemir Baltaǵa ıek qaqaty.

― Áı, balamysyń degen, úılengenińdi de jasyrasyń. Mynadaı áp-ádemi kelindi shesheńe kórsetseń ǵoı... Já... áli de kesh emes. Qusyń qaıyrly bolsyn. Uzaǵynan súıindirsin.

― Bul Balta sender aıtatyndaı «qarǵaıyn desem ― jalǵyzym, qarǵamaıyn desem ― jalmaýyzym». Vot on kto. ― Vasılıı Sergeevıch keikáldeı kúldi. ― Vse takm molodes.

― Oıpyrmaı, Báke, biraz qorqyttyńyz-aý bizdi. ― Bektemir Vasılıı Sergeevıchke áli de kúle túsip emirene qarady. — Júregińiz burynnan aýrýshy ma edi?

— Júrek shirkinniń jamaý-jasqaýy kóp qoı. Bir tigisi sál ydyraǵan shyǵar. Ol sóz emes. Bektemir tamyr-aý, bárinen de seniń meni Báke degeniń janyma jaǵyp ketti ǵoı. Bir talaı jyldan beri estimeı ketken atym edi. Alty rýdyń aqsaqaly jınalyp, aq kıizge kóterip han saılaǵandaı bir kóterip tastadyń-aý, — dep myrs-myrs kúlgende, Bektemir men Balta qarqyldap kúldi.

Úsh erkektiń kúlkisi asúıden Maısarany da qýyp keldi. Kúlý sebebin estigende Maısaranyń kózine jas úıirildi.

— Osy qyzym sezimtal! Jaqsy adamnyń kózi aldamaıdy, Bektemir. Maısaranyń janarynda jany móldirep turady. Árıne, keıde... Na rabotnıkov torgovlı sama spesıfıka professıı, po-moemý, v poslednıe gody otrısatelno vlıaet. No... Maısara — ýmnısa. Ondaı emes.

Maısara qyzaryp ketti. Atasy nege jaqtyrmaıtynyn aqyry, mine, aıtyp saldy. Kinási — saýda qyzmetkeri bolǵandyǵy. Sol saýda qyzmetkerleriniń sońǵy kezderdegi kerdeńdeı qalǵan iri keýdeligi, pańdyǵy, menmensýi. Sol saýda qyzmetkerleriniń, árıne báriniń emes, kópshiliginiń júz, júz jıyrma somdyq aılyqpen emes, myńdap kiretin kóldeneń tabys kózimen qomaǵaılana qunyǵýy.

— Shyraǵym, kelinjan, manadan beri bir baıqaǵanym, Balta ekeýińe bul dúnıede tilegi túzý bir adam bolsa, osy Bákeń. Úlken kisiniń ishin jaryp shyqqan shyndyǵyn kóńilińe aýyr alyp qalma, — dep Bektemir tigisin jatqyzdy. — Tilekshiń bolǵany jaqsy. Áıtpese adasý ońaı. Anaý biz otyrǵan jerde de aýyl dúkenine dúnıe túsýdi qoıdy. Ne kelse de, bastyqtar bar, basqalar bar ózderi qoımadan tik qotaryp bólip alady. Sondaıdan saqtan, kelinjan.

Dál on ekige on bes mınýt qalǵanda Maısara dastarqandy jaınatyp jiberip, úsh erkekti stol basyna shaqyrdy.

Etti týrap ákelip qoıypty. İshimdiktiń de úsh-tórt túri saýsyldap tirelip tur. Vasılıı Sergeevıch Maısaraǵa razy janardy qydyrtty.

— Ný, dochenka! Eto je nastoıashıı banket!

— Bektemir aǵa, qalada qazir etti asúıden týrap ákeletin salt bar. Kelinińiz sóıtken ǵoı.

— O-o, sol durys. Sol jaqsy! Ózderiń de otyryńdar. Maısarajan, qalqam, uıalma! Mynaý Baltajannyń ákesi menimen túıdeı qurdas-tyn. Bul shirkin balamnan bir de kem emes... Qazir biri alystap... biri, — dep kúrsinip qaldy.

— Tamaq alyńyzdar. Vasá ata, qolmen jeımiz be?

— A kak je! Álde sen meniń qazaq ekenimdi umyttyń ba, Balta. Davaı, aınaldyr. Aınaldyra ber óziń. Ydystar bos turmasyn.

— Sizge qaıyssyn quıaıyn?

— Júrek aýyrtpaıtynynan quıa ber. Jańa jyldyń aldynda jaqsy tilek ústinde otyrmyz ǵoı. Áı, Bektemir, sen maǵan qaramaı ala ber. Asaı ber, qarnyń ashqan shyǵar. Bul, bizdiń kelinniń ne pisirse de, dámdi pisiretini sondaı... barmaǵyńdy qosa jutyp jibere jazdaısyń... Á, Balta, maǵan nege qarap kettiń? E-e, tost, tost, tilek aıt deımisiń? Iá, ol endi durys. Álginde, aıttym ǵoı jańa jyldyń qarsańyndaǵy jaqsy tilek ústinde otyrmyz dep. Jaqsylyq ańsaǵan kóńil osyndaıda alystan jaqyn tutatyn adamyńdy aıdap keltiredi. Bektemir shyraq, sen jaqsy keldiń. Tileýimiz bir eken. Merekeniń eń bir abzaly — Jańa jyldy qarsy alý. Bir jasqa ulǵaıǵanymyzben ylǵı bir jaqsylyq tilegen kóńilmen appaq qardaı tazalyqqa umtylamyz. Jańanyń basy kóremiz. Eski aýrý, eski tirlik eskirgen ataýlynyń bári eski jylda qalsyn deımiz. "Yssy tary kójeniń de býy bar" dep meniń Qambar dosym aıtyp otyrýshy edi, al tazalyqtyń, adaldyqtyń býy oı qozǵaıdy, boı jylytady. Kóńil sergitedi. Úıge úı qosylǵan, basqa bas qosylǵan eski jylǵa ókpemiz joq. Uldy da, qyzdy da boldym men, Bektemir tamyr. Adam óz qýanyshyna súńgigende ózgeniń ýaıym-muńyn kórmeı qalady. Seni de umytyp baram-aý. Qaıǵy-sheriń osy jylda qalsyn. Tasyǵan kóńilmen, tabysqan janymyzben jańa jylǵa jaırańdap kireıik balalarym. Aman bolaıyq! Saý júreıik! — dep ydysyn ilgeri Bektemirge qaraı sozdy. Syńǵyr-syńǵyr Rúmkalarǵa televızordan dıktor daýsy qosyldy. Oǵan qońyraý urǵan saǵattyń on ekisin kórsetken tilderi qabattasty.

Tórteý tilek pen sharap toly ydystaryn tamshysyna deıin qaldyrmaı qaǵyp-qaǵyp tastady.

— Ýh, tynysym keńip sala berdi ǵoı. Ýaı, Jańa jyldaryń qutty bolsyn, balalar!

— Ózińizben birge bolsyn!

— Kóp jasańyz, ata!

— Báke, eshqashanda aýyrmańyz!

* * *

— Shaıdy osy úıden ishsin, — dedi Balta Maısaranyń áppaq ıyǵyn sıpalap.

— Onda turaıyn. Búgin eshqaıda bara qoımas.

— Keshe ábden uıaltty-aý. Men... men, Maı, sirá, sumdyq qyzǵanshaq bolarmyn, á.

— Ony endi óziń bilesiń de. Qarsy kelýge murshamyz bar ma.

— Áne, saǵan da jaqpaımyn.

Maısara aýnap túsip, basyn Baltanyń keýdesine saldy. Erkeligi me, eljiregeni me — qylyǵy qyzdaı-aý.

Vasılıı Sergeevıchpen qosa kirgen Bektemirge myna páter jumaqqa engendeı áser etti.

"Baltajannyń baǵy bar eken. Endi Qatırany qolyna alsa, qatyp keter edi. Qolyn jyly sýǵa maldy degen osyndaı-aq bolar. Ne kerektiń bári bar. Kelin pysyq-aý. Pysyq bolmaı... Saýdada isteıtin tárizdi ǵoı. Áı, ol oryn da berekesiz. Adamdy tez buzady. Qolynda bári turǵan soń, saǵan kim kóringen kózin satqan soń — keýdesine nan pisnegende qaıtýshy edi. Anaý jyldary ǵoı, dúkende bári bar, ótpeı turatyn kezde osy dúkenshi, satýshy, qoımashy degen qyzmetterdi qyzmet-aý dep kim mensinýshi edi. Endi dúnıeniń bári tapshy bop ketip edi, aıaq astynan saýda qyzmetkerleri dúrildep shyǵa keldi. Kelin sondaı ınabatty jan eken. Buzbasa... buzylmasa..."

Shaıdan keıin Bektemir Baltany ońashalady.

Bektemir qatty daǵdarysta edi. "Ózekti janǵa bir ólim" dep túıilip túskende, sheńgeline Maqan túgil tyshqan da ilinbeı, qaıta ózi arandap qala jazdaǵan. Baımanquldyń dabyr-dubyr shyǵarmaı, yń-shyńsyz shyǵaryp jibergenine áli de qaıran. Endi azýyn syndyrǵan ash bórideı qarsy shabar dármeni joq. Es pen tústen bir ketpeı jazyqsyz mert bolǵan uldyń jáýdir kózi kóz aldyna jaýtańdap turyp alyp, tynyshynan baz keshtirip barady. Aýdan men oblysqa, obkom men raıkomǵa, prokýrorlarǵa qýynyp, "balamnyń óliminiń sebebiniń anyq-qanyǵyn ajyratyp berińder" dep jazyp baǵyp edi, habarsyz qaldy. Eshkimnen, esh jerden eshteńe kelmepti. Endi respýblıka astanasy ǵoı, osy aradan ádildik tabarmyn degen dalbasasy osynda jetelep kelipti.

— Moskvada oqydyń, kórgen-bilgeniń kóp, Baltajan, sen osyǵan qandaı aqyl qosasyń? — dep úmittene qarady.

— Oılanbaǵan nársem edi, aǵa. Bolǵan jaıdy túgel jazyp alyp "jyǵylsań nardan jyǵyl" dep tup-týra Ortalyq Komıtet pen respýblıkalyq prokýrorǵa kirse qaıter edi. Anaý-mynaý nárse emes, adam ólimi. Tekserýsiz qalyp barady, — dep Balta óz kómeıin bildirdi.

Sony estigende Bektemir qopańdap ketti.

— Ózim de aýyldan dál osyny kózdep shyǵyp em, Baltajan. Oıymyzdyń bir jerden toǵysqanyn qarashy. Jáne ózińdi kózdep shyqqam. Orysshań jetedi. Onda sen ádemilep jazyp jiber. Al úlken adamdardyń aldyna kire qalǵandaı bolsam, Maqan sumnyń búkil sumdyǵyn jaıyp salam ǵoı. Qansha bir dúnıeniń tiregi sonda tursa da, bul joly bir zobalańdy týǵyzarmyn ol alaıaqqa. Áı, Baltajan, sen onda jaza ǵoı...

Ekeýi eki saǵattaı, túski as piekenshe bir jazyp, bir syzýmen boldy. Aryz jazýdyń qıyndyǵyn Balta alǵash ret óz basynan keshirgen edi.

— Balta, anaý meniń Gúlshat apam osynda ǵoı. Baryp shyqsaq qaıtedi? — dep Bektemir aýyl adamynyń asyǵys ádetine basty. — Kópten habarlaspaýshy edi. Qoly da tıe bere me qala adamynyń. Jaqynda ádirisin aıtyp hat jazypty. Osy ortalyq bólikte. Soǵan qaraǵanda táýir úı alǵan ba deımin. Kelinjan, sen de kıine ǵoı, úsheýmiz aǵaıyndy-kelindi bop saý etip kirip baraıyq.

— Ózderińiz bara berińizder, aǵa. Men de demalysty paıdalanyp kákir-shúkir sharýalarymdy bitirip alaıyn. Áıtpese jumystan qol tımeıdi.

— Á, kelinjan, o da durys. Saǵan bóget bolmaıyq onda. Baltajan, onda anaý Bákeńniń balkonyndaǵy shabadandy alyp túse bereıin. Az-maz et alyp kelip em. Týmasa da týǵandaı bop ketken apaıym ǵoı. Menen bir-aq jas úlken. Detdomda meni týǵan baýyryndaı arqalap ósirdi. Áı, sol kezdegi kóp meıirimin umytarmyn ba?

Oı, ýaqyt qalaı zymyrap ketken. Saǵat úsh bop qapty ǵoı.

— Men onda mashınany qyzdyra bereıin.

— Mashınań bar ma edi?

— Iá!

— Áı, Baltajan, tifá-tifá, til-aýzym tasqa, oqyǵannyń qyzyǵyn kórgen óziń boldyń. Qyzdyr, balam, qyzdyr. Ózińniń mashınańmen Almatyda emin-erkin saırandap, aıdy aspanǵa, kúısin-jansyn bir shyǵaraıyn!

İzdegen kóshesin de, kerekti úıin de ekeýi tez tapty. Biraq hatta kórsetilgen páter úshti-kúıli joq.

— Múmkin emes, Gúlshat ápkem aldamaıdy meni. — Bektemir qınala bas shaıqap, "múmkin emesin" kúbirlep qaıtalaýmen boldy.

Úıdiń úsh podezin túgel aqtaryp shyqty. Túnimen jańa jyldy qarsy alyp, tań ata jastyqqa bas qoıǵan jurt beımezgil (qaıdaǵy beımezgil bolsyn basqa kúnderi) shyryldaǵan esik qońyraýynan úrpıip turyp kelip, tanymaıtyn adamdardy kórgende, áldekimniń munda turatyn-turmaıtynyn suraǵanda, kózderi ejireıip, azýlary egelip, deneleri qalshyldap ketedi eken. Dál sol sátte qoldaryna ne myltyq, ne qanjar ustata qoısań, atyp salýdan da, jaryp tastaýdan da taıynbas edi.

Aqyry onynshy ma, álde on birinshi esikti qaqqanda ma, bir jiptiń ushy qoldaryna ilikkendeı boldy.

Osy úıde, birinshi qabattaǵy dúkenniń ústinde tehnıkalyq qabat dep atalatyn kanalızasıa turbalary, ventılásıa qubyry ótetin alasalaý qabat, qaıdaǵy qabat — qýys bar eken. Sol tehnıkalyq qabatta úı basqarmasynda jumys isteıtinder turatyn kórinedi. Bir tabylsa, bulardyń kesh boıy sharq uryp izdegen adamy sol aradan tabylyp qalar. Aıtpaqshy, ol qabattyń óziniń bólek esigi bar. Aýlanyń ish jaǵynan, úı aınalyp baryp, dúkenniń qoqyr-soqyr, jáshik-taralarynyń tasasynan tabýǵa bolady ol qaqpany.

Tileýiń bergir azamat soqyrǵa taıaq ustatqandaı etip jol nusqaǵan eken, Balta men Bektemir úıdi aınalyp, kidirip, kibirtiktemeı jáshik synyǵyna, qaǵaz qoraptarǵa súrine-qabyna júrip eleýsizdeý esiktiń tutqasyna jarmasty. Ábúıir bolǵanda kilttelmepti, biraq esik ashylǵan boıda dymqyl aýaly aýyr ıis tanaý jybyrlatyp, qolqa qapty. Qarańǵy, tar las satymen kóterilip tóbedegi jýan qubyrlarǵa bas soǵyp almaý úshin úsh búktetilip podval tárizdi qarakóleńke qýysta kibirtiktep qaldy. Tóbedegi hal anaý bolsa, tabanjol múlde qıamet eken. Sanıtarlyq tehnıkanyń byjynap shashylyp jatqan ártúrinen barıkada jasap qoıǵandaı, aıaqtan shalyp, balaqqa jarmasyp múlde adym ashtyrmaıdy. Kenet, álgi alasa tóbe, bıiktep eńse tiktep, boı jazýǵa mursat bergeni. Jaryq ta sál kóbeıgendeı, kóz toqtatýǵa jarap qalǵandaı boldy. Balta endi ǵana júrek tiksinter bir paıymmen: dál osy arada adam... Adam mekenjaıy, turaǵy baryn túrshige sezdi. Sol-aq eken býyn-býyny bosap, tizeleri dirildep, júrek loblytar dármensiz kúıge ushyrady. "Ras pa? Shyn ba? Jıyrmasynshy ǵasyrdyń aıaǵynda, sosıalısik qoǵamda, Uly Oktábr revolúsıasynyń jeńisine alpys tórt jyl tolyp ótkende, ortaǵasyrlyq qujyralardan da, ótken ǵasyrlyq Parıj podvaldarynan da beter adam túgil mal baılasa turǵysyz jerde áldekimder baspana etedi... Adam turady, adam! Aqyl-oıdyń ıesi, gýmanoıd osyndaı kisi nanǵysyz qapasta kúneltedi?!"

Óleýsiregen elektr shamynyń jaryǵynda aǵarańdap esiktiń... ergejeıli esiktiń (esiktiń de ergejeılisi bolady dese, buryn senbes edi) nobaıy shalyndy.

Bektemirdiń alakóleńkede ne oılap kele jatqanyn Balta kórmese de, sezedi. Óıtkeni dál qazir ádiletsizdikke, qysastyqqa... ıá, qysastyqqa degen óz ishiniń óre túregelgen ereýili ádilet dep jany shyrqyraıtyn Bektemir aǵany kúızeltpeýi múmkin emes.

Bir jarym metr bıiktigi bar paner esikti saýsaǵynyń syrtymen tyqyldatty.Ar jaqtan aıaq tyqyry estildi de, jaqyndap kelip, birazǵa deıin únsiz qaldy. Juqa esikten báribir alqynǵan aýyr demniń tynysy jetip tur. Balta daýys berdi.

— Keshirińiz. Biz bir adamdy... týysymyzdy izdep júr edik.

Esik sart ashyldy. Otyzǵa kep qalǵan orys kelinshegi túbit shálisin búrkenip alyp, esik kózindegi ekeýge kezek-kezek qadalyp ótti.

— Sálamatsyzdar ma. Tyqyr shyqsa, ábden júrek shaılyǵyp qalǵandyqtan úreılenip bitemiz. Úndemeı jatqanym da sonan. Sizder de keshirińizder, — dep áıel júzin jibitti.

— Neden qorqasyzdar?

— Oý, bizge uryspaıtyn, bizdi qorqytpaıtyn kim joq? Aldymen astymyzdaǵy magazınnyń dırektory-aq kidińdep bitti. Ol azdaı úı basqarmasynyń, aýdandyq turǵyn úı sharýshylyǵy basshylarynyń dikildeýi bar. Mılısıasyn ertip jetip kelip turǵany. Qaıda barasyń? Úı alý, páter alý bul qalada kún saıyn qıyndap barady. Mektepte muǵalim edim. Úı alý úshin domoýpravlenıege jumysqa aýysqam. Eki balam bar. Balaly adamdardy jekemenshik úıine eshkim páterge turǵyzbaıdy. Sodan osy tehnıkalyq jaıdan, mine, myna qalqany jasap aldyq. Osyndaǵylardyń kóbisi óstip qolynan kelgenshe birdeme qalqaıtyp alǵan.

— Bunda turǵanyńyzǵa qansha boldy?

— Bes jyl tolady noıabrde. Ekinshi balamdy osy jerde týyp, osy arada ósirip kelem. Áı! — áıel qolyn yzalana siltedi. — Saý kúninen aýrýy kóp. Aýyrmaı... jaryq joq. Kún kózi túspeıdi. Qashanǵy elektr jaryǵymen otyrarsyń. Onyń ústine syz, aýa dymqyl. Mynaý buralańdap, kóldeneńdep jatqan qubyr, turbalar aı saıyn, apta saıyn jarylyp, kanalızasıanyń sasyq sýy ústimizdi kómip jatady. Oǵan da úırendik qoı. Adam bárin kóteredi. Bárin.

Áıel kemseńdedi. Ádemi júzinde tolqyndy dirili júgirdi. Myna eki adamnyń basqalardaı emes, peıil qoıyp, qabaqtary túsip, muńdas bop turǵanyn kórgende tap bir buǵan jaqtas búkil bir jasaq kóship kelgendeı, jel jaǵynan tas qabyrǵa ornaǵandaı ish tartyp qaldy. Júdeý óńindegi jabyrqaý ajar seıilip, nazary ashylyp baryp qaıta tómenshikteı berdi.

— Kezekte... páter alýdyń kezeginde úı basqarmasy boıynsha birinshi tur edim. Balam aýyryp, qazir jumysqa shyǵa almaı júrmin. Jumys istemeısiń dep... ýaqytsha istemegenimdi kóldeneńdetip "qashan jumysqa shyqqanyńsha, úı almaısyń" dep mańaılatpaıdy. Jumysqa búgin-aq shyǵar edim, aýrý ulymdy kimge tastaımyn?

— Kúıeýińiz qaıda?

Áıel túbit shálisine qoldaryn tyǵyp, ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Kúıeý... Mynandaı jerge qandaı kúıeý shydasyn. Ketken. Baıaǵyda-aq ketken. Múmkin BAM-da, múmkin túrmede. Kópten habary joq. Da ný ego k leshemý, qaıta qutylǵanyma qýanam. Araqtan cay kúni bolmaıtyn. Leshkany kekesh qyp tastamady ma ol. Papasynan jaman qorqatyn. Boıy uzyn edi. Mynaý qubyrlarǵa, tóbege sart-surt soǵyp alyp júretin. Al Leshka onda es bilmeıtin. Aqyry kekesh bop qaldy.

Oı, myna jer sýyq. Beri, ishke kirińizder, — dep Áıel Baltanyń bileginen ustaı aldy. Mynaý sýyq ta meńireý dúnıeden óz qasiretine ortaqtasatyn, sherin tyńdap bas ızeıtin bireýlerdiń tabylǵanyna qýanatyn tárizdi. Dál qazir júzderi jyly, muńdy bóliser ekeýden aıyrylǵysy joq. Tilsiz tabystyrǵan jaqyndyq sezinip, ekeýdiń kóńil qoıǵany Janyna jyly tıip barady.

Balta men Bektemir eriksiz tabaldyryq attady. Aıadaı ǵana aýyz úı, tór úı bop bólingen bólmesymaq. Arbaq-sarbaq qubyr, turbalar. Aǵash panerden turǵyzǵan qabyrǵany áktep qoıypty. Turbalardyń syrtqy qara qaǵazyn shytpen orap kóz aldar dalbasa jasaǵan. Kireberistegi eń bir qundy zat — vana, kádimgi vana. Sýmen qosyp qoıypty.

— Iá, ıá. Bar baılyǵym osy! Jıǵan-tergenimdi berip slesarlarǵa sý tartqyzyp jasatyp alǵam. Leshanyń bul vanasyz kúni joq. Ásirese jańa týǵan kezinde kóp paıdasy tıdi. Áıteýir, dala emes, baspana. Ne isteıin eger bizdi eshkimniń kórgisi kelmese. Mynaý eki balam túbinde men kórgendi kórmese eken deımin. Aý, men ózi kóp sóılep kettim ǵoı. Bizge qonaq kelmeıdi. Kelýden qorqady. Mynaý qapasty kórgen adam kópke deıin durystap uıyqtaı almaıdy. Bizdiń qonaq — bizdi qýýshylar ǵana, bizdi qorqytýshylar ǵana. Munda... beri ótińizder... Eńkeıińiz...

Oı! Mańdaıyńyzdy qatty soǵyp aldyńyz ba? Bul jaq tipti alasa. Kereýetke otyra berińizder.

Sveta, kógershinim, stankandardy jýyp jibershi, qyzym. Leshenka, jylama, qoryqpa, ulym, Bul aǵaılar — jaqsy aǵaılar. Saǵan konfet áperedi. Uryspaıdy. Qoryqpa, balam. Bul balam ábden kisikıiktenip barady. Dalaǵa kóp shyqpaǵan soń, kim kóringendi jatyrqap turǵany.

Balta bezek qaqty.

— Siz, áýre bolmańyz. Biz... biz...

— Otyryńyz. Men túnde jańa jyldy myna balalarmen ǵana qarsy aldym. Jalǵyz dese de bolady. Búgin ıanvardyń biri. Eń bolmasa, bir stakan syra iship... maǵan... balalaryma jaqsy tilek aıtyńyzdar... Múmkin, shaıtannyń qaljyndamaıtyny joq degendeı, bıyl úı alyp qalarmyn.

— Iá, ıá. Tilektespiz... tilektespiz.

— Alyńyz... alasyz. Mynandaı jerden kóshirý kerek qoı. Qalaı kórmeıdi, á?

— Kórgen. Aryzymyzdy da oqyǵan. Myqty bastyqtyń ózi. Áı, ony endi aıtty ne, aıtpady ne. Bir amaly bolar.

Áıel stoldyń betin japqan gazetti alyp tastady. Qýyrǵan balyq, ashshy qıar, kartop, tuzdaǵan pomıdor jasaýly tur eken.

Eki bótelke syra, bastalǵan "Talas" shynysyn jáne ákelip qoıdy.

— Sveta, kógershinim, jýyp bolsań stakandardy beri ákel.

Sary shashty úrpekbas qyz bala tym jasqanshaq. Qybyry bilinbeıdi. Adamǵa qaraǵan kózderi sondaı muńly, sondaı sabyrly. Baltanyń júregi syzdap qoıa berdi.

— Syra ishesiz be? Men sharap ishem.

Áıel ózine mólıe qarap qapty. Túbit shálini tastaǵanda qaz moıny kádimgideı ıilip, kóz tartady eken. Kóz aldyndaǵy kókshil belgiler bolmasa bir kórmege táp-táýir kelinshek. "Eń qurmasa kózińmen-aq aımala, qasymnan dybysyń estilip otyrsyn" deıtin erkeksiregen qaras jasyl japyraqqa túsken shyqtaı jyltyraǵan jasyl kózderden lep berip qaldy.

— İsheıin. Báke, siz syraǵa qalaısyz? Aıtpaqshy, tanysyp alaıyq. — Balta Bektemir men ózin tanystyrdy.

— Men Anna Konstantınovna Sýhovskaıamyn. Aná deı ber, Balta. Resmılikti jaratpaımyn... Lesha, sen taǵy da shulyǵyńdy sheship tastaǵanbysyń. Men saǵan qashanǵy qaqsaımyn, poldy jalańaıaq baspa dep... Qandaı tilazar balasyń, ulym. Sveta, kógershinim, sen úlkensiń ǵoı, kıgize salmaısyń ba. Áne aıaǵy muzdaı...

Keshirińizder, balalardyń qylyǵy sharshatady... Qadaǵalap otyrmasań, isteıtinderi osy. Mynaý eden — beton. Tastaı sýyq. Aýrý balanyń jalańash tabanyn qaryp túsedi. Sodan da tyq-tyq jótelip, aýrýdan bir shyqpaıdy. Áne, kórdińizder ǵoı, eki ıyǵynan dem alyp, shıqyldap boldy da qaldy. Sveta, kógershinim, sen oǵan anaý jyly sútke kishkene bal salyp ishkize qoıshy. Bal az, sen úlkensiń, qyzym, jalap qoıyp júrme. Mynaý kanalızasıa týrbasy qaıta-qaıta dál myna bir tustan ylǵı sý atqylaıdy. Qosqan jeri bosańdaý. Oı, súıkimdi qonaqtarym-aý, meniń osylaı kóp sóılep ketetinim bar keıde. Sizderdi qur sózben syılap otyrmyn ǵoı. Myna balyqtan alsańyzdarshy. Qıar men pomıdory ózim tuzdaǵam. Bazardaǵynyń narqy... oı-eı-eı! Jolap ketseń, kóz jasyńa ıe bola almaı qalasyń. Saýdagerlerdiń qorqatyn qudaıy joq. Neden qoryqsyn, ózderi — qudaı. Biz sıaqty ár tıyndy on ret sanasynshy kún saıyn...

— Qane, syra da bolsa soǵystyryp, syńǵyrlatyp alyp jiberelik á? — stakanyn kóterip Baltaǵa súzile qarady. Jasyl kózde kómeskilenip kógildir ushqyn dirildedi.

— Sizderdiń... Leshekanyń, Svetanyń jańa úıi úshin, baqyty úshin, bolashaǵy úshin!.

— Raqmet.

Anna Konstantınovna uly men qyzyna burylyp qarap otyrdy da, solyqtata kúrsinip saldy. Sodan soń stakandy taýysa ishti. Alaqanynyń syrtymen ernin súrtti.

— Baqyt úshin dedińiz... Adam, árıne, baqytty bolam dep týady. Baqytqa talpynady. Biraq jurttyń bári baqytty bola bermeıdi. Biraq keýdesin shalqaq ustaıtyndaı, óziniń adamgershilik qasıetin saqtaıtyndaı bolýy kerek qoı. Itshilep kún kórgen janda qandaı qasıet qalmaq... Áleýmettik tendik sovet azamattaryna birdeı ortaq dep kelemiz... Urandap kelemiz. Sonda bizdiń áleýmettik teńsizdigimizdi kim kóredi? Kim qorǵaıdy? — Kelinshektiń kózinen jas parlady. Qyr murnynyń eki jaǵynan domalaı aǵyp, eki ezýdi sýardy.

Balta dál ózi kináli jandaı-aq kelinshektiń betine týra qaraýǵa júzi shydamaı tómenshikteı berdi.

"Apyraý, myna áıelge, mynaý eki balaǵa kóz qyryn salar shynymen-aq eshkimniń tabylmaǵany ma? Respýblıkadaǵy eń myqty ákimge de jetipti aryzy. Biraq nege qol ushyn sozbaǵan? Nege sozbaıdy? Óziniń otyrǵan úıi — patsha saraıynan da artyq. Sonda onyń bul áıelden nesi astam? Qyzmeti me, dárejesi me? Al adamgershiligi sondaı bıik dárejesiniń deńgeıine nege kóterilmegen? Adamdy qyzmet ornymen ǵana esepteý bizdiń qoǵamymyzǵa jat qylyq emes pe? Onda nege alalaıdy? Basqaǵa ıek kóterip nusqamaı-aq, Maısarany alaıyq. Jalǵyz kelinshekke úsh bólmeli páterdi bere salǵan dókeı myna eki aýrý balasy bar áıeldiń ıt baılasa turǵysyz jerde kúneltip jatqanyn baıqaǵysy kelmeıtini qalaı? Mynaý degen Amerıkanyń negrlerine arnalǵan Garlemnen de jaman ǵoı. Aý, osy biz qashanǵy jamanymyzdy jasyrýmen bolamyz? Baspasózde de, radıoda da, televıdenıede de bizde bári jaqsy, bári keremet. Adamǵa ne kerektiń bári bar. Bári adam ıgiligi úshin. Sol barlyqty mynaý Anna Konstantınovna, Sveta, Leshalar nege paıdalanbaıdy? Nege adam ıgiligi úshin jasalyp jatqan jaqsylyqtardyń eń bastysy — jupyny baspanaǵa nege kirmeıdi? Osyndaı qujyra, taýyq kúrke bolar dep búginge sheıin oılap kórip pem men. Osyndaı teńsizdikterdi joımasa, joıa almasa, ezý kópirtip nesine maqtana beremiz... Omyraýyna saýsyldatyp orden taǵa bergenshe, myna keleńsizdikti boldyrmaýǵa tyryspaı ma el basshysy... Áı-ıı!"

— Anna Konstantınovna, siz beker bosamańyz. Árıne, mynaý baspana... joqtan bar ǵana. Biraq bárimiz... bárimiz kinálimiz. Úndemeımiz. Qýansaq ta, qoryqsaq ta árqaısymyz óz qýysymyzǵa tyǵylyp alyp, búrisip jata beremiz. Ábden et úıretip aldyq. Bizdi sorlatyp bara jatqan boıkúıezdik. Basqanyń qaıǵysyna jan aýyrtyp áýre bolmaımyz.

Balta Bektemirge súısine qarap qalypty. "Qalaı dál taýyp aıtyp otyr. Bárimiz jaýap berýimiz kerek. Iá, únsiz, tilsiz aıýannan aıyrmamyz shamaly. Árkimniń oılaǵany — bas qamy, tynyshtyǵy".

Anna Konstantınovnanyń jasyl kózderi qattyraq ushqyndap, mereılenip otyr. Sózine qulaq asyp, birge muńaıyp, qabyrǵalary qaıysqan eki erkek týysyndaı bolyp ketti. Burynnan birin-biri biletindeı emin-erkin ashyldy. Kelinshek bir kez kúlimsirep Baltaǵa jaltań etti.

— Oı, sizder álginde týysymyzdy izdep júrmiz dep edińizder-aý. Ol kim edi?

Jaýapty Bektemir berdi.

— Gúlshat! Gúlshat Kamenova.

— Oı, Gýlá tátem eken ǵoı! Oı, ol kisi sondaı jaqsy adam. Mynaý Leshkany balasyndaı kóredi. Jaqynda, alty-jeti-aq aı boldy munda kelgenderine. Gýlá táteıdiń rýhy myqty! Kórmegen beıneti joq. Ózi aıtqanda, kózimniń jasy tyıylmaı qoıǵan.

Anna Konstantınovnanyń kózderi móltildep jasqa tolyp ketti. Sálden soń álgi mólt-mólt jastar kesek-kesek domalady. Baǵy, bet ajary bar kisiler bótenniń aldynda álip bara jatsa da jylamaq túgil kúrsinbes te edi. Myna kelinshek endi óz muńyn umytyp, kórshisiniń hıkaıasyn sherlep ketti.

— Ákesin, bir jasynda 1937 jyly "halyq jaýy" dep ustap áketipti, sheshesi de qosa ketse kerek. Týǵannan baǵy ashylmaǵan Gýlá táteı balalar úıinde tárbıelengen. Jyly alaqan mańdaı sıpamaǵany qıyn. Mynaý jerde... — kelinshek kókirek tusyn qolymen basty. — Mynaý jerde erimes túınek qalady. Ol — áke alaqanyna deıtin máńgilik bitpes saǵynysh. Ana meıirimin ańsaǵan bala kóńildiń jaltańdaýy... Sveta, kógershinim, Leshany gorshokke otyrǵyza qoıshy. Leshka, sen uıalma, aıttym ǵoı, bul aǵaılar — jaqsy adamdar dep...

Jubaıdan da joly bolmaǵan Gýlá táteıdiń. Kak nazlo jolyń bir bolmady ma, bizdiń zamanymyzda, aqyryna sheıin kóziń ashylmaıdy. Kúıeýi qaıtys bolyp, shıetteı eki balamen jalǵyz qalǵan. Jalǵyz... Ol da jalǵyz — men de jalǵyz. Bizdiń tańbamyz, qarǵys tańbamyz — jalǵyzdyq! Sheńgeli kúshti onyń — bosatpaıdy. Biz endi eshqashanda ol qursaýdan qutyla almaspyz.

Sveta kógershinim, gorshokty syrtqa shyǵaryp qoıshy...

Baltanyń qabaǵy túsip ketti. Birinen biri qıyn taǵdyrlar eńsesin ezip bara jatyr. Qoldan keler dármeni joq. Dármeni bolsa myna Annany da, Gýlá táteıdi de jalǵyzdyq deıtin qaqpannan bosatar edi.

— Qaǵazyn oqydym. Álgi Gýlá táteıdiń ákesin aqtaǵan anyqtama qaǵazdy. Jattap alǵam. Aıtaıyn ba? "Reshenıe troıkı NKVD po Kyzyl-Ordınskoı oblastı v otnoshenıı Kamenova Salıma Kamenovıcha otmeneno, ı delo proızvodetvom prekrasheno za nedoskazannostú obvınenıa"... Biraq odan Gýlá táteıge paıda ne. Ólip ketti ǵoı ol.

Osy Almatyǵa eki balasyn shubatyp kelgenine on tórt jyl, mine. Ár qýysty, ár podvaldy panalap, dirdekteýmen keledi. Qyzdary qandaı! Úrip aýyzǵa salǵandaı. Úı alý úshin istemegen jeri joq. Eki balany myna úlken qalada asyraý da, ósirý de qıyn.

Bektemirdiń tóbe quıqasy shymyrlap júre berdi. Ózine tanys hal, ózi biletin jaǵdaı mynadaı jerde, jalǵyz basty áıeldiń jany ashyp, kúızelip kúrsinip aıtýynda tipti sondaı aýyr áser etedi eken. Gúlshatqa qolynan kelgendi jasaýǵa ishteı bekinip otyr. Buryn syrttaı habarlasyp, hat jazysyp turǵanda, dál mynaý kedeılik joqshylyq kúıdi Gúlshat sezdirmeýshi edi, bul sezbeýshi edi.

— Eki kishkentaıynyń aýzyna tapqanyn tyqpalaýmen, tosýmen ózin-ózi umytyp, shala qursaq júrgendikten Gýlá táteıdiń qany azaıǵan, onyń ústine bronhıt, júregi de aýyrady. Ana baıǵustyń bala-bala dep óletini ras. Mine, osy ekeýi dep-aq men de qartaıǵanymdy bilmeı qalam ǵoı bir kúni... — Kelinshek "Talasty" qolyna aldy da, eki balasyna kezek-kezek qarady. Svetanyń kózi baqyraıyp sharasynan shyǵyp barady eken, bótelkeni ıterip qoıa saldy.

"Áı, ishesiń-aý! Seni de jeńer-aý bul shólmek!" Balta balalardy aıap ketti. Moıny qylqıǵan Svetanyń uıań júdeýligine kóz toqtatýdyń ózi qıyn. Jempiriniń dál shyntaq tusy jyrtylǵan eken, úp-úshkir shyntaq súıegi tesip shyqqandaı júrek syzdatty.

— Gýlá táteıge biletin bireýler birinshi hatshyǵa ákem jazyqsyz sottalǵan dep úıge kómek surap hat jazdyrǵan eken. Birinen birine syrǵytyp, aqyry İshki ister mınıstrliginen kómektesemiz degen qatynas qaǵaz kelgen eken, biraq sony kúte-kúte sharshapty. Eń sońynda qalalyq sovet "Sizge kómek bere almaımyz, zań boıynsha aqtalǵan adamdarǵa jasalatyn kómek olardyń balalaryna júrmeıdi" dep kres qoıypty.

Sveta, kógershinim, Leshkany kereýetine jatqyzshy, qyzym. Kórmeımisiń, kózderi jumylyp barady ǵoı...

Tamaq almadyńyzdar... sýyp ketken balyq, árıne, jelinbeıdi. Mynaý Leham aýyryp, dúkenderge shyǵa almadym. Áıtpese bir kúrketaýyq, tipti bolmaǵanda, qaz satyp alýǵa bolatyn edi. Jańa jyl ǵoı. Buryn kúrketaýyq alatynmyn. Sóıtip eki-úsh kún balalarymyzben máre-sáre bolyp qalatynbyz. Bıyl shyǵa almaı qaldym. Bazarǵa baryp, Sveta men Leshaǵa aport ákelip bergende... — Kelinshek sózin úzip, taǵy da burylyp ul men qyzyna qarady. Sveta almany estigende tamsanyp qalyp, sonysyna yńǵaısyzdanǵandaı inisiniń qabat-qabat kıimderin sheshe bastady. — Bala ǵoı, ýáde berip edim... Bazarǵa shyǵýǵa ýaqyt tappadym.

— Ruqsat bolsa, biz turaıyq.

— O-o, ketesizder me?!.. Á-á, Gýlá táteıge ózim ertip baraıyn. Sveta, kógershinim, myna jerdi jınaı salarsyń, á.

Kókshil kózder muń ala týǵandaı. Anaý jabyǵyńqy qabaq, bala qabaǵy Baltanyń raıyn múlde ózgertip jiberdi. Kenet qaltasyna qolyn salyp, on som aqshany sýyryp aldy. Aqshany kórgende óziniń eki beti dý ete tústi. Qaıta salýdyń yńǵaıyn tappaı, kibirtiktep Svetaǵa jaqyndady, basyn týrbaǵa uryp aldy, oǵan bógelgen de joq. Jáýdir muńdy kózdi qyzdyń basynan jaılap sıpady.

— Sveta, alma satyp al. — Aqshany usyndy. Qyz qashqaqtap basyn shaıqady. Mamasyna qarady.

— Ala ǵoı, Sveta, kógershinim, bul aǵaıyń — jaqsy adam. Men kisi tanımyn ǵoı.

— Raqmet... — Sveta alǵash ret til qatty. Osy bir aýyz sózdiń tasasynda tyǵylyp kómeılep turǵan jas bar edi, Balta tez aınalyp ketti.

Manaǵy jalǵyz shamnyń jaryǵy múlde kómeski tartyp qalypty. Anna Konstantınovna shıraq attaıdy. Aýzy jabylmaıdy: "Aıaǵyńyzdyń astynda astaý jatyr". "Ońǵa burylyńyzdar. Bul arada tireý bar", "Eńkeıińiz... á, soǵyp aldyńyz ba, neshaýa, toıǵa deıin jazylady".

Aǵarańdap esik kórindi. Dál kire beriste ýnıtaz tur eken. Baltanyń kózi túskenin baıqaǵan kelinshek.

— Qajettilik ne jasatpaıdy. Bul arada beısaýat eshkim bolmaıdy. Slesarlar demesek. Bir-birimizdi jatsynbaımyz. Gýlá apaıdyń horomy osy. — Esik tyqyldatty. İshten: "kire berińiz!" degen daýys estildi.

Esikti syqyrlatyp ashqan Anna Konstantınovna tabaldyryqtan aıqaı saldy.

— Gýlá táte, Gýlá Salımovna, bilesiz be, men sizge kimderdi ertip keldim. Týystaryńyzdy! — Anna Konstantınovna álgindegi júdeý halin umytyp, Baltalardy ózi shaqyryp keltirgendeı lepirip sóıledi.

— A-a, Aná, sen be... — mashına tigip otyrǵan áıel syǵyrańdaı qarap qaldy da ornynan opyr-topyr atyp turdy. Jolyndaǵy oryndyq, ydystardy saldyrata, qulata qushaǵyn jaıa tura umtyldy.

— Baýyrym-aý, Bektemirim-aý! — Kúlip jatqany, jylap jatqany belgisiz. Bektemirdi bosatar emes. — Qashan keldiń? Qalaı taptyń?

Qushaǵyn bosatyp Baltamen ernin jybyrlatyp amandasty.

— Oı Gýlá táte, meni nege qushaqtamaı syz. Men ǵoı, týysyńdy ertip ákelgen, — dep kelinshek taqymdady.

— A tebe, Annýshka, moe bolshýshee spasıbo!

— O-o, rahmetpen qutylmaısyz.

— Oı, nege turyp qaldyńdar? Joǵary shyǵyńdar! Sál eńkeıip... Alasa, onyń ústine turbalar... Sáýle! Sáýletaı, beri shyq, kúnim. Naǵashyń keldi. Bektemir naǵashyń!

Shúberek perdeniń tasasynan taldyrmash qana qyz beri shyǵyp bas ızep amandasty. Baltanyń bir baıqaǵany kózi tym úlken eken. Úlken kózderdiń kirpikteri uzyn bolatyn ádeti me, japyryla qulaǵanda, kóleńkesi betti jaýyp ketedi eken.

"Oqýshy bala bolarsyń. Júdeýleý-aý. Myna syz aýyrtpaı qoısyn ba? Kóp-kórim bop ósip keledi. Kúl arasyndaǵy marjandaı". Balta óziniń osyndaı óreskel minezi baryn sońǵy kezderi kóp sezip qalyp júr. Qyz kórse, boıjetken kórse suqtanyp qaraýy kóp.

— Sáýletaı-aý, barsańshy naǵashyńa. Áı, munsha uıalshaq bolarmysyń. Men kóp aıtyp otyram ǵoı ózińdi, Bektemir-aý. Baýyrym bar dep. Ana jyly kelgeninde, bul Sáýletaı pıoner lagerinde bolatyn. Sonda seni kóre almadym dep maǵan biraz ókpelegen. Al, Sáýletaı, meniń jalǵyz baýyrym, jalǵyz týysym, barym da — osy naǵashyń. Kórimdik ber. — Gúlshat aqjarqyn adam eken. Oıyndaǵysyn búgetin túri joq. Álde tymyrsyq tirshilik ıyǵynan basqan saıyn, janyshtaǵan saıyl tileýles jan izdegish kóńil árkimdi jaqyn tutqyzyp, osyndaı sátterde sóıletip, saıratyp qoıatyn da shyǵar.

— Kele ǵoı, Sáýlesh!

Bektemir qasyla jaqyndaǵan qyzdyń mańdaıynan súıdi.

— Jupar qaıda? Kórinbeıdi ǵoı?

— O, Jupar bıyl mektepte muǵalim bop isteıdi. Ýchılısheni bitirgenin biletin shyǵarsyń. Kanıkýl ǵoı qazir. Úsh-tórt muǵalim oqýshylardy poezben Tashkentke alyp ketken.

Úlken qyzynyń ájetke jaraǵanyna kádimgideı marqaıyp sóıledi. Óstip-óstip jetermiz deıtin toq-meıilsý bar júzinde.

— Otyryńyz, — dep Baltaǵa buryldy. Sony kórip Bektemir Baltany tanystyrdy.

— Bul — Balta degen balamyz. Ákesi menimen túıedeı qurdas edi. Moskvadan oqý bitirip kelip, Ǵylym aqademıasynda qyzmet isteıdi, — Bektemirdi de maqtanysh sezimi bıledi. — Aıtpaqshy, Gúlshat-aý, myna shabadandy óziń ashyp kórshi, et bar edi, kún sýyq qoı, sonda da Búline qoıǵan joq shyǵar.

— Qazan kóterip jibereıin.

— Men búgin osyndamyn. Balta, sen asyqpasań...

Balta saǵatqa qarady.

— Pále, mynaý turyp qalypty.

Sáýle dybys berdi. Daýsy ashyq. Syńǵyrlap tur.

— Jetiden on bes mınýt ketti.

Baltanyń yqylasy aýyp barady. "Kisi jatyrqamaıdy eken. Kózi qandaı úlken! Qandaı móldir! Adamǵa ish tarta qaraıdy. Anaý Svetadan bes-alty-aq jas úlken bolar. Bala ǵoı áli. Biraq janarynda jasqanshaqtyq joq. Joqshylyq kórip, podvaldarda ósti deýge kelmeıdi".

— Áli erte eken. Bul inim de bóten bolmady. Tamaq jep ketsin. Sáýletaı, qastrúl taza ma edi, sý quıyp qoıa salshy, — dep ózi syrtqa bet aldy. — Annýshka, otyr. Otyrsańshy. Sen shynymen maǵan zor jaqsylyq jasadyń. Qandaı týystarymdy ákelgenińdi bilesiń be?

— Bilem, Gýlá táte! Men bul kisilermen sóıleskem.

— Qashan?

— O, bu kisiler aldymen mende qonaq boldy. A kak je. Búgin jańa jyldyń basy. Jyldy qalaı qarsy alsań, solaı shyǵaryp salasyń. Bıyl bizde qonaq kóp bolady. Solaı ǵoı, Gýlá táte.

— Solaı-aq bolsyn. — Gúlshat syrtqa shyǵyp ketti.

— Hal qalaı, stýdentka? — Anna Konstantınovna Sáýleniń ıyǵynan qushaqtady. — Sesıa jaqyndap qaldy ma?

— Osy aıdyń aıaǵynda ǵoı, tetá Aná.

Balta ań-tań. Manadan Sáýleni kóp bolsa on tórt, on besterde dep otyrǵan, stýdentka degende eleń etip edi, Sáýle de buǵan jalt qarady. Endigi Sáýle múlde basqasha reń tapqan. Keń úlken kózder aınalasyna nur shasha, qýana eljireıdi eken.

— Qaı ınstıtýtta oqısyz? — Balta eriksiz sizge kóshti.

— Ýnıversıtette, tarıh fakúltetiniń birinshi kýrsynda oqımyn.

— O-o, bul Sáýleshka medalıska! Bir-aq sabaq tapsyryp túsken. Gýlá táteı ekeýmiz Saýleshka kelgenshe shydaı almaǵanbyz ekzamen tapsyrǵan kúni. I ız nashego tehnıcheskogo pomeshenıa vyhodát na orbıtý ýchene. S namı shýtkı plohı!

Gúlshat et kóterip kirdi. Múshelep buzylǵan qoldyń eti. Jýyp kastrúlge saldy. Sonan keıin Bektemir ákelgen shabadandy tysqa alyp ketti.

— Sáýleshka davaı, loto oınaıyq. Balta, sizder she?..

— Oınaýǵa bolady...

Osy qabattaǵylardyń loto súıikti oıyndary bolsa kerek Sáýle men Aná máz. Azdaǵan tıyn tebendi bir de utqyzyp, birde utyp jadyrap otyr. Tamaǵyn salyp, shaıyn jasap qoıyp Gúlshat biraz tosty.

— Oý, oıynshy joldastar, qashanǵy kútem.

— Mama, sál-sál. Men qazir mine, myna-an-daı utam. Naǵashylarymnyń qaltalaryndaǵyny túgel sypyryp alam, — dep Sáýle erkinsidi. Sol ashyq ádemi kúlkisi ózine sondaı jarasady. Sábılik páktik qalyptan áli aryla qoımaǵan qyzdyń ózimsingeni, erkelegeni, qýanǵany bárine de kelisti bir raı engizgen edi.

— Qyryq serkeshińdi qashan alsań da daıynbyz, — dep Balta Sáýlege jymıa qarap edi, qyz qyp-qyzyl bop ketti. Qyryq serkeshtiń qandaı qyryq serkesh ekenin bilmeı, qyryq jetimen shatastyryp alyp edi, Gúlshat quryq sozdy.

— Sáýletaı, jıeniniń naǵashylarynan alatyn qyryq serkesh nazy bolady. Bul naǵashyń sony aıtyp otyr. Sen birden qyrqyn túgel almaı-aq, ekeý-úsheýin bosaǵaǵa baılata sal.

Sáýle máz bola sylqyldap kúldi. Óziniń túsinbeı qateleskenine kúldi. Baltanyń naǵashylyq tanytyp, ózimsine ish tartqanyna qýana kúldi. Shýaq shashqan qara kózderge aqsıa kúlgen appaq tisterdiń qatary qosylǵanda jińishke moıyndaǵy shalqaq bastyń bet ajaryn tipti súıkimdi etip jiberedi eken. Balta sol ajardy, sol qýanysh qulpyrtqan júzdi qapysyz ańdıdy. "Anaý aıtqandaı alyp bara jatqan sulýlyq joq. Biraq sondaı súıkimdi. Adamdy ózine tartyp turatyn názik súıkimdilik bar. Qaraı bergiń keledi. Qaraǵan saıyn janyńdy bir tazalyq sharpyp, keýdeńde tunyq sýdan nár alǵandaı rahat sezim shúpildeıdi. Áli áljýazdaý. Tolysa kele tipti ádemilenedi. Kún kózi kóp túspegen kóleńkeniń shóbindeı jasań keıip bar. Ol túk emes. Túk emes. Ýaqyt pen sezim gúl atqyzady! Bir ǵana sátte dúr silkintip, ózgertip, qulpyrtyp shyǵara salady. Kúlkisi-aq ásem! Esh jasandylyq joq!"

Eriksiz Maısaranyń syńǵyr kúlkisimen salystyrdy. Salystyrdy da myna kúlkiniń tabıǵılyǵyna, tazalyǵyna den qoıdy. Maısara syńǵyrlap kúlgende alǵash estigen adamyn esten tandyrardaı qudiretke ıe bolady. Biraq zeıin burǵan, qadaǵalaǵan jan áldebir jasandylyqty, ádeıilikti sezip qalar edi.

— Dastarqanǵa jaqyndańdar. Shaı sýyp barady.

Gúlshat bir shampan bótelkesin kereýet astynan sýyryp shyǵardy. Annýshka shap berdi.

— Oı, Gýlá táte! Mynany bilgende men azannan keletin edim ǵoı. Polýsýhoe!

— Jańa jyl bolǵan soń... Sáýle de, men de tatyp almaımyz... Ot jaqqan úı atalǵan soń, bireý-mireý kelse dep... Tileýimiz bir eken. Bektemir, Balta, mine ózderiń keldińder... Aná, sen andaǵyny asha alýshy ma ediń?

— Ashpaı!.. Eshe kak asham. Dat salút?.. Tars etkizip asham. Kórsin bizdiń bul tehnıkalyq qabattyń da shampan atqylaıtynyn. E, biz,biz... — Anna Konstantınovna "biziniń" qandaı ekenin aıtyp jatýdy artyq sanady ma, álde teńeýin tappaı qınaldy ma, symtemirdi burap úzdi de, aq qalpaqty tars ytqytyp jiberdi. Aq kóbik lep berdi de, tyndy. — Kórdiń ǵoı, Gýlá táte! Bir gramyn ysyrap etkem joq! O-o, munyń kezinde talaıyn ashtyq qoı. Sáýleshka, stakandardy beri jyljyt. Qasyq sal, shaı qasyqty. Sonda kópirmeıdi. Áıtpese, asyp tógiledi. A kajdaıa kaplá na ves zolota etogo sarskogo napıtka! Qalaı, dál quıyldy, á! — Kelinshektiń kóz aldyndaǵy kógis kóleńke ulǵaıyp, qos shekesindegi kók tamyry búlk-búlk soǵyp ala jóneldi. "Áı, ishimdikke tym úıirleý bolar! Sońyna túsip alsa, anaý Sveta men Leshkanyń kúni ne bolmaq?" Osy beımaza oı taǵy da jadyraǵan túrine kóleńke túsirip ótti me, Balta qaıtadan Sáýleniń betine úńildi. Sáýle de jigittiń dál qazirgi kúıin baǵyp qalǵan eken, nege kúızelgenin de túsingendeı, ántek bas shaıqady. Sol shaıqalǵan bastyń kimge arnalǵanyń bildirgendeı Aná tátesine buryldy.

— Aǵaıyndar, mynaý meniń qudaı da, adam da bermegen, qudaıdyń da, adamnyń da sanaǵynda joq ildebaı baspanam — meniń quthanam bop otyr. Bas suǵatyn qýys, keýde jasyratyn qalqa, boı jylytatyn pana — bári osy. Býy burqyrap, sýy shashyrap, ıisi múńkip jatsa da, árkimniń bosaǵasynda bir súmeńdegen kezdegi úı ıesiniń kúreń qabaǵynan qutyldyq. Aqsha surap, eselep surap dikildeıtininen aryldyq. Árıne, munda da qulaǵymyz tynshydy dep aıta almaımyn. "Shyq, shyqqa!" basatyndar áli de kóp. Áıteýir úmitsiz — shaıtan dep júrip jatyrmyz.

— Ne aıtaıyn dep em... Inshalla, túbinde bir qaıyry bolar. Álde táńir, álde taǵdyr bir jarylqar. Dúnıe kezek degen bar. Qashanǵy túnegi tóbemizde tura berer. Ashylar jadyrap, shashylar shýaǵy. Endeshe sol ashylar aspan, shashylar shýaq úshin. Sol shýaqtyń shapaǵatymen shattyqqa bólener myna balalar úshin!

— Gúlshat stakanyn ilgeri umsyndy. Sáýle de qymsyna qol sozdy. Ana tilegi ári tosyn, ári ystyq. Shýaq shashylsa, túnek ydyraryn sezedi. Qýana sezedi. Sol shýaqty janymen, analyq mahabbatymen udaıy quıyp kele jatqan anasyna senedi. Anasy qasynda júrgende Sáýle túnekti túnek dep te bilgen emes. Sýyqty sýyq dep te sezgen emes. Ana meıiriminen óter jylý joq. Ana janynan ardaqty sezim joq. Ana emirenýine jeter jaryq joq. Sáýle stakanyn ernine tıgizdi. Ana tilegi úshin, ana tileginiń oryndalýy úshin. Qyshqyl dám tiline bilindi. Túshirkene simirdi. Araq, sharap ataýlydan alǵash dám tatqany osy edi.

— Páli, bizdiń Sáýlesha alyp qoıdy!

— Nesi bar, stýdentka emes pe! — Balta eresek tutty.

— Qalaı ishkenimdi bilmeı qaldym... — Sáýle saqyldap kúlip jiberdi. — Mama, siz uryspaısyz ba?

Gúlshat ydysynan aýyz tıip qana aldyna qoıdy.

— Qyzym, zamanyńnyń sýsyny ǵoı... Men saǵan ish dep te, ishpe dep te aıtpaımyn. Qınap jáne mazańdy almaımyn. Qashanǵy qasyńda júrem. Jeteń bolsa, sharappen salıqaly boldy degendi estimegenimdi ǵana aıtam.

Oı, men senderdi umytyp, qyzyma ónege úıretip ketippin-aý. Bektemir, keseńdi beri ber. Úndi shaıy... Aıǵanshanyń shaıyndaı bolmasa da, shól basýǵa jaman emes.

Aná, shıshany taýsyp quıyp qoı. Nesine bógeısiń bul shirkindi. Endi sen óziń birdeme de. Búgin tek áıelder tilek aıtsyn. — Gúlshat jymıǵanda kúlkisi kúlimsiregeni Sáýlege uqsaıdy eken. Nemese Sáýleniń kúlkisi anasynyń jymıǵanyna uqsaıdy eken.

Shaı jınalǵan soń Anna Konstantınovna óz úıine ketti.

Sáýle men Balta shahmat oınaýǵa otyrdy. Alǵash Sáýleni onsha mensinińkiremeı, balasynyp oılanbaı birer júris jasaǵan Balta kóp uzamaı-aq mat alyp qaldy.

— Jıen, bul oıyn joly, — dedi qyzaraqtaǵan jigit. — Qaıta oınaıyq.

— "Jyǵylǵan kúreske toımastyń" keri emes pe sizdiki.

— Jo-joq! Qapy qalyp san soqtym ǵoı, — dep Balta shynyna kóshkende Bektemir men Gúlshat qosyla kúldi.

Sálden soń Bektemir men Gúlshat shúıirkelesip ketti.

— Ótkende... Qoblandy ózderińniń basqa, eki bólmeli úılerińdi maqtap kelip edi...

— Á, ol uzaq áńgime... — Gúlshat ol jaqqa aıaq basqysy kelmeıtin tárizdi.

— Baǵy bar, aýlasy taza, tynysh jerde eken degende men de biraz kóńildenip qalyp em... aırylyp qalǵandaryń qıyn bolǵan eken, — dep Bektemir kúmiljidi.

— Ol úıdiń de qyzyǵy kóp... Baǵy bary ras. Aýasy da aza bolatyn. Iá, aırylyp qaldyq...

— Qalaı? Sonda... qýyp shyqty ma?

Myna jaqtan Sáýle daýys berdi.

— Mılısıamen kelip sottyń sheshimimen aıdady da shyqty. Oı, sonda mılısıanyń kóptigin birinshi ret kórgem.

— Nege óıtken? — dep Balta qolyndaǵy shahmat fıgýrasyn tastaı saldy.

— Sebebi ol úıdi... barakty basyp alǵanbyz.

— Qalaı basyp alǵansyzdar?

— Qalaı basyp alady... Shtýrmmen, atakamen! Bir-aq kúnde... jo-joq bir-aq túnde kirip alǵanbyz! Oń, sondaǵy bizdiń shabýylymyz-aı! Mama, esińde me, Shýra táteniń tortyn balalardyń jep qoıǵany. — Sáýle syqylyqtady. Esine qyzyqty jaılar túsken bolý kerek.

Máseleniń jaı-japsary tómendegideı eken. Eski barak bir-aq kúnde bosap, esik-terezesin jel sartyldata bastaıdy ǵoı. Avarıalyq jaǵdaıdaǵy úı, qıratylýy kerek dep uıǵarylǵan osy úıge ıýl aıynyń ortasynda toǵyz semá kirip alǵan. Erteń búldozer kelip buzady degen kúnniń túninde kóship alǵan toǵyz otbasynyń qýanyshynda shek bolmaǵan. Kádimgideı qonys toıyn jasap, balalardyń shat kúlkisine mańaıyn túgel bólep jibergen. Buzýǵa kelgen búldozershi jigit qonystoıdy qosa toılap, biraz siltep alǵan.

Barakty jaýlap alý operasıasy osylaı jeńispen aıaqtalǵan. Esik-terezelerin jóndese, barak áli biraz turýǵa jaraıtyn edi. Aspannan kútken, adamnan kútken baspanany shetki kóshedegi eleýsiz qalǵan eski baraktan tapqan baqytty jandar az ǵana kúnniń ishinde jańa qonysyn jańǵyrtyp, jasartyp jibergen.

Shirkin óz tóriń, óz shańyraǵyń bolǵanǵa ne jetsin. Árqaısysy ár túkpirden, ár podval, ár bosaǵadan kelgen osy toǵyz semá bir týǵandaı bolyp ketip edi. Toǵyz semányń jıyrma eki balasy sondaı tatý edi.

Birine biri kómektesip, birin-biri qýattap, jumylyp kep kirisip ketkende avarıalyq atalǵan baraq ózgerip shyǵa kelgen. Jarylǵan tus bitelip, qısaıǵan qabyrǵalar tireýmen bekitilip, qaıtadan eden tóselip, shatyr durystap jabylyp, biraz qarjy-qarajatty da alyp ketken. Jyrtyq jamalǵan saıyn kóńil bútindeletini bar. Eski jańarǵan saıyn jannyń jasaratyny bar. Jamap-jasqap alǵan barak osy toǵyz semányń adamdaryna jumaqtan kem kórinbep edi! Aýlasyn qandaı qulpyrtyp jiberip edi. Gúlzar jasap, átkenshek týrnık ornatyp, balalar alańyna qum ákelip tógip, besedka-kúrke qalqaıtyp, qańyrap qalǵan mekendi kisi tanyǵysyz etken-di.

Biraq jańa turǵyndardyń qýanyshy kópke uzamaǵan. Bir-aq kúnde áldebir birlestikten kelgender úıdi bosatyńdar dep zikir salsyn.

Shyryldap balalar jylasyn, jylaǵan balalardy jubatyp kempir-shaldar zarlasyn. Áıelder bajyldasyn.

Endi qaıda barady? Qaı qýysty saǵalaıdy? Qaı jekemenshik úıdiń ıelerine jalynady? Jalynǵandy, jylaǵandy mekeme basshylary kórmegende, ár buryshyn han saraıyndaı buldaıtyn jekemenshik úıdiń ıeleri olardy qaıtsin. Artyq peıilden góri tıyndy tebendep jınaıtyn ol shirkinderge kórmeıtin, estimeıtin biteý kóńil bolý kóp paıdaly emes pe. Jan ashyrdyń aýyly alystap ketken deıtin syltaýdy tý ǵyp ustap alǵandar basqanyń zaryn tyńdar ma.

Qaıda barady endi? Qyraýly qys bolsa quryǵyn súıretip kelip qaldy. Panasyz kúıdiń kóıgóıi keýdeden arylmaıtyn bolǵany ma? Kimge barsa, jan qalady? Kimge kóz satsa, kóńil demdeıdi? Kimge jalbarynsa, mynaý jıǵan-tergendi túgel jutyp qoıyp, biraq kádimgideı adam turarlyq baspanaǵa aınalǵan barak ózderine tıedi?

Árıne, dalbasalap, áreket jasaıdy. Eti tiri, sózi ótimdi, zań-josyqty biletin kózi ashyqtarynan delegasıa quryp, turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq basqarmasyna, birlestikke, qalalyq atqarý sovetine jáne qalalyq partıa komıtetine jóneltedi. Osyndaǵy qyryq shaqty adamnyń muń-zaryn, tilek-talabyn, úmit-senimin bildir dep jóneltedi. "Biz de sovet azamaty

Biz ǵoı. Konstıtýsıa boıynsha baspanaly bolý pravomyzdy kim qorǵaıdy? Bizdi nege qınaıdy? Bizdi nege jaıymyzǵa qaldyrmaıdy? Úıdi ózimiz jóndep aldyq. Eshkimge kedergimiz joq" degenderdi durystap jetkiz dep jóneltedi.

"Bizdi de bir tyńdasyn. Muńymyzdy estisin. Aryz-ótinishimizge qulaq tossyn" dep jóneltedi. "Basqa jaqtan aýyp kelgen joqpyz. Osy qalanyń ózinde turǵanbyz. Osynda jumys istep jatyrmyz. Bizdi de adam sanatyna qossyn" degendi aıt dep jóneltedi.

Aryzǵa qaryz bolǵysy kelmegender, ótinishke bas ızep qalǵysy kelmegender ár qıyrdan bir shań berip: "Páter aqysyn tólep júrgen joqsyńdar ǵoı!" dep ses kórsetedi ǵoı. "Tólemeıik dep júrmiz be, ózderińiz almaı otyrsyzdar" deıdi bular. Olar odan saıyn shatqaıaqtaıdy. "Sender onda ol barakta zańsyz turyp jatyrsyńdar — múmkin senderdi tirkeýimiz kerek shyǵar? "Nesi bar, tirkeseńizder, tipti qatyp keter edi. Bizdiń suraǵanymyz da osy emes pe?"

Qoıshy, onda baryp tabaldyryq tozdyryp, munda baryp, bosaǵa syǵalap sózin de, ózin de ótkize almaǵan shirkinderge áldebir keńsede áldekim álde ázildep, álde oınap, "Onda sender sol barakty satyp alyńdar!" demesin be.

Toǵyz semá taǵy da bas qossyn. Olaı oılap, bulaı tolǵanyp, hal-qaýqarlaryn ekshep, aqyry "satyp alsaq, alaıyq!" deıtin nar táýekel sheshimge tireledi.

Taǵy da sabylys júris bastalady. Taǵy da eki jaqtyń daý-damaıy odan saıyn kúsheıedi. Taǵy da eki jaq ta tyǵyryqqa tireledi. Birlestik balanstan shyǵarylyp tastalǵan úıdi satýǵa bolmaıdy degen ınstrýksıaǵa súıenip, satýdan úzildi-kesildi bas tartady. Sonda ne istemek deısizder ǵoı, barakty qıratý kerek dep otyryp alady. Barakty bosatpaǵan turǵyndarǵa bir kúni sotqa shaqyrtý qaǵazy keledi.

"Sizder zańsyz kirip alǵansyzdar".

"Bilemiz. Biraq ol úı bos turdy ǵoı".

"Bos turǵan úıge kirip alsyn degen zań bar ma?"

"Biz ol úıdi ózimiz jóndedik. Adam turatyn qalypqa keltirdik. Keminde on jylǵa tótep beredi".

"Al, solaı deıik. Eger jer silkinse, Almatyda jer jıi silkinetinin bilesizder, áldebir mátke áldekimniń tóbesine túsip ketse, sonda kim jaýap beredi?"

"Kezdeısoqtyq kez kelgen jaǵdaıda bola beredi. Odan eshkim qutylmaıdy".

"Mine sondyqtan da men zańsyzdyqqa jol bermeımin.

"Biz endi ne isteımiz?"

"Aý, osyndaı suraqty maǵan nege qoıasyńdar? Men senderdiń ne isteıtinderińdi qaıdan bileıin? Al úıdi bosatyńdar. Sot sheshimin solaı shyǵaramyz".

Aqyry byltyr maıda toǵyz semá jan-jaqqa jylap aıyrylysady. Baýyr basyp qalǵan jandar úıdi bir qımasa, birin-biri taǵy qımaı, onyń ústine baspana taba almaı ábden qınalǵan.

Úı basqarmasyna aýlashy bop jumysqa túsken Gúlshat myna tehnıkalyq qabatty saǵalap, áıteýir bas suǵar qýys taýyp alypty. Sonysyn dátke qýat qylady.

— Balta naǵashy, bul jer qarańǵylaý demese, sondaı tynysh. Adam aıaǵy sırek. Bir ǵana kináraty, osy úıde ylǵı dókeıler turady. Sovmınniń úıi. Sol dókeılerdiń jubaılarymen mine bylaı, — Sáýle ornynan atyp turyp, Balta biletin keıbir áıelderdiń basqan jerin oıyp ketetindeı salmaqty júrisin aınytpaı saldy. — Mine, bylaı mamyrlap aspandaǵy kózin bir shekeden anda-sanda jerge qadaıtyn kezde ushyrasyp qalsaq bar ǵoı, bizdi osy tehetajda turatyndardy, ınoplanetánın sanaı ma, álde baqa-shaıan kóre me, maı basqan muryndaryn tyrjıtyp bolady da qalady. Balalary da mazaqtap, shýyldap tas laqtyryp maza bermeıdi. Al men... kóshede nem bar. Maǵan osy aram unaıdy. Ózińmen ózińsiń... — Sáýleniń úlken kózderindegi ójet ushqyn alystap joǵalyp bara jatty. Sol ushqyn múlde óship keter me dep qoryqqan Balta ornynan ushyp turǵanda basyn tóbedegi qubyrǵa soǵyp aldy. Sáýle syqylyqtap kúlip jiberdi. Kózderdegi ushqyn kógildir túspen qubyldy.

— Sáýle, sen olardy maǵan kórsetip qoıshy.

— Kimderdi?..

— Anaý seni mazaqtaıtyn balalardy. Kókesin kózderine tanytyp bereıin. — Baltany ashý ıektep, tútigip alypty. Sáýleniń syńǵyr kúlkisi odan saıyn jańǵyrdy. Gúlshat yńǵaısyzdanyp, Balta men Bektemirge kezek qarap ótti.

— Bul qyzdyń osyndaı kúlkisi bar. Ózderińdi kórgeli búgin esi qalmaı otyr. Áı, tentek shirkin, boldy endi. O nes, sonshama shyqylyqtap.

— Mama, Balta naǵashym anaý Mýrık Nýrıkterdi tıyp berem deıdi. Eto je nevozmojno! Mýrık Nýrık Shýrıkterge aýdandyq mılısıa bóliminiń shamasy jetpegende, siz, naǵashy-aý, beker áýre bolasyz ǵoı. Olar sizdi jaıyńyzǵa qaldyrsa jaqsy. Nashasyn tartyp, narkotıgin egip, láılip, kaıfovat etip turǵan kezine tap kelseńiz... O-go-go, kimge kimniń kókesin tanytatyn kim bilsin. Ia je ıh, golovorezov znaıý. — Sáýle qaıtadan sabyrly keıipke kóshti. — Joq, naǵashy, siz olardy bilmeı-aq qoıyńyz. Maǵan sizdiń amandyǵyńyz kerek. Jańadan naǵashy tapqanda, aırylyp qalǵym kelmeıdi.

Balta sylq otyrdy. Árıne, "mamasy" men "papasynyń" balalary qandaı bolatynyn biledi. Betine jel tımeı ósken jekebatyrlar jelpinip shyqqanda búkil úıdi, aýlany aıaǵynan tik turǵyzady. Neden qoryqsyn. Aıbarly ákeniń bedeli myqty. Adýyn shesheniń qamqorlyǵy keremet. Oq ótkizbeıdi, sýǵa batyrmaıdy, otqa kúıgizbeıdi. Endeshe, al kep saıranda! Al kep taırańda! Ómirge bılik qurý úshin týǵansyń. Ákim bolý úshin kelgensiń. Ámir berý úshin jaralǵansyń. Olaı bolsa bılikti de, ámirdi de osy bastan jasap baq. Úırenip ós. Tájirıbe jınaqta. Bılikti kimge júrgizýge bolady? Ámirdi kimge berýge bolady? Pále-e, sol da sóz be eken. Qaladaǵy qybyrlaǵan eki aıaqty pende osy tóńirekti mańaılap ketse, "patshalyǵyna" suraýsyz engeni emes pe, "sybaǵasyn durystap syılaı" jiber. Aýlashy, pochtashy, aıdaýshy, tasýshy sıaqty kelte tanaýlar az ba. Aldyn keskeste, ıyǵyńmen qaǵyp ót. Aıaǵynan shalyp qal. Áıtpese eń bir Janyna tıetin osal jerin taýyp al da, shýyldap aıqaıla. Jabyla mazaqta. Sonda seniń janyn kiredi.

Ákimdiktiń alǵashqy rahat dámin tatasyń. Mine, jekebatyrlardyń tálim-tárbıesi.

— Solaı bolsa da, sen, Sáýletaı, maǵan basshysyn, glavarin kórsetkin. Iá ma?

— Iá, ıá. Kórsettim deıin. Ne isteısiz sonda? — dep Sáýle oınaqylana qaldy. Baltanyń ózi úshin eshteńeden taıynbaıtynyna kózi jetkendeı. Soǵan qýanyp ta otyr.

— Ony ózim bilem.

— Baltajan, sol buzaqylarmen shatasyp qaıtesiń — dep Gúlshat bozaryp bara jatty. — Men bilem ǵoı olardy. Adamdyq beıneden aırylyp bitýge taqaý. Áı, solardy balam, bolashaǵym dep baǵyp otyrǵan anaý pildeı bastyq azamattarǵa tańym bar. Ana tilin umyttyrǵanmen, azamattyqty boılaryna sińirý ata-analyq boryshy emes pe. Baltajan, sen solardy bilmeı-aq qoı, balam. Qudiretti kókeleri shirenip-shirenip kók tirep otyrǵanda, bul erke tentekter eshteńeden taıynbaıdy.

Bektemir de sóz qosty.

— Balta, "býynsyz jerge pyshaq urmany" umytpa. Al, Sáýletaıǵa bas-kóz bolam degeniń jón. Naǵashysyń. Búginde týǵan týys emes, kóńil týystyrady. Janashyr júrek jaqyndastyrady.

Baltany Sáýle shyǵaryp salmaq boldy.

— Sáýletaı, áýre bolma. Ózim-aq...

Sáýle jymyńdady, basyn shaıqady.

— Maǵan sizdiń shekeńiz qymbat. Satyǵa jetkenshe on ret shekeńizdi soǵatynyńyzdy, naǵashy-aý, bilip turmyn ǵoı. Al men bir de bir soqqyzbaı alyp ótem.

Esik aldynda Sáýle qolyn usyndy.

— Kelip turyńyz, naǵashy.

Daýsynan naz da, qımastyq ta sezildi. Qoly kúıip tur eken. Balta shoshyp ketti.

— Aýyryp turǵan joqsyz ba, Sáýle?!

— Joq! Ázir aýyrǵam joq, Balta!

— Saý bol, Sáýletaı. Kelip turam.

Balta bas ızep burylyp júrip ketti. Jáshiktiń synyǵyna súrinip qulap túse jazdap edi, artynan Sáýleniń ashshy daýsy estildi.

— Baıqańyz, naǵashy!..

"Tar qoltyqtan oq tıse, tartyp alar qaryndas"... Yzyńdap eki jol óleń tiline oraldy. "Qaryndas"... Qaryndasym bolar ma edi. Nege bolmasyn. Jıen qaryndasym boldy ǵoı. Qandaı taza! Netken móldir jany! Kún kózi túspes qapasta da ısi muryn jarar ásem gúl ósedi eken-aý! Qaryndas qoı... qaryndas qana ma... odan da jaqyn..."

Óz oıynan ózi shoshydy. Jaıaý biraz jer uzap ketken eken. Mashınasy esine túsip, qaıyrylyp oraldy.

Mashınasynyń qasynda mılısıoner júr eken.

— Sizdiki me?

— Iá.

— Nege keshiktińiz?

— Nemene, men endi keshikken sebebimdi de aıtýym kerek pe, — dep Balta shytynaı bastap edi, mılısıoner qolyn shekesine tósep, qalshıyp tura qaldy.

— Keshirińiz, azamat. Bul úıdiń mańaıynda tentek balalar kóp. Kesh boıy birdemesin búldirip kete me dep... Árıne, men sizdi nege teksereıin. Mashınany sondaı unatam. Bul mashına... ásirese "Jıgýlı" naǵyz múlik qoı. Syryn bilip alsań, bul "Jıgýlıden" óter dos bolmaıdy... Al, mynaý úıdiń... osy tóńirektiń bal al ary bóten nomerli mashınanyń ıesiz turǵanyn kórse... Mashınada qandaı jazyq bar... Bul da ıt sıaqty adamnyń naǵyz dosy. Iesi qazir shyǵar, qazir shyǵarmen osy arada júrdim.

Mılısıoner jas jigit eken. Yrjıyp kúlgeni Baltany eljiretip jiberdi.

— Atyń kim, joldas?

— Men be? Mıtá... Dmıtrıı Seregın.

— Mashınań, árıne, joq. Bylaı bolsyn, Mıtá. Men — Baltamyn. Qyzmetińe kep rahmet. Sen... Mıtá, kerek kezinde mashınamdy minip tur.

— Qalaı? — Mıtányń kózi sharasynan shyǵardaı úlkeıdi. Tulyp jaǵasynan qyldyryqtaı moıyn qylqıdy.

— Men saǵan qolhat berip qoıam. Bir kiltin de berem. Kerek kezinde stoıankadan alyp turasyń.

— Ózińiz she?

— Men kóbinese jumystamyn. Qazir mashına minip júrýge qol tıe bermeıdi.

Balta kiltimen esigin ashyp, ishine otyryp, tildeı qaǵazǵa telefonyn, aty-jónin jazyp, sostıyp turǵan mılısıonerdiń qolyna ustata saldy.

"Jıgýlı" birden qyzdy.

— Áı, mashına-aý! Mashınanyń mashınasy "Jıgýlı" ǵoı!..

Dmıtrıı Seregın qaıta-qaıta tańdaı qaǵyp qala berdi.

"Maǵan búgin basqa dúnıeniń esigi ashyldy-aý, tárizi. Jańa jyldyń eń alǵashqy kúni. "Ulystyń uly kúni" dese de bolady. Qanshama nársege kózim ashyldy. Mynandaı ásem qalanyń adamnyń saı súıegin syrqyratatyn áleýmettik teńsizdigi bolady dep oılap pa em buryn. Kózim kermese senbes edim. Joqshylyq qalaı búrseńdetedi. "Baspana!" Qandaı tereń maǵnaly sóz. Gúlshat táte, Anna Konstantınovnalar basyna pana etip álgi sýly, shýly, ıisti, qoqysty qapasty mekendep otyr. Baspana... Sonyń ózin qımaıtyndar, qýatyndar bar eken... Sáýle! Qapasta shýaq shashqan sáýle. Janynan nur quıǵan sáýle. Janyna yzǵyryq jolatpaǵan Sáýle. Qandaı kereǵarlyq! Anaý mamenkıny, papenkıny synkı ne istep, ne búldirip esirip júr. Appaq tósek jeke bólme, darskıe horomy... Tár-bıe-tálimi buzyq. Las podval, tar bosaǵa, qarańǵy qýysta tamyr tartyp, boı kóterip kele jatqan Sveta, Sáýleler qandaı! Múlde bólek. Bólek! Kún kózin baqqan kúnbaǵystaı jaqsylyq ańsaıdy. Týys kóńil tileıdi. Janashyr qabaq kútedi. Solardy kerek kezinde óz keýdelerinen tabady. Áıtpese álgi Mıtá... Aıaz ótinde úsh-tórt saǵat áldekimniń mashınasyn buzaqy balalardan saqtap, kúzetip tur. Joq! İzgilik joǵalmaıdy! Joıylmaıdy. Ol halyq kókireginde. Keńpeıil pıǵylynda".

3

Bektemir úsh kún qatarynan túk bitirmeı qaıtyp keldi. Kún ótken saıyn qabaǵy túsip, júdep barady.

— Áı, Balta, osy men ábden túńilip bittim. Qaıda barsam da esik kúzettirip qoıady. Prokýrordy eki kún tostym. Qaıda... mańaılatpaıdy. Al Ortalyq Komıtet basqalarǵa qaraǵanda ádilet orny ǵoı, buqaramen tyǵyz baılanysta bolar deseń, bul jeriń tipti bıik jatyr. Qol túgil kóziń de jetpeıdi. Ózin de bir bıik tusqa salǵan eken. Tóbeńnen tónip, eńseńdi basyp, mysyńdy qurtyp bitedi. Anaý ákimshilik organdar bóliminiń ne bastyǵyna, ne ornybasaryna kire almaı qor boldym emes pe. Hatshy qyzy telefonmen jóndep sóılespeıdi de. Olardyń ruhsatynsyz ishke kirgizbeıdi. Esik kózinde mólıýmen-aq janym ezildi.

Bektemir aǵa qansha renjise de, qansha keıise de mıl osylaı qabaq shytqanyn sezdirmeıtin. İshten tynǵanyn bildirmeıtin. Balta oıy aýyrlap, jany kúızelip otyrǵan jerlesiniń kóńilin aýlaýǵa tyrysty.

— Onda, Báke, erteń men sizge ileseıin.

Aldymen respýblıkalyq prokýratýraǵa keldi. Ylǵı eńsesi túsken, kózin árkimge bir satqan suranshaq qarasty jandardan aıaq alyp júrgisiz eken. Árkimge bir jaltaqtap, qaıǵysyn, qasiretin arqalap kelgen baıǵustardy mundaǵylardyń elegisi joq. Aıaq astynda jorǵalaǵan jándikke de keıde eleńdep qaraıdy ǵoı. Al bular... jaltańdaǵan shirkinderdi kózine de ilmeıdi. Sól jibise, sál bas ızese, sál qulaq túrse, kim bilsin myna kózde muń, júzde qasiret tunǵan bısharalar silkinip shyǵa keler me edi, eńseleri kóterilip, qabaqtary ashylyp, jadyrap qalar ma edi.

Sózińdi shala estıdi, salǵyrt tyńdaıdy. Kóndi tússe erin jybyrlatady. Áıtpese ol da joq. Toqtamaı óte shyǵady.

"Biz — qul emespiz, qul — biz emespiz!" Qoblandy dosynyń osy tirkesi mı shuqylady. Orysshasy mozgasyn shaqqylady. "My — ne raby. Raby — ne my!" Áıtpese "raby — ne my". Iaǵnı qulda til joq. "Sonda kim qul? Kim tilsiz? Kim qunsyz? Nege? Nelikten? Biz qul emespiz ǵoı. Qul bolmasaq nege tyńdamaıdy? Nege zeıin qoımaıdy? Nege sanatqa qospaıdy? Aý, osynda kelgenderdiń bári isti bop kelmeıdi emes me? Sonda kinásiz adamdy kinálige balap, sózsiz qulǵa, tilsiz malǵa aınaldyrǵan kimge qolaıly? Nege sonshama sólpektetedi? Mine, kelgenimizge úsh saǵattan asty. Úsh aýyz sóz ala alǵan joqpyz. Tipti mynaý esik kózindegi mılısıa da jónin aıtpaıtyny qalaı? "Biz — qul emespiz! Qul — biz emespiz". Álippeden nege alyp tastady eken? Nege aıqaılaýdan qorqamyz? Nege attandamaımyz? Oı-boıymyzdy shyrmap alǵan úreıdiń tegi men tórkini áli sol otyzynshy jyldarda jatyr ma? Ol úreı qashan taýsylady? Qashan seıilip bitedi? Álde shyrmaǵan ústine shyrmap, torlaǵan ústine torlap, múlde ezgilep, et óltirip, kóndiktirip, meńireýletip tastar ma? Meńireý keýde, biteý kóńilder kimge kerek? Olardyń ornyna robottardy kóbeıtken durys bolar. Álde biz qul emes, kijinýi de joq, kúıinýi de joq essiz, sózsiz robotqa nege aınalmaımyz. Múmkin aınalyp ketken de shyǵarmyz. Biraq áldeqashan aınalyp, ózgerip ketkenimizdi ózimiz sezbeıtin shyǵarmyz. Áıtpese "Biz — qul emespiz, qul — biz emespiz!" degen jan yshqynysyndaı tirkesti álippeden alǵyzdyryp tastatpas edik. Jabyla bas shulǵyp, jabyla qol kóterip, jabyla qol shapalaqtap únsiz ıek qaǵyp otyra bermes edik. Biz — qulmyz ba, kimbiz? Joq! Biz — qul emespiz! Endeshe myna chınovnıkter nege kózine ilgisi kelmeıdi. Nege tyńdaǵysy kelmeıdi? Nege ADAM dep qaramaıdy?"

Osyndaı oımen saqyrlap ashý qaınatqan Balta tusynan ótip bara jatqan mosqal adamnyń aldyn keskestedi.

— Joldas! Bul ne bop barady? Adamǵa adamsha qaraýdy nege umytasyzdar. Munda kelgender jaıylyp júrgen mal emes, janyn jegen, uıqysyn buzǵan, qasiret-qaıǵysyn arqalap jetken sovet azamattary ǵoı. Nege dáneker bolmaısyzdar? Nege kóńil bólmeısizder?

Álgi adam Baltaǵa tómennen shanshylyp qarady. Sodan keıin mılısıaǵa buryldy. Ashýly beti jybyrlap, kirpik qaqpaı qadalyp turdy da:

— Mynalardy kim ishke engizip jibergen? — dedi.

— Joldas polkovnık... Á-á, kúndegisi osy ǵoı. Dala sýyq. Aıaz. Esik aldyndaǵy aıadaı qýysqa sımaıdy.

— Toqtat! Túgel shyǵar! — dedi de, Baltany baǵandy aınalǵandaı aınaldy da, dáliz boılap júrip ketti.

Mılısıoner sógis estigen soń birden qaharǵa mindi. Álgindegi bastyǵy aldyndaǵy mińgirlegenin ózine keshirilmes kúná sanaǵan sholaq qamshy shirkin eki ezýden kóbik burqyratty.

— Qane, bosatyńdar! Shyǵyńdar! Aqsaqal, men short-mortty bilmeımin! Maǵan aıtty, bitti! Sender úshin jumystan qýylar jaǵdaıym joq. Bolyńdar! Bosatyńdar!

Jasqanshaq kózder japaqtaýdan basqa ne tyndyrsyn. Tómen eńseler búrieken kúıden qandaı qaýqar tapsyn. Tapqanda ne isteı qoısyn. Ózin kórmegen tibaqaı dókeı shyryldaǵan sózin tyńdar ma. Bári búrseńdep eki esiktiń arasyna uılyqty. Ondaıda bar ashýyn, bar yzasyn, bar kegin bir-birinen alatyn ádeti bar emes pe, turǵandar Baltaǵa dúrse qoıa berdi.

— Áı, qaraǵym-aı, qarap turmaı, neń bar edi?

— Joq-aý, muń muńdap, joq joqtaǵyshyn qaıtersiń, "ada-am-byz!" dep tilin shaınap nesi bar edi, eı! Áne, aıdady da shyqty.

Osyndaı aqıkóz pálelerdiń kesiri jurtqa tıedi de júredi.

— Ádiletshil bolam dep tyrashtanǵanda ne óndirem deıdi eken.

— Aqymaq deıin desem, kóp-kórim túri bar. Aqyldy deıin desem, aqymaqtyń isin jasady.

— Qap! Quıańym áreń bosatyp edi, endi taǵy eki búktetilip qalatyn boldym-aý! Mynaý sýyq albar jan qoısyn ba.

— Ózimizdi ózimiz arandatamyz da júremiz. Endi bizdi tipti tyńdamaı qoıady, aıtpady deme.

— "Bir qaryn maıdy bir qumalaq shiritedi" degen osy.

— Shyraq, kózge túrtki bolmaı jónińdi tapsań qaıtedi? — dep jýan judyryq biri Baltaǵa tónip keldi. Súzetin buqadaı ıegin omyraýyn teserdeı keýdesine tirep, kózderin qabaq astynan shatynata qadap alypty. Dál qazir jyljyp ketpese, mynaý qalyń qabaq adamnyń tóbelesýden taıynbasyn sezgen Balta músirkeı bas shaıqady.

— Áı, qorǵalaǵan shirkinder! Biz — qulmyz ba, kimbiz? Qorǵalańdar! Jorǵalańdar! Odan saıyn adamdyq beınelerińnen aıyrsyn. Qolyn súıip, etigin jalańdar! Eki búktetilip, etpetteı jyǵylyńdar! Odan saıyn malǵa balap, qulǵa sanasyn!

— Áı, shyraq, tilindi tarta sóıle! Sen kimdi balaǵattap tursyń. Sovet ókimetin! Sovet prokýratýrasyn! Jigitter, kýá bolyńdar! Mynaý álde jaý, álde arandatýshy, — dep álgi jýan judyryq tipti ekilendi. — Osylardyń kesirinen bárimizdi birdeı kóretini. Aıtyp turǵanyn qarańdarshy, eı! Sonda shaýyp al demek pe bul tyltıǵan neme. Buzyp kir deı me jabyq qaqpaǵa. Bizge salmaq qaı ylańy mynaý?

Balta álgige jıirkene qarady da, qolyn yzalana bir siltep, burylyp júrip ketti.

Erteńinde ekeýi Ortalyq Komıtetke bet aldy.

Bul jerde de ótinish aıtýshy, aryz berýshiler biraz eken. Biraq ne hatshyǵa, ne ákimshilik organdary bólimine kirýge esh múmkindik bolmady. Qaıta-qaıta ruhsat surap, telefon trýbkasyna maza bermegen soń eki hatshy kelinshekten kádimgideı sóz estip qalǵan Baltanyń mysy qurydy.

— Báke, myna tirligimizden túk shyqpaıtynyna kózim jetti. Osylardyń da aıtqanyn bir oryndaıyq. Aryzymyzdy qaldyryp keteıik. Búgin qaramasa, erteń qarar. Áıteýir bir qarar. Ádilet orny ǵoı. Aq-qarasyn tekserer, — dep yldılap qaldy.

Bektemir de kóńilsiz edi, bir apta ýaqyty qumǵa sińgen sýdaı bosqa ketkenine ýaıymdaı ma, álde qaıda barsa, "Qorqyttyń kóri" degendeı ylǵı keýdeden ıtergen tońtorystyq zapy qyldy ma, Baltanyń ýájine qarsylasqan joq. Tek qana qylǵyna jutynyp teris aınala berip, kúńkildedi.

— Aýyzba aýyz sóıleskende bolatyn edi... "Joqqa júırik jeter me"... Álgi Maqannyń búkil qylmysyn jaıyp salam ba dep edim...

Ókinishin tipti anaý ádetten tys búkireıip ketken jaýyryny da jasyra almady. Balta aıap ketti.

— Ony da jazyp qaldyramyz, Báke. Aýyzsha aıtyldy ne, qaǵazǵa jazyldy ne, báribir. Bir danasyn Moskvaǵa jóneltemiz. Sheshingen sýdan taıynbas, biz de bir jaǵyna shyqpaı toqtamaımyz.

Keshine Balta Bektemirdi poezǵa shyǵaryp saldy.

— Al, Balta, apańa ne deımin!

Bektemir ashyq júzdi týralady. Balta júzin taıdyryp áketti. Árıne, myna kisige senedi. Sheshesin de anandaı iske qımaıdy. Biraq ózimshil kóńildiń siresken ókpesi ońaılyqpen tarqar ma? Ásirese ákesiniń arýaǵy aldynda ózin de, anasyn da kináli sanaıtyn bir túısigi bar. Ol qaıtse ketedi. Qashan arylady. Ony ózi de bilmeıdi. Biraq Bektemir aǵaǵa jaýap berýi qajet. Ózin ózi kemirgen anany sabasyna túsirýi qajet. Óziniń de óksigi tyıylýy qajet. Balta kúrsindi. Kirpigin kótermesten daýsyn jaı shyǵardy.

— Ne deıin, Bektemir aǵa. Sálem aıtyńyz. Meni ýaıymdaı bermesin. Deni-basym saý ekenin kórdińiz. Qal-jaǵdaıymnyń qandaı ekenin de baıqadyńyz. Balańyz sizdi qadir tutady deńiz, Bektemir aǵa.

— Osy ma bar aıtaryń?

— Osy. Qazbalaı berip qaıtemiz.

Tasyr-tusyr basyp kep áldekim Baltanyń kózderin basa qoıdy. Jińishke jumsaq qyz saýsaqtary eken. Álgindegi baıaýlap qalǵan júrek soǵysy údep ala jóneldi.

— Sáýle!! Sáýletaı, senbisiń?

Sáýleniń syńǵyr kúlkisi vokzal ishin alyp ketti.

— Naǵashylarym urlanyp ketip bara jatqan soń, artynan qýyp kelip qyryq serkeshimdi daýlaıyn dep edim. — Sáýle belin qyldyryqtaı etip býǵan ton kıip alǵan eken, kádimgi kórse kóz alǵysyz boıjetkenge aınalypty. Qyz ajaryna Balta da, Bektemir de qyzyǵa qarap qalypty.

— Sáýletaı-aý, bizden qashan kóńiliń qalyp edi, — dep Bektemir jıenin baýyryna tartyp, mańdaıynan súıdi. — Mana kirip shyqqanymda úıde joq ekensiń. Ókpelep qaldyń ba, aınalaıyn.

— Sabaqta bolǵam. Mamamnan poezǵa minetinińizdi estip, asyǵyp jetken boıym. Jer taıǵaq, troleıbýstar áreń júredi.

— Sáýle, qyryq serkeshtiń jıyrmasy meniń moınymda ǵoı, á. Álde bárin myna Bektemir aǵaǵa júktep qoıyp peń, — dep Balta Sáýleni qasyna otyrǵyzdy.

— Bektemir aǵa bes-alty jylda bir keledi. Qyryq serkeshti naǵashymnan túgendegenshe ne zaman. Ońda jaqsy boldy. Barlyq salmaqty, Balta naǵashy, sizge salam-aý deımin.

Bektemir kúldi.

— Sáýletaı, taýyp kettiń. Moıny jýan. Kóteredi bul.

Sol eki ortada poezdy birinshi jolǵa qoıyp, jolaýshylardy otyrǵyzý bastaldy. Sáýleniń aqjarqyndyǵy, kóńildi jymıysy Balta keýdesindegi tondy jibitti me, búkil kúdigi sý sepkendeı ydyrady. Bektemir aǵanyń júgin polkanyń astyna salyp berip, qasyna qatarlasa otyrdy da, Balta aýzyn qulaǵyna tosa sybyrlady.

— Bektemir aǵa, meniki ári balalyq, ári shalalyq bopty. Apamnan men úshin kóp-kóp keshirim surańyz. Apamnan ardaqty eshkimim joq... Balasynyń bir erke tentektigi dep uqsyn da, bárin umytsyn. Osymdy jetkizińiz.

Bektemir Baltanyń basynan ustaı alyp, keýdesine qushyrlana basty da, buıra shashyna emirene ernin tıgizdi. Eshteńeni túsinbegen Sáýle eki erkektiń balasha aımalasqanyn kórgende saqyldap kúlip jiberdi.

— Óláı, naǵashylarym qandaı tatý! Birin-biri qımaıtyn tárizdi. Bizde qazir qyzdar da búıtpeıdi.

Qyzaryp ketken Balta atyp turdy.

— Aǵa, biz túseıik. Myna jıenniń qaljyńy bitpes. Aıǵansha táteme, Alpamysqa sálem aıtyńyz. Anaý qaǵazdardy ózim qadaǵalaımyn.

— Jaqsy... Saý bolyńdar. Oı, poezd qozǵaldy. Sáýletaı, baıqa! Baıqap túsińder!..

— Saý bolyńyz, naǵashy.

Qol bulǵap turǵan ekeýi vokzal aınalyp, alańǵa shyqty. Aıaldamada halyq biraz eken. Taıǵanaqtaǵan troleıbýs tebegen attaı bóksesin qıralańdatyp, ońǵa-solǵa kezek lyqsyp, qarǵa adym jerge jete almaı jatyr.

— Jaıaý keteıik naǵashy.

— Jaıaý ketýge bolar edi, Sáýletaı. Mashınany qaıtemiz?

— Ne mashına?.. — Sáýle endi ǵana túsinip, qýana kúlip ala jóneldi. — O-o, Balta naǵashy, sizde mashına bar ma? Júrińiz, júrshi tez. Mashınańyzǵa bir mingenim bir serkesh alǵanym bolsyn!

— Serkeshtiń básin tym arzandatyp jibergen joqsyń ba, jıen?

— Joq! Balta aǵa, meniń mashınaǵa minýdi, emin-erkin saırańdaýdy qansha armandaǵanymdy bilseńiz... Oı, ony aıtyp taýysa almaımyn. — Sáýle Baltanyń qolynan tartqylady. — Kórsetińizshi! Ras qoı? Mashınańyz shynymen bar ǵoı?

Balta Sáýleniń yntyqqanyna máz. Ne nársege de bar kóńilimen qulaı beriletin osy qyzdyń búkil minez-qylyǵy sondaı unaıdy, tabıǵılyqtyń ózimen betpe-bet kezdeskendeı yqylasy aýyp barady. Bul da kúlip, Sáýleniń jyp-jyly saýsaqtaryn alaqanymen jaılap qysyp qoıdy.

— Bylaı qaraı, Sáýletaı. Jeńil mashınalar sol jaqta. Baıqa, menen myqtap ustap al. Mynaý naǵyz katok qoı! Jyǵylyp qalma.

— Naǵashy, qaıta siz maǵan súıenińiz. Tabanyńyzdyń búri joq sıaqty.

— Qaıdan bilip qoıa qoıdyń, jıen.

— Jan-jaǵyńyzǵa tym kóp jaltaqtaıdy ekensiz.

"Jıgýlıdi" kórgende esi shyqqan Sáýle, otyrǵansha asyqty. Otyryp alyp ta ana jerin, myna jerin alaqanymen sıpalap, asyp-tasyp bolar emes.

— Áı, kórmeıdi-aý! Meniń mashınada shirenip otyrǵanymdy kórse ǵoı!..

— Kimdi aıtasyń, Sáýle?

— Anaý bizdiń domnyń balalaryn. Kóbisi papalarynyń mashınalarymen, birazy óz "Jıgýlılarymen" adamdy mensinbeı zyr etkizip júrgeni... Mine, endi men de "Jıgýlımen" zyryldatyp jetip baram. Oh, Balta aǵa, á-á, naǵashy, vy prosto nastoıashıı klad! Mashınańyz bar! Al, men ylǵı oılaımyn... I mechtaıý, ı mechtaıý. Bilesiz be meniń "alys parýsam" — "Jıgýlı" ǵoı! I, vot, chýdesnoe ıspolnenıe jelanıa! — Sáýle klaksonga qol sozdy. — Sıgnal bereıin be?.. Bolmaıdy, á! Rúldi bylaı ustap, óziń júrgizip otyrsań ǵoı!

— Júrgizesiń, Sáýletaı!

— Men be?

— Sen, Sáýletaı! Ózim úıretem.

Sáýleniń kózinde ot ushqyndady. Qýanǵan kózdiń, úlken kózdiń nury quddy mashınanyń faryndaı. Kishirek shalqaq... álde tákappar bastyń jýan qara burymy jelkesinde shoqtanyp túıilipti. Shoqpardaı. Tonynyń kúláparasy sypyrylyp tastalǵan.

— Ońaı ma? Júrgize alam ba? Ras pa, Balta?

Bul joly "aǵasyn" da, "naǵashysyn" da qospady.

— Júrgizesiń. Esh qıyndyǵy joq.

— So kezde men olarǵa... — Kishkene judyryq túıilip baryp kóterildi de sylq tústi. — Da, ný ıh! Mne bez nıh lýchshe! Kórmeı-aq qoısyn.

Mashına syrǵyp keıin sheginip bardy da burylyp kóshege shyqty. Sáýleniń júzinde nur oınady. Oń jaǵyndaǵy terezeniń qyraýyn súrtkilep, odan aldyna eńkeıe qadalyp, kósheniń eki jaǵyndaǵy jaǵalaryn kótere búrseńdep ketip bara jatqandarǵa bir shekeden qaraıdy.

— Á, qalaı eken! Solaı jaıaý búrseńdeńder! — Shattana aıqaılap jiberdi.

— Sáýletaı-aý, ol baıǵustardyń kinási qansha?

— Buryn men de solaı búrseńdeıtinmin... — Syqylyqtap kúlgeni kúı ıirimindeı... — Iá olarǵa da obal. Átteń, jurttyń báriniń qoly jete bermeıdi. Bárinde mashına bolsa ǵoı shirkin. Eshkim eshkimdi kúndemes edi.

— Nege kúndeıdi?

— Jo-joq, naǵashy. Men emes kúndeıtin. Men tek qyzyǵam. Mashına mingim keledi. Keń, jaryq, bıik páterde turǵym keledi. Mamamnyń ketkenin tileımin... Biraqeshkimdi kúndegim joq. — Sál kúrsindi. Kúrsingende qabaǵy kirbiń tartty. — Keıde "Adamdar nege ártúrli? Nege birinen biri bólektenedi? Sosıalısa qoǵamda da baı men kedeı bolǵany ma? Bizdiń úıde eki-aq adam bes bólmeli páterde turady. Biz úsheýmizde eń bolmasa eski úıdiń bosaǵan bir bólmesi de joq. Sol nelikten?" dep oıǵa batam. Naǵashy, osy ádiletsizdiktiń joıylar kúni bar ma? Leonıd Ilıch bile me? Álde ol kisige mańaıyndaǵylar sezdirmeı me eken? Óńi jyly, ıi jumsaq. Bilse, joıar edi teńsizdikti. Sonda shirkin álgi eki kisiniń eń bolmasa bes bólmesiniń ekeýin bizge alyp berse... men tipti kún saıyn solardyń da úsh bólmesin jýyp, tazalap berip turar edim...

— Joq, Sáýle! Jýmaısyń! Sen nege olardyń bólmelerin jýýǵa tıissiń! Kerek bolsa jýsyn ózderi. Bylǵama qolyńdy. Olar ábden jaman úırengen. Bes bólmede eki-aq bas! Uıattary joq! Ardan bezgen olar!

— Oı, Balta aǵa! Siz ashýlysyz ǵoı.

— Olardy bizdiń... bárimizdiń jýastyǵymyz, kónbistigimiz jaman úıretken. Ábden basyntyp, tóbemizge shyǵaryp alǵanbyz. — Mashına solq ete qaldy. Tútigip otyrǵan Balta sál keshigip tormoz basqan edi, syrǵanaǵan "Jıgýlı" ekpindep kelip aldynda toqtap turǵan " Volgany" súze toqtady.

— Oı, Balta-a! Oı, soqtyq!

— Eh, taǵy biraz bógeletin boldyq!

Aldyndaǵy "Volgadan" aıqaılap-attandan shyqqan adam kabınaǵa tónip keldi de, kilt úni óshti.

Balta basyn shaıqady.

— E-e, Magomed, vyhodıt, sen kinálisiń. "Kakov pop, takov ı prıhod". Meni úıretken ózińsiń.

Magomed qolyn sermedi. Tómen eńkeıdi.

— Hal qalaı?

— Bári oıdaǵydaı... Qalaı, qatty soǵyppyn ba?

— Joq! Seniń vamperiń sál maıysypty. Ony Kolá túske deıin jóndep beredi. — Magomed jaqyndap kelip, ishke úńile qarady. Jalǵyz emes ekensiń ǵoı. Ózim de solaı oılap em. Álbette mundaıǵa árqashanda bıkeshter qaýymy kináli. Esenbisiz, qaryndas. Árıne qasynda siz sıaqty magnıt otyrǵanda Baltanyń kózi jolǵa... aldyna túse bermeıdi. Sondyqtan ábden keshirýge bolady.

— Al, qaıda baramyz, Sáýletaı?

Sáýle álgindegi oqıǵadan áli de aryla almaı otyr edi, basyn shaıqady.

— Úıge qaıtaıyq...

— Nege? Biraz saırandamaımyz ba?

— Jol taıǵaq... Mynaý mashınanyń osyndaı osal jaǵy bolatynyn uqtym. — Sáýle jýasyp, bir ýys bop qalypty. Balta aıap ketti. Osy túri ózi izdegen, ózi ańsaǵan qıaldaǵy qaryndasyna uqsap sala berdi. "Qaryndas! Qandaı aıaýly sóz. "Tar qoltyqtan oq tıse, tartyp alar qaryndas". Jańaǵy sál beıqamdyqqa bola júdeı qalǵan, á. Álde meni aıaı ma? Aıaıtyn shyǵar. Shynymen aıasa ǵoı".

— Nege júdep otyrsyń, Sáýletaı?

— Abaılamasa mashına qaýipti eken-aý. Men sizdi... — Sáýle oń jaqtaǵy terezege burylyp, saýsaǵymen muzyn tyrnalady.

— Nege bógeldiń? Meni qaıtpek ediń? — Balta taqymdaǵandaı suraǵyn tópeledi.

— Sizdi aıaımyn... Sapyrylysyp jatqan mashına kóp.

"Aıaımyn!" Áı, aınalaıyn qaryndasym! Tileýlesim! Qamqorshym! Meni ǵoı Maısara osylaı bir aıap kórdi me eken? Áı, qaıdam? Al bul Sáýletaı qaryndas, aıaıdy. Maǵan bola jany kúızeledi. Júdegeni sodan eken-aý!"

Tormozdy oqys berdi. "Jıgýlıdiń arty bókseleı ilgeri lyqsydy. Bir jaqsysy mańaıda mashına joq, tynysh kóshe edi. Qyzyl jaryqty masaırap otyryp kesh baıqap qalǵan Baltanyń oqys tormoz bergeni sodan edi.

— Oı!

— Qoryqpa, Sáýletaı! Eshteńe bolǵan joq. Qyzyl jaryqqa ótip kete jazdaǵanym... Sen ári qarap otyrmaǵanda bulaı bolmaıtyn edi.

— Nege?

— Men saǵan qaraımyn dep, burylmas edim. Al, sen maǵan qyzyl svet janyp tur dep aıtar ediń.

Sáýle kúlimsiredi. Mashınanyń bultalaq-bultarystaryna úırene bastaǵan tárizdi.

— Qaıda bara jatyrmyz?

— Qalanyń shetine. Qazir men saǵan elkanyń kókesin kórsetem. Appaq tonǵa oranyp, marshaly bop tur ol bar shyrsha ataýlynyń.

Qala syrtynyń saf taza aýasy mas qylardaı. Qol sozymdaǵy taý appaq, etektegi dala appaq. Appaq qarǵa oranǵan kók jasyl shyrsha da appaq. Aınala appaq dúnıe.

— Áppaq álem! Aq álem! — Sáýle eki qolyn kókke kótere aıqaı saldy. — Áppaq, áppaq aq dúnıe, aq álem!

Sodan keıin qalyń qardy ombylap baryp-baryp kúmp etip qulady. Shalqasyna aýnap eki qulashyn jaıyp jiberdi. Jas baladaı máz.

— Áppaq álem, aq dúnıe!.. Alataý asqaq, baq dúnıe!

Baltaǵa Sáýle óleń oqyp jatqandaı sezildi.

Kenet ata-babadan jibergen beıpil boqtyq júrekterdi qaryp tústi.

Appaq dúnıeniń ortasynda appaq kóńildiń qýanyshyn lekildetken appaq qyzdyń úni óshti. Ornynan atyp turdy. Myna jaqtan Balta bop-boz bop qýaryp ketip, anadaı jerde ebil-debil qyrshańqy torysyn tebinip, áli de balaǵattaýyn údetken adamǵa qarsy júrdi.

— Aqsaqal, sonshama nege aıqaılaısyz?

— Oı, atańa nálet! Ket! Ketińder deımin!

— Aqsaqal, úlken basyńyzben osynshama dókir bolý uıat emes pe? Anaý balańyzdaı qyzdan uıalsańyzshy.

— Uıat, uıat! Ákeńniń qatqan qaq shekesi! Senderge degen uıat! Ket dedim ǵoı senderge! — Sholaq qamshysyn silteı bastady.

— Aqsaqal, bizde neńiz bar? Qarap júrgen adamdy da qaralaıtyn bolǵansyz ba?

— Áı, naısap! Tilińdi súıreńdetpe. Men bilem senderdiń qalaı qarap júrgenderińdi. Bul senderge aıdala emes. Bul ara — lespromhoz!

— Lespromhoz bolsa qaıtedi?

— Oı, atańa nálet! Sen óziń ne dep sháldirekteısiń, á! Qabyrǵańdy sógip, ótindi jaryp alaıyn ba osy! Lespromhoz — zapret zona. Bóten adam aıaq basýǵa bolmaıdy. Qara tyrnaǵyma deıin kúıip tursam, tálkek qylmaqsyń-aý. Qandaı naısap ediń. Oıaq-buıaqta tap sendeı, sen ıtteı naısap bolmas!

— Aqsaqal, jónge kóshińiz. Bunyńyz jaramaıdy.

— Áı, sen maǵan aqyl úıretesiń be. Ótkende ǵoı elkany qıyp áketkensiń. Álde men seni tanymaıdy dep peń, kázzap neme! Myna mashınań da, anaý shúıkebas shúldirlegiń de sol. Káne, tanyp kórshi, tilim-tilimińdi shyǵaraıyn! — dep qoryqshy adam bujyr betin qyzyl daqpen shubarlap at ústinen tónip kelip, qamshysyn silteı bergende, órimnen shap bergen Balta julqyp kep qaldy. Álde eńkeıgen ekpinimen sypyrylyp tústi me, álde taqym qyspaı beıqam otyrdy ma, qoryqshy atynan domalap tústi. Balta qamshymen arqadan eki tartty.

— Jazyqsyz adamdy beker jazǵyrma. Qazaq qyzyn árqashanda syılaǵan. Qyz balanyń kózinshe beıpil sóılemegen. Má! Mynaý dókirligiń úshin! Má, mynaý naısaptyǵyń úshin!

Qamshyny qulashtap laqtyryp jiberdi.

— Sáýle, júr. Nadandyq osyndaı ásem tabıǵat aıasynda da kezdesetinin kórdiń. Esińe tutyp al.

Sáýle qoryqshynyń qoltyǵynan kóterdi.

— Aǵataı, bizdi bireýmen shatastyrdyńyz. Biz búgin munda alǵash kelip edik. Keshirińizshi naǵashymdy.

Qoryqshy Sáýleniń betine japaq-japaq qarady.

— Sen qazaqshany qaıdan bilesiń?

— Qazaq bolsam, nege bilmeımin.

— Á-á, onda men... Qap! Senderdi solar ǵoı dep... Áı, "ashý — dushpan" degen ras-aý. Qyzym, sen túsinbeıdi ǵoı dep. Áneýkúngi ekeý shúldirlep júrgen soń... Apyraı, menen bir bilmestik ketken eken. Áı, jigitim, qolyń qatty tıdi-aý. Ózime de sol kerek. Kózim qaraýytyp, jaý kórgendeı ekilenip nem bar edi. Osy bir tyz etpe minezden-aq kóresimdi kórip kelem.

Qoryqshy qyzaraqtady. Ústiniń qaryn qaqqan boldy. Sáýleniń taýyp ákep bergen qamshysynyń sabyn tizege uryp qaq bóldi de, qaıtadan laqtyryp jiberdi.

— Atasyna nálet osy qamshynyń kesiri bári! Qolyma ustadym degenshe, aıbalta ne naıza ustaǵandaı dúrligip shyǵa kelem. Qyzym-aı, qara basyp... seniń qulaǵyń estimes jaman sózderdi aıtyp qalǵanym, á... Ras, ras... Qazaq bar kezde qyz balasyn sondaı syılaǵan. Qadirlegen... Áı, jigitim! Mashınańdy qyzdyr! Myna tóbeniń astynda úıim bar. Qonaq bop ketińder.

— Aǵasy, nıetińizge raqmet. Qarańǵy túsip barady. Jol taıǵaq. Túnge qalýǵa bolmaıdy.

Sáýle Baltanyń qasynda kópke deıin únsiz otyrdy.

— Nege jym-jyrt qaldyń, Sáýletaı?

— Eki keshtiń arasynda qanshama oqıǵaǵa dýshar boldym. Anaý mashınasyn soqqyzǵan adam ǵoı... qandaı keńpeıil! Qabaǵyn da shytqan joq. Al, jańaǵy kisi... Ári jylatty, ári jubatty. Báribir alǵashqy adamdaı keń emes.

Balta ishteı myrs etti. "Sáýletaı, sen Magomedtiń kim ekenin bilmeısiń. Bilmegeniń de durys. Meniń ornymda basqa bireý bolǵanda Magomedtiń basqasha ónerin kórer ediń. Al, qoryqshyny beker jazǵyrasyń. Beker, Sáýletaı. Árıne beıpilaýyzdanýǵa bolmaıdy. Biraq jany kúıgen adam táńirisin de qarǵaıdy. Qaladan mashınamen kelip shyrsha urlaıtyndar kóp. Ózine tapsyrylǵan sharýashylyqty qorǵaý onyń mindeti. Shyryldaǵany da, qamshy úıirgeni de jón. Joq! Ony Magomedpen múlde salystyrýǵa kelmeıdi. Jany taza!"

— Jany taza!

— Kimniń?

— Álgi qoryqshynyń, Appaq dúnıeniń ortasynda qara kóńil jan júrmese kerek.

— Balaǵattady ǵoı. Qamshy siltedi. — Sáýle suraýy bitpes áýesqoı baladaı qadala tústi.

— Jany aýyrady. Árkim bir aǵashtan qıyp ákete berse, qoryqtan ne qalady. Al, ashý bılegen adam, keıde sabyrdan aırylyp qalady. Árıne, balaǵattaýy jón emes.

— Siz nege urdyńyz? — Sáýleniń osy suraǵynyń bolaryn bilse de, qoımasa eken dep otyrǵan, jalt buryldy. Qyz kináli kúlimsiredi. Sol túri: "Ekeýmiz de oǵan oılamaǵan jerden kezdestik. Biraq men áli de del-sal kelem. Túsindirseńiz eken" deıtindeı.

— Nege urdym ba? Úlken kisige qol kótergenimdi árıne aǵattyq sanaımyn, Sáýletaı! Biraq zorlyqqa eki betimdi kezek tosatyn vsehrestıanskoe mıloserdıe meniń boıymnan tabyla qoımas. Shyn mánine úńiletin bolsaq, semserge qalqan tosý, qarýǵa qarsy qarý silteý qanǵa sińgen ádet. Múmkin men sol ádetti ustanǵan shyǵarmyn. Múmkin meni saǵan degen aıanysh, seniń ujdanyńdy qorǵaý qajet degen senim solaı áreket jasatqan bolar. Dál sol qımylyma ári qınalam, ári qýanam, — dedi Balta.

Sáýle jigitke endi basqasha kózben qadaldy.

— Oý, naǵashy, mynaýyńyz fılosofıa!.. Árıne, úlken kisige qol jumsaý aǵattyq ekeni ras. Biraq siz qımyldamasańyz, ol sizdi uryp tastaıtyn edi... Áı, búgin meniń kóp nársege kózim ashyldy... — Sáýle taǵy kúrsindi.

— Sáýletaı, seniń kúrsinýiń kóbeıip ketti-aý.

— Mamam ómirdiń ashysy da, tushshysy da bolady. Ashysyna moıyma, tushshysyna qunyqpa dep otyrady ylǵı. Áı, biraq... qashanǵy qarańǵy podvaldan shyqpaı tyǵylyp júrersiń.

Balta Sáýleniń ne oılap kele jatqanyn túsindi. Alǵash serýendep shyqqanda-aq ártúrli adamdardyń áralýan minezin kórip, názik janynyń qyl pernesin dirildetip alǵanyn sezdi. Sol qyl perne budan bylaı kúı sherte me, muń sherte me — Baltanyń da júregi shymyrlap qoıa berdi.

4

Telefon uzaq bezildedi.

Maısara uıqyly-oıaý Baltany julqylady.

— O ne?

— Telefondy alshy!..

Balta bas jaǵyndaǵy shamdy jaqty. Maısara ashyq-shashyq jatyr eken, jalańash tósi burynǵydaı yndyn qurtqan joq. Qaıta: "Uıalmaıdy, á!" deıtin qyjyrtý keýdesinde aýnap tústi.

Telefon bezildeýin qoıar emes. Balta trýbkany julyp aldy.

— Alo! Bul kim tún ortasynda mazalap turǵan?

— Shyraq! Balta! Sen onsha kisimsinbe, estip turmysyń? Shıryqpaı sóz tyńda.

Balta Baraqtyń daýsyn birden tanydy. Biraq tanydym degen joq, qıtyǵyp pysyldap jaýap qatpady.

— Balta! Sharýanyń reti qınaǵanda, kúndiz ıakı tún degen ýaqyt mólsheri bolmaıdy bizde. Estip turmysyń? Nege jaýap qatpaısyń?

— Á, ıá... Estimeı, munda kereń adam joq!

— Kereń bolmaǵanyń jaqsy. Durystap tyńdap al. Erteń, azanmen mashınańa min de, tup-týra maǵan kel.

— Jumysym she?

— Shyraq, men saǵan azanmen kel dep turmyn ǵoı. "Jumys — qasqyr emes, ormanǵa qashyp ketpeıdi" deıdi orys maqaly. Al, men saǵan ázirshe naz ǵana aıtyp otyrmyn. Meniń daýsymnan áldebir qatqyldyq sezdiń be?

— Jo-oq...

— Sezbegeniń, shyraq, saǵan jaqsy. Adamdy bekerge sabasynan shyǵara bergennen túk ónbeıdi. Bosqa kóńil qalady. Al qalǵan kóńil keshirmeıdi. Keshirmese, jaýlyqqa jol beredi.

— Sonda da tyǵyz sharýanyń qandaı sharýa ekenin bilýge bolmas pa, Báke?

Manadan "Bákeni" aıtpaı siresip otyrǵan, aýzynan shyǵyp ketisimen ekeýi de, sym jeliniń eki ushyndaǵy basyńqy men baǵynyńqy ekeýi de sylq tústi. Qulaq urǵylaǵan qatqyl daýys kilt jumsardy. Baraq eljiredi.

— Baltajan, qadirli bir azamattan aırylyp, qaıǵyryp otyrmyz. Sondaıda qasynda qas-qabaǵyńdy túsinetin adamnyń bolǵany kerek te.

— Jaraıdy, Báke. Baram ǵoı.

— Maısarajanǵa sálem de... — trýbkadaǵy ún óship ketti.

— Kim ol? — dep Maısara beri lyqsyp jalańash denesimen janasa tyǵyldy. Daýsynda erkelik pe, ózimsiný me, áıteýir, titirkenip turǵan jigit Janyna túrpideı tıer jasandylyq bar. Ashyq jatqandyqtan ba qatty tirelgen qos anary sup-sýyq eken, Balta alǵash ret qoltyǵyna kirgen kelinshekten jerigendeı kóńil tetkýin paıymdady.

— Japsańshy ústińe!..

— Neni jap deısiń?

— Jamylǵyńdy!.. Áıelge tyrdaı jalańash jatý neme kerek.

Maısara basyn julyp aldy. Qara kózderi keń ashylyp, appaq moıny ásem ıilip Baltanyń betine úńildi. Dál qazir óz qulaǵyna senbeı, álgi qatqyldyqty, qataldyqty jigit júzinen kórgisi kelgendeı kirpik qaqpaıdy.

— Bul ne? Salań-salań etkizip...

Maısara aýnap túsip, betin jastyqqa kómip, tyǵylyp, tunshyǵyp al kep jylasyn. Appaq ıyq, aq már-már ıyq búlk-búlk. Búrisip, bir-aq ýys bop, panasyz, ıesiz japan túzde jalǵyz qalǵan miskindeı jan aýyrta óksidi. Balta shalqalap biraz jatty. Moıymaımyn, jibimeımin dese de kóz qıyǵy áppaq ıyq, sulý qaz moıyndy qalt jibermeıdi. Shamdy óshirdi. Biraq bári-bir áppaq ıyqtyń búlk-búlk qımylyn sezip jatyr. Tunshyǵa jylaǵan kelinshektiń jan azabyn sezip jatyr. Aqyry shydamady. Aýnap baryp ıyǵynan ustady. Jelkesine tumsyǵyn kómdi. Tumsyǵyn kómdi de qolań shashtyń áıelge tán jupar ıisin qunyǵa ıiskedi...

* * *

Baraqtyń úıiniń janynda Kerjik-Kolá júr eken, qol bulǵap toqtatty. Dúrse qoıa berdi.

— Nege keshiktiń?

— Kolá, sen aldymen adamsha amandas. Ekinshiden, men saǵan ochet beretin qyzmetshiń emespin. Úshinshiden, sen nege dúrsildeısiń! — Mashınasynan túsip alaqanyn usynǵan Baltany anaý shap berdi de, qolyn qaıyryp, búk túsirdi.

— Birinshiden, budan bylaı aıtqan ýaqyttan keshigýshi bolma. Ekinshiden, sen ınjenerıshka ı alfons, meniń, myna kókeńniń ımenno qaraýyndasyń! Sondyqtan óziń aıtqan ochetty talap etem! Úshinshiden, sen bıkesh emessiń qatty sóılese talyp túsetin! — Kerjik-Kolá tizesimen keýdeden túıip jiberdi. — Tur! Meniń mashınamnan qalma! Áı, sen mynaý, traktoryńdy qashan jýǵyzyp ediń?

— Qol tımeı júr, — Balta mińgirledi.

— Áne, anaý kolonka! Qazir bes mınýt ýaqyt berem! Tez jý! Jaltyraıtyn bolsyn. Áıtpese sheften sen de, men de dúmpý kóremiz.

Sýyq sý alaqanyn qarydy. Muzdaı temir qolyna jabysty. Árqaısysy qyp-qyzyl sosıskadaı barbıǵan saýsaqtary sálden soń ıkemge kelmeı qaldy.

— Bol! Tezdet! Sen úshin sógis estir jaıym joq.

Kerjik-Kolá múlde mátibı bolyp alypty, Baltanyń sál kidirgenin qalt jibermeıdi.

— Áı, sen zavodta istep pe ediń?

— Áli de isteımin.

— Joq! Seniń jumys isteıtiniń ótirik. Sebebi me, sebebi seniń, ıjdıvenes bogatoı molodýhı, qara jumysqa túk ıkemiń joq eken.

"Ijdıvenes bogatoı molodýhı"... Baltanyń ashýy qozdy. Mynaý surǵylt "Jıgýlıdi" de, anaý Kerjikti de baltalap-baltalap ıt saryǵan namysty tazalaǵysy, shaıǵysy keldi. Kelinshektiń... baı kelinshektiń nansoǵary... atalǵysy kelmedi. Biraq... baı kelinshektiń nansoǵary ekeni de ras. Qara jumysqa ıkemsiz ekeni de ras. Mynaý mashınany qımaıtyny da ras. Baltalamaq túgil, mine, sýyq sý sorǵan qyp-qyzyl saýsaqtarymen Maısarany da dál osylaı aıalaı sıpamaıtyn shyǵar. Koláǵa da qabaq túıip, syzdanyp qaraı almaı, qıpaqtap júr.

— Kettik. Qalyp qoıma!

Kolá-Kerjik mashınanyń qulaǵynda oınaıdy eken. Anaý jerden bir shań boratyp, myna tustan bir sýmań etip júıtkitip bergende Baltanyń kózi atyzdaı bop ketti. Qaıdaǵy ilesý! Kolá aryldaǵan "Kamazdyń" aldynan kese kóldeneń qyzyl jaryqqa ótip ketkende, tormozyn áreń basyp úlgergen Balta jaǵasyn ustady. "Mynaý qaıtedi? Óle almaı júr me? Anaý "Kamaz" soqqanda ǵoı..." Sýyq ter mańdaıynan burq ete qaldy. Jaýyryn ortasy jybyrlap qoıa berdi.

Kósheniń qıylysynan ótip, qyzyl "Jıgýlıdi" izdep alaqtap kele jatyr edi, qatarynan qýyp jetken Kolányń daýsy estildi.

— Nege qalyp qoıdyń?

— Áı, Kolá, sen sıaqty klassnyı júrgizýshi emespin. Eger meni shefqa aparǵyń kelse, asyqpaı, jaılap júr.

Kolá saq-saq kúldi.

— Bunyń durys. Endi adasyp qalma.

Bes mınýtten keıin bular jekemenshik úıler ornalasqan kóshege burylyp ketip, eńseli úıdiń qasyna toqtady. Yǵy-jyǵy adam, qaptaǵan mashına.

Baraq Baltaǵa anandaıdan bas ızedi de ótip ketti. Kolá "eshqaıda ketýshi bolma" dep ol da taıyp turdy. Balta mashınalardyń nómerine kóz tikti. Mássaǵan!

Frýnzeniń, Tashkenttiń, Shymkenttiń, Jambyldyń nomerleri bar jıyrma shaqty "Volga" men "Jıgýlı" entikterin basyp tur eken. Almatylyq "júırikter" de otyz, qyryq shamaly. Birtindep kelip jatqandary da bar.

"Bir myqty azamat-aý qaıtys bolǵan. Halyq artısy, álde halyq jazýshysy ma eken? Álde eńbek eri, ne qoǵam qaıratkeri me eken? Biraq keshe gazetterde nekoolog berilmep edi ǵoı? Álde kórmeı qaldym ba? Álgi Bákeń de kórinbeı ketti. Týysqandaryna kirip shyǵyp kóńil aıtý qajet shyǵar? Biraq men olardy, olar meni tanymaıdy ǵoı... Qap, jańa Kolá-Kerjikten surap almaǵan ekem? Álde myna turǵandardyń birinen surasam, uıat bola ma? Qaıda kimge kelgenińdi bilmeseń, munda neń bar dese, qaıtem? Aý, ólgen adamǵa keletinder bárin bile bermeıdi ǵoı".

Balta shetteý turǵan ondatr bórikti adamǵa jaqyndap kelip bas ızep amandasqan nyshan tanytty. Anaý da túsin jylytyp, ısharat bildirdi.

— Keshirińiz, mynaý... qaıtys bolǵan kisini bilesiz be?

— Joq. Kórgen adamym emes.

— Kim bolyp isteıdi... istegen edi?

— Ovosh dúkeninde satýshynyń kómekshisi bolǵan desedi.

Baltanyń kózderi dóńgelenip úlkeıdi.

— Bar bolǵany satýshynyń kómekshisi ǵana ma?

— E, sen, shyraq, shıki ekensiń. — Álgi adam Baltanyń ıyǵynan ustap, oqshaýlap áketti. — Shıki ekensiń, inishek. Mynalardyń ortasyna qaıdan tap bolyp júrsiń?

— Bularyńyz kim?

— Úndeme! Dymyń ishinde bolsyn. Sen olardyń kim ekenin bildim deme. Qolyńnan kelgenshe olardyń sharýa-tirligine aralaspa. Aýlaq júr.

— Bular sonda...

— Iá, ıá! Tiliń ushyndaǵy... Oınaıdy, utady, utylady. Kartasy da bar, basqasy da... Qazir tabys kózi bular úshin molaıyp tur ǵoı.

— Neshede eken?

— Kim? Á-á, jıyrma Toǵyzda... Jas qoı áli... Bir toptyń dúri bolǵan desedi. Qazir barlyq jerde bılikke talas kúsheıip tur emes pe. Mınıstrlikke de, dırektorlyqqa da, bularda da. Sodan qaqas tıdi me, qańǵyp tıdi me, ańdyp tıdi me, túımedeı-aq qorǵasyn julyp túsipti...

— Bizdi nege shaqyrypty?

— Onyń máni bar. Búginde búkil tirlikti aqsha bıleıdi. Aqshaǵa ıilmeıtin bas, eńkeımeıtin keýde qalmady ǵoı. Jaı adam emes, qaltaly adam qaıtys bolǵanyn qarapaıym jurtqa kórsetý kerek dep uıǵarǵan kórinedi.

— Kimder?

— Ózderi. Bular ár qalada bar, ár regıonda áreket jasaıdy. Jáne bir-birimen myqty baılanysta. Osyndaǵy bizder ólgen jigittiń ózi túgil aty-jónin de bilmeımiz ǵoı. Biraq, bulardyń óz arasynda bedeli ǵalamat desedi. Moskvadan, Kavkazdan, Orta Azıadan qanshama adam keldi. Bári osy jigitke aqtyq qyzmet kórsetý úshin keldi. Áne, baılanystary...

Já, jaraıdy... Kóp oılap bas qatyrmaıyq. Qoldan kelgenshe osylardan neǵurlym qashyq júrgen abzal. Áıtpese "aıran ishken qutylyp, shelek jalaǵan tutylardyń" kebin kıgize salýǵa bular sheber-aq.

— Biz ne isteımiz?

— Biz be? Ózim de onsha bilmeımin. Anaý aıtqandaı deıtin buryn bizdiń qalada joq edi ǵoı bular. Estýimshe, máıitti jerleýge apararda mashına bitken tizilip, qaraly sherýdi bastaıtyn bolsa kerek. Neǵurlym mashına sany kóp bolsa, soǵurlym bedeli artatyn kórinedi... Áı, ondaı bedel máıitke endi qajet te emes qoı...

Balta mashınasyna kelip otyrdy. Sáýlemen kezdeskeli beri mazasyz kóńiline jyrtyq úıdiń jabyǵynan kún kózi túskendeı bolyp qalyp edi, myna Baraq, Magomedter shyrmaýyqtaı oratylyp, aıaq-qolyn erkin kósiltpeýge aınaldy. Óz betinshe qıa basa almaı, buıdasyn ustatyp qoıyp, dedektep jeledi de otyrady. Qashanǵy sóıte berer. Shirenip tartylyp, asaýsyp siresip bosap shyǵar kún bolar ma?

Kenet... "Áı, anaý Maısara ma? Maısara ǵoı?! Ol munda ne bitirip júr? Áı, Maısaraǵa qalaı qurmet kórsetedi mynalar! Tap bir Ulybrıtanıanyń korolevasyn qarsy alǵandaı. Áne, ylǵı yǵaı men syǵaılar úıirilip kelip qol qýsyryp jatyr. Shyqsam ba eken? Shyqqanda ne bitirem? Baı kelinshektiń nansoǵary dep mazaqtap kúletinder meni qaıtsin. Maısara, áne, úıge kirip ketti. Qoshametshileri de ilesip ketti. Bedel degen ne sonda? Aqsha ǵana ma? Baılyq qana ma? Abyroı she? Ataq she? Bas pen bilim she? Óner adamdarynyń boıynda kezdesetin talant pen daryn atty qudiretti qasıet she? Olardyń bárin tárik etetindeı baılyqqa sonshama qunyǵyp baramyz ba? Onyń sebebi nede? Mynaý dúken, anaý ýnıvermag, ýnıversamdardaǵy qańyrap jatqan bos sórelerdiń kesiri me? Sodan da bolar... Áı, tap sodan-aý. Dúkende joqtamaqty, ýnıvermagta joq defısıtty qaltaly saýdager, aqshaly bıznesmen qaıdan bolsa da tabady. Sodan soń olardyń salmaǵy artpaǵanda qaıtedi. Seniń ataqty aqynyńa, belgili ǵalymyńa, daryndy artısińe pysqyrsyn ba... Áne, gáp qaıda"...

Mashınanyń tóbesin áldekim toqpaqtap jiberdi. Balta atyp shyqty syrtqa. Magomed eken dúmpildetip turǵan.

— Esiń durys pa? Maıystyrdyń ǵoı!

— Á, shyryldaıdy ekensiń! Ózimdiki úshin ózgeniń óndirshegin julyp alam deısiń, á! — Magomed saqyldaı kúldi. — Onyń unaıdy maǵan, Balta, unaıdy.

Balta saqyldap kúlgen Magomedtiń kújireıgen keýdesine, jýan moınyna jaqtyrmaı qadaldy.

— Esinde bolsyn, Magomed. Kim kóringenge tóbemnen toqpaqtatatyn men senderge oıynshyq emespin. Tyńdamasańdar, onda Baraqtyń aldynda sóılesemiz.

— Áı, dos, sen oıyndy túsinbeı... Sonshama nege ashýlanasyń. Áne, mashınalar tizilip qaldy. Aıqaılasam estimeısiń. Sodan... uıyqtap qalǵan shyǵar dep... Tóbeńnen qashan toqpaqtadym? — dep Magomed jýasyp qaldy.

— Men eshkimniń dúmpýin jaratpaımyn, — dep Balta mashınasyn ot aldyryp, eı qatar bop tizilgen "volga", "jıgýlılerdiń" oń jaq legine qosyldy. Dál osy qos lek mashınalardy basqaryp júrgen uzyn boıly, qarakól jaǵaly palto, qarakól bórik kıgen kavkazdyq adam Baltanyń terezesine eńkeıdi.

— Buryn bundaı sherýde júrip pe eń?

— Joq.

— Onda aldyndaǵy mashına ne istese, sony qaıtala. Dıstansıa bes metr. Klaksonyń qalaı?

— İsteıdi...

— Ózgertpep pe edińder?.. Áı, sender jańa týǵan bala sıaqtysyńdar shetterińnen. Qazir Kavkazda mashına sırenasyn mýzykaly etip aýystyryp alý modaǵa aınalǵan. Al, sender!... — Qolyn yzalana siltep buryla berdi de, qaıta kidirdi. — Ókirte bas! Aıama daýsyn! Naǵyz sımfonıa... kakafonıa bolsyn!

Balta aldyńǵy jaqqa moıyn sozyp qansha qarasa da eki qatardaǵy uzyn sany qyryqtan asyp ketken temir "tulparlardyń" kerýen basyn kóre almady. Artyna burylyp edi... jańaǵy eki ortada jıyrma shaqtysy ıin tirese tizilip qalypty.

"Qalaı kóp? Mynanyń bári tek osy qaladan bolsa, ábden erkine jiberip alǵan ekenbiz-aý! Syrttan kelgender de biraz... Áý, sonda men de osylardyń qataryna qosylǵanym ba? Qosylǵanym ǵoı. Mynaý shashpaý kótergenim — birgemin, irgem qosyldy degendik emes pe".

Balta esikti ashyp bir aıaǵyn jerge túsirip ıyǵyn ósirip aldy-artyna qarady. Iin tiresken úı, ıini tiresken mashına, yǵy-jyǵy halyq. Sytylyp keter jol joq. Eriksiz ornyna otyrdy.

Kenet... artyndaǵy mashına sıgnal berdi. Sóıtse aldyndaǵylary qozǵalǵan eken. Balta da ilesti. Araqashyqtyq — bes metr. Bes metr. Mynaý ilbýmen zırat basyna qaı kezde jetedi. Nege jyldamdatpaıdy? Álde keń kóshege shyqqansha sol bolyp jatyr ma? Oý, myna prosesıa tar kósheni kernep, bir baǵytpen kele jatqany qalaı? Sonda qarsy bettegi qozǵalysty toqtatyp qoıǵany ma? Solaı ǵoı... Áne, joldyń shetine shyǵyp, uılyǵyp turǵan avtobýs, mashınalar...

Baltany myna júris eliktirip áketti. Sapta kele jatqan soldattarda bolatyn birtutastyq sezim munyń da keýdesin jaılap aldy. Murnynan yńyldap, yńyranǵan motor áýenine ún qosty.

Bunymen qatarlas ekinshi lekte "Volga" keledi eken. Qyraýytqan terezesinen áıeldiń sulbasy bilindi. Qońyr palto, aq jaǵa, aq qoqıma. Maısara kıiminen aýmaıdy. "Maısara emes pe?" Osy kúdik keýdesine bir oraldy da, bosatpaı ornap, ulǵaıyp aldy. "Áý, ol qabyr basyna nemenege barady? Eki týyp, bir qalǵany emes... Qaıdaǵy bir ovosh dúkeniniń ekinshi... besinshi satýshysy. Maısaranyń barýy múmkin emes. Áı... qazir kimdi kim túsinip bolǵandaı. Búginde ıek qaǵý, qabaq kerý sıaqty qudiretter kóp. Telefon arqyly bultartpaı keletin buıryq taǵy bar. Buryn telefon buıryqty tek astynda taǵy bar dókeıler berýshi edi. Endi, mine, qolynda toqpaǵy bar jasyryn toptyń ákimderi de beretin bopty. Qıqańdaı almaı, qınala eresiń, qıralańdap tompańdaısyń... Árıne, ol Maısara?"

Baltanyń kóz qıyǵy "Volganyń" terezesin ańdýmen boldy. Ozyp ketýge, ne keıin qalýǵa bolmaıdy. Al qatardaǵy áınektiń muzy túr-túsin ajyratqyzbaıdy.

Sherý keń kóshege shyqty. Sol-aq eken ártúrli daýyspen mashınalar bozdasyn. Mashınalar jıyrma toǵyzda qazaǵa ushyraǵan satýshyny bezildeı joqtasyn. Mashınalar satýshy qazasyn búkil qalaǵa azynaı habarlasyn. Kúrkirep jetkizsin!

Baltanyń qoly klaksonǵa jabysyp qalǵandaı, aıyrylmaıdy. Qulaǵy bitelip qalǵandaı. Qataryndaǵy "Volgany" da, "Volgadaǵy" áıeldi de umytty. Mynaý alpys-jetpis qaraly jeńil mashınalardyń bir demmen, bir leppen ańyraǵany barlyq hor, bar jylaý, bar daýys qoıýdan da asyp túsedi eken, klaksondy odan saıyn ekilene basady.

"Qalaı oılap tapqan, á! Naǵyz kakafonıa! Rekvıem ǵoı mynaý! Búkil qalany aıaǵynan tik turǵyzǵan joq pa! Jurt bitken anaý jas jigitterdiń ıyǵyndaǵy tabytta jatqan satýshynyń kim bolǵanyn, qaıda istegenin, neshe jasta qaıtys bolǵanyn eriksiz surap biledi ǵoı... Qalaı ádemi oılap tapqan! Adam ǵumyry taýsylyp, anaý zırat basyndaǵy máńgi jaıyna aqtyq jolyn shalqalap qana júrip barady ǵoı. Kórsin el, bilsin jurt. Aza joly — aqtyq joly. Budan keıin mynaý kósheni, anaý kúndi kórmeıdi ol. Kórmeıdi.

Máńgi kórmeıdi! Shalqalap ıyqtan ıyqqa aýysyp tabyt ishinde jatqan adam aqtyq jolynda búkil álemmen qoshtasyp keledi. Jaryq dúnıemen baquldasyp keledi. Endeshe dál osyndaı qurmet búkil máıitke, búkil qurbanǵa, búkil ólgen adamǵa alalanbaı jasalýy kerek. Mynaý kakafonıa, mynaý rekvıem sony talap etedi. Sony!..."

Saýsaqtary klaksonǵa jabysyp qaldy. Zırat basynda Maqsutbektiń, ózimen aýrýhanada birge jatqan adamnyń áıelin kórdi. Baryp amandasty. Maqsutbekti bular da jerlep júr eken. Nebári onshaqty-aq adam. "Qandaı aıanyshty!" Qaıran Maqsutbek aǵa! Sen de ketken ekensiń ómirden. Biraq seni shyǵaryp salýshylar az. Óte az". Balta solqyldap jylady.

Zırat basynda sonsoń Maısarany kórdi. Maısara buny kórgen joq.

Jarqyn Baltamen únsiz sálemdesti de, lám demesten ekinshi qabattaǵy kabınetine ótip ketti. Sýhorýkov qol usynyp amandasty da, basyn shaıqady.

— Balta Muqatovıch, shef sizge renjýli. Jańa jyldan beri on shaqty kúnde úsh ret jumysqa shyqpadyńyz. Eń bolmasa telefon shalyp, kele almaıtynyńyzdy aıtpaısyz ba?

— Keshirińiz... Esime kelmepti. — Balta syltaý taba almaı kúmiljidi. — Keshe jolda probka bolyp...

Sýhorýkov qolyn sermedi.

— Mafıa joq deıdi. Kórsetti keshe ózderin. Bir adamdy jerleımin dep bir adamdy qaǵyp ketken... Mılısıa qaıda qaraıdy?

— Bir adamdy qaǵyp ketken deımisiz? — Balta Sýhorýkovke jaqyndaı tústi. Entige dem alyp, bozaryp ketti.

— Aýrýhanaǵa túsipti. Domalap jyǵylyp jatqan adamǵa toqtap qaramapty da deıdi. Qandaı meıirimsiz jandar edi. Bozdatyp, bezildetip eldiń záre qutyn almady ma. Tas júrek qoı olar. Jolynda anasy tursa da basyp ezip óte berýden, Áı, taıynbas. Ne bop

baramyz! Sheteldegi búkil buzaqy tirlik — mafıa, uıymdasqan qylmyskerler toby, alyp-satarlyq, para alýshylyq bizge de aýysyp bitti. Kim tyıym salady? Kim?

Sýhorýkov kilt toqtady.

— Siz, Balta Muqatovıch, búgin eksperımenttiń jańa sıklyn bastańyz. Endi fosforıttyń negizinde júrgizesiz tájirıbeni. Keshe fosforıt kelgen. Laboranttaryńyz ýatyp, maıdalap, okatysh jasap júrgen. Ózińiz tekserersiz, — dep Sýhorýkov ta ketip qaldy.

"Natashany" qaıtadan daıyndap, Fýterovkasyn jamap-jasqap jatqan Sergeı men Qadirbek Baltaǵa jymyńdasa amandasty.

— Qalaı, Balta Muqatovıch, sizge pylesos, shańsorǵysh qajet emes shyǵar. Biraz silkiledi-aý, á! — Sergeıdiń qýaqylyǵy qalmaıdy.

— Keıin, Sereja, keıin!.. Qadirbek okatyshtar qaıda? Qalaı daıyndadyńdar?

— Ózińizdiń aıtýyńyz boıynsha, aǵaı. Bir de bir buljytqan joqpyz.

— Balta Muqatovıch, sonda búgin ázil-qaljyńǵa Ot vorot povorot pa? Men, keshirińiz, shef, myna Qadir ıbn Bekke de tis jarmaýym kerek pe? Shef, onda ishime sımaı jarylyp ketsem, oǵan kimdi kinálaımyz?

Balta úndegen joq. Jaıshylyqtaǵydaı kúlgen de joq. Anandaı jerde ózine qadalǵan Margarıta-Rıtanyń kózindegi shydamsyz suraqty kórip edi, biraq ańǵarmaǵan kisideı kózin tómen salyp, sylbyr basyp, kıim aýystyrar jerge kirip ketti.

— Margarıta-Rıta, selávı, ómir degen osy. Anaý anany, mynaý mynany túrtkileıdi. Júıke solaı juqarady. Nemese anaý anany unatady. Mynaý mynany jaqtyrmaıdy. Tirlik zańy osylaı. Júrek solaı aýyrady. Solaı syzdaıdy. Sodan baryp túptiń túbinde ınfarkt alady. Muńaıma, Rıtýlá. Sen bizge qara, bizge! Kadır ıbn Bek naǵyz jigit. Túr qandaı! Daýys qandaı! Tulǵa qandaı! Al, gıtaramen án salǵanda!.. Vladımır Vysodkıı ózi kelgendeı sezesiń. Al, shef... Búgin sol aıaǵymen turǵan bolýy kerek. Áıtpese, ol Margony, koroleva Margony sózsiz kóretin edi. Oǵan bola ókinbe, — dep Sereja shubyrta jóneldi.

Margarıta bóksesin bultyldata tyq-tyq basyp taıyp turdy.

— Qalaı oılaısyń, Qadirbek Balta Muqatovıch menińshe, ózgerip bara jatqan joq pa?

Qadirbek ıyǵyn qıqań etkizdi.

Búgingi tájirıbe jumystary esh bógetsiz oıdaǵydaı ótti. Balta jumysqa baryn saldy. Bet-aýzynda kúıe bolmaǵan jer qalmady. Sorǵalaǵan ter álgi kúıeni aıǵyzdaı tilgiledi.

— Shef, osy kúıińizde Maısara Tileýǵarınovnaǵa kórinseńiz, júregin ushyrar edińiz, — dep Sereja aıtyp qaldy da, tańerteńgi eskertý esine túsip, tilin tisteı qoıdy.

Balta kúnuzyn oı qursaýynda júrgen-di.

"Men de kináli bolǵanym ǵoı. Anaý prosesıa ıreleńdegen alyp jylan ǵoı... Iá, jylan ol. Sonyń bir býyny menmin! Endeshe, anaý jazyqsyz japa shekken, mashına qaǵyp ketken adam úshin jaýap berýim kerek..."

Kóz aldyna bordúrǵa soǵylyp shań-shań bop qanǵa bógip domalap jatqan áldekim elestep ketpeı qoıdy. Nege shań-shań bolǵanyn da sezbeıdi. "Qazir shań joq qoı. Joq!" deıtin ishki ilgeshek izdegish túısiktiń jaýaptan qashyrtqysh áýenin de tyńdamaıdy. "Qulady ǵoı. Maıyp boldy ǵoı. Ólgen bireýdi...qylmyskerdi jerleımiz dep sonshama tyrashtanyp júrip jazyqsyz adamdy jaralaǵanymyz qaı josyqqa sıar? Qaıdaǵy josyq! Jaýyzdyq qana ol. Jaýyzdyq! Shekten shyqqandyq! Qoǵamdyq tártippen sanaspaǵandyq! Seniń qoǵamdyq tártibińe pysqyrady degen... Áne, qoınyńda jatqan Maısarany da jete bilmeısiń. Bilmeısiń. Eshteńe kórmegendeı, eshqaıda barmaǵandaı boldy keshe. Mashına shoferlarynyń kósheni kernep, azan-qazan shýlatqan qylyǵyn ózinshe kinárattap, biraz keıidi de ǵoı. Al, ózi qabyr basyna da bardy. Múmkin topyraqta salǵan bolar. Al, Baltanyń jalǵyz sheshesin kórgisi de kelmeıdi".

Jumystan shyqqanda Margarıta bunyń mashınasynyń qasynda tur eken.

— Otyr, Rıta. Aparyp tastaıyn.

Margarıtanyń jasyl kózderine kógildir ushqyn tutanyp shyǵa kelgen eken. Bilegine ilip alǵan sýmkasyn bulǵań etkizdi.

— Raqmet, sizge... Mashınańyzdyń terezesin syndyraıyn dep edim...

— Nege? Ne úshin?

— Men keshe sizdi kórgem...

— Qaıdan? Qashan?

— Túski úziliste... Siz... siz... Analarmen... Solarmen birge boldyńyz. Qalaı dátińiz bardy? Ex, Balta Muqatovıch! Men sizdi jaqsy kórýshi edim ǵoı...

Margarıta betin basyp óksip jiberdi de, burylyp alyp júgire jóneldi. Balta sileıip turyp qaldy.

ALTYNSHY TARAÝ

1

Maısara Baltany uzaq tosty. Tamaqty qaıta-qaıta jylytty. Vasá ataıdikine de kirip shyqty. Onymen de habarlaspapty.

"Nege keshikti? Sońǵy kúnderi keshigetindi shyǵardy. Álde maǵan ókpeli me? Keshe zalda jeke jatty. Burynǵy ólip-óshýi joq. Qaı jerde kóńilin qaldyrdym eken? Nege maǵan birtúrli qaraıtyn bolyp júr? Tym seziktene berse, onda ekeýmizdiń bir-birimizge degen qadirimizden ne qalady? Ózimde de bar? Kóp nárseni jasyram odan? Bildirmeýge tyrysam. Keshe anaý úıge, zırat basyna barmaǵan boldym... Barǵanymdy jasyrdym. Baraıyn dep bardym ba? Ǵazız Qultanovıchtyń pármeni qatty. "Bar! Kirip shyq. Bárimizdiń atymyzdan kóńil bildir" dep telefon shyryldatty ǵoı... Sonaý kóp mashınanyń birinde"...

Maısaranyń júregi zyrq ete qaldy. Ótken túndegi telefon qońyraýy esine tústi.

"Sol! Baraq! Qalmaıdy ol qyr sońynan. Árıne Baltany shaqyrǵan. Mashınańmen kel degen... Balta meni kórgen. Kórmese, maǵan seziktene qaramaıtyn edi. Áı, ótirik aıta almaıtynym bar, nege daýryqtym sonshama?

Kelmeıdi. Endi ol kelmeı ketýi de múmkin. Magomed onyń bir jas qyzben ketip bara jatqanyn kóripti. Ádemi eken deıdi. Árıne, Baltaǵa anaý-mynaý qyz qyzyqpaıdy. Baltaǵa kózi túspeıtin qyz bolmas. Álde búgin de sonymen júr me eken?"

Maısara shydaı almaı syrt kıimin kıip, dalaǵa umtyldy. Aıaz býyp tur eken. Úı syrtyndaǵy kóshemen ersili-qarsyly eki-úsh júrip ótkende súıek-súıegin sýyq qaryp ótti.

"Sonshama nege Búlinem? Maǵan dese on qyzben júrsin. Nekeli áıeli emespin ǵoı..."

Aıtýǵa ǵana ońaı. Qyzǵanyshy tutanǵan keýdeniń tynysy jıilegende ókpe aýyzǵa tyǵylyp, júrek qapastaǵy qustaı typyrlaıdy da qalady eken.

Aıaz qataıyp barady.

Álginde asyǵys shyǵam dep jeńil kıingen edi, paltonyń eteginen jel úrlep, qoıny-qonyshyn sýyq alyp ketti. Tisteri saqyldaı bastady.

"Aýyryp qalarmyn".

Osy oıdan úreıi ushyp úıge qaraı dedekteı jónelgen. Ekinshi bir oı aıaǵyn tusaǵandaı boldy, "Aıalaıtyndaı jalǵyzbasty tirliktiń nesi qadirli. Aýyrǵanyń jaqsy emes pe. Tipti ólip ketseń, bar azaptan qutylar ediń".

— Maısara-a!.,

Daýys dál qulaq túbinen estildi.

— Á-á.„ — Tili ıkemge kelmeı, Maısara ustaı alǵan Baltaǵa alaqtaı qarap, jylap jiberdi.

— Neǵyp júrsiń?

— Seni... óz-i-iń-di tosyp,.. — Maısaranyń kezi Baltanyń janynda turǵan qyzǵa endi ǵana tústi. Bosaǵan júıke birden shıyrshyq atty. — Qydyryp shyqqam. Bara ber. Júre berinde-er.

Balta Maısaranyń halin túsine qoıdy.

— Oı, ábden qatyp qalypsyń ǵoı! Sonshama tońǵansha júre bergensiń! Meni tosyp... Kúnde tosatyndaı... — Baltanyń abdyraǵanynan Sáýle seziktendi.

— Naǵashy!... Mynaý sizdiń úıdegi jeńgem be?

— Iá! Maısara ǵoı. Arǵy qoltyǵynan ustashy, Sáýle "naǵashy" degende Maısaraǵa qaıtadan jan bitti. Zapy bolǵan júregi jamanshylyqqa aýa bastap edi, qarshadaı qyzdyń "naǵashy" degeni, odań soń jan ushyra qoltyǵyna jarmasqany búkil kúdikshil oıyn túrip tastady. Álgindegi qyzǵanysh ta, ókpe de zym-zıa joq boldy. Eshteńeni búrkeı almaıtyn ashyq qabaqpen kúlki reńin tanytty.

— Balta, seni tosam dep.., qaıdaǵy joqty bastap kóshege shyqpaıyn ba... — Iegi-ıegine tımeı, tisi-tisine saqyldady. — Kelip qa-a-larmen... jaý-ra-aǵanymdy baıqamappyn. Júrińde-e-er.

Eki qoltyqtan súırete jónelgen ekeýi Maısarany tez úıge ákelip, dıvanǵa jatqyzdy.

— Áı, qatyp qalypsyń ǵoı. Aýyryp qalmasań jarar edi. Spırtpen ysqylaıyn. Sáýle, jeńgeńdi tez sheshindirip jiber, — dep Balta asúıge ketti.

— Maısara táte, túý, muz bopsyz ǵoı. Men siz qusap shydaı almas edim, — dep Sáýle basyn shaıqap, tańdaıyn qaqty. Kapron shulyqty jylan qabyǵyndaı óńin aınaldyra sypyryp tastap, kishkene alaqandarymen qyp-qyzyl bop qusettenip ketken eki sandy, jumyr baltyrdy sıpalaýǵa kiristi. — Qandaı túp-túzý edi aıaǵyńyz, táte! Aıamaısyz... Ózińizdi aıamaısyz.

Balta quty ustap kirdi.

— Maǵan berińiz, naǵashy, siz shaı qoıyńyz. Bal bar ma?

— Bar ǵoı.

— Onda sút ysytyp, bal salyńyz. Neǵyp tursyz?

Balta Sáýleniń erkin qımylyna, jatyrqaý bilmeıtin minezine qyzyǵyp edi, tura jóneldi.

— Naǵashym da, siz de qyzyq adamdar ekensiz.

— Nemiz qyzyq?

— Apam... Mamam aıtatyn. Kókesiniń... mamam papasyn kóke dep ataıdy. Kókesiniń nemere inisi bolǵan. Sol kisiniń oń qolynyń myna tórt saýsaǵy eki býynynan joq eken. Erte kezde qystaýǵa qys túskende kóshedi eken. Sonda jańaǵy kisi túıeniń ústindegi kebejeden (jemdi kórip otyram dep tórt saýsaǵyn shyǵaryp, temir sheńberden ustap otyrǵan desedi. Qystaýǵa kelgenshe tórt saýsaǵy úsip túsip qalypty. Sizder de bir-birińizdi sál kórmeseńizder saǵynyp... aıazǵa úsip júrsizder.

Maısara kúlimsiredi. "Bala ǵoı áli. Osydan da qyzǵandym-aý. Týys adamdar eken. Aty Sáýle me edi? Qandaı taza! Áı, biraq erkekke daýa joq. Tósine basyp, jumarlaı salsa, tazany kirletý qıyn ba?"

Óz oıynan ózi shoshydy. Aıaǵyn kóterip qaldy.

— Aýyrtyp aldym ba, táte?

— Joq! Joq, Sáýletaı!.. Qolyń sondaı maıda. Sondaı jumsaq. Seni alǵan jigittiń baǵy janar-aý...

Sáýle qyp-qyzyl bop, Maısaranyń betine kóz tikti. Quralaıdyń janaryndaı úlken qara kózder pák móldirep: "Qalaı aıttyńyz, táte? Nege aıttyńyz? Jaqsy tileýmen aıtqanyńyz ba, synaǵanyńyz ba?" deıtindeı kirpik qaqpaıdy.

— Sáýletaı, keshir aınalaıyn. Súıgenin — shunaǵym degendik pe... tilimdi tisteı almaı qaldym.

— Oı, táte! Oǵan bola renjimeńiz. Mamam da keıde "baǵyńa qaraı jaqsy adam kezdesse eken" dep otyrady... Al men... Men bar ǵoı... — Sáýle kúlimsiredi. Ysqylap otyrǵan qoldaryn bosatyp, keýdesine qysyp ala qoıdy. — Men bar ǵoı, táte!..

— Iá! Aıta ǵoı, Sáýletaı!

— Men Grınnyń "Alqyzyl jelkenindegideı" shahzada kútetinmin! Iá-ıá! Kúlmeńiz... Kózimdi jumsam, appaq-appaq lımýzınnen suńǵaq boıly qap-qara kostúmdy, qyp-qyzyl babochkasy myna jerinde kóz tartyp "Myń bir tún" eliniń shahzadasy túsip jatady... — Syqylyqtap kúlip jiberdi. — Qalaı, táte, qıalym onsha ushqyr emes, á! Jupar... Jupar meniń ápkem... Jupar: "sende túk fantazıa joq. Sen ertegi boıynsha qıaldaısyń. Al, men profesordyń ulyna turmysqa shyǵam... Ne akademıktiń balasyna" deıdi... Al maǵan báribir ózimniń shahzadamnan artyq eshkim joq. Oı, men ysqylaýdy umytyp ketippin ǵoı!.. Qalaı, táte, syzdatyp aýyrmaı ma?

— Joq, Sáýletaı. Aýyrmaıdy.

Balta kirdi. Qolynda býy burqyraǵan kese.

— Qaınatyp ákeldim.

Sáýle Maısaranyń moınynan qushaqtap, súıemeldep otyrǵyzdy. Baltanyń qolynan keseni alyp, kelinshekke ustatty.

— Ystyq-ystyq urttańyz. Mamam bizdi osylaı emdeıdi. Eshqandaı sýyq jolamaıdy sonsoń.

— Óziń bárin bilesiń-aý, Sáýle, — dep Balta otyra berip edi, Sáýle oǵan qolyn bezedi.

— Otyrmańyz, naǵashy. Dereý vanaǵa sý quıyńyz.

— Ony qaıtemiz?

— Tátem endi soǵan kirip, azyraq býlansyn. Áıtpese, bolmaıdy. Oı, táte, nege urttamaı otyrsyz? Tamaǵyńyzdy kúıdire jutyńyzshy, ishtegi sýyqty aıdap shyqsyn.

Balta alaqanyn alaqanyna sart etkizdi.

— Maıechka, mynaý bizdiń jıen bárin bastan oqyp týǵan. Sumdyq bilgir. Aıdan ul, Kúnnen qyz týǵyzatyn sıqyrshylar bizdiń Sáýleniń qasynda jip ese almaı qalady.

— Baryńyz, naǵashy, baryńyz. Men onda sizdi esekke aınaldyryp jiberermin ashýlansam, — dep Sáýle eki qolyn kóz aldynda erbeńdetip sıqyrshynyń keıpine túsken boldy da, taǵy saqyldap kúlip ala jóneldi.

— Áı, Maısara táte, men ǵoı buryn eshqaıda shyqpaıtynmyn. Tyǵylyp alyp, kitaptan bas almaıtynmyn. Endi, mine, naǵashymdy, sizdi taptym. Ómir sondaı kóńildi! Men byltyr oqýǵa túskende selhoz-rabotaǵa barǵam. Sonda dalanyń tańyn alǵash kórgem. Tań bilinip, tóńirek bozamyqtana bastaǵan kezde jalǵyz ózim jataqhananyń qasyndaǵy alasa tóbege shyqqam. Teriskeıden salqyn samal esti. Shyǵys jaq qyp-qyzyl! Týra dala órtenip jatqandaı! Qandaı keńistik edi, táte! Myna qalada kóziń ne taýǵa, ne úıge tirelip, keýdeń qamalyp turǵandaı sezinesiń ǵoı. Al, onda, dalada múlde basqasha. Jan-jaǵyń, túý-túý kóz ushyna deıin kósilip ketedi. Tireler eshteńe joq. Sodan qarbyzdyń bir tiligindeı bop kókjıekten Kún umtyldy. Jazyq jer beti qyp-qyzyl dastarqan jaıyp jibergendeı boldy da ketti. Oı, sondaı qýanǵanym-aı, táte! Dalanyń tańy atqany sondaı ádemi bolady eken! Sondaı sulý bolady eken! Oı, boztorǵaıdyń aspanǵa shanshylyp alyp saıraǵanyn estiseńiz! Men ózi onsha án sala almaımyn, táte. Al anda, tóbe basynda búkil tulaboıym, barlyq jan dúnıem túgel ándetip qoıa berdi. Shirkin, qalaı kóp nárseden qur qalǵam! Dalanyń balalary qandaı baqytty! Endi mine, sizdermen kezdesip, taǵy da kenelip qaldym. — Sáýle "shynym, rasym!" degenin ushqyndaǵan quralaı kózimen bildirdi.

— Sáýletaı, sen mektepti qaı tilde bitirdiń?

— Qazaqsha. Mamam... meniń mamam balalar úıinde tárbıelengen ǵoı. Qazaqshasy buryn onsha bolmaıtyn. Mamam Jupar ekeýmizdi qalanyń ol shetinen bu shetine súıretip júrip oqytty. Qazir ózim mamama sondaı razymyn. Anaý bizdiń kýrsta qazaq qyzdary kóp-aq. Biraq kóbisi qazaqsha sóıleı almaı uıalyp, kúmiljip turǵany.

— Sondaı taza sóıleısiń? Nege ádebıetshi bolmadyń?

— Táte, aıtaıyn ba? — Sáýle sybyrlaı eńkeıdi.

— Aıt.

— Men toǵyzynshy klasta óleń jazǵam.

— Ras pa?

— Ras. Qazir qoıyp kettim. Ol kezde jas bolǵam...

— Qazir qartaıyp qaldym de.

Sáýle syqylyqtap kúlip jiberdi. Kúlkisi ózine sondaı jarasady.

— Bir bala oqyǵan. Keıin úıi basqa qalaǵa kóship ketti. — Sáýle tunjyrady. Qabaǵy jabylyp baryp ashyldy. — Árıne, óleń kóńil kúıge baılanysty.

Balta kirdi. Qolyn shekesine tıgizip qalt tura qaldy.

— Buıryǵyńyz oryndaldy, jıen joldas. Vanaǵa sý toltyryp qoıdym.

— Maısara táte, turyńyz. Qalaı, deneńiz qaltyraýyn qoıdy ma? — Súıep bar jatyp, Baltaǵa buryldy. — Siz, naǵashy, shaıdy jasap, daıyn otyryńyz. Biz on mınýtten keıin shyǵamyz.

— Sáýletaı, sen de kiresiń be? Men ózim-aq...

— Joq, táte. Men bilem ǵoı...

Sáýle óz úıinde otyrǵandaı emin-erkin. Dastarqan basynda da ázil-qaljyńdy qardaı boratty.

— Táte, sulýlyq suqtandyrady deıdi. Sol ras pa?

— Qaıdan bileıin, ras shyǵar solaı dep jurt aıtsa.

— Al, keı sulýlyq kóz qaryqtyrady desedi ǵoı.

— Ol jaǵyna joqpyn.

— Mássaǵan! Joqpyn deısiz. Jańa men vanada sizden, sizdiń músinińizden kóz aıyra alsamshy!.. Naǵashym qandaı baqytty! Mýzeıdiń de, antıkanyń da qajeti joq. Bári óz úıinde, óz qasynda.

Maısara qyzardy. "Myna bálekeı qyz shymshyp alǵannan saý ma. Qaı-qaı tusqa tapyraqtap barady. Adamnyń eń bir jasyryn ustar jerine taırańdatyp kirgizip jibergen soń "ór de meniki, tór de meniki!" deıtin qyzylkózdikke salynǵany ma? Nemis halqy Geteniń mýzeı-úıindegi jatyn bólmesine kelýshilerdi jibermeı, tek anda-sanda ǵana esikten syǵalatady eken. Al, biz tósegimizdi de ashyp tastamaımyz ba. Ol azdaı-aq jalańash deneńdi kóz aldyna tosasyń".

Maısaranyń tomsaryp qalǵanynan óziniń artyqtaý siltep ketkenin sezgen Sáýle aldyndaǵy sýyp qalǵan shaıyn taýsyp ishti de, kesesin alaqanymen japty.

— Oı, táte, kóp otyryp qalyppyn. Men qaıtaıyn endi. Mamam meni joǵaltyp otyrǵan shyǵar.

Balta Sáýleni shyǵaryp salyp keldi.

Sondaı ashyq eken jıeniń.

— Á, ıá... Kisi jatyrqamaıdy. — Balta odan ári sóıleskisi kelmeıtinin ańǵartyp, tez zalǵa ótip ketti.

Maısara sálden soń ústine kirdi.

— Maısara, men búgin birazǵa deıin otyram. Statá jazýǵa daıyndalýym kerek. Jata ber.

Maısara lám demeı shyǵyp ketti.

Sodan bastap ekeýi tońtorys kúıge kóshti.

"Maısaraǵa kiná artatyndaı nemdi mindet qylamyn? Bar jazyǵy jaqsy kórgeni me? Joqtan ózgege qıtyǵyp ilik izdep júrisim qalaı? Jaqtyrmasam, kostúmymdy ıyǵyma ilip, bas ıip qoshtasyp nege shyǵyp júre bermeımin. Qımaımyn ba? Onda nemenege shı shyǵarmaq bolam. Onsyzda ishteı kúpti bop, jazyqsyz japa shegip, betime týra qaraýǵa da dáti barmaı tómenshiktep júrgen áıeldi odan saıyn tuqyrtqanda qaı ushpaqqa shyǵam? Osy meniki ne? Qasym men qabagyma qaraǵan saıyn Maısarany elemeı bara jatqanym qalaı. Sózin sanatyp, qımylyn eseptetip qoıatyn burynǵynyń qatal erkegine aınalyp ketken sıaqtymyn. Netken qatal minez edi. Kóńilge qaraý sonshama qıyn ba? Bir shańyraq astynda ekeýden ekeý turyp, bir birimen sóılespeý — netken zorlyq. Nege yńǵaı bermeımin? Jalynyn sóndirip, kóńilin sýytam degen qylyq pa meniki? Ondaı qataldyq tanytý úshin Maısaranyń úlken aıyby bolýy kerek qoı. Qandaı aıyby bar edi aldymda? Qyzmeti me? Kóldeneń tabysy ma? Odan zıan shegip otyrsyń ba? Ústindegi qabat-qabat qabyǵyń qaıdan keler edi, Maısara bolmasa. Aldyndaǵy servelat, qyzyl, qara ýyldyryq, shujyq pen qazy, jas qıar men pomıdor basqalardyń túsine de kirmeıdi búginde. Osylardan nege bezbeısiń? Qara nan, syldyr sorpa, úsigen etke qarap otyr el qusap, ádilet dep arpalysar bolsań. Áıtpese qasarysa bermeı Maısaraǵa túsińdi ber. Tistengendeı bop sazarǵan túsindi jylyt. Tipti bolmaı bara jatsa, irgeńdi múlde aýlaqta da, Vasá ataıdyń qasyna ket. Jalǵyzdyq mújigen shaldyń kóńilin daýala. Ózińdi de sóıtip bir syna. Múmkin qojyraǵan keýdeniń bajy tabylar. Álde..."

Sáýleniń atyn oıynda da ataǵysy kelmeıdi. Sáýle tazalyqtyń, páktiktiń sımvoly. Oǵan qaryndas retinde ǵana kóz salý kerek. Basqasha qaraý — qylmys. "Áı, biraq taldyrmash qyzdyń beınesi esinen bir ketpeıtini qalaı? Búkil aqyl-oıyn bılep alǵan qudiretiniń tórkini ne? Átteń-aı, týǵan qaryndasy, shyn qaryndasy bolar ma edi! Qandaı senedi. Naǵashylap úzdigip turady. Oıynda túk joq. Anaý papasy men mamasynyń seltekbaılarynan da qoryqpaıdy".

Erteńinde Balta aıaq astynan mazasyzdandy. Dál osy qorqynyshty kúdik buryn oralmaýshy edi, tutqıyldan sap etti de, ornynan atyp turǵyzdy. Búgin de jumystan kelisimen statásyn syltaýratyp ońasha otyrǵan. Bárin jıyp tastap kıine bastady. Keshe Sáýle grýppamyzben teatrǵa baramyz degen. Kesh qaıtady. Jalǵyz qaıtady. Al analar... nashaqor shirkinder eshkimdi aıamaıdy. Olarǵa ermek kerek. Qulaǵyna Sáýleniń shyryldaǵan daýsy jetkendeı boldy. Asyǵa basyp korıdorǵa shyqty. Asúıden bas qyltıtqan Maısaraǵa qaraǵan da joq. Sharfyn moınyna salbyratyp sala saldy da, paltosynyń jeńine qolyn suǵar-suqpastan shyǵa jóneldi.

— Qaıda... qaıda kettiń, Bal? — dep artynan qolyn soza umtylǵan Maısara ókirip jylap jiberdi.

Balta asyǵa basyp Sáýleniń úı jaǵyna tartty. Aıaz synǵan. Túngi qalanyń qar búrkengen shyrshalary múlgip qapty. Shyrsha shyrshanyń arasyndaǵy alasa baǵanadaǵy aqshyl fonar jaryǵy qar jyltyratady. Trotýarǵa muz qatqan. Qarsy kezdesken eki-úsh adam taıǵanaqtap júre almaı barady. Baltanyń aıaǵy taıǵanamaıdy. Maısara tabany bujyr-bujyr, ishi jyp-jyly fın etigin alyp bergen. Biraq dál qazir jigit Maısarany da, qalanyń túngi kórinisin de, taıǵanaqtap qulap-turyp jatqandardy da eler emes.

Esi-derti — nashaqorlardyń tálkegindegi Sáýleni qutqarý.

Úı mańy typ-tynysh. Beısaýbet júrgen eshkim kórinbeıdi. Sabasyna túsken Balta saǵatyna qarady. Segiz jarym ǵana eken. Kúlip jiberdi.

"Túý! Sonshama elirip... Saǵatqa qaraý esimnen shyǵyp ketkenin qarashy. Onsyz qaıtpaıdy. Áli bir jarym saǵat bar".

Osy mańdaǵy kafege kirip otyra turmaqshy bop kete bergende tulyp kıgen mılısıonerdiń qarasy shalyndy. "Áı, Mıtá Seregın emes pe eken? Habarlaspaı ketti ǵoı. Jaqsy jigit".

Mılısıonerge qaraı júrdi.

— Men sizdi birden tanydym. Esenbisiz, Balta Muqatovıch.

— Mıtá! Sálem. Nege habarlaspaı kettiń?

Seregın estimegensip syrt aınalyp, bir kisilik býdkasyna kirip ketti de, "pamır" qorabyn alyp shyǵyp, Baltaǵa usyndy.

— Joq! Raqmet. Shekpeımin.

— Men osyny tastaı almaı júrmin.

— Dmıtrıı, sen jaýap bermediń ǵoı, — dep Balta ezeýredi.

— Keshirińiz, Balta Muqatovıch. Ýaqytym bolmady, dep Seregın qıpaqtap týra qaraı almaı, temekisin tutata bastady. Balta bir shıkilikti sezdi.

— Jasyrma, Mıtá... Men kórip turmyn qýystanǵanyńdy. Sen menen qashqaqtaısyń ǵoı sonda? Solaı ǵoı.

— Jo-joq! Maǵan siz unaısyz. Biraq... — Mılısıoner taǵy kidirdi. — Men sizderdiń ýchaskelik mılısıonerlerińizdi bilem. Sol maǵan siz týraly aıtqan...

— Ne aıtty?

— Aıtqanda, árıne, sizdi jamandamaıdy... Mashınany qalaı alǵanyńyzdy... anaý reketpen baılanysqanyńyzdy eskertken. O-o, siz, Balta Muqatovıch Baraqtyń kim ekeni bilmeısiz.

— Sen bilesiń be?

— Bilem. Bizde málimetter bar ol týraly.

— Onda nege erkindep júr ol. Onda nege men sıaqtylardy shyrmatyp qoıasyńdar? Nege ustamaısyńdar?

Bilesińder, biraq túk istemeısińder! - Balta ashýlana bastady.

— Al siz onyń kimdermen baılanysty ekenin sezbeısiz. Biz... mılısıa ony baıaǵyda-aq otyrǵyzar edik biraq onyń óz adamy bar ana jaqta... joǵaryda... — dep Seregın ıegin kóterdi.

— Bolsa she? Sonyń ózin qosa qamasyn.

— Men de solaı oılaǵam. Streldovty shyǵaryp jibergennen beri ol oıymnan aınydym.

— Streldovyń kim?

— Mılısıa maıory. Tergeýshi. Sondaı prınsıpshil adam edi... Analar aqyry qýǵyzyp tyndy, — Seregın qaıtadan temeki tutatty.

— Qaıda qýdy?

— Aldynda jumystan jaı shyǵaryp jibergen. Qazir para alýshy dep ózin isti qyldy. — Seregın tútindi aýzy-murnynan ytqytty da, kúrk-kúrk jótelge basty — Organızm qabyldaǵysy kelmeıdi. Al tútinsiz qaqıyp tura berseń, qabat-qabat kıinseń de, súıek-súıegińdi sýyq syndyryp jibere jazdaıdy. Strelsovty otyrǵyzyp qoıdy.

— Bul araǵa post qoımasa qaıter edi?

— Qajet. Óte mańyzdy adam!.. Sonsoń, Balta Muqatovıch, ınstrýksıa boıynsha bizge beıseýbet adamdarmen kóp sóılesýge de bolmaıdy.

— Jaraıdy, Seregın joldas. Isharatyńdy túsin- dim. Bir ǵana ótinish. Sen mynaý úıdegi bir qyzdy... ózi stýdentqa, sony bilesiń be?

— Bul úıde stýdentka kóp. Sizdiń aıtpaǵyńyz Sáýle ǵoı. Ony óte jaqsy bilem.

Balta tańdana qarap turyp:

— Sen ony qaıdan bilesiń? — dep qadala surady.

— Siz Sáýleni eki-úsh ret ákelip salǵansyz. Al, Sáýle... sondaı tártipti qyz. Anaý erketotaı balalarǵa uqsamaıdy. Buryn úıinen shyqpaýshy edi... Endi...

— Nemene "endi?"

— Siz, Balta Muqatovıch, Sáýleni áýrelemeńiz. Sáýle ondaı emes. Beker obalyna qalasyz.

Balta qalshyldap ketti.

— Ony senen suramaımyn. Ol — meniń óz sharýam!

— Suraımyz, Balta Muqatovıch, biz suraımyz. Sizdiń jeke sharýańyz emes. Qatelesesiz. Adam taǵdyry bárimizdi de oılantýy qajet. Al, siz...

— Al, men... Aıt, búkpe!

— Al, siz tirkelmegen úıde zagske otyrmaǵan áıelmen turyp jatyrsyz. Endi myna Sáýleni...

— Sen joldas mılısıoner! Óte mańyzdy adamdy qorǵaýyńdy bil! Basqa jerge aralaspa! Adam taǵdyryn keıde eki-aq adam sheshedi. Eki-aq adam! Ózderi ǵana!

Balta burylyp júrip ketti. Qoshtasqan da joq. Ashýmen dirildegende, kómeıinen lyqsyp aýyr kúrsinis aqtaryldy.Naýqas jannyń qınalǵan yńqylyndaı kúrsinis edi ol. Janynyń aýyrǵany ras bolatyn. Bar shyndyqty ózinen jas adamnyń aýzynan estigende, qarsy daý aıtqan bolǵanmen, ishteı jasyp, jýasyp qalǵany da anyq edi. Biraq ózimshildik deıtin betpaqtyq ashý shaqyrtyp, deneni qalsh-qalsh dirilmen býyp aldy.

"Áline qaramaı aqyl úıretpek maǵan. Ol kim sonshama. Bar bolǵany óte mańyzdy adamnyń úıiniń jel jaǵyndaǵy kúzetshisi ǵana. Al, ol... jer kindigi qolynda turǵandaı shirenedi... Sáýleden aýlaq júr deýge qandaı qaqysy bar? Kimniń kimmen kezdesýin endi mılısıa sheshetin bolǵan ba... Aqylgóısip, tanaý shúıirgishin... Tirkelmegen úıde tursam she... Sol da qylmys pa? Anaý Baraqtyń nebir mahınasıalaryn bilip otyryp, taırańdatyp qoıady. Myqtynyń qamqorynda deıdi. Sonda myqtynyń qamqoryndaǵy qylmysker oıyna kelgenin jasaýǵa ruqsat eken ǵoı. Sonda mılısıa óte mańyzdy adamnan basqa jurtty qorǵamaı ma? Anaý Baraqtardan, Magomedterden qutqarmaı ma?

Sáýleni menen aıyrmaq... Áý, men ony súısem she?"

Balta qalt toqtady.

"Súıem be?!"

Osy oıynan ári qoryqty, óri qýandy. Ózinen de, ózgeden de jasyryp júrgen syry osylaı op-ońaı ashylar dep kútpese kerek endi júregi atsha týlap, álgindegi bar ashýdan ada boldy. Sol-aq eken kóz aldyna Sáýleniń keń úlken kózderindegi qýaqy kúlki elestedi. "Naǵashy, tún qatyp neǵyp júrsiń? Jeńgem jalǵyzsyrap qaldy ǵoı". Sáýle aıta bersin. Sáýle qaǵyta bersin. Balta budan bylaı bárine de tózedi.

Bárine de kónedi. Óıtkeni Sáýleniń osy dúnıede barlyǵy, mynaý ásem qalanyń syzdy, ıisti tehnıkalyq qabatyńda turýynyń, ómir súrýiniń ózi júrekti renishten qutqaryp, sharq uryp alasurǵan kóńildi rahat kúıge bóleıdi.

Balta qafeni de umytty. Dmıtrıı Seregındi de, onyń aqylyn da umytty. Ersili-qarsyly kóshe kezip, túngi qysqy qalanyń aıaq astynan ózgerip, asqaqtap, ádemilenip ketken kórkinen kóz aıyrmaıdy.

Tún dybysy árqıly. Kúndizgi shýdan múlde ózgeshe. Tún qımylynda qarbalasy az. Bultsyz qarakók aspanǵa boılaı sereıgen bıik úılerdiń ár túspen kóz ashqan terezeleri — tileýles janarlardaı. Dál osy ińkár túndi buryn qalaı baıqamaǵanyna tańyrqaǵan Balta qar búrkengen shyrshalardan sonshalyq bir tazalyq sezip, jaryq shaǵylystyrǵan butaǵyna meıirlene qadalady.

"Qandaı ásem! Ári tynys keńiterdeı taza aýa! Taýdan jupar quıylǵandaı! Túngi Almaty múlde ózgerip, múlde áıbattanyp, názik kórkemdikpen qulpyryp ketedi eken-aý! Mán bermeımiz. Kóz aldymyzdaǵyny kórmeımiz. Elemeı asyǵyp júrgenimiz".

Árıne, qala ózgergen joq edi, ózgergen Baltanyń óz kóńil kúıi edi. Kókirekke qýanysh ákelgen janǵa degen yndyny aýǵan, kóńildiń qulaǵan beıili edi.

— Naǵashy! Áý, naǵashy, uıyqtap ketkennen saýmysyz?

Sáýleniń ashyq únin, ashyq únine ilese shyqqan syńǵyr kúlkisin estigende, Balta ushyp kete jazdady.

— Sáýle! Sáýletaı! Ózińbisiń?! — dep qýana qarsy júrdi.

— Endi kim dep edińiz, ózim bolmaǵanda. Munda ne ǵyp tursyz, naǵashy-aý?

— Ózińdi tosyp... Tosqanda... buzaqylar kóp, — dep Balta kúmiljigenimen kózi Sáýleden aırylmaıdy. Sáýleni kórgenine de, Sáýleniń jalǵyz kelgenine de máz. Sál qyzarǵan eki bettiń ushy ózine qyzyǵa qadalǵan kózderden qymsynyp, alaýlap ketti. Qos samaıyndaǵy býdyrap shyǵyp turǵan balapan shashyn eki alaqanymen sıpalap, Sáýle jigittiń álgi sózine endi ǵana mán berip, tylsym qýanyshqa shym-shym shomdy.

"Meni tosyp tur. Meni! Buryn eshkim tospaıtyn. Buzaqy balalar kóp deıdi. Buryn da kóp bolatyn. Biraq buryn meni eshkim kútpeıtin. İzdemeıtin. Al bul... Naǵashym!.. Naǵashy ma? Naǵashy ǵana ma?.. Álde tek naǵashylyq retpen qamqorlyq tanytatyn shyǵar. Jubaıy sumdyq kerim! Erkekter túgil men túr-tulǵasyna ǵashyq bola jazdaǵam. Maısara turǵanda"...

Maısara asý bermes bógetke uqsap ketti. Qyz júzi áp-sátte jabyrqaý tartyp, qyzǵylt tús lezde óship, jabyǵyńqy óń sýyq sorǵandaı bozara qaldy.

— Sáýletaı, ne boldy? Jaýradyń ba? Túsiń qashyp ketti ǵoı, — dep Balta ózgeristi qapysyz baıqady.

— Siz sonda meni tosyp júrdińiz be? Álde kúzetip júrdińiz be? Sizdiki sonyń qaıyssy, naǵashy?

— Sáýletaı-aı, adamdy qınadyń-aý. Kúzetti deıtindi qaıdan shyǵardyń... Ózińdi... tentek balalar mazalaı ma dep... Olar eshteńeden taıynbaıdy. Áıtpese kúzetshideı baǵyp qaıtem...

— Tentek balalar bolmasa, kelmeıdi ekensiz ǵoı, Naǵashy.

— Joq, Sáýletaı! Seniń jalǵyz júrgenińdi oılaǵanda... Qazir qyzdarǵa túnde jalǵyz júrý qaýipti... Oılaǵanda janym túrshigedi. — Balta abdyrady. Eki qoly jazyla áýede asylyp qalypty. Jigittiń osy yńǵaısyzdanǵany, qysylǵany Sáýlege sondaı unap ketti. Óziniń dál qazir Baltanyń bar erik-yrqyn qolynyń ushyna jınap alǵanyń áldebir suńǵyla túısikpen paıymdaı qoıdy. Sodan ba áli de biraz qajaı túskisi keldi.

— Naǵashy-aý, bas-aıaǵy bir-aq aı boldy sizdiń meni bilgenińizge. Oǵan deıingi on segiz jylda jalǵyz júrip te eshteńege urynbap edim. Endi nege urynady dep qaýiptenesiz. Álde qyz on segizge kelgende ózgeshe bop ketýshi me edi?

— Keshir, Sáýletaı. Men saǵan ondaı boıaý jaǵaıyn demeımin. Árıne, sen mensiz de júre alasyń, al biraq men...

— Nege kúmiljısiz, naǵashy? Siz qorqaq ekensiz ǵoı.

— Al biraq, Sáýle... Sáýletaı, men endi sensiz júre almaımyn! — Aıtaryn aıtqanmen tynysy tarylyp, ókpesi qabynyp, júregi atsha týlaǵan Balta qyzǵa týra qaraýǵa dáti shydamaı, syrt aınala berdi.

Sáýle til qatpady.

"Búldirdim. Kóńilin qaldyrdym. Naǵashy dep týys tutyp júrgende... emeshem úzilip... alystatyp aldym. Áı, netken ózimshil edim. Endi jolamaı ketedi. "Sensiz júre almaımynym" ne? Óstip te tótesinen dúrs etkizýge bola ma? Aıalaımyn dep aıamaǵanym qalaı? Áıeliń, jaryń bar dese she?.. Maısara ekeýmizdiń ara qatynasymyzdy bilmeıdi. Bilgen kúnde de kórseqyzar sanaýy oryndy bolar edi. Árıne, bas-aıaǵy bir aıdyń ishinde ólip-ósherdeı bolǵanyma senbeıdi. Búldirdim. Endi naǵashyǵa da jaramaımyn".

— Naǵashy, nege teris qarap kettińiz. Ázil aıtqan kisi kózin ala qashpaıdy emes pe?

— Sáýletaı, keshir... Seni renjitkim kelmep edi.

— Mensiz júre almaımyn deısiz. Oınasańyz da oıyńdaǵyńyz deıik. Sonda Maısara tátemdi qaıda qoıasyz? — degende álgindegi keýdesinde tutanǵan tátti qýanyshy sónip ketti.

Áne, Maısara aqyry aldynan shyqty. Qaıtip túsindirer? Qalaı aqtalar? Aqtala alar ma? Maısaraǵa da alǵashqy kezderde qulaı yntyǵyp, ańsaı umtylyp edi ǵoı. Endi nege bezindi? Shynymen bezine me? Alaǵyzǵan kóńil gúlden gúlge qonǵan kóbelekke uqsap bara jatqan joq pa?

— Sáýletaı, men bir artyqtaý sóz aıtyp qalsam, kóńiline aýyr alma. Dál qazir anaý edi, mynaý edi dep jatý maǵan qıyn. Biraq qaı qıyrǵa uzatsań da, aıtqanym aıtqan. Tek óziń ókpeleme. Ókpelep ketseń, menen tynyshtyq qashady. Maza qalmaıdy. Basqa qosarym joq. Bar aıtarym osy ǵana, Sáýletaı, — dep qınalsa da qımaı qarady.

Sáýle endi kúlgen de, qaǵytqan da joq. Baltanyń ózi túsinbes shytyrmanyń qyz túsindi. Túsingen sátte kóńilinde tıtimdeı de renish qalǵan joq. Qaıta mynaý kórikti, symbatty jigittiń ózi úshin qaı táýekelge de bas tigerin sezdi.

— Úıge qaıtyńyz, naǵashy. Ýaqyt biraz boldy.

— Renjimeısiń ǵoı...

— Nesine renjımin.

-— Bir ótinishim bar, Sáýle. Sony oryndar ma ediń?

Sáýle biraz bógeldi. Medeý bolar tilek pe, jandy qınar talap pa — bere alar ma qolqasyn. Ystyq úmit keýdeni tolqyldatyp soǵyp turǵanda sýynyp keıin shalqysa, ókinishi ómir boıy qınar ma? Qınalyp baryp til qatty.

— Aıtyńyz, naǵashy. Qolymnan kelse, siz úshin aıanbaımyn.

— Ótinishim, Sáýle, meni budan bylaı naǵashy dep atamasań eken... Árıne, men týystyq kóńilden qashqaqtamaımyn...

— Sol-aq pa, naǵa... Balta?

— Sol! Sol ǵana, Sáýletaı. Raqmet.

— Saý bolyńyz.

— Saý bol, Sáýle!

Sáýle aqyryn basyp júrip ketti. Tyq-tyq basqany asfáltta emes, júreginde jańǵyryp, keýdesinde dúrs-dúrs uryp jatqandaı.

"Áı, óttim-aý bir asýdan! Serpken joq! Qaqqan joq qolymdy. Áı, Bektemir aǵa! Kelgeniń qandaı jaqsy boldy! Átpese, men myna mıllıon turǵyny bar qaladan Sáýleni kórer me em. Kezdeser me em. Qoltyǵymnyń astynan qanat bitkendeı boldy-aý! Ushyp keterdeı, qalyqtap aspandap keterdeı áserlenýimdi qarashy! Dál osyndaı qupıa sezimdi Maısaraǵa qyzyqqan kezderde sezinýshi me edim? Anaý tyq-tyq tıgen ókshesiniń ózi sóılep bara jatyr ǵoı. Kóz baılaǵan beınesinde-aq adam janyn áldılep aqyryn terbetken raqat tynyshtyq bar ǵoı. Burylar ma eken? Buryldy! Sáýle buryldy! Shirkin-aı, quralaı kózderine qarar ma edi! Kórer me edi ómir ushqynyn! Naz tiriltken qabaq qımylynda tirliktiń búkil qyzyǵy syǵylysyp tur-aý! Burysh aınalyp ketti... Erteń kórem ǵoı. Ýaqyt jyljymaıdy osyndaıda".

İlgeri basqan aıaǵy keri tartyp qur súlderi keledi. Bar yndyny artta qalǵan Sáýlege múlde aýyp ketken.

* * *

Maısara Baltanyń "buzylǵanyna" kózi ábden jetti.

Vasılıı Sergeevıchke medeý tilep kirdi.

— Joǵary shyq, Maısara. Júdeýsiń ǵoı? Syrqat emespisiń?

— Jaı belgili ǵoı, ata. Balta jolamaı kete me dep qorqam. Úıdegisinen túzdegisi kóp, — dep yqylas kútken qabaqpen qarady.

Vasılıı Sergeevıch tosyrqaǵandaı biraz bógelip qaldy.

— Orysta "zorlap súıikti bolmassyń" degen maqal bar. Onyń ústine ekeýiń de asyǵystyq jasadyńdar. Eh, molodej, molodej! Ardaq tutar ne qaldy senderde? — Vasá ataı bas shaıqady. Ornynan turyp sháınekke sý quıa bastady. — Shaı qoıyp jibereıin.

— Qajet emes, ata.

— Asyqpa. Endi asyqqannan paıda joq.

— Jıenim dep... bir jap-jas qyzdy ertip alǵan. Kózime nege shóp salady? — Maısara óksip jylap jiberdi. Vasá ataı sylbyr basyp kelip, arqasynan qaqty.

— Jylama, qyzym. Erterek oılanǵanda osylaı bolmaıtyn edi. Semá — ekeýdiń odaǵy. Myzǵymas birligi. Al, sender she... Ne istedińder myzǵymas úshin? Túk jasaǵan joqsyńdar. Kúıip-janý bitpeıtindeı, taýsylmaıtyndaı kórdińder... — Shal belin basyp, qıralań etip otyra ketti. — Kóńilińe aýyr alma, qyzym. Baıqaǵanymdy aıtam. Sen Baltanyń súıispenshiligin satyp alýǵa tyrystyń. Biraq bul zamanda da keı nárseniń aqshaǵa da satylmaıtynyń eskermediń. Qonaq úıdegi kóńildes ekeýdeı ýaqyt ótkizdińder. Semá birligin qamdamadyńdar, Maısara. Aqyry, mine... osylaı boldy. Árıne, Baltany da aqtamaımyn. Jeńiltek pe, tez eliktegish pe... Jigittiń turaqtysy, áıeldiń uıattysy jaqsy. Áıtpese she... Erkektiń urǵashy ataýlyǵa tegis urynǵysy keletinin, ońtaıyn taýyp bel sýytyp alǵandy qalap turatynyn eshkim jasyrmaıdy. Jasyra almaıdy. Biraq erkektiń qulpy — áıeli. Áıeliniń minez-qylyǵy. Nazy. Ary. Sonyń bárin jaryna kórsete bilse, jetkize bilse, ılandyra bilse, erkek áıeldiń aıtqanyna kónip, aıdaýyna júretin janýary ǵana. Ehe-he, búginde, kimdi kim tyńdaǵandaı... Kimniń aqylyna kim zárý bolǵandaı...

Shal qıralańdap turyp, shaı salǵyshty alyp aqqumanǵa shaı demdedi. Dastarqanyna yńqyldap júrip baryp salǵan boldy. Sodan keıin sháınegin qolyna qoıyp, qaımaq qatyp, keseni Maısaraǵa usyndy.

— Shaı urttap jiber, qyzym. Qobaljyǵan kóńildi, kikigen júrekti basatyn birden bir sýsyn — osy! Keıbireýler araq, sharap jaqsy dep qunyǵyp jatady. Bári beker. Syrt sulýlyqqa qyzyqqan sıaqty aldamshy tirlik ol. Máseleniń negizi ishki árde. Kózime shóp saldy dediń, Maısara. Adamdy qaralaý ońaı, saralaý qıyn. "Jaqsylyq kórsem — ózimnen, jamandyq kórsem — ózimnen" degen óleń sózi bar. Esińde shyǵar, Maısara. Adamnyń áreketi árdaıym aldynan shyǵady. Aldasa — arandaıdy. Alqalasa — aryndaıdy. Ehe-he, zymyraǵan ómir. Jızná bystrotechnaıa! Tý syrtymnan keshikpeı sońǵy qaqpasyn jabady. Maǵan sondyqtan, qyzym, kólgirsýden óter qıamet joq. Kózińe aıtyp otyrǵanym sodan. Shóp saldy dediń. Óziń bastap salmap pa eń sol shópti. Búgin salmasań, Buryn salǵansyń. Qınalmaǵansyń. Kúızelmegensiń sol kezde, — dep zildene qarap qadalyp qalǵanda Maısara júz toqtata almady.

— Men... men... — dep kemseńdep ketti. — Men Baltany kórgennen beri, kezdestirgeli onyń bárin qoıdym ǵoı... Men tek sony, Baltany, jalǵyz ózin súıem ǵoı, ata!

Shal Maısarany beker qınaǵanyn sezdi. Kelinshektiń Baltany shyn unatatynyna da kózi jetkendeı boldy.

— Onda, qyzym, kúres. Sendir ony. Onsyz tura almaıtynyna ılandyr. Áıtpese,tirlikte mán qalmaıdy. Ehe-he, men bilem ǵoı. Bilem.

Vasılıı Sergeevıchtiń osy pikiri bul joly Maısaranyń kóńiline saı kelgen sıaqty. Erteńinde túske taman Ǵazız Qultanovıchqa telefon soqty da, uǵynysý tilegen kóńildiń pármenimen "Saıatta" — kezdesetin boldy.

Ǵazız Qultanovıch ózgeler tarapynan týyndaıtyn osyndaı kezeksiz kezdesýlerdi jaratpaıtyn. Maısarany salqyn qabyldady.

— Ne sharýamen keldiń? Taǵy da tekseris pe?

— Joq, Ǵazız Qultanovıch! —dep aldyndaǵy qabaǵyn túksıte qatty túıip alǵan adamǵa "mynaý ózi qalaı qaraıdy?" degen tárizdi tańdanǵandaı bógeldi de, eki qolymen betin basyp yshqyna óksip, jylap jiberdi.

— Aıt! Ne bop qaldy? Bárin aıt!

Ǵazız Qultanovıchtyń eń jek kóretini — jylaǵan áıeldiń kemseńdegen erni. Zábir kórgen balanyń jaýtańdaǵan kózi. Aqıqatty qorǵap qarsy sóılegen oponentiniń taısalmas qaısar júzi.

Maısara sol kemseńdegen ádemi erinderin áreń qozǵap bir jylap, bir qorsyldap Baltadan kórgen qorlyǵyn, Baltanyń jaýyzdyǵyn, Baltanyń aramzalyǵyn, Baltanyń opasyzdyǵyn, Baltanyń arsyzdyǵyn, Baltanyń satqyndyǵyn tili jetkenshe jetkizdi.

— Já! Túsindim. Ondaı súmelektiń óz obaly ózine. "Ittiń ishine sarymaı jaqpaıdy" dep kóziniń eti ósken eken. Jazasyn alady. Eshkim súıegin de taba almas etip kózin qurtqyzam!

Maısaranyń kózi atyzdaı boldy. Ǵazız Qultanovıchtyń aıaǵyn qushaqtaı qulady.

— Joq! Joq! Joq! Ol ólse, men de ólem! Maǵan onsyz tirliktiń máni joq.

Ǵazız Qultanovıch ornynan turyp ketti. Kilemge sulap jatqan áıelge ári qyzyǵa, ári jıirkene qarap, yrǵalyp tur.

— Jaraıdy. Jylama.

— Keshirdińiz ǵoı, Ǵazız Qultanovıch? — dep jas jýǵan júzin jasyrmaı Maısara "táńirine" jalyna qarady.

— Aıttym ǵoı. Áı, biraq sóz uǵýshy ma edi sonyń. "Tatýlastyq — tabystyq" dep ediń ótkende. Tabysqan sıyqtaryń osy ma. Átteń sen deımin, Maısara. Araǵa syna bop kirdi. Syrymyzdy alyp, syrtqa shashsa, qaıtemiz? Kógendep ustar degen seniń túriń mynaý. Eki kózden tórt pora jas aǵyzǵannan basqa dármeniń joq. Óliktiń aýzyna qulyp qajet emes. Buıda územ degender typyrlaǵan kezde aınalasyna qusyǵyn shashatyn. Shashyp júrmese...

— Úndemeıdi ol, Ǵazız. Men kepilmin oǵan!

— Já! Boldy! Bar jýynyp kel.

Maısara Ǵazız Qultanovıchty qudaıdaı kóredi. Ákesinen yqylas kórgendeı óńi qubylyp, júregi ornyna túsip, jaınap kirgende Ǵazız Qultanovıchtyń ańsary aýyp sala berdi.

Otyr... Otyra ǵoı, Maısara! — Daýsynda bir kezdegi erkelete emeksitý bar eken. Maısara úrkip ketti. Biraq syr bergen joq. Ǵazız Qultanovıch kelinshektiń tý syrtynan janasyp keldi de, eki qoldy ıyqtan asyldyra ilgeri suǵyp qos tompaqty ýysyna qysyp aldy. Tumsyǵyn Maısaranyń basyn shalqaıta túsip, alqymyna kómdi. Iiskedi, súıdi. Alaqanyndaǵy anardy ýqalady. Isindi. Yńyrandy. Iiskeledi. Kúrsindi de, keıin sheginip ketti.

Maısaranyń sonda ǵana júregi ornyna tústi.

— Bylaı iste, Maısara.

Maısara buryldy. Ǵazız Qultanovıchtyń sabyrly júzinde túk ózgeris joq eken. Kelgendegi qatýly, qalyń túıilgen qabaq sol qalpynda saqtalyp qalǵandaı. Álgindegi yńyranǵan da, ısingen de bul emesteı, myna salqyn qandy ámirshisi emesteı. Maısara alaqanymen shashyn sıpap ótip, beıil bildirdi.

— Bylaı iste. Mıkroaýdandaǵy jańadan ashylar rynokqa dırektor kerek dep ediń ǵoı. Erteń saǵan bireý barady. Meniń atymnan. Dıplomy joq. Biraq isker. Synalǵan. Oblystan keldi. Seniń álgi Baltandy da myqtap beretin sol. Dokýmentterin óziń rette, tezdetip.

— Jaraıdy, Ǵazız Qultanovıch! Á, Ǵazız...

Ǵazız Qultanovıch qol siltedi. Teńselip júr.

— Áı, jumbaǵy mol ómir! Esh altynǵa ashylmaısyń-aý!

"Ǵazızy ne? Ǵazız Qultanovıchy ne? Jibimegen kóńil, jadyramaǵan qabaqty qaı yqylaspen tartarsyń. Sen buǵan qushtarsyń, ol — basqaǵa. Basqa taǵy basqaǵa qumar. Eńkeıtip-shalqaıtyp qoıǵan dúnıe-aı!"

Ǵazız Qultanovıch bas ızep qana qoshtasyp, qaırylmastan shyǵyp júre berdi.

2

— Shymkentke baramyz!

Sáýleniń qýanǵanda kózderi jaınap ketedi eken. Baltanyń qolynan ustap alyp, jas balasha máz bolyp t9r.

— Onda ne bar? — Baltaǵa bul habar unaǵan joq.

— Páli, Balta, siz... sen... Ne bar dep... Bizdiń grýppa fakúltet ishinde úlgirimi boıynsha birinshi orynǵa shyqqanyn aıtpap pa em. Komsomol komıteti men dekanat grýppamyzdy týrısik saıahatpen Shymkentke jiberýdi uıǵardy. Oı, men, Balta, týra on jyldan beri poezǵa minbegem. Qandaı ǵajap!

— Selhozrabotaǵa nemen baryp edińder?

— Avtobýspen. Al, poezd!.. Terezesinen qarap tursań — týra kınodaǵydaı kóz aldynda almasyp jatqan kórinister! — Sáýle Baltanyń qolyn jiberer emes. — Siz, naǵa... Sen, Balta, nege qýanbaısyń?

— Nesine qýanaıyn... baratyn sen, qalatyn men. Sen kelgenshe qaıda sıam?

Baltanyń shynymen muńaıyp turǵanyn bilgende Sáýle qýanyshynyń qalyń ortasynan sytylyp beri shyqty. Ózi de bes-alty kún Baltasyz bolatynyn endi paıymdady. "Áı, qalaı oılamaǵam? Men de izdeıtin sıaqtymyn ǵoı. İzdeımin be? Kóre almasam, tura almaıtyndaı alaǵyzyp biter me ekem? Barǵanym da durys eken. Osy joly ózimdi bir synaıyn. Saǵynsam, shydaı almaı izdesem, onda nártáýekelge men de bekirmin".

— Sıasyń, Balta! Bes-alty kún óte shyǵady. Jumysyń bar. Maısara tátem bar...

— Aıtpa ony... Táteń ekeýmizdiki basqa tirlik.

— Men senderdi túsinbeımin... Úılenbedik deısinder — birge turasyńdar. Súımeımiz deısinder — bólek ketpeısińder.

Sáýle quralsyz, álsiz kóńildiń óz túıgenin aıtty. Jaqtyrmaı, jatyrqap aıtty. Súıispenshilik joq jerde esepqorlyq bastaý alsa, ondaı tirshiliktiń nesi sán. Nesi qadirli? Nesine qyzyǵady? Eń bir aıalap ustaıtyn názik sezimdi saýdalaǵan jannyń júrek bulqynysyna senýge bola ma deıtin kúdik óz kóńilinde de bulqynyp qalatyn bop júr. Sáýle Baltanyń qolyn qoıa berdi de, ilgeri júrip ketti.

— Erteń "Alataý" poezymen júremiz, — dedi úıdiń qasyna taqalǵanda. — Balta, osy aradan qaıt.

— Nege? Mamań ba?..

— Joq! Mamam bilmeıdi. Mamam meniń erkimdi tusap kórgen emes. Senedi ol maǵan.

— Endi kimnen qorqasyń?

— Qoryqpaımyn. Biraq yńǵaısyz.

— Nemene yńǵaısyz?

— Anaý postyda...

— Seregın be?

— Iá. Sol seni biledi. "Maısarany aldap júr. Seni men aldap ketýi múmkin" deıdi. Balta, sen meni aldaıyn dep júrsiń, á? — Sáýle jymıdy.

— Men seniń ol Mıtá — Dmıtrıińniń jaǵyn aıyryp berem áli. Nege ol ıtarshylanady? Álde saǵan?..

— Múmkin. Jigit emes pe?... Aramdyqpen ósh.

Balta ne derin bilmeı, yza bop tyǵylyp qaldy.

Sáýle syqylyqtap kúlip jiberdi.

— O-o, Otello dvadsatogo veka! Biraq men Dezdemona emespin ǵoı. Múmkin bolmaspyn da.

— Nege? Nege, Sáýletaı? — Balta kúıip ketti.

— Ózim de bilmeımin. Múmkin senbeıtin shyǵarmyn. Múmkin... — "súımeıtin shyǵarmyn áli" degendi búgip qaldy.

— Jaraıdy, Sáýle. Onyńdy da kóreıin. Túbinde bir senetinińe esh kúmánim joq. Al, anaý Seregınińe aıtyp qoı, eger saǵan endigári jaqyndaıtyn bolsa, aıaǵyn syndyram.

— Al, ol seniń mashınańdy kúzetken. Tentek-telilerdi jolatpaǵan. Sonda seniki jaqsylyqqa jamandyq qoı, á.

—Sen qusap sóz baqpaımyn men. — Balta burtıdy. Baltanyń burtıǵany Sáýlege unaıdy. Sondaı sátte Balta sheshesine ókpelegen erke balaǵa uqsap ketedi.

"Áı, bala sıaqty. Búkpesi joq. Biraq Maısaramen birge turady. Meni shyn súıse, irgesin nege aýlaqtamaıdy. Álde kelinshekti aıaı ma? Onda men kináli bolmaımyn ba? Múmkin ekeýiniń arasyna syna bop kirgen men shyǵarmyn? Bútin kóńildi jarym qyp, jalyndy júrekti jaralap, ot tútetken ekeýdiń jas otaýyna búlik salǵan men shyǵarmyn? Onda nege nekege otyrmaǵan? Nekege tirkelmese, shańyraq kóterilmes pe edi? Qaı qazaq ZAGS-ke otyryp, nekesin qıdyryp, kýálandyryp qosylýshy edi. Kóńilderi jaraspasa qandaı kýálik biriktire alar? Meniki qıanat emes pe?"

Osy kúdik taǵy da sap ete qaldy. Baltany unatatynyn biledi. Ádemi jigittiń túr-tulǵasy eshkimde joq. Qasynda qoltyqtasyp kóshemen júrip ótseń, senen baqytty jan bolmastaı. Kóz bitkenniń Baltaǵa qadalyp, kirpik bitkenniń shanshylary anyq. Biraq unatý bar da, úzdigý bar. Mahabbat bar. Olardyń tóbesi ázir kórinbeı tur ǵoı. Endeshe Baltany nege úmittendire beredi. Kúderin úzdirse, ózine de tynysh, ózgege de tıimdi bolmas pa? Ózimshil tilek qaıda soǵar? Soǵary aqıqat".

— Sóz baqqan basqa da, Balta, oı baqqan basqa. Men seni jazǵyraıyn degem joq. Estigenimdi ǵana aıttym. Seregın jaqsy azamat. Odan óziń alys júr. Áıtpese ol soǵyp tastaýy múmkin.

Balta qalt toqtady. Til qatpaı Sáýlege bastan-aıaq súze qarady da, burylyp alyp, adymdaı jóneldi.

"Oılansyn. Oılanǵany jón. Ókpe syzdy ótkizbeımin. Terim qalyń". İshteı osyǵan bekinse de, Sáýleniń kózine mólt-mólt jas úıirildi.

Erteńinde vokzal basynda Sáýle alaqtaýmen boldy. Balta kóriner emes. Poezdyń júrýine bes mınýttaı ýaqyt qaldy. Sáýle taǵy da perronǵa tústi.

— Ahmetova, sen nege shoshańdap kettiń, — degen kýratorynyń eskertýine de qaraǵan joq.

"Kelmeı me? Shynymen ókpelegeni me? Ketetin ýaqytymdy aıttym ǵoı. Qoly tımeı qaldy ma eken? Baltanyń qansha ókpelese de kelmeýi múmkin emes. Emes... Áı, kelmegeni de jaqsy boldy. Bir jaǵyna shyǵýy kerek qoı... Maısarany báribir qımaıdy. Al men Maısaramen talaspaqpyn.

Nege kelmedi? Kelmese kelmesin".

— Sáýle, nege júdediń? — Grýppa starostasy Asqar eken. Artynan ilese shyǵyp tur. — Bireý kelem dep pe edi? Mamań ba?

— Joq! Eshkim de kelmeıdi. Júr. Táteı renjip jatqan shyǵar, — dep Sáýle vagon esiginiń jaqtaý aǵashyna qol sozdy. Asqar qoltyǵynan demep jiberdi.

— Sen, Sáýle, ýaıymdama. Ýaıymdaǵanyńdy kórgim kelmeıdi, — dep ilese kóterilgen Asqar qyzdyń qulaǵyna sybyrlady.

* * *

Aıaq astynan mashınasy qyzbaı qoıdy.

Jumystan minip kelgen. Úıge kirip, tamaq iship shyqqansha ne bop qalǵanyn bilmedi. Starterdi qaıta-qaıta basqanymen motor ot almaı gúr-gúr etti de, aqyry shyryldap, shıqyldap qaldy.

" Qoı akýmýlátordy bosqa otyrǵyzyp tastarmyn" degen Balta mashınasyn kilttep, troleıbýs aıaldamasyna júgirdi. Artynan kóleńkesindeı ilese kelgen ekeý, ilbip bara jatqan troleıbýstyń esiginen Baltany ishke keýdeleı endi. "Mynalar qaıtedi? Basa-kóktep jaman úırenip qalǵan ádetin jasaıdy-aý! Qandaı nahaldar! Keshirim suraýdyń ornyna kózimen mazaqtap tur". Balta burylyp ketti. Asyqqan adamǵa troleıbýstyń júrisi ónbeıtindeı bolady eken, aıaldamasy da kóbeıip, turysy da uzaryp ketedi. Aqyry jetti. Esikten syǵylysyp túse bergeni sol edi, álgi ekeý taǵy da kımelep, keýdelep qaǵyp qaqpaqyldap áketti.

— Jigitter, jetti ǵoı!

— Jetpese, ne isteısiń?

— Keshirim suratqyzyp, etigimdi súıgizem.

— Oh, ýmora! Myna jaman qaıtedi eı! Ýaıs, ne ǵyp tursyń? Bol, tezirek keshirim sura, áıtpese etigin súıgizip júrer, — dep tórtpaq deneli shoıqara Baltanyń qolynan shap berip, qaıyrdy da, troleıbýstyń sońǵy aıaldamasynyń oń jaǵyndaǵy qaraǵaı sharbaq tasasyna qaraı ıtere jóneldi. Qarsylasam degen Baltanyń qolyn joǵary lyqsytyp edi, jany kózine kórindi.

— Jigitter, jiberińder, — dep jalyna bastady.

— Jo-oq, Baltajan, kúıeýjan, azyraq sóılesip alý kerek bop tur ózińmen.

"Meni biledi. Ádeıi izdegen boldy ǵoı. Kúıeýjan degenderine qaraǵanda Baraqtyń kisileri-aý. Bularǵa menen ne kerek eken?" dep alǵash shoshyp ketken Baltanyń júregi ornyna túse bastady.

— Bosat qolymdy. Sóılessek sóıleseıik.

Shoıqara qoıa berdi. Qurylystyń syrtyn qorshaǵan sharbaqtyń bir qýysynan úsheýi ishke kirdi.

— Al, ne aıtasyńdar?

Balta aıtyp aýzyn jıǵansha bolǵan joq, shoıqaranyń qasyndaǵy Ýaıs atalǵan sereıgen aryry judyryǵyn qulaqshekeden sart etkizdi. Balta qalpaqtaı ushty. Sodan ári ekeý sart-surt tepkiledi. Eki qolymen basyn qorǵaǵan Baltanyń basqa dármeni qalmady. Aıaq astynda bylǵań-bylǵań domalady.

— Toqta, Ýaıs! Áı, kúıeýjan! Biraz tyńdadyń bilem, á. Qulaq sal endi. Durystap tyńda.

— Qolyma bir tú-ser-siń!..

— O, shirik! Aldynda-aq turmyn ǵoı. İsterińdi istep qal keıinge sozbaı, — dep shoıqara qarqyldady.

— Kúldirem áli...

— Já, qysqart! Ýaıs, tistetshi tilin!

Ýaıs sózge joq, qımylǵa jyldam eken, dobaldaı tumsyǵy bar qalyń taban etigimen búıirinen yńq etkizdi.

— Sen, kúıeýjan, búgin meniń qolymdasyń, meniń! Óltirem be, bosatam ba, maıyp qylam ba — ol seniń ózińe baılanysty. Eregisem dep órshitpe bosqa. Biz seni izdep shyqqanbyz. Mashınańnyń nege júrmeı qalǵanynan ony sezip jatyrsyń. Áńgimeniń toq eteri: Áıelińnen jerip júr degendi estidik. Ondaı beıbastaqtyqtan tyıyl! Ot basynyń birligin, amandyǵyn oıla. Sáýriktengenińdi qoımasań, nasybaıyńdy shaqshańmen qosa otap tastaımyn! Bul qorqytýym emes, sertim! Onyń ústine anaý sen saýyrlap júrgen shúıkebasty laqsha bir-aq ret baq etkizip baýyzdap, adam túgil shaıtan tappastaı jerge tyqqyza salamyz.

Balta yńyranyp basyn kóterdi. Keýdege qanjar suǵyp alǵandaı túrshikti. "Mynalar aıamaıdy. Sóıtedi. Sáýleni óltirýi múmkin". Saǵatyna qarady. Poezd ketip qalǵan eken.

— Túsindiń be? — Shoıqara ústine tónip kelip, taltaıa eńkeıdi. Aýzynan araqtyń, temekiniń qolqa qabar sasyq ısi ańqydy.

— Nege úndemeısiń? Ýaıs!

Ýaıstyń qımyly belgili. Baltany jaǵadan alyp tik kóterip, alqymynan býyndyra syǵyp ustap turdy da, qulaqshekeden taǵy qonjıtty. Uratyn jerdi, qalaı urýdy biledi. Baltanyń basy dyńyldap, kóz aldy qaraýytyp, eseńgirep qaldy. Shoıqaranyń gúrildegen daýsynan yzyńy ǵana qulaǵyna jetip, maǵynasy sanasyna ótpedi.

"Munan da óltirgeni jaqsy edi ǵoı... Óltirýleri de múmkin. Myna qurylys basyna erteńge deıin jan kelmeıdi. Aıqaılasam eshkim estimeıdi-aý!.. Óltiredi bular. Túk emes... Túk emes. Ólem be?.. Mynaý jaryq dúnıemen qoshtasam ba?.. Ne kórdim?.. Qandaı qyzyq kórdim?" Baltanyń kózinen jas parlady. Sony kórgende shoıqara Ýaıske qoıa ber degendeı ym jasady.

— "Oınasaq ta biraz jerge shaptyq" depti bireý, kúıeýjan. Mine, mine, osylaı ish bosatyp jylap alǵanyn jaqsy. Erkektiń jylaǵany — jer bolǵany, jasyǵany — moıyǵany. Ýaıs, sen endi bul shirkinge qol bylǵama. Abroıdan aırylǵan nemege áýre bop qaıtesiń. Tym osal eken. Tez syndy.

Ýaıs qolynyń qanyn Baltanyń ústine súıkep súrtti.

— Áı, kúıeýjan! Sonymen sáýriktenbeımin, áıelimnen eki eli ajyramaımyn dep ýáde beresiń be?

— Ja-a-raı-dy-y...

— Joq! Onyń oıyn balasynyń ottaǵany. Ýaıs, sertin al.

Ýaıs bas ızedi, aıaǵyn-aıaǵyna sart etkizdi. Sonan soń qonyshynan áldeneni sýyryp aldy. Bir jerin barmaǵymen basyp kep qalyp edi, sart etip qanjardyń sýyq júzi jarqyldap shyǵa keldi. Jarqyldaǵan qanjardyń úp-úshkir ushymen Baltanyń kóz aldynda kres syzdy da, mańdaıyn, murnyn, ıegin túrtip-túrtip ótip, óndirshegine taqaı qoıdy. Qımyldasa, qors etip qadalatyn tárizdi.

— Ber sertińdi!

— Qa-la-aı?.. — Baltanyń tili kúrmeldi. Kózderi shoıqaraǵa jalyna japaqtady.

— Qane, qaıtala onda. Sertti buzsam, sel ursyn! Ker daýyldy jel ursyn! Jer titirentken kók ursyn! Qandy qanjar kek ursyn!

Baltanyń kúrmelgen tili "kek ursyndy" buratylyp áreń aıtty. Qadalyp baryp qanjar bosap ketti.

— Bul týraly, biz týraly áıelińe lám demeısiń. Estidiń be?

— Iá...

— Bar, joǵal, súmireımeı! Seniń qaı jerińe qyzyǵady bul áıel shirkinder. Naǵyz ez ekensiń!

Shoıqara jıirkengenin anyq bildirip, túkirip jiberdi. Sol túkirik ústine tıgendeı Balta aqsańdaı basyp sharbaqtyń tesigine jetýge asyqty.

Erni kóntıe isip, kózi jumylyp, ózi aqsap kirgen Baltany kórgende Maısaranyń jan daýsy shyqty.

— Balta!? Oıpyrmaı, ne boldy, janym?!

Alǵash ret "janym!" degen sóz aýzynan jalyndaı shyǵyp edi, Baltany eriksiz bas ıdirgendeı solqyldatyp jiberdi. "Jany yshqyndy-aý! Janym dedi-aý, Maısara!" Kóńili alaı-túleı uıtqydy. Kóshe-kósheniń qarańǵy tusyn saǵalap úıge jetkenshe Maısaraǵa degen ókpe qyjyly keýdesin kemirip kelip edi, sáskeniń tumanyndaı boı-boı yńyrady. Keýdede endi ózgeshe quıyn soqtyrǵan kúıdi keshti.

— Ne boldy, Bal?! — Qushaqtaı alǵan Maısaranyń qoly búkil deneni timiskilep júgirip ketti. Kózdegi úreı, Baltaǵa jany ashyp shoshyǵan úreı dál qazir Baltaǵa sondaı ystyq. Álginde búkil dúnıeni tárk etken panasyz, álsiz, jalǵyzsyraǵan kóńili janashyr tapqan soń áke qushaǵynda eljiregen baladaı arqalandy.

— Amansyń ba? Súıegiń aman ba? Ne boldy? Aıtsańshy endi? Álginde júregim sýyldap otyra almap edim. Áı, Bal! Keshtetip júrip alatyn boldyń ǵoı... — Maısaranyń jany aýyrǵan úni qulaqqa maıdaı jaǵady. Joq. Kereksiz emes eken. İzdeıtin, joqtaıtyn bireý bar eken. Kómeıinen óksik tógiler, muń sorǵalar jary bar eken.

Baltanyń kózinen jas monshaqtady. Álgi monshaq jasty Maısara alaqanymen súrtip alyp, ózi de selk-selk etip egilip tur.

— Mashına...

Mashınany nege esine aldy. Syrtta qalyp qoıdy degisi keldi me, ózi de bilgen joq. Biraq ony Maısara basqasha uǵyndy.

— Avarıaǵa tústiń be?! Sol mashınasy qurǵyrdy satyp jibershi! Apyraı, janyn qalǵanyn aıt! Óziń júrshi! Qozǵalshy bylaı. — Maısara kilt keıin serpilip, Baltanyń qolynan tartqylady. — E, atta! Attashy taǵy. Oıbaı-aý, aqsap júrsiń ǵoı! Aıaǵyń ǵoı! Qaı aıaǵyń?

— Eshteńe joq, Maısara... — Balta yńǵaısyzdana teris aınaldy. — Jeńimdi tartshy...

Maısara japondyq kýrtkany sheship aldy. Oryndyq ákelip qoıdy.

— Otyrshy, Bal! — Etiginiń shytyrashyn tartyp aǵytyp, etikterdi sypyryp tastap, balaqtardy túrip jiberdi. Maısara saýsaqtary baqaıdan bastap sıpalap, sylap, túrtip baıqap joǵary órlep barady. Baltanyń qytyǵy kele bastady. Júrelep otyrǵan Maısaranyń halatynyń tómengi túımesi salynbapty, appaq sandary bultıyp kózdiń jaýyn aldy. "Qandaı appaq! Sonaý alǵashqy kúnnen keıin durystap qaramappyn- aý! Áı, sulý-aý, bátshaǵar! Qandaı sulý! Men degende shyǵarda jany bólek"... Eńkeıip baryp qushaqtaı aldy da, qobyraǵan shashyna tumsyǵyn kómdi.

— Maı, qaıda júrsiń, Maı?

— Osyndamyn... Ózimmen ózimmin.

— Ne bitirdiń? — Ekeýine dál qazirgi kúıleri sondaı unaıdy.

— Sóılestik...

— Kimmen?

— Ózimmen... Senimen. Jyladyq. Kúldik... Shúıirkelestik. Eske aldyq... Kúmiljidik... Qaıta jyladyq, Bal.

— Men she? Men de jyladym ba?

— Sen teris qarap otyrdyń... Ótkendi kóp ógeısidim. Kóńilim kúrsindi. Janym jylady meniń, Bal.

— Al, men she?

— Sen kóp sóılemediń... Múmkin sóıleskiń, shúıirkeleskiń kelmegen shyǵar. Keıde kúrsingen de jaqsy... jabyqqan da jaqsy. Óz kemshiligińdi óziń kóresiń ondaıda.

— Maı, adam qarbalasy, oılap otyrsam, keıde túkke turǵysyz. Sony sezbeımiz de jantalasyp tyrbańdaımyz, tyrbańdaımyz. Bári ótkinshi! Tóbeńnen áldebir kirpish túsip ketse, ne mashınań taıǵanap ketse — qarbalas ta, jantalas ta odan keıin qajet emes. Eshqashan da. Sen úshin máńgilik. Biraq ómir óshpeıdi. Álem ózgermeıdi. Dúnıe myzǵymaıdy... Nege, Maı? Biz bolmasaq, sen bolmasań — dúnıe burynǵy qalpynda nege qala beredi?

— Basqalar bar ǵoı... Adamzat...

— Adamzat... Men she? Adamzat emespin be men? Endeshe meni kereksiz tastaı laqtyra sala ma? Men tas emespin ǵoı, Maı. Tas emespin. Men joq bolsam, nege birge joǵalmaıdy bári?

— Bilmeımin. Adamzat — bir adam ǵana emes, Bal... Al, adamsyz jer... — Maısara basyn julyp aldy. — Adamsyz Jer bolmaýy kerek... Jer adamsyz bolmaıdy...

Maısaranyń kózin... qup-qurǵaq kózin kórgende Balta álgi abstraksıalyq dúnıesinen beri oraldy.

— Túımeń úzilipti...

— Á-á? Túıme?.. Ne túıme? Qandaı túıme?

— Halatyńnyń túımesi... Aldyń ashylyp ketipti.

Maısara atyp turdy. Teris aınalyp ketti.

— Vanaǵa sý quıaıyn. Jýynyp al.

Ekeýi asúıdegi dastarqan basyna endi otyra bergende esik qońyraýy shyldyrady.

Maısara esik ashty.

— Kesh jaryq, Maısara Tileýǵarınovna!

— Joǵary shyǵyńyzdar. Sheshpeńiz. Óte berińiz... Á, onda mynaý jórgemdi ilińiz aıaǵyńyzǵa.

— Shef úıde me?..

— Úıde... Úıde bolǵanda... Eki keshtiń arasynda azdap... Mashınasy taıǵanap ketken be, Balta betin soǵyp alypty.

— Ne? — Oqys shyqqan Margarıtanyń daýsyn tanyp, Balta beri shyqty.

— Oý, sizder... sender?.. Birdeme boldy ma?

— Kózińiz aman ba, Balta Muqatovıch? — dep Margarıta bárin umytyp qasyna jetip bardy. — Jumylyp ketipti...

— Aman, Rıta-Margarıta. — Balta kúlgen boldy.

— Asa qurmetti hám qadirli Balta Muqatovıch, ıaǵnı qadirmendi shef. Laboratorıa atynan, ınstıtýt atynan hám laboranttar atynan sizdiń quzyryńyzǵa qudyq uryp, týǵan kúnińizben quttyqtap qoıýmyzǵa ruhsat etińiz! — dep Sereja daýsyn saltanatty túrde sozyp, keýdesin ıdi de, oń qolyn jerge tıgizdi.

— O-o, men tipti umytyp ketippin. Maı, Maıechka! Oıpyraý, biz múlde alańsyz qalyppyz ǵoı. Búgin meniń týǵan kúnim! Rahmet, Sereja! Joǵary ótińder! Beri', munda! — dep Balta qalbalaqtady.

— Qazir, shef, qazir. Biz búgin qýsańyz da ketpeımiz. Qadir ıbn Bek "Natashaýskıı!" Endigi ýa qurmetlý va ǵızzatlý sóz aıtý, to bısh, ulýǵ darajaly adres papkasyn tapsyrý mindeti sizdiń asa bıik va zańǵar osobańyzǵa tapsyrylady, — dep Sergeı ókshesin ókshesine sart-surt soǵyp, basyn kegjeń etkizdi.

— Balta aǵa, sizdiń týǵan kúnińiz ekenin álginde ǵana estip, quttyqtap shyǵaıyq dep... Papamnyń jaqsy kóretin maqaly "Oramal ton bolmaıdy, jol bolady". Sony aıtamyz sizge. Mynaý úsheýmizdiń atymyzdan... Margarıta... — dep qasyndaǵy qyzǵa ıek qaqqan Qadirbek gazet oraýyn ashyp bulǵańdap turatyn qoldy usyndy. Margarıta gúlin Maısaraǵa ustatty.

— Oh, jigitter! Dál osyndaı qoldy izdegenimdi bilseńder. Mashınanyń artqy terezesiniń aldyna tastasań, sońynda kele jatqan júrgizýshilerge: "Baıqańdar! Asyqpańdar! Aqyryn-aqyryn, aǵaıyn!" dep jasqap turar edi. Raqmet.

Maısara men Margarıta zaldaǵy stoldy jaıyp, tez dastarqan jasap jiberdi. Sereja túgil mınıstrdiń orynbasarynyń balasy Qadirbektiń stol ústindegi ártúrli taǵam men ishimdikten kózi tundy.

Sereja alaqanyn alaqanyna sart etkizdi.

— Tóreler men bıkeshter! Ár toıdyń asabasy, ár otyrystyń kinágeri bolady. Sonyń ekeýi de aramyzda otyr. Kinágeri — Balta Muqatovıch, bizdiń menshikti shef. Asabasy — Sergeı, ıagnı men. Olaı bolsa, ydystardyń shólpildep turýyn kómekshim hám birinshi orynbasarym — Bek ıbn Kadırı ǵulamaǵa tapsyrdym.

Birinshi tilek Margarıtanyń, to bısh koroleva Margonyń densaýlyǵyna arnalady. Sebep ne? Sebebi: eger Margo bolmaǵanda, Margonyń fenomenalnaıa památy bolmaǵanda, biz búgin myna Maısara Tileýǵarınovnanyń baı dastarqanynyń basynda, jeńgemizdiń qolynan dám tatyp, aǵamyzdyń týǵan kúnin quttyqtap otyrmas edik. Keshigip kelgen aıybymyzdy bilemiz. Biraq Margo dıskotekada otyrǵanymyzda ǵana aıtty. Árıne onyń da esine kesh túsken. Aldymen Margo úshin!

Hrýstal syńǵyry — bóget buzar. Hrýstal syńǵyrlady degenshe, óńeshten alǵashqy tilek sýsyny syrǵanady degenshe, kóńilder jadyrap, tilder sheshilip, júrekter ashylyp júre beredi.

— Siz sondaı baqytty adamsyz, Maısara Tileýǵarınovna! Nege deısiz ǵoı maǵan. Jaýabym daıar. Búginde talǵamy kúshti adam tańdaǵanyń súıse, tańdaǵanyn kıse, odan óter baqytty jan bolmaıdy.

— Sereja, keshirińiz sizdi Sereja dep jatqanymdy.

— Aıta berińiz, Maısara Tileýǵarınovna! Ásirese siz Sereja degende maǵan beıis úni estilgendeı seziledi, — dep apelsınniń móltegin aýzyna tastap jibergen Sergeı raqattana tamsandy.

— Sereja, daý aıtam. Menińshe, adam eshteńeni tańdamaıdy. Tańdaıtyn da, talǵaıtyn da taǵdyr bolsa kerek. Sirá, taǵdyrdyń talǵamy bizdikinen góri kúshtirek sıaqty-aý. Al basqany baqytty sanaıtyndardyń ózderi baqytty ǵoı deımin, — Maısara kóz astymen Baltaǵa qarap qoıyp, fın kolbasasy týralǵan tarelkeni Qadirbekke qaraı ysyrdy. — Tamaq alyńyz.

— Rahmet, jeńeshe. Men aıtsam... baqyt — ómirden óz ornyńdy taýyp, ózińe de, ózgege de paıda keltirý. Kúıkilikten arylý. Ondaı baqyt — óner adamdarynda, tvorchestvo qaıratkerlerinde mol bolsa kerek — dedi Qadirbek.

Balta eki laborantyna ári synaı, ári tańyrqaı qarady. Kúndelikti jumys barysynda eki jas jigittiń oı-órisine, tirshilik bolmysyna onsha mán bermeıtin.

Qandaı ıntellektýaldar! Árqaıyssynyń óz paıymy bar. Óz túısigi bar. Jáne sony pikir talasynda qorǵaı alatyn pármendilik tanytatyn sıaqty. Biraq Qadirbektiń pikirine ózi kelispeı otyr edi.

— Sonda tvorchestvo adamdarynan basqalarda shynaıy baqyt onsha kezdespeıdi deımisiń, Qadirbek? Qarabaıyr jurt jaıylyp ketken malmen teń bolǵany ma?

— Balta aǵa, men ondaı salystyrýǵa barǵam joq. Aıtarym, ıskýsstvo, ıaǵnı kórkem óner — adamzatty tárbıeleýdiń biregeı quraly. Sondyqtan da ol qoǵam ómirinde, áleýmettik kúreste úlken rol atqarady. Endeshe tvorchestvo adamdarynyń jaýapkershiligi de kúshti, sol jaýapkershilikten týyndaıtyn baqyty da erekshe, — dep Qadirbek kenet ózine qadalyp qalǵan Margarıtany kórip qyzaryp ketti.

— E, joq, shyraq! Qatelesesiń. Iskýsstvo — tvorchestvo adamynyń ishki jan dúnıesiniń sáttik kúıin, ózindik "menin" kórsetetin ádisi men quraly ǵana. Basqa túk te emes. Adamzatty tárbıeleıdi deısiń. Boc sóz ol. Nasıhat qana ol. Eshqandaı shedevr eshqashanda zulymdy meıirban, qorqaqty batyr etken emes. Ete almaıdy da.

— Siz... siz, Balta Muqatovıch, adamdarǵa nege senimsiz kózben qaraısyz? Kózińizde kúdik turǵandaı bolatyny qalaı? Kúdiktiń artynda... — Margarıta kibirtiktep turdy da, basyn silkip qaldy. — Kúdiktiń artynda jek kórý bar toı.

— O-o, Margarıta Batkovna! Men sizden tap osyndaı tutqıyl shabýyldy kútpep edim, — dep Balta ázildegen boldy.

— Oh, koroleva Margo! Bas qarqynǵa! Osylaı serme árqashan! Iá, adam — qudiret! Al, jazýshy, Balta Muqatovıch, qudirettiń qudireti! Ol jylatady, jubatady! Ilandyrady. Sendiredi! Qadır ıbn Beq sen de osylaı oılaısyń ǵoı?

— Iá, Sereja.

— Joq! Maksımalıst jastar! Maksımalıst dostar! Emosıaǵa berilmeńder. Sender qudiret sanaǵan otyzynshy jyldardyń ıskýsstvosy kúlt mashınasynyń qandy dóńgelegin toqtata almasa da, eń bolmasa nege kidirtpegen? Bilmeısińder. Bosqa talasasyńdar. Onda da, ol kezde de árkim, jańaǵy sen, Sereja, sen, Qadirbek qudirettiń qudiretine balaǵan jazýshylaryń, aqyndaryń, artıseriń, sýretshileriń kórkemónerdegi óz ornyn, óz karerasyn ǵana oılaǵan. Qazir olar karerısterdiń kókesine aınaldy. Sereja, seniń tásilińmen dáleldep bereıin. Sebebi me? Sebebi: osy otyrǵan bárimiz "Kishi jerdi" de, "Qaıta órleýdi" de, "Tyńdy da" oqydyq. Qandaı shyǵarmalar ekenin shamalaı alamyz, á. Al osylardy jer-kókke sıǵyzbaı maqtaıtyndar kim? "Qudiretti" jazýshylar! "Qudiretti" tvorchestvo qaıratkerleri. Nege maqtaıdy? Leonıd Ilıchtyń kózine túskisi keledi. Qulaǵyna jetkisi keledi. Qazaqshalasaq, syı men sybaǵa dámetedi. Al óner osyndaı saýdaǵa túsken jerde onyń Joǵary jaýapkershiliginen ne qaıyr.

— E, joq, Balta Muqatovıch, siz jekeni kóppen, kópti taqpen almastyrmańyz. Maqtasa, besi, ony maqtady. Al anaý, myńdaǵan jazýshy múmkin basqasha qarar, basqasha aıtar.

— Nege úndemeıdi onda? Nege shyndyqty batyl aıtpaıdy? Qudiret bolsa nege taısaqtaıdy? Taısaqtaıtyndardan qudiret shyqqanyń kórdiń be?

— Múmkin aıtyp júrgen shyǵar... — dep Margarıta batylsyzdaý til qatty. — Bilmeı, kórmeı qalǵan bolarmyz. Ózim jazýshylarǵa senem. Óıtkeni qoǵamdyq pikirdi báribir solar qalyptastyrady.

— Seni, Margo, durys aıttyń dep qoshtaýǵa da bolady. Biraq... máseleniń túp negizine úńiler bolsaq, onda ár ındıvıdým ózinshe oılap, ózinshe áreket etýi qajet. Eger árkim daıyn oı, daıyn pikir, sara baǵytpen qımyldap, sap quryp, qatar túzep, lek-lek qozǵalar bolsa, ol tobyr ǵana bop qalady. Al tobyrdyń tabynnan aıyrmasy shamaly. Sondyqtan árkimniń óz oıy, óz pikiri, óz óresi, óz mejesi, óz baǵyty bolǵany jón. Tipti, kerek deseńiz, árkim ózinshe kúle bilsin. Ózinshe jylaı bilsin. Bireýge uqsady degenshe ındıvıd joǵalady. Erekshelik qurıdy. Aıyrmashylyq azaıady. Al men, qurmetti va gızzatlý joldastar osyndaǵy ár ındıvıdtiń densaýlyǵy úshin kóterip qoıýlaryńyzdy suraımyn, — dep Sergeı Rúmkasyn kóterip, Maısaraǵa iltıpat bildirdi. Hrýstal syńǵyry kezek aldy da, kómeılerge kúreń qońyr, aqqaıran sharaptar quıyldy.

— Tamaq alyńdar. Rıta, sińlim-aý, túk almaı otyrsyń ǵoı. Mynaý qýyrylǵan kashtan. Mynaý buzaý eti.

Álde goland syryn jersiń. Jigitter, sýyq qazy júrekke tımeıdi. Áne, Balta qusap asańdar... — dep Maısara qonaqjaılyq tanytty.

Balta aýzyndaǵysyn asyqpaı shaınap otyryp, tolǵap jutyp jiberdi de, shúberek salfetkamen ernin bıpazdap súrtti.

— Óz qabyǵyńdy óziń súırep ót deısiń, Sereja, á. Biraq sen ómirdiń óte kúrdeliligin eskermeı otyrsyń ǵoı. Máselen myna skýmbrıany alaıyq. Qaı jerdiki? Sheteldiki! Buryn osy skýmbrıa Qara teńizdiń atyn álemge jaıǵan. Nege sońǵy on shaqty-aq jyldaǵy ekologıalyq ózgeris indetke aınalyp barady? Sol indet Qara teńizdegi balyqty ǵana emes, Jer betindegi adamzatty da jaılap barady. Sondyqtan, Sereja, seniń óz qabyǵyńdy óziń súıretip, ózińshe jylap, ózińshe kúl deýińe kúlkim keledi. Búkilplanetalyq qasiret pen kataklızm aldynda erekshelik saqtalsyn deý — shekten shyqqan donkıhottyq.

— Sonda, Balta Muqatovıch, sizdińshe ne isteý kerek? — dep Margarıta tesireıdi.

— Ómirdiń lázzatyn tatýǵa umtyl, Rıta-Margarıta! Dámdini tatyp, sándini kı, Rıtýlá! Qyzyqty belsheden keship, rahatta ǵumyr ótkiz, Margo!

— Joq, Balta Muqatovıch! Joq! Siz myna skýmbrıany... ózińiz aıtqan sheteldik skýmbrıany qaıdan tapqanyńyzdy, qalaı tapqanyńyzdy ózińiz ǵana bilińiz. Bizge ol qajet emes. Biz... biz keshirińiz, kataklızm búgin kelse de, erteńgi kúnniń ádemiligi úshin, tazalyǵy úshin, ekologıalyq indettiń bolmaýy úshin kúresetin, ózinshe jylaı biletin, ózinshe kúle biletin azamattary bolýǵa tyrysyp júrgen jastarmyz. Maksımalıst jastarmyz!

Sereja ornynan atyp turyp Margarıtanyń ıyǵynan búre ustaı aldy.

— Aı da, Margo! Komýnarka Margo! Jaraısyń! Ómirdiń máni kúıkilik emes. Emes, Balta Muqatovıch!

Defısıt te, baılyq ta emes. Ómirdiń máni — qýanysh. Azamattyǵyńdy aqtaýdyń qýanyshy. Vot qaıda jatyr gáp! Al, áıtpese, qanshama kabınet bar. Qanshama keńse bar, mekeme bar! Solarda qanshama chınovnık bar! Keshir, Qadirbek seniń papań da solardyń ishinde!.. Aıtyńdarshy, kimge qajet solar?

Qadirbek qabaq astynan Margarıtaǵa qarady. Margarıta Serejaǵa beıil qoıyp bas ızep otyr edi. Qadirbek ornynan kóterildi.

— Meniń papam chınovnık emes. Men papamdy bilem, Sereja. Biraq ol da chınovnıkterdi jaratpaıdy. Ol: álgilerdi "kreslolaryna eki qolymen jabysyp qalǵan aramtamaqtar" dep otyrady. Keshirińiz, Balta Muqatovıch, keshirińiz, Maısara Tileýǵarınovna, biz azdap qyzyp ketippiz. Týǵan kúnińizben quttyqtaımyz dep kelip dıskýssıa jasap jiberdik... Eger ruhsat bolsa, Maısara táte, sizdiń densaýlyǵyńyz úshin dep... sonsoń tursaq...

— Iá, ıá, Qadir ıbn Bek, sen ózińniń maǵan orynbasarlyǵyńdy tanyttyń. Sol úshin alǵys jarıalaımyn. Qurmetti Maısara Tileýǵarınovna, ár nárseniń shegi bolatyny ras, tipti mahabbattyń da asqazany bolady. Mahabbatty qalpynda saqtaý úshin onyń asqazanyń tyqpalap toltyrmaý kerek degendi bir jerden oqyl edim, artyq ketsek aıyl etpeńiz. Gúl nárli, áıel árli, erkek arly bol syn degen de bar. Sizde Maısara Tileýǵarınovna, sol úsheýi de — nár de, ár de, ar da mol. Osy úsh qasıettiń sizdiń boıyńyzda máńgi saqtalýy úshin! — Sereja ornynan turdy. Balta men Qadirbek ıyq ósirdi. Ydystar ortada túıisti.

..."Erkek arly bolsyn" nege aıtty? Qalaı aıtty? Arsyzsyń degeni me? Ana súti aýzynan keppeı jatyp aqyl úıretip, dáris oqymaq pa? Oý, meniń bedelime qaramaǵany ma? Qol astymda júrip osyny aıtady. Kózime aıtady. Syrtymnan ne demeıdi bular?" Maısaraǵa kómektesip júrgen Baltanyń mıyn shaqqan osy oılar edi. Baltanyń únsiz oıǵa shomǵanyn sezgen Maısara qybyryn bildirmeıdi.

"Kóre almaıdy. Bul jurt ne degen qyzǵanshaq, á. Qaıdan alǵanyńdy, qalaı alǵanyńdy bilemiz demedi me. Árıne, ózderi qańsyp otyrǵan soń ózgeni kúndemegende qaıtedi. Qýam! Erteń... joq erteń senbi. Dúsenbide Jarqynǵa aıtyp ekeýin de aıdap shyǵam... Jarqynda da keıingi kezde qyzǵanýshylyq paıda bola bastaǵandaı. Árıne Maısara kim, onyń anaý mojan-topaı qatyny kim. Maısara perishte ǵoı. Maısarany eshkim jamandaı almaıdy. Túr qandaı! Músin qandaı! Áı, men nege jolamaı kettim ózine? Tulyp emespin, kúrek qanym týlaıdy ǵoı. Nege ókpeletem?"

— Maı!.. — Daýsy sondaı eljirep shyqty.

— Ne?.. — degen Maısaranyń qoly dirildep, kótere bergen vareneni tógip ala jazdady.

— Maı! Maıechkam!

Balta umtylyp kelip qushaqtady da, úlbirek eringe ernimen ysyldaı qadaldy. Maısara ottaı janyp, qyp-qyzyl bop alaýlap, baýyryna yp-ystyq bop kire berdi. Uzaq súıis ekeýin de eliktirip jiberdi.

— Júrshi-i, Ma-aı!.. — dedi qushaǵyn jazbaǵan kúıi entige sybyrlaǵan Balta Maısarany ıkemdeı súırep.

— Asyqpashy, Bal!..

— Bolshy-y, Ma-aı!

3

Jarqyn ekeýi sózge kelisip qaldy.

— Bul saǵan ákeńniń tóri emes taırańdaıtyn. Bul ara — óndiris orny. Kerek pe, durystap iste. Odan soń, Balta Muqatovıch, sen laboranttarǵa ákireńdeýdi qoı. Adamnyń qasıetin aıaq asty etkizbeımin. Tıme namysyna!

— Olar da tanaýlaryn kótere bermesin. Qaıdaǵy bir boqmuryndar kisini kisi eken demeıdi.

— Kisi bolý kerek ol úshin. Laborantqa muryn shúıirýdi qoıý kerek. Olar búgin laborant, erteń — ınjener. Ekeýi de syrttan oqıdy.

— Maǵan qashan taqyryp taǵaıyndalady? Bireý úshin otqa kúıip, ý jutqym kelmeıdi, — dep endi Balta qabaǵyn qatty túıip basqa qyrǵa kóshti.

— Asyqpa. Keshe kelip, búgin ber deýiń erterek... Munda kezek degen bar. Aldymen Sýhorýkov qorǵap alsyn. Sodan soń saǵan jol ashylady.

— Sonda men áldebireý úshin janymdy nege qınaımyn? Nege ólip-óshem? Kerek ıe, Sýhorýkovtyń ózi "Natasha" sıaqty pesh jasasyn. Tehnologıasyn ózi qarastyrsyn. Al meniń búkil eńbegim bireý úshin ketpesin. Ketkizbeımin.

— Áı, Balta, Balta! Sen qandaı jigit ediń. Qandaı azamat ediń buryn! Endi qalaı ózgergensiń! Men seni... burynǵy Baltany bilmesem, buıryq shyǵartyp, jaýyrynyńnan qaǵyp, bosatyp qoıa berer edim. Aıaımyn. Adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tabar degen dámem bar áli, — dep Jarqyn qınala qabaq shytyp, basyn shaıqady.

— Siz óıtip ózińizdi ózińiz dámelendirmeńiz bosqa. Men buryn da, búgin de sol baıaǵy ózimmin. Al talabym talap. Eger maıǵa deıin maǵan dısertasıa taqyryby belgilenbese, sizdiń buıryǵyńsyz-aq shyǵam da júre berem. Aspan asty keń. Keńqoltyq aǵalar da jetkilikti. Bireýge qul, bireýge jalynyshty bolý janymdy jaralaıdy. Osyny esińizge myqtap túıip alyńyz, — dedi de, Balta kilt burylyp kabınetten shyǵyp ketti.

"Aıtqanym jaqsy boldy. Úndemeseń, jelkeńe minip alady. Birin biri aýyzdyqtap úırengen tóresymaqtar júndeýge jaqsy jýas túıeni taptym deıdi ǵoı. Jarqyndyki de belgili tirlik. Sýhorýkov onyń tórtinshi kandıdaty bolady. Sol tórt kandıdattyń dısertasıalarynyń basyn qurap monografıa shyǵaryp, doktorlyq qorǵamaq. Sýhorýkovqa tezdetip qorǵatýdyń barlyq amalyn jasaıdy. Jarqynnyń aǵasy ataqty akademık. Aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys. Sony tý qylyp, maǵan bir shekeden qaramaq. Ne biledi ózi? Aqyl-keńes bere ala ma maǵan? Qaıdaǵy bergen. Taıyz. Sumdyq taıyz. Bilimi úshinshi kýrstyń stýdentiniń biliminiń deńgeıinde ǵana. Keýde kergende keremet. Aǵasy otyrmasynshy, arty bir-aq kúnde ashylar edi. Meni ana boqmuryndarǵa jyǵyp bergeni janyma batady-aý. Yza qylǵanda Maısaraǵa anaý myqtysymen nege tanystyr demeımin osy. Jyǵylsań nardan jyǵyl degen bar. Qashanǵy ıtshileı berem. Qoljaýlyq bolmaǵan nem qaldy. Áı, anaý shópjelke Margarıta da murnyn shúıiredi. Oıbaı-aý, basqa basqa bolsyn, bul shoshaqaı qyzǵa ne joq. Saýsaǵymdy bulǵasam-aq jetip keler edi baıaǵyda. Aıaǵanymdy nege bilmeıdi-eı. Menen basqa bireý bolǵanda obalsynyp jatpaıdy, baýyryna basady da, sharýasyn tyndyrady. Al men... men ǵana elden erek súıý-kúıýsiz qadam baspaıtyn. Anaý Sáýleni de umyttym. Aı boldy kórmegenime. Bálsintip qaıtem ony. Bu shirkinderdiń shetinen áýlıemsıtinderi nesi eken, á.... Meni kórgenniń osqyrynyp turatyn jyny baryn bilmeımin... Joq. Maısarany kóndirýim kerek. Anaý qudaıymen tanystyrsyn meni. Budan ári eshkimge qoljaýlyq bola almaımyn. Sýhorýkov kim, men kim, á. Qolyma sý quıýǵa da jaramaıdy ol. Shalbarynyń quıryǵy tesilip erteńnen keshke deıin kitaphanadan shyqpaı, árkimnen bir urlap statá jazǵannan basqa bileri bar ma? "Natashany" kim jasady? Júzden asa balqymany kim alǵyzdy? Ártúrli rejımdi tehnologıany... Jańa tehnologıany kim túzedi? Men! Al sonda men nege qaǵajý kórip, shettep qalýym kerek. Meniń úlesimdi nege basqa bireý kúıseýi kerek. Qazirgi ómir zańy osylaı deıdi bóri. Endeshe menikin emes, men basqanykin nege asamaımyn? Jaýyrynyma men er salǵyzbaı, qaıta sol erdi basqalardyń arqasyna men nege salmaımyn? Aýyzdyǵyn qarshyldatyp, tizginmen tuqyrtyp men ıege eki ókshemdi ókpesine qadap qonjıyp almaımyn? Qonjıam! Sebebi mende sondaı alǵyrlyq bar. İskerlik mol. Qajyr kúshti. Men kóringenge kóz súzip, qolyn jalap, quıryq bultańdatar Sýhorýkov emespin. Men sybaǵanyń maıly tusyn berse qolynan, bermese jolynan tartyp alatyndardyń sapynanmyn. Bonaparttyń: "Soldattar, senderde túk joq, jaýda bári bar!" degen urany meniń de uranym. Ázimde joqty ózgeden alam. Ol úshin eshteńeden de taısaqtamaımyn".

Bári ózin ózi qaıraý ǵana. Árıne kóp myqtylardyń aldynda, tipti Baraq emes Magomedtiń aldynda kúmiljip, jaǵalatyp qana sóıleıtinin ózi de ańǵarady. Sony sezgende ishteı qorlanyp, kúıip ketedi. Keshke qatýlanyp keldi.

— Maısara, ábden tıtyqtadym. Ózińnen tómender tóbeńde oınaqtaǵany jaman eken. Shydaı alar túrim joq. Anaýsy bir tuqyrtyp, mynaýsy bir danyshpansyp óltirer boldy. Qashanǵy ıtshileımin. Meni myqtyńmen bir tanystyrshy. Arjaǵyn ózim kórem sonsoń, -dep tóte tilek bildirdi.

Maısara sylq tústi. Ǵazız Qultanovıchtyń aýqymy kúshti, tegeýrini qatty. Tilek te, talap ta, qalaý da sonyń tarapynan ǵana shyǵýy tıis. Basqalar bas shulǵýshy, oryndaýshy, barmaq jalaýshy ǵana. Ol kishireıgendi kisi tutyp, eńkeıgendi erkeletetin táńir. Táńirge talap qoıý — qıamet. Túsiner me? Túser me bıiginen qataryńa? Aqyl tappas aǵaıyndy ekinshi sonsoń mańyna jolatar ma? Qalaı aıta alady? Jetkize alady? Baltaǵa onsha yqylasy aýa qoımaǵan edi áýelden-aq. Endi múlde týlap, móńkip shyǵa kelse, qaıtemiz. "Syrymyzdy bildi. Qupıamyzdyń kiltin ustaǵandaı boldy. Kóp bilgeni qaýipti" degendi sezdirdi ótkende. Taıǵanaq mashınany qattyraq syrǵanatyp jiberse... Bulardan bárin kútýge bolady. Al, Balta... Qaıtadan ıkemdelip beti beri qaraǵan kóńilin taǵy sýytyp alsa, onda múlde qaırylmaı ketedi. Birjola ketedi. Onda bul tirliktiń nesine qyzyǵady? Nesin qımaıdy? Aıt pen toıdan ne qalady?"

Maısaranyń toqyrap qalǵanyn Balta ózinshe uǵyndy. "Árıne, qatynǵa kúshik kúıeý kerek. Meniń dúrildegenim buǵan qolaısyz. Óz qolym óz aýzyma jetse, tastap júre beredi deıdi ǵoı. Ol da múmkin. Apa qylam ba? Ótkelden bir ótip alsam... Áı, bu ne tirlik bireýdiń taǵdyryn bireýdiń qolyna ustatyp qoıǵan? Jaýǵa jalyn, qatynǵa jalyn — qaıda baryp ońasyń. Áı, qor qylǵan ómir-aı!"

Jasap qoıǵan dastarqanǵa qaramaı, zalǵa bardy da dıvanǵa teris qarap jatyp qaldy.

Maısara kóp otyrdy, Kóp oılandy. Aqyry Ǵazız Qultanovıchtan qol úzse de, Baltasynan bir eli ajyramaýǵa bekindi. Biri ıne, biri jip — sabaqtalǵan ómir eskini jamasa da, jańany jórgese de, ajyratpasa, aıyrmasa bolǵany ekeýin.

Maısara zalǵa kirip Baltanyń qasyna otyryp, ıyǵyna betin tósedi.

— Bal!.. Á, Bal!

— Nemene?

— Qaı jerde júrsiń? Qaı tusqa baryp qaldyń?

— Jete almaısyń, áýre bolma.

— Ótkel salsam she?

— Onda sóz basqa, Maı. — Balta beri aýnady. Beri aýnady da, Maısarany umar-jumar baýyryna qysty.

— Baıqa, Bal! Kópirdi syndyryp alarmyn.

— Synbaıdy. Sen aıtqan soń synbaıdy ol, Maı. Túý, nesine Búlingem. Ashyldy ǵoı tynysym! Maı - sen ekensiń sol tynysym! Barym!

Násir-násir janym-aı,

Jany qurǵyr fánı-aı! —

dep ánge basty. Maısara ilip áketti:

Ine ótkennen jip óter,

Bul jalǵannyń qyzyǵyna kim jeter?

— Biz jetemiz, Maı. Biz. Ekeýmiz jetemiz. Esik qońyraýy bezildep ala jóneldi.

Maısara zalǵa tasyr-tusyr basqan áldekimdi ertip alyp kirdi.

— Oý, alystan aǵań kelgende shaljıyp jatysyń qalaı? Ne kútip alý joq, ne qarsy alý joq, — dep syzdanyp kirgen Maqan eken. Balta ornynan turyp qol usynyp amandasty.

— Joǵary shyǵyńyz, Máke.

— Shyǵam. Ádeıi kelgen soń asyqpaımyn. Mynaý kelin be? Sálamat pa, kelin shyraq. Aıaǵyń qutty bolsyn, qaraq. Men mynaý Baltanyń aýyldasy bolam. Aǵasy dese de artyq emes. — Jan-jaǵyna súzilip-súzilip kóz tastady da, tańdaı qaqty. — Turmystaryń jaman emes eken. Kórinip tur. Aýyldan kelgen soń bir qoıdy úıtip ákelý kerek edi. Búginde birdeme kóterip júrý de qıyndap barady. Áı, aqsha bolsa, qoı túgil odan zorǵysy da tabylady. Kelinjan, mynaý otaýlaryńnyń kórimdigi. Bazardan tańdap qoı satyp alyńdar, — dep Maqan kókala elý somdyqtyń tórteýin pol ústine bir-birlep karta qusatyp tarsyldatyp urdy.

Maısara qyp-qyzyl bop ketti. Sony kórgende Baltanyń "aǵasyna" ashýy qozyp, ıt arqasy qurysty.

— Máke! El óletin ashtyq joq. Qaladaǵynyń qazany qańsyǵysh degendi qashan qoıasyzdar. Esikten enbeı jatyp, eńbegimdi oıardaı stoldy dúrs-dúrs toqpaqtaǵanyńyz qalaı. Qoıan soıamyz ba, qoı soıamyz ba — árkimniń erki ózinde emes pe. Qazanymyzǵa siz as salyp berip júr me edińiz buryn. Álde qonaqasy taýyp bere almaıdy dep qorqasyz ba bizden, — dep Balta zirkildegende, bir ezýden mysqyl kúlkini búlk etkizgen Maqan aqshasyn jınap alyp, qaltasyna jytyrdy.

— Qaıtqan malda qaıyr bar degen. Oqasy joq. Usynǵan qolymdy serpiseń, "aǵa bordan, ini zordan" shyǵar. Biraq, Balta shyraq, tez tasydyń. Men — ózińmin. Ózgeniń aldynda mundaı kúıgelektik jasama.Onda omaqa asasyń. Kelinjan, uıatyń bar jan ekeniń betińniń qyzylynan kórinip tur. Qalada ósken tárizdisiń. Budan bylaı aýyl ádetinen sen de attama. Qalǵan kóńil súıek-saıaqpen aldanar buralqy kúshik emes. Sony myqtap esker, kelinjan.

Aıtpaqshy, Baltajan, shesheń kúıli. Saý-salamat. Jaǵdaıy jaqsy deýge da taıaý. Osylaı júrerde kirip shyǵaıyn ózińe qandaı buıymtaı aıtar dep bir oqtaldym da, tez aınydym. Seniń óz qolyń óz aýzyńa jetkenin kórgen soń shesheń ózinshe tirlik ózgeshe tirlik bastady. Kelinjannyń qulaǵyna altyn syrǵa, jasyrǵan syr jatpaıtyny belgili. Qudaıdan jasyrmaǵandy adamnan nesin jasyramyz. Qatıra bıke Bektemirmen ámpeı. Alǵash aýyl bop úrpıisip qalsaq ta, et úırenedi eken, qazir kádimgideı kendigip kettik. Tek basqa adam tabylmaǵandaı anaý Bektemir ıtpen shatasqany kóńil qońyltaqsytady. Naǵyz dáýkes te, naǵyz dinsiz de, naǵyz qyzylkóz de qazir aýylymyzda sol Bektemir bop tur búginde. "Muqattyń árýaǵyn syıla, beıbastaǵyńdy tyı" dep ońasha da, pravlenıe májilisinde de aıtyp kórip edim, sodan menimen ustassyn. Ústimnen jazbaǵan jeri qalmady. Meshkeı degen jaqsy at emes. Onda shaqyryp, munda shaqyryp mazalaǵany azdaı, aýlymyzda kúnde tergeý, kúnde tekseris...— Maqan kúrsindi. Sonysynan uıalǵandaı, serpilip kúlimdegen raı tanytty. — Aqqa qudaı jaq degen. Adaldyǵymdy arqa tutam, Baltajan. Sonda da ishine qan qatqandaı sońyma túsip aldy. Anaý Qoblandy qurdasyńdy tap bir men óltirgendeı-aq bir qoımaıdy. Áý, ańǵa shyqqan basqalar, qańǵyǵan oq qapyńa tıdi dep anyqtama jasaǵan aýdandyq komısıa. Sonda bul Bektemirdiń "búk tússe de meniki, shik tússe de meniki" deýi qaı zorlyq... Á-á, árkim qyshyǵan jerin qasıdy dep muńymdy shaǵyp kettim be. Ózińdi ózimsinip jatqanym ǵoı. Iá, solaı. Aýyl óziń kórgendeı. Bári ornynda. Aıtpaqshy sen noıabr toıynda kelip-ketip ediń-aý. Bizdiń partorg ózińdi kórdim degen. Sen, Balta shyraq, Turǵandy beker kinalaǵansyń. Beker.

— Ony sizden suramaımyn, — dep manadan tyǵylyp otyrǵan Baltanyń talaǵy tars aıryldy. — Turǵanyń da, Turǵannyń áıeli Názıań da bar bolsyn. Adam qanyn jýmastan aram qolymen... qandy qolymen qalaı tamaq jeıdi. Qalaı esiredi. Qalaı toı toılaıdy.

— Oý, Balta! Bala ekensiń ǵoı áli. Dúnıede úsh arsyz bar. Uıqy — arsyz, kúlki — arsyz, tamaq — arsyz. Sony esker. Turǵan meniki-aq bolsyn. Názıań ne?.. Al Turǵannyń myltyǵynyń oǵy tısin-aq. Biraq ol nege kináli bolmaq? Aqymaq bolmasa ózi qaıyrǵan ańnyń ózi ókpe tusynda oqqa keýdesin tosyp nege júredi. Ańshylyqtyń ne ekenin bilesiń be óziń? Ol da azarttyń biri. Erkińdi baýrap, kózińdi baılap tastaıdy. Onyń ústine ajaldyń qandy qaqpany qurylyp qoısa, Qoblandy sol kúni sheshesiniń arqasynda otyrsa da óler edi. Sony paıymda, shyraq. Á-á, kelinjan, ruhsat, ruhsat, bara ber. As-sýyńa sýyǵa ber. Keıde esilip ketkende baıqamaı qalatynym bar.

Maısara shyǵyp ketti. Maısaranyń artynan qysylyp-qymtyrylmaı qyzyǵa qarap qalǵan "qaıynaǵa" Baltaǵa buryldy.

— Jesir kelinshek pe edi?

— Kim?

— Álgi kelin she? Jesir me edi?

— Joq.

— Qalaı? Sonda mynanyń bárin kúıeýsiz ózi jalǵyz jınaǵan ba? Áı, pysyq bolar onda. Jón-jón, Balta. Tyrbańdaǵanyń durys. Óıtpese bolmaıdy bu zamanda. Shańnyń arasynda kózińdi asha almaı, turalap qalasyń. Ózi senen úlkendeý me, qalaı? — Maqannyń kózderi indete qadaldy.

— Úsh jas úlken...

— Qoı, odan kóp bolar. Áıel shirkinder otyzǵa deıin ońaılyqpen óńin bermeıdi... Já, tuz-dámderiń jarassa, biz ne deıik. Tura ber. Shesheńnen endi qaıyr joq. Ol da óz qyzyǵymen ózi, — dep Maqan oryndyǵyna shalqaıdy.

— Qoıasyz ba, joq pa? Súıinshi suraǵandaısyz ǵoı tipti, — dep shatynaǵan Balta atyp turdy. Bundaı typyrshýlardy talaı kórgen Maqan aıylyn da jıǵan joq.

— Otyr! Kórgensizdik jasama. Men — qonaqpyn. Qazaq qonaǵyn qudaıdaı syılaǵan. Qaıta-qaıta aıtsam, kúıgendigimnen aıtam. Keshegi Muqat dosymnyń atyn, ornyn joqtap aıtam. Men senimen aqymaq bop, ańǵal bop tilimdi tistep sóıleskende ne shyǵatyn edi. Bir sháýgim shaıyndy onsyz da beresiń. Biraq shyndyqty jasyr deýiń qalaı? Anań ekeni ras. Al sol ana elýge taqalǵanda erkeksiregeni qalaı? Búlingeni qalaı? Sony oılaımyn men. Sony senimen bóliskim keledi. Al, sen jatyp týlaısyń. Men be ekem mekerlik etken, zınaqorlyq jasaǵan.

— Boldy! Sizdi endi tyńdar shamam joq. Doǵaryńyz! — dep Balta qalshyldady. Dál qazir qasynda bolsa Bektemirdi de, sheshesin de tútip jerdeı tútigip alypty. Mynaý jipsik kózdi jerlesin de qolynan jetektep, esikten shyǵaryp jibermek bop tura berip, qaıta otyrdy.

— Úıinde temeki tartýǵa da bolmaıtyn shyǵar?

— Nege?

— Kúlsalǵyshty kórmeı otyrmyn. — Maqan "Malborasyn" sýyryp, Baltaǵa usyndy.

— Shekpeımin.

— Jón. Araq ta ishpeıtin shyǵarsyń?

— Siz meni tergeýge keldińiz be osy? — Balta jýrnal stolynyń astynan aýyr úlken hrýstal kúlsalǵyshty ákelip qoıdy. Maqan álgini qolyna ustap, salmaqtap kórdi.

— Aýyryn... Kúl salýǵa da qımaıdy ekensiń mynaǵan... Beker tarylasyń, Balta, beker. Temeki tartpasań, araq ishpeseń, ómirdiń qaı qyzyǵyn kórdim deısiń. Odan soń oınap-kúlý bar...

Maqan keńk-keńk kúldi. Kókala tútindi erninen saqınalata ytqytty.

— Sizdiń "Rahathanańyzdy" sala almaımyz báribir, dep Balta qonaǵynyń kózine shanshyla qarady. Jipsik kózder ótkir eken. "Kelseń kel!" deıtin jekpe-jek minez tanytty. Baltanyń kirpikteri jypylyqtady.

— Qolyńnan kelse sen de jasa. Keshegi Salǵaralar qurly joqsyń ba. Dúnıeni bylǵap ót. Jıyrma besti qor qylma. Sulýlardyń qasyna jambastaýdan jalyqpa...

Maısara jyljymaly stol-arbany súıretip kirdi.

— Oý, kelinjan, jyldam ekensiń... Áý, ózderiń myqtysyndar ǵoı, eı. Myna taǵamdar mınıstrińniń dastarqanyna da jolamaıdy... "Varsıha" ma mynaý?.. Áı, kelinjan, meniń dál osyly jaqsy kóretinimdi Baltajan aıtyp qoıǵan-aý ózińe. Krab, krevetkı degenderiń kózdi qyzyqtyryp tura bersin demeseń, myna qazy-qartalardyń qasynda, buıym ba. Baltajan, "jaman úıdiń qonaǵy bıleıdi" bolyp bara ma... Qane, dóńgeletip jiber óziń.

Shaı jınala bere esik tarsyldady.

— Qońyraýdy nege qaqpaıdy, eı... Apyraý, qalada da topas jurt bolady eken-aý. Toqpaqtaýy jaman ǵoı, Baltajan, sen esikti asha qoıshy, — dep Maqan "kelinin" qas qaǵymǵa bolsa da ońasha alyp qalǵysy keldi.

Maısara biraq ony túsinbedi. Esikke ózi júgirdi.

— Baltanyń úıi osy ma? — degen dúńkildegen daýys estildi.

— Osy! Joǵary shyǵyńyz..

Zaldyń esiginen Haırolla kirip keldi.

— Máke! Taptym-aý sizdi.

Balta ornynan ushyp turyp, qolyn umsyna ilgeri attady.

— Assalaýmaǵalaıkúm, Haıreke! Tanymaı qaldyńyz-aý, shamasy. Áıtpese, siz qalanyń keıbir topas jurtyńdaı emes sıaqty edińiz.

Haırolla japaq qaqty.

— Ýaǵalaıkúmsálam... Á, baıqamaı... Balta ekensiń ǵoı...

— Otyryńyz.

Maqan qaharǵa mindi.

— Áı, súmelek! El ishinde óspep peń! Úıge sálem berip kirip, qoshtasyp shyǵatyn atań qazaqtyń ádemi dástúrin nege umytasyń! Asyr-tasyr jaý qýǵandaı. Mádenıetke qashan jetesińder osy? Senderdi úırete-úırete ábden shashym aǵaratyn boldy ǵoı.

Balta men Maısara bir-birine qarap jymyń- jymyń etisti.

— Shaı alyńyz, Haıreke! Mynadan... á? Onda men úlkendeýine quıaıyn. Oý, aýyldan búkil týystarym kelgende, Maısara, biz de azdap urttaıyq, — dep Balta ydystardy toltyrdy. — Qane, Haıreke, sýyqtan keldińiz, tartyp jiberińiz.

Haırolla konákty kómeıine tóńkere saldy. Álgindegi "úlken" ydysy osy ma degendeı alaqan qýysyndaǵy oımaqtaı Rúmkaǵa tesilip qarap otyrdy da, Maqanǵa buryldy. Sol-aq eken kelgen sharýasy esine tústi me, ornynan atyp turdy.

— Oıbaı, Máke! Qurydyq!

— Áı, nemene deısiń? — Maqan shatynady.

— Qurydyq, Máke!

— Esiń durys pa ózińniń? "Qury-dy-yek!" dep qur qylǵyna bergenshe, aıtsańshy adam qusap.

— Qurydyq degende... Máke-aý... joq qoı ol... Joq!

— Kim?

— Qyz... Qalyńdyq!.. — Haırolla bótelkeni ózi alyp, stol ústinen úlkendeý ydys izdedi de, tappaı fýjerge quıdy. Fýjerdi aýzyna aparyp qylq-qylq jutty. Ernin alaqanymen ýystaı súrtip, "jan shaqyrdy". — Qyz degende... ózimizdiń Gúlbadan she... Joq!

— Qaıda joq? Qaı jerde joq? Nege joq? — Maqan degbirden aıryla bastasa kerek suraǵy taqyl-tuqyl shyqty.

— Joq bolǵanda álgi kúıeý bala... — Haırolla yrjıdy. — Kúıeý bala deımiz. Menen de úlken. Máke, sol ózi siz quralyptas bolar...

— Ottama bosqa! Gúlbadandy aıt.

— Aıtsam, Rysty jeńgeı sizdiń buıryǵyńyz boıynsha kúıeý balany Gúlbadanǵa kórsetýge maǵan aparamyz dedi... Aparsaq aparaıyq dep... Obshyǵa kelsek qyzdar gý-gý. "Kúıeý bala mynaý ma?" dep bireýleri mazaqtap... bireýleri jyrtyńdap...

— Áı, kúıeý balany qoı dedim ǵoı saǵan!

Qyzdar gý-gý... Ol jerde de Gúlbadan joq. Ushty-kúıli joq. Olaı kúttik — joq. Bylaı tostyq — joq, dep Haırolla ornyna sylq otyryp, sýyq qazynyń dóńgelengen túıirin aýzyna tastap jiberdi.

— "Oláı kúgtik — joq, buláı tostyq — joq!" Qaıda joq? Qashannan joq? Qaıda júr? Oý, suramaısyńdar ma, qos keńkeles-aý? — Maqan búkil mańǵazdanýyn umytyp, kúıgelektenip shyǵa keldi.

— Úsheýmiz... úsh keńkelespiz... Kúıeý balamen...

— Áı, seniń de, kúıeý balańnyń da tap qaq shekesin... Á, kelinjan, sen otyr ekensiń ǵoı... Osylarǵa adam tutyp birdeme tapsyrsań, jasaıtyndary osy ylǵı. Sonda Gúlbadan jataqhanada joq bolyp shyqty ǵoı... Oý, suramaısyńdar ma. Múmkin basqa bólmelerdiń birinde shyǵar.

— Suradyq... ketip qalǵan deıdi.

— Qaıda?

— Ony bilmeıdi. Qyzdar gý-gý. Kúıeý balany jabyla qýyp, jabyla mazaqtap, "Qyz kóretin jigitti biz kórelik" dep... Qyzdar gý-gý.

— "Qyzdar gý-gý". Oı atańa nálet! Sodan basqa sóz aýzyńa túspeı me seniń. "Qyzdar gý-gý". Olar gýildemegende men gýildeımin be. Kúıeýdiń qoıyn-qonyshyn tintkiledi me? Kórer em sonan keıin gýildegenderin.

— Oıbaı, Máke! Julmalap óltirip qoıa jazdady. Kúıeý balany bireýi olaı tartyp, bireýi bulaı tartyp... Ózine de sol kerek dep men bolysqam joq... Kúıeý bala dep... Qaıdaǵy bala? Shashy túsip, oıma taz bop qalǵan... Murny kartopıadaı, ózi bujyr-bujyr. Buqa moıyn. Badyraq kóz. Bizdiń Qoblanjannyń sadaǵasy ketsin!..

— Áı, qyrt, Qoblandyń ne, eı seniń?

— Pále, Máke, siz bilmeıdi ekensiz ǵoı. Bizdiń Gúlbadanjannyń Qoblandy degende shyǵarda jany bólek edi ǵoı. Qoblandy da Gúlbadan degende ishken asyn jerge qoıatyn. Áı, ne kerek... taǵdyr jazbady ǵoı, — dep túsi ózgerip, erni kemseńdep Haırolla konákqa taǵy jarmasty. Maqan julyp aldy.

— Kóniń kepkir-aý, tań atqaly ishýdesiń ǵoı. Jeter! Ne boldy sonsoń?

— Kúıeý bala she? Álgi buqamoıyn myrtyq...

— Men saǵan kúıeýbalany qoı dedim ǵoı. Qyz qaıda? Gúlbadan qaıda? — dep Maqan shyj-byj boldy.

Haırolla eki alaqanyn jaıyp Baltaǵa qarady. Maısaraǵa qarady. Sonsoń ıyǵyn qıqańdatty.

— Oý, Máke-aý! Ol soryq deıdi men qyryq deıminniń keri boldy. Aıtqyzbaısyz ǵoı aýzymnan qaǵyp... Álgi kúıeýbala she...

Balta men Maısara teris aınalyp, ıyqtary selkildep, búıirleri búlkildep kúlkiden óldi de qaldy. Biraq ony estip te, eleń qylyp otyrǵan da Haırolla joq. Kórgen-bilgenin aqtarǵansha asyq.

— Álgi kúıeýbala she? Sony qyzdar julmalap, julqylap boı bermeı qoıdy. Qyzdar gý-gý... Ózderi qandaı kóp, Máke. Qyzdardyń basy quralǵanyń kórýim sol ǵoı. Birinen biri ótken sulý. Biraq qyzdardyń ashýlanǵany jaman bolady eken, Máke! Sizge ótirik maǵan shyn árqaısysy bir-bir qanshyrdaı atylǵanda, kúıeýbalanyń butyn but, qolyn qol qyla ma dep em, áıteýir kostúmynyń jeńin julyp alyp, shalbarynyń balaǵyn qaq aıyryp shat-shálekeıin shyǵardy. Sodan, Máke, qoıny-qonyshy degenińizden shyǵady. Kúıeýbalanyń áldebir qaltasynan bir býma úsh somdyq tógilsin. Shashylsyn! Oı-ba-aı! Qyzdar odan saıyl gý-gý! "Mahabbatty satyp almaq bolǵan ǵoı!" "Boıy bir qarys, saqaly qyryq qulash shal-shaýqannyń dámesin qarashy!" "Mynaý aqshamen bizdiń kómeıimizdi bitemek bolǵan ǵoı!" "Jyrtyńdar! Órteńder!" "Jo-joq! Jyrtpańdar - aıǵaq bul, aıǵaq!" dep qyzdar gý-gý. — Haırolla Baltaǵa buryldy. — Baltajan, kóp sóılep jiberdim be, tamaǵym qurǵap ketti... sál tamyzyp qoıasyń ba mynadan... Kelinjan, ózińmen de durystap sóılese almaı jatyrmyn. Aıaq astynan Gúlbadandy uzatamyz dep óstip jumysty bop qalǵanymyz. — Balta ustatqan Rúmkany aýzyn keń ashyp, kómeıge birden tóńkere saldy. — Sodan, Máke, aqshany qattap jınap, sanap, akt jasady. Ózderi shetinen pysyq. Áıteýir Rysty ekeýmizge tıieken joq. Kúıeýbalada sıyq qalmady. Alba-julba. Oıma tazy keremet terleıdi eken.

— Áı, Haırolla, maltańdy qashanǵy ezesiń! – Maqan ózin áreń-áreń tejep otyrǵanyn Balta sezdi. Biraq ishinen "shoq, shoq!" dep otyr. Qoblandynyń Gúlbadandy súıetinin bilmeıtin. Myna Haırolladan estigeni kóp jaıdyń betin ashqandaı boldy. Qoblandy óliminiń bas sebebi — ekeýiniń, Gúlbadan men Qoblandynyń qosylǵan kóńilderinde jatqan bop shyqty. Maqan — úlken esep, myqty sheshimniń adamy. Mápelep ósirgen qyzyn aýyldyń qarabaıyr mehanızatoryna ustatpaıdy. Negizdi, tekti, myqty aranyń eń bolmaǵanda bir esegine qosaqtaıdy. "Kúıeýbala" — sondaı bıik astaýdyń ıesi. Endeshe Maqanǵa sol kerek. Jatqanynan turmasyn.

— Apyraı, Máke, sózimdi bóle berdińiz ǵoı, — dep Haırolla renjidi.

— Iá, Máke, sizdiń sózdi bólip, kıligýińiz kóp eken, dedi Balta ádeıi. Sony arqa tutqan Haırolla múlde esirdi.

— Kúıeýbalanyń oıma tazy terlep, qamyt aıaǵy dirildep, usqyny ábden qashyp ketti. Ózi aýrý bolsa kerek eki ıyǵynan dem alyp, alqyndy da qaldy. Kózderi meńdýana jegen adamnyń kózine me, álde oqalaq tıgen sıyrdyń kózine uqsaı ma, burynǵy badyraǵy badyraq pa — qudaı basqa bermesin, sharasynan beri ytqyp shyǵyp, domalap-domalap túsip keterdeı. Qyzdar gý-gý. Aqyry kúıeýbalany sorlatyp sýyq bólmege qamap tastady. "Mılısıaǵa beremiz. Sotqa beremiz. Qyz alyp qashpaq. Súımegen qyzdy zorlap alyp qashpaq" dep bir akt jasady.

— Gúlbadan qaıda? Taptyńdar ma?

— Oıbaı-aý, Máke, Gúlbadan turmaq kúıeýbaladan da aırylyp kelip otyrǵam joq pa? Aıtpadym ba Gúlbadan ushty-kúıli joq dep. Qyzdar gý-gý. Jónin aıtý qaıda. Kúıeýbala qusatyp julqylasa qaıter edik. Áıteýir bizge tıispedi. Áı, betteri jaman! Kúıeýbalany ne óltirip qoıýy múmkin, ne tarttyryp jiberýi múmkin. Qorqam-aý, Máke, qorqam, — dep Haırolla qopańdap qoıdy.

Maqan ornynan turdy. Maısara izet bildirip qosa túregeldi... Maqan Haırollaǵa shuqshıdy.

— Neǵyp omalyp otyrsyń?

— Siz, Máke, qazaqtyń ádemi dástúrlerin saqtaǵysh edińiz. Ac qaıyrýdy umyttyńyz. Sonsoń kelinjan turyp izet kórsetip edi, ony da elemeı, maǵan dúrse qoıa berdińiz. Men ejelden qolyńyzdaǵy qoljaýlyqpyn. Biraq topas qylyq kórsete bersek qalalyqtar bizden ábden jerıdi ǵoı, — dep Baltaǵa kózin qysyp qoıyp Haırolla shalqaıa tústi.

— Á, ras, ras! Úbirli-shúbirli bolyńdar. Dastarqandaryńnan yrys ketpesin, jamandyq jetpesin. Áýmın! — dep asyǵys bet sıpaǵan Maqan Maısarany jipsik kózderimen iship-jep aımalady. — Kelinjan, aldarazy bolsyn. Jaǵyń túspeı jamandyq kórme... Haırolla! Bol endi. Shaljıyp otyrysyń qalaı?

— Men daıynmyn ǵoı.

— Máke, tamaq pisip qaldy. Nege asyqtyńyz?

— Asyqpaı... Biz ózi... Dastarqanyńnan dám tattyq qoı. Raqmet, ulyqsat etińder... Haırolla, sen nemen keldiń?

— Taksımen...

— Ol qaıda, tur ma?

— Qaraǵan joq. Taksıster — qudaı bizge. Mensinbeıdi.

— Qap! Zakaz beremiz endi. Telefon bar ma úıde, kelinjan.

— Bar ǵoı, Balta, sen mashınańmen aparyp salarsyń, — dep Maısara Baltaǵa qıystady.

Baltanyń qabaǵy túsip ketti. Maqandy buryn da sýqany súımeıtin. Manadan qutylǵansha asyq bop otyr. Maısaranyń qystyrylmas jerge qystyrylǵanyn jaqtyrǵan joq.

— Jerdiń túbindegi stoıankaǵa barý úshin de taksı shaqyrý kerek qoı, Maısara-aý. Sony bilmeýshi meń.

— Já! Júr, Haırolla! Kósheden-aq ustaımyz.

Haırolla mynaý bótelkeler samsaǵan jerden ketkisi kelmeı, "quısańshy!" degendi kózi-qabaǵymen ısharattap Baltaǵa japaq-japaq qarady. Balta seze qoıdy da ydystardy toltyrdy.

— Al, Haıreke, onda ózińiz birdeme dep jiberińiz.

Haırolla Rúmkasyn ýystady.

— Baltajan, kelinjan! Oıda joqta otaýlaryńnyń esigin ashyp qaldym. Sondaı qýanyp otyrmyn. Aýylymyzdyń bir úıi, mine, Almatynyń tórinde qonystanypty. Anaý Qatıra shesheń seniń úı bolǵanyńdy estigeli sondaı qýanýda. Senen basqa onyń qandaı qýanyshy bar edi.

— Haırolla, qysqarta, qysqarta sóıle! — dep Maqan tyqaqtady.

— Máke, men ózi onsyzda sózge joq adam edim. Mine, jańylyp qaldym... Á-á, Qatıra shesheńdeı jan joq! Naǵyz azamat ana ǵoı. Marqum Muqattyń artyn syılaǵany qandaı. Er qadirin qurmettegen bir áıel sondaı-aq bolar. Sen de azamat boldyń, Baltajan. Ornynda bar ońalar degen osy. Shańyraqtaryń bıikteı bersin. Kelshi, kelinjan, uıalma, soǵystyryp, tashlap jiberelik — dep ornynan qopańdap turyp Maısaraǵa Rúmkasyn sozyp, erneýlete tıistirdi de, álgindegi qımylyn aınytpaı qaıtalap, apandaı ashylǵan aýyzǵa tóńkere saldy. Sodan soń qımylsyz qalǵan Baltaǵa tesireıdi.

— Sen nege almadyń, baýyrym?

— Haıreke, siz apamdy perishte qylyp jiberdińiz. Ótirik maqtaý — qylmys jasyrýdan da jaman. Meniń sheshem, qolyńyzdy kókiregińizge basyp turyp adalyńyzdy aıtyńyzshy, shynymen yń-shyńsyz ósek joq, taza perishte me? — dep Balta jalynǵandaı kózden kóz aıyrmady.

Haırolla atyp turdy.

— Áı, Balta bala! Sen... sen aqymaq, Qatıraǵa qara tyrnaqtaı kúmán keltiretin bolsań, ondaı anadan týmaı ket!

— Haırolla, tym qyzynba... Qysqarta, — degen Maqanǵa da qolyn sermep qalǵanyn Haırolla baıqamady.

— Qatıradaı adal áıel joq. Bolmaıdy! Bu zamannyń Qozysy men Baıany Muqat pen Qatıra! Qatıra tiri Muqat túgil óli Muqattyń árýaǵyna shań jýytpaıdy. Búkil aýyl anańdy áýlıe tutatynyn sen... Balta shikireıip alyp bilmeısiń. Eshe Máskeýde oqyǵansyń! Sen... sen qaǵaz kemirgen oqymysty, ana syılamaýdy qaıdan úırenip júrsiń? Ótkende kelip alyp, Qatırany nege jer qylyp kettiń? Átteń dastarqanyńda otyrmyn, áıtpese bar ǵoı, tilim-tilimińdi shyǵarar edim. Sen aqymaq bolmasań qyzǵanshaq qatynnyń... Aıǵanshanyń jel sózine sener me ediń? Al ol áıelge... ol shúıkebas qatynnyń qoltyǵyna sý búrikken bireý bar. Árıne men Bektemirdi ıt etinen jek kórem. Shóp qoryǵan tóbet qoı ol. Ózi de jemeıdi, ózgeni de jolatpaıdy. Al Bektemir Muqat úshin, Qatıra úshin janyn da aıamaıdy. Dostyqty jurt dál sondaı qadirlese... dúnıede ıttik qalmas edi. Quı, qane, anaýyńnan sarańdanbaı! Sen órtegen ózegime oımaqpen bolsa da ý sebeıin! — dep ydysyn tosty. Balta konáktyń shynysyn Haırollanyń qolyna ustata saldy da, ornynan turyp, moınyn sozyp, stoldyń ekinshi jaǵyndaǵy Maqannyń dál tóbesinen tónip bardy.

— Al, Máke, buǵan siz ne aıtasyz? Seniń shesheń ardan bezip Bektemirmen tamyr bop aldy, aýyl túgel úrikti dep qulaǵymnyń quryshyn jep edińiz álginde ǵana. Qaıyssyńyzdyki ras. Shyndyqty qaısyńyz aıttyńyz. Siz be? Haırekeń be?

Maqan júz taısaqtatpady. Tómennen Baltaǵa qabaǵyn tik serpe qadaldy.

— Men estigenimdi aıttym. Estigen qulaqta jazyq joq.

Haırolla qalshyldap ketti.

— Máke! Maqan! Sen meni qul qylyp aldyń... Shoqparyń boldym!.. Bolyp kelem. Biraq Qatıraǵa til tıgizbe! Sen! Sen ekensiń osy qaýesetti taratqan! Oılaýshy em kim dep? Nege dep? Sen Bektemirdi qaralaımyn dep jazyqsyz Qatırany jaraladyń! Sen Maqan!

— Haırolla! Kóp ishtiń. Artyq ishtiń, Haırolla. Endi ishpeısiń. İshe almaısyń, Haırolla! — dedi Maqan.

Haırolla sylq tústi. Álginde ǵana ádilet tilep shoq shashqan qara kózder zamatta ıesinen súıek dámetken ıttiń kózindeı mólıdi de qaldy.

— Á, Máke!.. Artyq ishkenim ras endi. Tek siz tyıym salmańyzshy. Bu shirkinsiz bola ma... Bas aýyrady degendeı... Ne isteseńiz de, Máke, tek ishpe dep tyıym salmańyz!..

Balta ornynan shyǵyp, Maqannyń qasyna bardy.

— Jaýyz! Shyq! Qurt qarańdy, jaýyz!

Maısara Baltanyń qolyna jarmasty.

— Qoı, Balta! Uıat bolady, Bal. Qonaq qoı...

— Qonaq emes bul, jaýyz! Qanisher! Qoblandyny óltirtken sen! Sensiń, jaýyz! Seniń búkil qylmysyńdy biletin ol. Seniń qyzyńdy súıetin ol. Sen qylmysyńdy búrkemek boldyń. Qoblandyny óltirttiń! Sen qyzyńdy bergiń kelmedi. Qoblandyny óltirttiń. Adam qany moınynda! Sheshemdi qaraladyń. Adam ary, anam ary moınynda! Shyq úıimnen, jaýyz!

Maqan ysyldady.

— Kúshi-ik! Baltyrymdy qanatpaq boldyń ǵoı. Tisińdi túgel shaǵarmyn! — dep Maqan esikke umtyldy.

Haırolla búkeńdep artynan ilesti.

— Áý, Máke! Qaıtesiń balanyń sózine bola búlinip. Adam syılap kórmegen shirkinder neniń parqyn bilýshi edi. Oımaqpen araq bergende-aq kóńilim shoshyǵan. Ókpe turatyn jer bar ma bularda...

Maqandar ketkennen keıin de Baltanyń ashýy, renishi birazǵa deıin tarqamady.

— Áı, netken jaýyz! Júzi búlk etpeıdi. Týǵan qyzyn saýdalaǵan soń odan ne qaıyr...

— Bosqa taýsylma, Bal. Maǵan Haırekeń minezi unady. Jaǵympaz bolsa da, jandaıshap bolsa da, bir adaldyǵy bar. Aryn joǵaltpaǵan. Al biz... áı, biz ondaı da áreketke bara almaspyz-aý. Jaltaqtaýymyz kóp...

"Iá, jaltaqtaýymyz kóp. Haırolla qurly keıde ádilet dep daýys kóterýge jaramaımyz. Ol nelikten? Álde qýlyq-sumdyqty tym erte... tym erte bilip, sezip, úırenip shyǵatyn býynǵa aınaldyq pa? Bektemir, Haırollalardyń adaldyq deıtin bir elgezek qyly bar júrekterinde. Biz ondaıdan múlde maqurymbyz. Esepshil, paıdashyl, saq bop qalyptasqanbyz. Jalańtós jaýǵa shabý jat bizge. Álginde Maqanǵa qur zirkildeýden basqaǵa shamam kelgen joq. Áıtpese shyqshyttan birdi qonjıtsam, anamnyń daq túsken aryn tazartar ma edim. Tipti anam úshin de attandap shyǵa almaǵanym ǵoı. Maısara durys aıtty. Jan kúıttegen, jyly jerge tumsyq tyǵýǵa dánikken urpaqpyz bizder. Bizden kúresker shyqpaıdy. Qoly shorqaq, tili maqaý, basy ızelgish, keýdesi ıilgish jaǵympazdarmyz. Shetimizden. Al, birimizdi birimiz kúndegishpiz. Anaý nege ozyp ketti. Men odan kemmin be? Maǵan da jaıly oryn, bıik dáreje, jeke mashına, derbes hatshy qyz kerek. Mine, bárimizdiń kúıtteıtinimiz. Baqastyq balalaǵan zaman keýdede orden bolmasa, basta bedel bolmasa seni azamat túgil adam sanatyna da qostyrmaıdy. Iekpen nusqap, kózben ymdap, sybyrlap daǵdylanǵanymyz sondaı, daýys kóterýdiń ne ekenin umytqanbyz. Bárin, bárin umytqanbyz. Umytpaǵanymyz bas qamy".

* * *

"Kúshik qyńsylatyp aıaǵymdy jalatpasam ba?"

Dál osy zulym tilek Maqannyń búkil oıyn, sanasyn kernep aldy. Endigi jaýy — Balta ǵana. Bektemirdiń jarasy jeńil. Ol qoldaǵy qoıany. Kókiregin qurttan da jaman dert kemirgen dimkás. Tiri ólik. Kópke uzamaıdy. Qatıramen ámpeı eken degendi anaý Qoblandy óletin kúni Bektemir Qatıra úıinen tabylǵanyn estigen soń ózi taratyp jibergeni ras bolatyn. Óıtkeni Maqan Aıǵanshanyń qyzǵanshaq urǵashy ǵana ekenin biletin. Óz úıinde berekesi bolmaǵan erkek erkek emes. Qarap júrip júnjip ketedi. Bektemir de júnjisin. Qoblandynyń kegin qýmaq túgil óz basymen qaıǵy bolsyn. Sonda quda da tynysh, qudaǵı da tynysh degenge saıǵan. Búgin Baltany úıine izdep kelip, Bektemirdi sheshesiniń tamyry dep kórsetip, kózi ashyq, úlken jerde oqyǵan jigitti Bektemirden bezdirýdi kózdegen-di. Oǵan senimi de kúshti bolatyn. Óıtkeni Balta sheshesinen túńilip, úıine de qonbaı ketip qalypty degendi estigen. Bektemir men Baltany bir-birinen ajyratsa, Maqan Bektemirdiń saǵyn syndyrady, qarýyn alady. Odan keıin Bektemir aǵash oǵyn myń jerden ata bersin. Maqannyń murty da qısaımaıdy. Jap-jaqsy bop ıilip, sheńberlenip kele jatqan túıindi myna Haırolla ıt kesti de jiberdi.

"Kúshik sháýildegen bolady. Sháýildetermin aıǵa! Qańsylatarmyn tumsyǵyńnan soǵyp. Qyńsylatyp aıaǵymdy jalatarmyn sonsoń".

Azý tis egeldi. Shyqshyt júgirdi. Sony kórgende Haırollanyń mastyǵy tarqap ketti. Kósheden aǵylyp jatqan kóp mashınanyń arasynan bos taksıdy qalaı tapty, qalaı kelisti — ol ózine ǵana aıan — Maqannyń, Mákesiniń aldyna sary "Volgany" kóldeneńdete tosty.

Eki-úsh kvartal shyqqanda Maqannyń kózine áldebir mılısıoner shalyndy. Jumystan qaıtyp bara jatty ma, áıteýir jalǵyz eken.

— Toqtata turyńyzshy, — dep Maqan mashınadan túse sala mılısıonerge jetip bardy. Ne sóıleskeni, ne dep keliskeni belgisiz, áıteýir mılısıoner Maqanǵa erip kelip, taksıge otyrdy.

Haırolla jymyńdady. "Áı, Mákem! Basyń bas-aý! Mılısıoner dikińdep jetip barsa, gý-gý qyzdar pe bitirsin, oıma taz kúıeý bala sýyq bólmesinen sopań etip shyǵa keledi. Áı, azamat! Áı, Mákem! Bir on somdy qaltasyna tyǵa saldyń-aý!"

Haırolla mılısıonerdi búıirden túrtip qaldy. Anaý jalt qarady. Jalt qaraǵan mılısıonerge aqyrǵan araq ısi men qýaqy kúlkili kóz qysýyn joldady. Taqalyp qulaǵyna jáne sybyrlady:

— Qansha taptyń?

— Á-á... Siz massyz, — dedi mılısıoner.

— Maspyn, Al, sen sybaılasymsyń! — Sybyryn keńk-keńk kúlkimen aıaqtady.

— Jaıyńa otyr, Haırolla! — dep artyna alara burylǵan Maqan tyıyp tastamaǵanda, qolyna op-ońaı myqtap túsken tártip qorǵaǵysh qyzmetkerdi Haırolla biraz áýreleıtin edi.

Kóp jylaǵan ba, Rystynyń kózi qyzaryp ketipti. Maqanǵa týra qaraýǵa dáti shydamaı, dálizde turǵan bes-alty qyzǵa qolyn nusqady.

— Analar... qyzdy da qurtqan. Kúıeýbalany da qamap qoıǵan.

Maqan mılısıonerge ym qaqty. Sol-aq eken anaý dereý túsin sýytyp, papkasyn yńǵaılap, iske kiristi de ketti.

— Bul ne tártipsizdik! Zańsyzdyq! Sovet azamatyn prokýrordyń sanksıasynsyz qamaýǵa sizderge kim ruhsat etti? Zańsyzdyq jasaǵandaryń úshin jazaǵa tartylatyndaryńdy bilesińder me? Qane, qaısyń uıymdastyrýshy bolǵan? Famılıalaryńdy atańdar! Tez!

Qyzdar kúbir-kúbir ózara sóılesti de, áldebireýsi bólmeniń esigin ashyp, dirildegen kúıeýbalany syrtqa shyǵardy.

— Biz... oınap edik. Jezde bolǵan soń...

— "Kúıeý atymen kúl tasy" demeı me...

— Bizdiki qaljyń ǵoı...

— Mynaý aqshasy! Úsh júz som... Túgel.

Aqshany alyp, kúıeýbalanyń alba-julba túrin kórgen Maqan mılısıonerge:

— Akt jasańyz. Mynaý beıbastaqtyq! Qol jumsaǵan. Kıimin jyrtqan, — dedi.

Mılısıoner qaǵazyn jaıa bastady. Haırolla manadan taldyrmash qylsha bel, qaraqat kóz qyzǵa qyzyǵyp turǵan, óndirshektep shyǵa keldi.

— Joldas mılısıoner! Mynaý azamatsha báriniń bastaýshysy! Dem berýshisi! — dep álgi qyzdy kórsetti. m Osy azamatsha! Eshkimdi tyńdamaıdy ózinen basqa. Alǵash qol jumsaǵan da ózi. Men kýámin ǵoı!

— Famılıań kim? — Mılısıoner rólin umytyp, shyndap kiristi.

— Men be? Aǵaı... aǵaı... Men álginde ǵana kelgem. Búgin podrýgamnyń týǵan kúni bop... Sonyń úıinde bolǵam, — dep qyz jylamsyrady.

— Tanýyn! Senbeńiz joldas tergeýshi! — dep Haırolla odan saıyn qyt-qyttady.

— Famılıań kim? — dep mılısıoner qataıdy.

— Meniń be? Aǵataı-aý, meniń kirgenime on-aq mınýt boldy. Myna aǵaıdy kórgenim osy. — Qyz jylap jiberdi.

Maqan qolyn sermedi.

— Bara ber, qyzym. Al, sender aıtyńdarshy, Gúlbadan qaıda?

— Gúlbadan ketip qalǵan.

— Ketkende... shyn ketti aǵaı. Sizder keldi degendi estigen soń, osynda bir jigit kelip júretin ózine. Gúlbadan sonymen...

Ný chto j, mahabbat úshin bárine barýǵa bolady!

— Joq, Baqyt. Gýlá, Gúlbadan ol jigitti onsha unatyńqyramaıtyn. Men bilem ǵoı. Mynaý Karlık nostan kýda lýchshe bolǵan soń taıdy da turdy qol ustasyp! Molodes, Gýlá!

— Súımegen bireýge qosaqtar bolsa, men de súıter edim...

— Sizder... sizder eshe ata-ana atalasyzdar! Balalaryńyzdy, Gýlány satpaq bolǵansyzdar... Siz Qarabaıdan da pasyqsyz! Vot meniń sizge aıtarym. Joldas tergeýshi, protokolǵa jazyńyz. I vezde ı vsúdý qaıtalaımyn. Qarabaı nadan, qarańǵy bolǵan. A etot novoıavlennyı Qarabaı zanımaet rýkovodáshıı post, iu-rhovodıt lúdmı ı ıgraet sýdboı svoeı sobstvennoı docherı. Naǵyz feodalsyz! Vot! — Qos burymy tilersegin soqqan boıjetken Maqanǵa tónip kelip, jıirkene qarap turdy da, Rystyǵa buryldy. — Al, siz, Anasyz! Janynyz ashymaı ma? Mynaý jenıh eki ese úlken emes pe? Eh sizder... sizder. Gýlá joq endi áýre bolmańyzdar.

Maqan lám degen joq. Gúlbadandy basqa bilmese de ózi biledi. Alǵan betten qaıtpaıdy ol. Jer soqtyrǵan eken aqyry qý qyz. Ókingenmen ne shara. Maqan burylyp aldy da, esikke qaraı búkeńdep júrip ketti. Bir ǵana sátte keýdesi eńkeıip, jaýyryny búkireıip shyǵa kelgen kúıeýin Rysty qatty aıap ketti. Asyǵa basyp kep, qoltyǵynan súıedi.

— Ustama! — dedi Maqan tistene ysyldap.

Maqannyń kórgen quqaıy bul ǵana emes. Biraq týǵan qyzdan dál osyndaı opasyzdyq kútpep edi. Ashynǵan, ashýlanǵan jany qatty yshqyna týlap, kózinen alǵash ret jas yrshytty. Elý jyldaı qumyr keship júrip, belinen basqan dúnıeden osyndaı mańdaıdan soǵar, Janyna tıer soqqy kórmep edi. Eseńgirep qalǵandaı es jıa almaı keledi. İshten shyqqan shubar jylan. Biraq moınynda ósirgen jalǵyz qyzy edi ǵoı. Qalaı qıǵan? Aıamaǵan. Jónin, jolyn bildirmeı taıyp turǵan. Kúshi qaıtty ma, sesi azaıyp árýaǵy qashqany ma? Qalaǵa kelse-aq quty qashyp, berekesi ketetini qalaı? Aldymen anaý kúshik sháýildep balaǵyna jarmasty. Endi mynaý qanshyq uılyǵyp qashyp tynǵan. El betine, jurt kózine qaraǵysyz etip qaralap ketken. Álgi shoshtaqaılar tabalady-aý eń árisi. Ózimshil jannyń ózgeni kinálaıtyn ádeti ǵoı. Kim bilsin keıbireýler ózimen birge turatyn jaqyndarynyń súıispenshiligi men raqymyn taba almaı, qýys keýdesiniń sýyq yzǵaryna ózin de, ózgelerdi de tońǵyzatyn bolar. Sodan da baryp bala-shaǵasynyń ishindegi buǵan degen aıaýsyz qyjylyn, jek kórýin sezip, sol qatań kesikti jýyp-shaıý úshin jurttyń aldynda meırimdi hám qaıyrymdy bolyp kórinýge tyrysatyn bolar. Sol úshin ózinde joq jylylyqty sýyq keýdeniń ańyraǵan qýysynan tappaq bop tyrashtanar, meıirim túnemegen júrekten izgilik izdep áýrelener. Keıde tipti solaı kórinip, jaqsy atalyp ta qalar. Biraq túptiń túbinde álgi shirkin óz qatygezdiginiń shyrmaýynan qutylmaı, jat pen jaqynnyń bárine de syryn aldyryp, syrtynan júrgizbes sumyraıǵa aınalar. Sodan keıin tóńiregin qorshaǵan tirshilik ıesinen tek jamandyq kútip, opasyzdyq tosyp, el ishinde otyryp ta jalǵyz qalar. Jany qulazyp, kóńili sýyp, keýdedegi qytymyr yzǵardy tońǵa aınaldyrar. Qulazyǵan jannyń qyjylyn endi bala-shaǵadan alýǵa jantalasar. Sýyǵan kóńil men merez ishtiń kegin jaqyn men jattan, kórshi men qolańnan qaıtarýǵa kiriser. Sodan keıin-aq áıeliniń kózinen jas keter me, balalar erkelik degenniń ne ekenin biler me. Kórshi-qolań, týys-jaqyn salqyn qabaq, satýly qabaq, sýyq kóńilden bas kóterer me.

Maqan dál osyndaı adam edi. Qazirgi aýyrlaǵan kóńil kúıine Balta da, Gúlbadan da, qyzdar da, búkil álem de kináli edi. Aıazy qataıa bastaǵan túngi qalanyń qaı tusyna kelgenin paıymdaǵandaı kilt toqtap jan-jaǵyna qarandy da, artyna buryldy. Sońynda únsiz ilesip kele jatqan áıelin, Haırollany jáne kúıeýbalany (endi ol kúıeýbala emes, bola almaıdy. Óıtkeni bir qyzda eki kúıeý bolmaıdy ǵoı) kórdi. Shytynyp kúıeý balaǵa atyryna qadaldy.

— Sen, shyraq! Taksı usta da úıińe qaıt. Bizdi qudalar... Á-á... aǵalaryń tospasyn. Qaıta bersin. Jaǵdaıdy bilesiń. Túsindirip aıtqyn. Bar.

"Kúıeýbala" eshkimmen qoshtaspastan paltosynyń salaqtaǵan jeńin bir qolymen qysa ustap, jyrtylǵan balaqtan baltyry aǵarańdap kórinip búkeńdeı jóneldi.

"Áı, anaǵan aq boryqtaı Gúlbadanymdy qor ete jazdadym-aý!.. Nadan eken ǵoı. Mylqaýdan da beter. Ógiz ǵoı, ógiz" dep Maqan ishteı jırene uzatyp saldy da, endi Haırollaǵa taqalyp keldi.

— Oı, atańa nálet! Oı, araqqa batyl ólgir! Oı, malǵun! Qudaı-aý, osyndaı jitikke saıaqtardan qutqaratyn kúniń bola ma bir. Ne ájetke, ne qajetke jaramas bul araq quıar tiri shólmekten ne qaıyr. Ne sózi, ne bózi, ne duspanymdy kórer kózi joq. Bári seniń kesiriń. Anaý kúshikke de tabalattyń-aý, sen súmelek!

— Mákesi, aýyz ne demeıdi, ıt ne jemeıdi. Ursań - aýzym mine, minseń — jelkem mine! Kók esekke kóp ósektiń keregi ne, kóp eseptiń keregi ne. Anda-sanda bir aqyrǵanyn keshpeseń, myqtylyǵyń nege sep. - Haırolla "usynǵan basty qylysh kespesti" ábden tutynǵan eken, taǵy da sol tásilin kóldeneńdetti. Maqan bir adamdy esek qyp tuqyrtqanǵa kádimgideı áserlendi de, ishtegi kerneýdi biraz bosatty.

— Rysty! Sender úıge qaıtyńdar. Men bóleme kirip shyǵam. Múmkin sonda qonyp qalarmyn.

— Jaraıdy, — dedi Rysty aman qutylǵanyna qýanyp.

— Mynaǵan búgin bir gram tatyrma!

— Oý, Mákesi! Onan da meni qýyr da shyjǵyr. Pisir de qaınat! Dál mynaý jazańdy qaıtyp al!

Maqan qaraǵan joq. Adymdaı basyp júrip ketti.

"Úıinde me eken? Úıinde shyǵar. Gazetterde bir jaqqa ketti degen habar jazylmap edi ǵoı".

On bes mınýttan keıin tynysh keń kóshege túsip, tómen aıańdady. Áne, úıi kórindi. Terezelerinde jaryq bar eken. Eshqaıda ketpepti. Ketpesin. Durystap búgin bir sóıleser emin-erkin. Buny tyńdamasa da, saýyldap qaltasyna quıylyp jatatyn aqshasyn tyńdar. Bóle degenmen keıde jattan da jaman bótensiretetini bar. Qara shaldyń bir qyzynan ol týsa, bir qyzynan bul týǵanyn bilmeıtindeı shirenetinin qaıtersiń. Qabaǵynan muz tońdyryp, kreslosynda shirene shalqaıyp, tap búgin birinshi ret kórgendeı syzdana qalǵanda, kápirdiń mysy basa ma, qol jetpes bıigi júrek sýyldata ma, arqasy muzda-ap, jaýyryn ortasy jybyrlap sala beredi-aý. Sol kezde anaý qarsy aldynda aýyz kergilegen tiri qudaıdyń buny arqalaǵany, erkeletkeni bári-bári umytylady. Tek kreslomen birge týǵandaı, kresloǵa jabysyp qalǵandaı qudaı-músin, músin-táńir ǵana kóz aldynda aıdyndana myzǵymaı otyrady-aý.

Maqan shyrt etkizip túkirip tastady da, mılısıa postyna jaqyndady. Syńǵyr etken qyz kúlkisin estidi. "Gúlbadan emes pe?" Keýdede kúdik oıandy. "Báse, ol qyz ketpese kerek edi. Aqyldy edi ǵoı Gúlbadan. Mynaý bólege kelgen shyǵar".

Mılısıoner aldyn keskestedi.

— Toqtańyz, azamat!

— Men ǵoı bul, menmin, — dedi Maqan mılısıonerden góri onyń tasasynda turǵan qyzǵa kóbirek moınyn sozyp.

— Men degen kim?

Qyz taǵy syqylyqtady.

— Mıtá, bilmeısiń be, men degen — "Men!"

— Sáýle, qoıa tur. Azamat, bul úıge kirýge bolmaıdy. Erteń kelińiz.

— Nege? Men buryn kiretinmin. Munda meniń týǵan bólem turady. Bólem! — Maqan keýdeledi. — Áý, joldas, siz maǵan durystap qarańyz... Men týysy, bólesi bolam.

— Mıtá, bólesin kirgizbe degen zań bar ma edi, — dep Sáýle taǵy da kúldi. Kúlkisi Gúlbadannyń kúlkisinen aýmaıdy eken. Biraq Maqan tetkip qaldy. "Áı, kúlegesh shirkin! Nemeńe jetisesiń? Mynaý orys jigitimen oınaǵanyńa mázbisiń? Bul shirkin úılense jaqsy, áıtpese aýnatyp, ýmajdap tastap, taıyp tursa qaıtesiń. Úılense jaqsy deımin. Onyń nesi jaqsy bolsyn. Onsyz da ár ulttyń ishine bir sińip ketken qazaqtyń basyn kóbeıte almaı, barynyń ózin qazaqsha óz tilinde sóılete almaı júrgende, kózin kókshıtip... qazaq týatyn pátshaǵar-aý... kózin kókshıtip orys taýyp dińkeni qurtasyń ǵoı. Jyrtaqta, jyrtaqtaı ber. Sen túgil týǵan qyzdan ne opa kórip kelem. Qashyp ketti deıdi. Kimmen qashty? Qaıda qashty? Qaı ulttyń balasymen qashty? Birin bilem be? Endeshe saǵan nege qımam qyshıdy? Qaı qazaq qazir el namysyn jyrtyp, halyq qamyn oılaǵandaı. Birin-biri kótke túrtip, birin-biri jamandaýdan aldyna jan salar ma. Sodan da ǵoı, tipti myna araǵa da qydıtyp kók kóz shirkindi qaqshıtyp qoıǵany".

— Siz, azamat, uıyqtap turmysyz? — Dmıtrıı Seregın Maqannyń ıyǵynan túrtti.

— Á-á, ıá... He?

— Dokýmentińiz bar ma?

— Shyraq, dokýmentsiz bizdiń jaqta shólmek kóz bıchter ǵana júredi. Má, Dokýment! Qaıyssy kerek? — dep Maqan pasportyn, oblystyq sovetke depýtattyǵynyń kýáligin, taǵy birazyn usyndy.

Seregın pasportty aldy da, kóz júgirtip ótip, qaıtaryp berdi.

— Bara berińiz, Baıdaýletov joldas!

— Sen Sáýlesiń ǵoı, — dedi buryla bergen Maqan jilt qarap qazaqshalap.

— Iá, Sáýlemin.

Sáýle bolsań, dereý qarańdy qurt! Ahahý-úhahý túbińe jetedi. Orystyń astyna jaıalyq bolǵanyńdy bilmeı qalma.

— Siz... siz... qandaı qatygezsiz. Qatygezsiz, aǵa...

— Men aǵa emespin! Aýlaq! Men sendeı elden bezgen betbaqtarǵa aǵa bola almaımyn. Sendeıler, júziqara, halqyn satatyn! Tilin joıatyn, qasıetin qashyratyn!

— Aǵa, men sizge... sizge ne jazdym? — dep Sáýle betin basyp jylap jiberdi de, júgire jóneldi.

Mıtá Seregın aıqaılady.

— Sáýle! Ne boldy? Toqta!

— Saǵan da Sáýle kerek á! Qarashy eı, buǵan da biziń dastarqannan dám tatý kerek — dep kúńkildegen Maqan sharbaqtyń esiginen kirip ketti.

Bólesi úıde eken. Onsha qýana qoımasa da kirpishe jıyrylǵan joq. Ekeýine tamaqty kabınet bólmege ońasha jasatty.

— Jeńgeń syrqattanyp jatyr. Erteń tańerteń ımandasarsyń. Qashan kelip ediń? Jaı júrsiń be?

— Ǵazeke-aı, búginde bos júris bolýshy ma edi? Ózińiz jaqsy kóretin Gúlbadandy uzatamyz ba dep...

— Pále! Gúlbadan da boıjetip qalǵan á! Ýaqyt-aı, ýaqyt! Zymyrap barasyń-aý.

— Sonda qalaı, Gúlbadan sizderge... osy úıge kirmeı me? — dep Maqan kádimgideı tańdandy.

— Kelse keletin shyǵar... men kúndiz-túni jumystamyn. Jeńgesine kelip júretin shyǵar. Ózim kórmegenime kóp bolǵanyn aıtam, — dep Ǵazız Qultanovıch yńǵaısyzdanyp qaldy. İshinen áıeliniń kim kóringendi (al Gúlbadan Zubaıda úshin kim kóringen ekenin biledi) jýytpaıtynyn sezip otyr. — Qudalar kim? Myqty ma?

— Quda da joq, qyz da joq, Ǵazeke. Bir keshte ekeýinen aırylyp, sandalyp qaldym. — Maqan tamaqqa samarqaý ǵana qol sozdy. "Mensinbeıdi. Áıeli tipti amandasýdy da kópsindi. Baıaǵyda jyrtyq kóılekpen táni aǵarańdap bizdiń úıge kelin bop túskende sheshemniń bir qabat kıimimen boı jasap edi. Syrqattana qalypty. Mynaýsy da toıǵan mysyqtaı pyryldaıdy. Sumdyǵy qaı tesikten syǵalap tur eken? Gúlbadandy esiginen qaratpaǵan janǵa jyl saıyn elý myń somdy ustatyp keldim-aý. Áı, jegeniń jelkeńnen shyǵyp, jutqanyn jumyryńa juqpaǵyr! Meni qorǵadym, qolpashtadym deıdi-aý. Elý myńdy jyl aralatpaı berip otyraıynshy jeti ata turmaq jetpis atadan qosylmaıtyn kez kelgen dókeı ákim týysym bop týymdy kóterip shyǵa kelsin. Bul nesine kisimsıdi, eı?.. Ákesi ákemnen, sheshesi sheshemnen artyq pa edi? Eń bolmasa dastarqanyn da durystap jaımaı, óz berekesin ózderi qashyryp, shoshaıtyp-shoshaıtyp myna bireýsilerin ákelipti. Eregiekende bir-bir asap, tabaǵyn bosaǵaǵa qaraı laqtyryp jibereıin be. Osyny da el basqaryp, úkimet bop otyr dep syrttaı dáripteımiz-aý. Astyna tyshyp qoıǵan baladaı manadan áli otyr jalpıyp. Ne jaqyndyq, ne aǵaıynshylyq mezireti jasasa taǵynan usha ma, aýzy qısaıa ma? Nemenege keldim? Qol jaıyp, kóz súzip keldi dep, báldenedi- aý. Árıne báldenedi. Negizi bolmasa da, bıligi bar. Teksiz bolsa da pármeni myqty. Áı, osyndaı ishmerezderdi qaıdan taýyp, qalaı ósiredi, á? Mynaý bólem men túgil týǵan áke-sheshesine de ılikpes, eljiremes edi-aý".

— Ekeýinen de aırylyp qaldym...— Taǵy qaıtalady. Ǵazız Qultanovıch eriksiz suraýǵa májbúr boldy.

— Qalaı aırylyp júrsiń?

— Ózińiz ǵoı Gúlbadandy tegin jerge berme dep... Sodan oblystaǵy Álekeńe...

— Álıhanǵa ma? Aý onyń balasy, uly bar ma edi? Oı, sol shirkinde ul túgil qyz da joq. Baýyry qutsyz sáýrik emes pe. İnisine aıttyryp qoımaǵan soń, qashanǵy qasarysam, osy demalysta toıyn jasamaq bolyp Álekeń bar, inisi bar bárimiz saý etip kele qalmaımyz ba.

— Ol Álıhannyń inisiniń áıeli bar edi ǵoı. Álıhan ekeýmiz obkomda istep júrgende inisi oblfınotdelde isteıtin. Jasy birazda ǵoı onyń, — dep Ǵazız Qultanovıch ejireıdi. — Keıde Maqan, ne qabatynyńdy da bilmeı qalasyń-aý.

— Endi qaıteıin, bólem alǵannan basqany bilmeıdi. Ústimnen aryz tópelegen jaýym qasymnan tabyldy. Jandármen dalbasa jasamasa bola ma. Áıeli ólgen, ózi kártamys Álıhannyń inisi Gúlbadannan basqaǵa kóz salmasa, qaıda qashyp qutylam, — dep Maqan shabýylyn bastady.

— Qysqarta aıt, — dep Ǵazız Qultanovıch qabaq shytty.

— Qysqarta aıtsam, Gúlbadan jer sıpatyp áldekimmen qashyp ketipti. Qaıda bardy, kimge bardy? Qudam kim? Birin bilmeımin. Ol endi basqa áńgime, Ǵazeke, meni basqa jaǵdaı qınap keldi, ózińizge. Anaý Bektemir degen...

Ǵazız Qultanovıch yńyrandy. Dombyrasyna qol sozyp aldyna óńgerdi. On saýsaq baıaý qımyldady. Bıpyl áýen bólmede typyrlady. Saǵaqtan temen kenet bes saýsaq qulyndaı oınaqtady. Sol-aq eken dúleı daýyl serpini shanaqtan shapshyp tógildi. Aspandap atyldy. Jartasqa soǵyldy. Tórt qabyrǵada atoılaǵan ún jańǵyrdy. Áınekterde, kitap sóreleriniń shynysynda diril jańǵyrdy. Maqan keýdesin ókinish tolqyny urǵylady. Maqan keýdesinde ile óksik týyndady. Dúnıeniń jalǵandyǵy, dúnıeniń baıansyzdyǵy, dúnıeniń opasyzdyǵy eki ishektiń bebeýimen kókireginde sarnady. Kókirek sarnaǵanda júrek bulqyndy. Qınaldy, týlady, órekpidi. Aqyry baıaýlap tynshydy. Sabyr taýyp baıyrqalady. Saýsaqtar kibirtiktedi.

Maıda bıpyl bebeýin azaıtty. Ýilin kúsheıtti. Keıýananyń qońyr keshtegi nemeresin áldılegen muńly kóıgóıindeı. Taýsylmas ýildeýindeı.

Ǵazız Qultanovıch dombyrasyn irgege súıeı saldy.

— Bilem. Onyń Máskeýge de, Ortalyq komıtetke de jazǵan aryzy qolymda... Kóp biledi jazǵan kisi. Jáne derekteri de aıǵaǵy da mol. Durys tekseretin komısıa shyqsa, shańyńdy burq etkizedi.

Maqan álgindegi sesinen aırylyp mólıe qarady.

— Ulynda neń bar edi? Óltirmese bolmas ped?

— Oıbaı-aý, búkil qylmysymdy aqtaratyn bolmady ma. İshten shyqqan jaý jaman degen ras. Basqa amal qalmady ǵoı, — dep shyryldady.

— Bektemiriń qandaı adam? Oryssha oqyǵan ba?

— Qaıdaǵy. Ákesi otyz jetinshi jyly sottalǵan. Ózi atylyp ketken aqynnyń balasymyn deıdi.

— Aryz myqty jazylǵan.

— Ony jazǵan bizdiń aýyldyń osyndaǵy bir sheltiregi. Jesir áıeldiń balasy edi. Baı kelinshektiń qolyna kúshik kúıeý bop kirip alyp, boldym-toldym dep qalypty. "Jaman atqa jol bitse, Janyna torsyq baılatpas" degendi aınalaıyn burynǵylar qalaı bilip aıtyp ketken. Qazir jal bitken jaman attar múlde kóbeıip ketti ǵoı, — dep sóz aıaǵyn ekiushtylaý qaıyrdy.

— Seniń ol jigitińniń aty Balta emes pe? — dedi bólesiniń qyzyl kózdengenine de mán bermegensip.

— Dál sonyń ózi. Kesip alsa qan shyqpas bezbúırek! Týǵan sheshesin kórmeı ketpedi me. Anaý Bektemirge jel berip, aryzyn jazyp jón silteýshi sol! Sol báleket! — dep Maqan endi qyzynyp, Ǵazız Qultanovıchke degen ókpe syzyn da umytyl, eleýrep sóıleı bastady. — Ǵazeke, osy jigitti ebin taýyp táýbesine bir keltirip berińizshi. Álginde tipti ózime de til tıgizip, sútke tıgen kúshikteı etti.Sol minezin ólsem umytarmyn ba! Ólsem keshermin be!

Kabınettiń esigi sart etip ashyldy da, uzyn atlas japon halatynyń etegi shubatylǵan Zúbaıda jeńgeı kirip keldi.

— I-ı, táńir! Shýshy qazaqlar tozaqlada aıqaılap súılesedı bıt. Bık ǵajap mıllátsińder!

Ǵazız Qultanovıch ornynan qalaı atyp turǵanyń bilmeı qaldy.

— Oý, Zúbaıda haným! Mynaý Maqan ǵoı. Bólem ǵoı! Tanymaı jatyrsyń-aý, á... Sen azdap syrqattanyp qalǵan soń... Á-á, sál daýysymyzdy qattyraq shyǵaryp alǵanymyz ras... Maqan, Zúbaıdahon ózińdi bık unatady, — dep ekeýine kezek-kezek qarap qıpaqtap qaldy.

Maqan Zúbaıda hanýmnan aıylyn da jıǵan joq. Tek ishinen: "Áı, Ǵazız, Ǵazız! Kúniń qursyn! Áıeldiń ýysyndaǵy tirligińniń anaý daladaǵy dardaı ataǵyńnan sadaǵasy ketsin. Ábden bitipsiń ǵoı, baıǵus. Mynaý tik baqaı qatynyn erttep mingen-aq eken. Endi túse qoımas" dep kópe-kórneý bólesine músirkep qarady.

— Shýshy qaınym bık tákappar. Isenbisiń, Maqan. Ǵazız, sen, ı-ı paqyrym, dombyrada, mynaý odna palka dve strýnyda oınaǵansyń bıt. Al meniń basym aýyra... — dep Zúbaıda jeńgeı jaqyndap kelip jýrnal stolynyń betin appaq saýsaǵymen sıpap ótti. — I-ı, skatertnı salmaǵan!..

— Jeńgeı, basyńyz aýyrǵany qıyn bop qalǵan eken. Siz olaı-bulaı bop ketseńiz, myna bólemniń kúni ne bolar edi?" Óıtpe, búıtpe, odna palka dve strýny tartpa, qazaqnı malaı býlma" deıtin sheshesindeı óbekteıtin jannan aırylyp, quryp keter edi... — dep sál bógeldi de, qaltasynan alyp, Balta qaıtarǵan tórt elý somdy stolǵa tastaı saldy. — Mynaý skatertnı salmaǵan aıybymyz úshin, Zúbaıda jeńeshe.

Zúbaıda kúlip, Maqandy arqaǵa qaqty. Eńkeıip baryp aqshany ilip aldy.

— I-ı, qaınym, bárekelde! Sen, Maqan, bıik myrzasyń. I-ı janym, shýshylaı ýystap shasha beresiń aqshany. Ǵazız, sen shýshy qaınyma konák quımaǵansyń bıt?

— Raqmet, jeńeshe, iship júrmiz ǵoı. Ózińiz baryp, dem alyńyz, — dep Maqan Zúbaıda hanýymdy ıyǵynan demep esikke deıin jetkizip saldy.

Ǵazız Qultanovıch qaıtadan nyǵyzdana qalypty.

"Oı, porymyńdy... Qatynǵa qabaq kórsete almaı júrip, qaı jerinen pańdanady. Álginde ǵana áıeliniń aıaq súrtetin shúberegi bolǵanyn men kórmegendeı myna shikireıýi qaı shikireıý. Áı, teksiz! Qoldan qudiret jasaımyz-aý!"

— Ǵazeke, osy Zúbaıda tym erkinsip bara jatqan joq pa? "Balany jastan, qatyndy bastan" dep erkek emessiz be. Men — ózińizbin. Basqa jerde dál búıtse, ne bedelińiz qalady? — dep Maqan namys jyrtty.

— Já! Sen aýyldyq bóspeligińdi salma bul araǵa. Shańyraqqa qara! Kimmen sóılesip otyrǵanyńdy bil! — dedi Ǵazız Qultanovıch zildenip. Daýsynda adamdy qaradaı qalshyldatatyn qataldyq pa, qatqyldyq pa, áıteýir, es tusaıtyn qýat bar eken. Maqan súmireıdi de qaldy. — Sen Zúbaıdanyń Zaıra hanýmnyń týysy ekenin bilemisiń? Bilmeısiń! Endeshe, budan bylaı onyń aldynda tapsynyp qyrtýyńdy qoı!

— Solaı medi, Ǵazeke! Á-á, bilmegen ý ishedi degen osy. Báse! Báse! Zúbaıda hanýmnyń boıynan bir ses taraǵandaı bolýshy edi, Zaıra jeńgemizdiń jaqyny eken-aý. — Maqan shyn bas urdy. "Bólemniń tasy órge qalaı domalady desem, osyndaı bir kiltıpany bar eken-aý. Áı, áıelder, áıelder! Bılik búginde senderde ǵoı. Senderdiń adam túsinbes erikterinde ǵoı. Senderge jaǵý da ońaı, jaqpaý da ońaı. Áı, Ǵazızdiń bir eni ishinde eken ǵoı. Osy ýaqqa deıin bul syrdy menen nege búgip keldi eken? Búgin nege aıtty? Álde anaý tireginiń... a-a-na-aý táńriniń myzǵymas qudiretine kózi jetip, óziniń de kishigirim táńirge aınalǵanyn bildirgeni me? Myna nyǵyzdanýy sony aıǵaqtaǵany ǵoı. Endeshe men nege shaptan túrtem. "Bóle, bólem!" dep emeshem quryǵanyn jaqtyrmaı, ishinen: "Qap, bálem!" dep otyrmasyn. Búginde týys týys emes, sybaılastar týys. Yńǵaıyna jyǵyla bereıin de".

— Jaraıdy. Sen álginde Baltany biraz jerge aparyp tastadyń-aý. Óıtpesek qazaq bolamyz ba. "Óser eldiń balasy birin-biri batyr der. Óspes eldiń balasy birin-biri qatyn der". Balta — jańadan qaýlap kele jatqan óskin. Bolashaq kadrymyz. Tamyryna balta shap deısiń, Maqan. Sonda quıryqsyz, shop-sholaq bop qal deımisiń? — Adamǵa óńmenin tesip óterdeı shanshyla qadalýdy úırengeni sondaı, Maqannyń eshteńeden qaıtpas júzi bet qaraýǵa shydamady.

— Onyńyzdy bilmedik qoı... Anaý Bektemirge qol ushyn bergenge...

— Bektemirge de shuqshıa bermegin. Al, anaý aryzdardy túgel japqyzam. Odan qam jeme. Al, álgindegi "qazaq malaı, dombyra-sombyra" sıaqty sholaq pikirlerden aýlaq bol. Qazaqty sen túzep, sen buza almaısyń. Bosqa kúıip ketesiń. Sen ózińniń jasyryn fermańdy, pıaz-sıazdy ǵana bil. Halyq qamyn sensiz de jeıtinder tabylady.

Maqan shydaı almady.

— Tilimiz quryp barady ǵoı. Shúldirlekter kóbeıdi. Qazaqsha mektepterdi jaýyp jatyr, jaýyp jatyr...

— Jalǵyz bizde emes ol tirlik. Ýkraına men Belarýssıada ult tilinde bir de mektep joq. Otyr ǵoı eshteńesi qurymaı. Al, sen Maqan, ózińshe namys jyrtqysh halyqshyl bolyp kóringendi qalaısyń. Seniń arzan ataq jamylǵyń kelerin men bilmeıdi deımisiń, —dep Ǵazız tuqyrta túspek bolyp edi, Maqandy túlen túrtti. Dombyrany julyp alyp, qulaq kúıin qaıyrdy da belgisiz bir adýyn ándi shyrqaı jóneldi.

Atqam joq, men halqymdy ata almaımyn!

Satqam joq, ultymdy men sata almaımyn!

Syrtymnan meni bireý "satqyn!" dese,

Kórimde tynysh uıyqtap jata almaımyn!

Dombyra býyrqandy. Án kek qaırady. Jaraly júrektiń semserdeı sertin aıtty. Lapyldap janyp, órtenip kúıip aıtty. Sodan soń dombyra tynshyp, on tyıyldy.

Ǵazız Qultanovıch Maqannyń bileginen ustaı aldy.

— Qaıdan bilesiń? Kimnen estidiń?

— Bul án — Bektemirdiń ákesiniki. Álgi repressıaǵa ushyraǵan aqynnyń sońǵy áni. Sońǵy sózi eken! Bizdiń aýyldaǵylar tegis aıtady. Shirkin myqty aqyn ǵoı! Solardy túrtpektep, solardy qaralaǵan biz, qazaq, qaıdan ońarmyz.

— Ne dep ottap otyrsyń!? Ne bylshyldaısyń sen?! Qaıdaǵy bir zarjaq úshin jany aýyra qalypty. Eshe búkil qazaqqa til tıgizesiń. Áı, sen kimsiń sondaı-aq? — dep qalsh-qalsh etken Ǵazız Qultanovıchty kórgende Maqannyń quty qashyp, edireıgen qulaǵynyń ushyna deıin bozaryp bara jatty.

— Ne ottaıyn, Ǵazeke?.. Osy ándi búkil aýyl, aýdan aıtqan soń... jaman aqyn bolsa, kitabyn qaıta-qaıta shyǵaryp... mektepte oqyta ma? Anaý jaman Bektemirdiń sodan týǵanyna qorlanam. "Qasqa aıǵyrdyń qulyny qasqa týmasa da tóbel týar" dep... Negizine tartpaǵan... Á-á, ottamaı qalaıyn, — dep Maqan sasqalaqtady.

Myna alaqtaǵan bólesine orynsyz kılikkenin sezdi me, Ǵazız Qultanovıchtyń daýys ekpini báseńdep shyqty.

— Bektemirdiń ákesi de... Sotqarlyǵy qaıdan desem, túbi tereńde jatyr eken-aý. — Ǵazız Maqanǵa syǵalaı synaı qarady. Ananyń dál qazir bar qýlyq-sumdyqtan aırylyp qalyp, del-sal otyrǵanyn baıqap, qyby qandy. — Sen, Maqan, Bektemirdiń sońyńa myqtap túsip alǵanyn sezesiń.

— Oý, sezgenińiz ne, bilem! Ol sumyraı aıanbaıdy. Aıamaıdy. Búkil qalǵan ǵumyryn meni áshkereleýge... sizdi áshkereleýge salady. — "Sizdi" qasaqana qosyp aıtty. Ǵazız Qultanovıchtyń júzi jybyrlap ketti... "Á, qorqamysyń! Qudaıǵa da jan kerek eken,á!"

— Maǵan ne dep tısedi ol?

— Sizdiń menimen bóle ekenińizdi bilse... — Maqan qıpaqtady. "Jatqan jylannyń quıryǵyn basyp nem bar edi?" — Ol qarap júrgen adamǵa tisiniń qanyn jaǵyp júretin dáýkes emes pe...

— Bektemirdiń ákesin biletin, syılaıtyn azamattar kóp. Solarǵa arqa súıese, Maqan, sen sý túbine kettim deı ber. Onda meniń de shamam kelmeıdi.

Maqannyń kózi baqyraıdy. Iegi bosap qaıtyp, bosap qaıtyp óksigen balanyń túrine uqsap qoıa berdi.

— Ǵa-ǵa-a-ze-ke! Sonda meni sý túbine batyryp qoıyp qol qýsyryp otyra beresiz be, — dep Maqan endi túgin betine shanshyp, tútigip aldy. "Jalǵyz ketpespin! Ala ketermin talaıyńdy qurdymǵa!" degeni shatynaǵan kózderden bilindi.

"Áı, mynaý qaıtedi? Tup-týra adamǵa shabatyn kókjaldyń qarasyndaı eken!" degen shuǵyl oıdan seskengen Ǵazız Qultanovıch janarynan sýyq sáýle ushqyndap álgi qarasty shimirikpeı qabyl aldy. Arbasqan kózder kópke deıin birin-biri jeńise almap edi. Maqan kishilik tanytty ma, irge salystyra almady da, yǵyp ketti.

— Bektemirdi onda temir tordyń arǵy jaǵynan syǵalatý kerek eken...

Maqan otyrǵan jerinde qopań etip, endi yrza bolǵan túrin túgel kórsetip, jadyraı qarady.

— Oıbaı-aý, Ǵazeke-aý, aǵataı-aý, ol temir torǵa bir tússe, odan keıin jaýǵa jylqy alǵyzam ba, jaǵama qol jaǵalatam ba. Jyǵylmaı jyǵamdy jyqqyzam ba! Kútkenim osy edi ǵoı manadan.

— Bylaı bolsyn, Maqan. Sen endi oǵan syr berme. Qaıta túk bilmegensip, oń qabaǵyńdy bergen bol. Qapyda qansyrataıyq. Men oblystyq mılısıa men prokýrorǵa tapsyryp qoıam. Qalaı, qaıtyp isti qylýdy olar ózderi biledi. Sonymen Bektemiriń otyratyn... myqtap otyratyn bolady. Ol úshin álgilerge, oblystaǵylarǵa...

— Oǵan tabam, Ǵazeke! Onyń tólemi bólek! Aıanam ba. Sońymnan suǵyn qadaǵan suǵanaq tóbetti shynjyrlap baılap tastaımyn degenderden nemdi aıaıyn! — dep Maqan Ǵazız Qultanovıchtyń emeýrinin aıtqyzbaı túsinip, quraq ushty. Óziniń kózdegeni osy emes pe. Bektemirden qutylsa, onda basqa maıda-shúıdeler ózderi de jym bolady. Onda ol tóńirekte Maqannyń aldyna kelmek túgil mańaıynan júretin jan tabylmaıdy. Onda Maqan myńdy da aıdaıdy. Ysqyryǵy da jer jarady. Árıne, biraz shyǵyndalýyna týra keledi. Onsyz is bitpeıdi. Búginde kómeı kómeı — emes apan. Arbalap toltyra almaısyń. "Kamazben" aýdaryp tastamasań — biteý qıyn. Odan arǵysy Maqanǵa kóz qysqandaı-aq. Káris dıhanshylarǵa on bes — jıyrma gektar jerge jyldaǵydan artyǵyraq pıaz ektirse — ketik te tegisteledi. Qoıyn-qonyshy da syqalady. Eń aldymen bas amandyǵy kerek. Shoshaqaı qyzdyń jer sıpatyp qashyp ketkeni bolmasa, ázirge Búline qoıǵan eshteńe joq eken-aý. Qansha degenmen túbi birge tútpeıtini ras. Ǵazız qaryn bóleligin jasady. Jaqyndyǵyn aqtady. Bektemirdiń basyn bir shyrmap berse, asyǵy alshysynan túsip, dúnıeni shaıqap tastamas pa.

— Onda, Maqan, uzatpaıyq. Álgi "tólemdi" tezdetip ákelip tastaǵyn, — dep Ǵazız ornynan turdy.

Atqam joq — men halqymdy ata almaımyn,

Satqam joq — men ultymdy sata almaımyn.

Syrtymnan meni bireý "satqyn" dese,

Kórde de tynysh uıyqtap jata almaımyn.

Aıtqan eken, á. Aıta alǵan eken. Qazir sondaı aqyndar bar ma, Maqan?

Maqan, o da túregelgen edi, tómennen ıek kótere, kóz jypylyqtatty. Qaı aqynnyń jaqsy ekenin bilmek túgil bir aqynnyń óleńin bilmeıtin shirkin dál osy arada qulaǵyna deıin qyzardy.

— Oqymaımyz... Óz aqyn-jazýshylarymyzdy bilmeımiz. Sóıtip júrip ult qamyn jegensımiz. Aqyn, jazýshylardy bilý kerek. Olar eldiń namysy, ary ǵoı, — dep Ǵazız Qultanovıch bólesine bas ızep te qoshtaspastan shyǵyp ketti. Maqannyń osynda kelgende ózi túnep shyǵatyn bólmesi bar, dálizden solaı qaraı buryldy.

Ǵazız Qultanovıch kópke deıin tóseginde dóńbekshýmen boldy. Qatqan qan, qaıtpas kek keýdede uıyp jatyr. Júrek syzdatqan biteý jara bolyp, mine, attaı jıyrma bes jyldyń ishinde kóńil tońyna aınaldy. Jibite alar ma? Jibite almasa, áke amanatyn oryndaı almaı ómirden ógeısip óter me? "Aıtys-tartysty alaýyzdyqty esh adam qalamaıdy. Soǵan tirlik bolmys, jaǵdaıat ıterip aparady. Eriksiz daý-damaıǵa túsiredi. Top qurǵyzady. Qatar kóbeıtkizedi" dep ótkende qabyldaýynda bolǵan bir belgili jazýshy aıtyp edi. Sol ras tárizdi-aý. Qazaqtyń qanyna sińgen qyrsyq ádet — birin biri túrtpekteý, birine biri or qazý, biriniń aıaǵynan biri shalý, áı, aqyrzamanǵa deıin ózińmen birge keter. Oǵan eshqandaı qudiret, eshbir bılik esh keńes ótpeıdi. Endi, mine, ózi de barmaq tisteýmen ishteı kijinip kelip edi, aqyry, aıaq astynan kóz kórmes, qol jetpeske jónelgen jaýynyń qarasyn shalyp qaldy. Balasy bar eken. Balasy tiri eken. Ákesi úshin balasy kúımeıdi deý beker. Áke kegin balasy qaıtarady. Ákesi úshin balasy otqa túsedi. Qandy kektiń áriden, sonaý yqylym zamannan úzilmeı kele jatqan súrleýine bul nege shóp ósirmek. Joq! Ondaı jankeshtilikpen ar men jandy saqtamaı-aq qoısyn. Alady kekti. Oryndaıdy ákesiniń amanatyn. Bektemirdi temir tordyń tesiginen syǵalatyp, sol kúni ishki jegisinen qutylady. Qutylady!

Áı, ómir joldary qalaı toǵysady, á. Qanshama taǵdyr qym-qıǵash shatasyp, birin-biri súırelep jatady-aý. Shytyrman tirlik degen sol. Anaý Bektemir kúni búginge deıin dúnıede bary, joǵy belgisiz, qarapaıym kóptiń biri bop ǵumyr keship jatty. Árıne, bunyń aryz ıesi Bektemirdi biletini ras. Biraq ózimen onyń tikeleı qatysy bolmaıtyn... Al endi ǵoı Bektemir bir-aq sáttiń ishinde bunyń ejelgi qas jaýyna — ata dushpanyna aınalyp shyǵa keldi.

Bir kezde ekeýiniń ákeleri qara stoldyń eki jaǵynda bir-birine qarama-qarsy otyrǵan. Qara stol — jolaıyryq bolǵan. Shekara bolǵan. Aq pen qarany bólgen ol stol. Kún men túndi, baq pen sordy, qaıǵy men qýanyshty bólgen. Bir jaǵynda ádilet, adaldyq, erkindik tilep, kinásiz, jazyqsyz aqynnyń úlken júregi bulqynǵan. Ekinshi jaǵynda bolmaǵandy boldyrtýǵa, istemegendi istedi deýge, aqty qaraǵa aınaldyrýǵa, halyq perzentinen halyq jaýyn jasaýǵa tyrysqan tergeýshiniń pármeni bel alǵan. Ekeýi túıdeı qurdas edi. Biri azattyq, tendik bostandyq ákelgen áleýmettik jańa qoǵamnyń jarqyrap týǵan tańyn tamsana jyrlap, dalasyn, keń dalasyn, keń dalasynyń tósinde ósip-óngen, kóship-qonǵan halqyn jańasha tirlikke jańasha ekpinmen enińder dep úndegen edi. Uly elin súıýshi edi. Eli ulyn maqtan tutýshy edi. Aqyn júregindegi jalyndy ot halqy úshin mazdaıtyn. Aqyn júregindegi mahabbat halqyna arnalǵan edi.

Ekinshisi myńdy aıdaǵan baıdyń erkesi edi. Jeke muǵalim jaldap erte oqytqan ákesi buny Peterbýrgtyń ýnıversıtetine jiberip edi. Jalǵandy jalpaǵynan basty. Baı azıatty ekzotıkashyl talǵampaz evropalyqtar birinen-biri qyzǵandy. Talasyp dos boldy. Talasyp ártúrli "ónege" úıretti. Sonyń nátıjesinde ol elim degendi umytyp, ermek izdedi. Halqynan jıirkenip, aıttyrǵan qalyńdyǵynan bezindi. Sóıtip júrgende alasapyran tirshilik bastalyp, Peterbýrgten jylystady. Ákesi jer aýdarylyp, bul Ombyǵa sımady. İshki biraz qalany jaǵalap júrip, Sultan atyn Qultan ǵyp ózgertip, shyqqan tegin kedeı etkizgen qaǵaz taýyp alyp, aqyry Almatyǵa kelip tergeýshi bop ornalasqan. Aqynnyń aty dúrildegen saıyn bunyń kókirektegi qyjyly kóbeıetin. El yndyny qulaǵan aqynnyń bedeli asqan saıyn, eshkim izdemes, eshkim mańaıyna úıirilmes mynaý buıyǵy tirshiliginen jerip, Peterbýrgtyń sándi saraılarynda aqsúıek dvoránkalarmen saırandaǵan kezderin ógeısıtin.

Ádilet bar eken. Alataýdan ataǵy asyp ketken alaqandaǵy aqyn bir-aq kúnde bunyń ýysyna tústi. Áı, sodan sheńgeli bir bosaǵan joq. Ezýdegi ashshy kekesin mysqyl bir ajyraǵan joq. Buny mysyq etken raqymsyz repressıa zamany tákappar aqyndy tyshqan ǵyp aldyna salyp berdi. Endi tergeýshiniń kúni týdy. Saǵaty soqty. Keshegi buny kózine de ilmeıtin suńqar aqyn búgin, o, jasaǵan, táýba, bunyń ıleýinde jatty. Al endi aıanatyn ne bar, jeńdi túr, bilekti syban! Qamshyńdy úıir, qabaqty túı! Qaıyrymnan aýlaqtan. Búırekti bez emes, tasqa aınaldyr! Kebenek emes kebin pish! Buryn qudaı pishse, endi óziń pish! İshtegi barlyq yza men kúıikti aqtar! Aqyndy da, aqynyń alqalaǵan aýqymyn da búrkep kómip ketsin!

Sodan al kep kirissin! Elin ardaqtaǵan aqynǵa elin satqan degen qylmysty tańsyn. Halqyn madaqtaǵan aqynǵa halqyńdy satqan japon tyńshysysyń degen kúıeni jaqsyn. Tańǵan qylmys jaqqan kúıeni sińirý úshin, juqqyzý úshin neden aıansyn. Aqynnyń sulý murty, qoıý qara murty bir taldap julynsyn. — Biraq qasarysqan aqyn qaıyspap edi. Aqynnyń qalam ustaıtyn ásem saýsaqtarynyń ár býyny kezekpen ýatylsyn. — Biraq siresken aqyn maıyspap edi. Qala tisteri shaǵylyp, qyzyl ıegi máımıip, jaq súıegi shatynasyn. — Biraq rýhy jeńilmes aqyn moıymap edi. Ár tyrnaqtyń kóbesine ıne suǵylyp, tepkiden qabyrǵalary kúıresin, — biraq asqaq oıly aqyn ıilmep edi. Tergeýshiden uıqy qashty, maza ketti, bereke qalmady. Aqynnyń... azaptaǵy aqynnyń rýhy asqaqtaǵan saıyn tergeýshiniń júni jyǵylyp, sesi de, kúshi de qaıta bastady. Tándi kúıretýge bolady eken, jandy i únshyqtyrýǵa bolady eken. Biraq asqaq rýhty jeńý, aqyn oıyn jeńý, aqyn jigerin jeńý múlde múmkin emes eken. Sol-aq eken aqyn qudiretke aınaldy da,tergeýshi pendelik kúıdi qabyldady. Bar qolynan kelgen amaly: jazyqsyzdy jazyqty ǵyp ólim jazasyna keskizip, kebin piship, tándi jerge, jandy jahannamǵa jóneltpek boldy. Eń sońǵy kezdesýde urty sýalǵan, aýzy opyraıǵan, betindegi túk ataýlysy bozarǵan aqyn tergeýshige surǵylt júzin túnerte ótkir janaryn oqtaı qadalta qarap turyp, aqyrǵy ánin, aqqý ánin aıtyp edi.

Atqam joq — men halqymdy ata almaımyn!

Satqam joq — men ultymdy sata almaımyn!

Syrtymnan meni bireý "satqyn" dese,

Kórde de tynysh uıyqtap jata almaımyn!

Ýaqyt toqtamaıdy. Ýaqyt júrdek. Zaman ózgergish. Ádilet jerge kómilmeıdi eken. Ádilet aqyry jeńedi eken. 1956 jyl — tergeýshige zaýal jyly bop jetti. Jıyrma jyldaı esimi el qulaǵynan tysqary qalǵan aqyn basqa uldarymen birge eline qaıta oraldy. Súıikti aqyny, ardaqty ulany bop oraldy.

Eli ulyn súıedi eken. Ardaq tutady eken. El opasyzdy umytpaıdy eken. Halyq jady jaýyzdyqty tergeıdi eken. Tergeýshi sony búkil bosatpas azabymen sezdi. Moıynǵa qylǵyndyra oralǵan el qarǵysymen túsindi. Aqynda dos kóp bolady eken. Shyn talantty halqy joqtaıdy eken. Tergeýshiniń kabınetine kirýshiler jıiledi. Apyraı, aqynnyń sońǵy ánin, sońǵy óleńin tek tergeýshi ǵana tyńdamap pa edi? Sony, sol ándi elge, halyqqa jel jetkizgen be? Jer jetkizgen be? Kirýshilerdiń aıtary osy án! Osy óleń! Tergeýshiniń kesigindeı aıtylady. Tergeýshiniń úkimindeı estiledi! Aqynda tileýles kóp bolady eken. Aqynmen syrlas kóp bolady eken. Aqyn ólmeıdi eken. Ólmeıtin sózi qalady eken. Óshpeıtin rýhy el júreginde saqtalady eken. Aqyn men jazýshy, shynaıy qalamger eliniń eleýlisine, halqynyń qalaýlysyna aınalady eken. Aqynnyń muńyn muńdap, joǵyn joqtaıtyndar molaıady eken. Kirýshiler de, kórýshiler de tergeýshige álgi bir aýyz óleńdi betine soǵyp, mańdaıyna uratyn boldy. Ar kesigi, ádilet kesigi, halyq kesigi sot kesiginen myqtyraq eken. Tergeýshi kúnnen kúnge júdeı bastady. Baltyrdan et qashty, toıyp iship, kómeılep qusyp júrgen toqmeıil tirliktegi shartabaqtaı eki bettiń urty sýaldy. Bet terisi shalbarlanyp, qos shyqshyt shodyraıyp bilindi. Mańdaıǵa qatar-qatar ájim syzyǵy tereńdep jol tartty. Burynǵy bıik boıly, keń jaýyryn, asqaq keýde, jýan moıyn aqjarqyn tergeýshi bir-aq aıdyń ishinde qalshyldap dirildegen bop-boz shalǵa aınalyp shyǵa keldi. Qoı kózderden buryn kúlgin ot ushqyndaıtyn, bir aı óter ótpeste janary óship, kirpigi sırep, qyzyl jıektenip qalyp edi. Sol-aq eken alys-jaqyny tergeýshini emes, tiri ólikti kóretindeı syrttap, jıirkenip, bezinip ketti.

Tergeýshi ózi aryz berip jumysynan bosap, pensıaǵa shyqty. Endi aqynnyń dostary tergeýshiniń úıin tóńirektedi. Bir aýyz óleń qyr sońynan báribir qalmady. Kóshede sońynan ilesti. Páterinde esik tyqyrlatqan balalardyń qosyla ándetken únimen jetti.

Tergeýshi tósek tartyp qaldy. Úı ishindegilermen de sóılesýdi qoıyp, uzaq-uzaq kóz jumyp qalyń oıǵa shomýdy shyǵardy. Bireýler esinen adasqan desti. Bireýler aljydy desti. Biraq tergeýshiniń jan azabyn bóliser adam az bolatyn. Ǵazız onda otyzdaǵy qyl-shyldaǵan jigit edi. Joǵary partıa mektebinde oqıtyn. Kanıkýlǵa kelgende ákesin tanymaı qaldy. Ulyn kórgende Qultan boı-boı bosady. Ǵazızdyń bileginen tas qyp ustap alyp, al kep jylasyn. Únsiz solyqtap jylasyn. Kórgen azap, tartqan kúıigin shaǵynar jan tapqanyna súıinip jylady ma, álde ishki sherdi bóliser uly kelgenine jylady ma, birazǵa deıin nursyz kózden kesek-kesek jastardy yrshytty. Ákesiniń suıyq shashynyń arasynan jyltyraǵan aq quıqasyndaǵy qaıyzǵaqty kórgende jigittiń jany tyzyldap ketti. Qultan eshýaqytta qaıyzǵaqty jolatpaıtyn. Sankt-Peterbýrg tárbıesin kórgen zıalylyǵyn boıy-basyn sylap-sıpaý arqyly bala-shaǵa, kórshi-qolańǵa sezdirip otyrýǵa tyrysatyn. Bir kezde bir qalada eki kerbez azamat bolǵan desedi biletinder. Biri — aqyn, biri — tergeýshi eken ol ekeý. Aqynnyń kerbezdigi — tabıǵat syıy bolsa, tergeýshi kerbezdigi — tárbıe juqanaǵy, bekzadalyq tyrashtaný. Ǵazızge ákesiniń kúris-turysy unaıtyn. Kirpıazdyǵyn ózi de sińirýge qushtar edi. Sol áke mine moıny qylqıyp, kózi úńireıip, búkil súıegi arsa-arsa bop aldynda jatyr.

— Keldim de... Qanshasy qaldy?

— Áli bir jylym bar.

— Endi ony qoıa turarsyń, balam...

— Nege, papa?

— Áı, balam-aı, "dúnıe — kezek" ras bop shyqty ǵoı. Endigi arqyraý kezegi bizden ketpedi me. Boı tasalaı turǵanyń qalaı bolar edi.

— Ákesi úshin balasy kúımeıdi.

— Sol kezde de aıtatyn. Biraq ony kim eskerip edi. Áı, jetti-aý, aqyry. Tapty-aý! — dep Qultan qısaıyp búrisip qaldy. Endigi áńgimege qulyqsyz tartyp, kózi jumylyp, sheńgeli búrilip bara jatty. "Ábden júdegen eken! Sonda bunyki qaı aýrý? Dárigerge nege kórinbeıdi? Meni nege shoshytty. Áldi ózderi jasaǵandy ózgeden kúte me?"

Ornynan tura berip edi, sińirli saýsaqtar sanynan julqyp qaldy.

— Otyr, balam. Ózińe aıtarym bar. Amanat pa, ótinish pe, óksik pe, — ózim de bilmeımin. Biraq dalbasam sol. Kóp kúttim seni. — Kishirek kózder shyńyraýdaǵy jyltyraǵan sýdaı tereńnen súzile qaldy. Ǵazız júzin buryp áketti.

— Aıtyńyz, papa.

— Meni bir ǵana án, bir ǵana shýmaq julyp tústi. Ajalym bop týra kelgen eken, endi qutqarmas, — dep ákesi úshkir ıegin shoshaıta shalqalady. Sodan únsiz biraz jatty. "Uıyqtap qaldy ma?" dep betine eńkeıe bergeni sol edi, kirpikteri jypylyq qaqty. Erin kóbesi sógildi. — Bireýge istegen zábirińniń zaýalyn tiride tartady ekensiń. Men, mine, zaýalymdy tartyp jatyrmyn, balam. Men ony bir-aq ret óltirip edim. Ol meni kúnine san óltirip keledi, — dep aqynnyń bir aýyz óleńin aıtyp, sol óleńniń tarıhyn baıandap berdi balasyna.

— Aıta bersin, onda ne tur? — dedi Ǵazız.

— Ne tur deımisiń, balam? Meniń jan azabym tur ǵoı. Anaý óleń aıtylǵan saıyn opyryq aýyzdy, kózi aǵyp túsken ashýly aqyn maǵan osy óleńimen qarǵys jazamdy oqyp turǵandaı seziledi ǵoı, balam. Ár oqylǵan saıyn meniń qazam jaqyndaı túsedi ǵoı, balam, — degende yzaly ajardan sharasyzdyq bilinip, tanaýlary qýsyrylyp ketti.

— Men ne isteıin, papa? Maǵan ne tapsyrasyz? — dep Ǵazız teri qaptaǵan qur súıek bilekten ustaı aldy da, tastap jiberdi.

— Senen be? Aqyndy báribir óltire almaısyń. Bir ólgen jan eki ólmeıdi. Óligin qorla deıtin qabyry da joq. Qolyńnan kelse, osy ánin tyı, balam! Osy óleńiniń kózin joı! Jurttyń aýzynan julyp alyp, kóme alsań, qara jerge tyq! Osy dalbasam, balam!

Erteńinde Qultannyń judyryǵyn kókke bilemdep qatyp qalǵanyn bir-aq kórip edi...

Kimge túıilgen judyryq? Talas-tartysty taǵdyryna ma? Aýmaly-tókpeli zamanyńa ma? Aqynǵa ma? Óleńge me? Ǵazız kókiregindegi túıinin ustatpas kóp jumbaqtyń biri osy.

Ákesiniń túıýli judyryǵy jazylmaı, sol qalpynda kórge túsken edi.

Qultan bilgen eken, Ǵazız tirliginen bereke qashty. Joq! Ǵazızdy oqýdan da, jumystan da eshkim qýdalaǵan emes. Ǵazızdy kóptiń aýqymy, halyqtyń qahary deıtin qudiret tuqyrtty. Jelkeden kóz qadalatyndaı kóshede jaltaqtaýy kóbeıdi. Qulaǵyna án yzyńy jetetindeı elegizýi molaıdy. Ásirese stýdent jastardan kóresini kórdi-aý. Aqyndy álgiler qansha ardaq tutsa, bunyń ákesine, ákesi sıaqtylarǵa degen jekkórinish sondaı órshıtin. Sol jekkórýdiń salqyny Ǵazızge de jetip edi. Súıip qosylǵan jary bezip ketti. Aırylysyp tyndy. Qatygez qaıyn-atadan aıaýly aqyndy artyq sanady. Ar sotyna júgindi de, fılolog kelinshek opasyzdyqty keshirmeıtin tazalyq deıtin keselge salynyp, Ǵazızdi tastady da kete bardy.

Ǵazız kelinshegine jan teńgermeýshi edi. Sodan ba, eseńgiredi de qaldy. Joǵary partıa mektebindegi oqýyn da jalǵastyrǵan joq. Jumystyń da tıimdisi kezdespeı, Maqannyń ákesiniń úıinde (óz úıin, ákesiniń páterin aýyr mashına jasaıtyn zavodtyń bir jumyskerine aýdaryp bergen-di) jarty jyldaı turyp qalǵan-dy. Obaly neshik naǵashy apasy da, jezdesi de Ǵazızdiń túsken eńsesin kóterýge, jabylǵan qabaǵyn ashýǵa baryn salyp edi. Aqyry mynaý Zúbaıdaǵa teligen de solar. Bir qyrsyqtyń bir paıdasy bar bolatyny aqıqat. Keıin Zúbáıda bunyń qutyla aınaldy. Nemere ápkesiniń kúıeýiniń tasy órge domalap kep berip edi, Ǵazızdi de qosa súırete jóneldi. Aldymen aýdandaǵy partıa jumysynan bastatty. Sodan obkomǵa aparyp, tórt-bes jyl tájirıbe jınaqtatty. Keıin astanaǵa aýystyryp, mınıstrlikterde synnan ótkizip aldy da, asa jaýapty, bıik kresloǵa sart etkizdi.

Sodan beri Ǵazız Qultanovıch atandy.

Sodan beri Qultan aty eshkimniń qulaǵyna qyrnap tımeıtin boldy.

Sodan beri Ǵazız Qultanovıch qol jetpes tuǵyrdan túspeı keledi.

Sodan beri aqynnyń sońǵy áni, sońǵy óleńi umytylyp edi. Halyq jadynan, el esinen julynyp alynyp tastalyp edi. Aqyn aty, aqyn ataǵy kómeskilenip bara jatqan edi. Endi mine, áldebir aýylda, áldebir aımaqta áni aıtylady eken. Ol ol ma, aqynnyń balasy bar eken! Tiri eken!

Ǵazız Qultanovıch uzaq dóńbekshidi. Kirpigi kirpigine jabyspaı, talaı oıdyń basyn shalǵyzdy. Kelinsheginiń... alǵashqy kelinsheginiń móldir qara kózderi elestedi. Maısaradan aýmaıtyn. Adamǵa adam uqsaı beredi, á. Alǵash Maısarany kórgende, kelinshegin kórgendeı bop, aýdıtorıada ózin ózi ázer tejep edi... Endi Maısara da joq...

Jastyq dymqyl tartty. Saýsaǵymen sıpap edi, kózi jasańǵyrapty.

Ándi joıa almaıdy eken-aý. Joıdym, umyttyrdym degeni bekershilik eken. Qudiretke aınalmapty ózi. Aınala almapty. Sonda aqynnyń sol óleńin bir aýyl emes, basqa aýyl da aıtatyn shyǵar. Biletin shyǵar. Bilse bilsin. Endi bul áke amanatyn oryndaıdy. Myqtap oryndaıdy. Bektemirdi... aqynnyń belbalasyn aqynnyń ózi qusatyp temir tordyń arǵy jaǵynan telmirtip qoıady.

Osy oıdan... osy zulym oıdan Ǵazız Qultanovıch jubanysh tapty. Júzinde raqat kúı qalqydy. Álgindegi dymdanǵan kóz qurǵady. Anaý jazyqsyz, kinásiz adamdy bunda jatyp bes, on jyl erkinen aıyrýǵa bekinýin ózine zor bedel tutty. Azamattyń jaıyn, kúıin, jaǵdaıyn qaperine alǵan da joq. Jazyqsyz japa shegip, kinásiz zábir kórer-aý dep qınalǵan da joq. Óli aqyn tiri ákesin jeńip edi, endi ákim ul aqyn ulyn jeńedi. "Dúnıe — kezek" osy. Átkenshektiń eki basy kezek kóteriledi. Retimen bıikteıdi. Bıiktegenniń mereıi ústem. Degeni bolady. Ámiri júredi. Endeshe bul buıyrady. Bul nyǵarlaıdy. Bektemirdiń ejelden taǵdyryna osylaı jazylǵan. Ǵazız sony oryndaýshy ǵana. Oryndaýshy ǵana.

Mıyǵynan kúldi de irgege aýnap, sálden soń jany jaılanyp qor ete tústi.

Bul kezde ekinshi bólmede Maqan da uıyqtaı almaı, jastyqty búktep baýyryna basyp alyp, qalyń oıdyń shıyryn kezip ketken-di.

"Kón qataısa qalybyna..." dep... áı, Zúbaıda, Zúbaıda! Sen ǵoı sol kezde... alǵash kúıeýge shyqqan kezinde-aq suǵanaq ediń-aý. Apamnyń júzigin, shkatýlkadaǵy júzigin jymqyryp jatqan ústińnen túsip qalǵanymda... Áı, Zúbaıda haným! Onda sen jaı ǵana Zúbaıda ediń-aý... Sonda, Zúbaıda, meni shap berip qushaqtap... Tilińdi... tátti tilindi kómekeıińe deıin aýzyma súńgitip. Tapa-tal túste ońasha bólmege súırelep... "I-ı, janym! I-ı, matýr malaıym!" dep... áńki-táńkimdi shyǵaryp eń-aý! Sol sen aýyzdandyrǵannan beri urǵashyǵa degen qushtarlyqtan bir arylmaı kelem... Áı, Zúbaıdahan! Zúbaıda haným! Mamamnyń sol júzigi qaıda eken? Áli ózińde me? Álde bireýge ótkizip jiberdiń be?.. Kózi edi-aý sheshemniń!.. Ne qylar edi surasam? Álde sondaǵysy esine túsip shańymdy qaǵar ma? Álde sonysyn qaıtalar ma?.. Zúbaıda hanýmmen ámpeı bolý shirkin...

Áı, eki júz sommen kómeıine qum quıyldy ǵoı. Anaý Baltanyń kelinshegi qurly bolmady-aý...

Balta... Baltyrdan qabam deıdi kúshik. Qapqyzam oǵan men! Endigi ustasarym sen bolarsyń. Maqan sháýildegendi keshirmeıdi. Sheshesin jerge qaratyp ketken de ózi. Sol sheshesin qyzǵyshtaı qorǵaıtyn da ózi. Saspa, bálem. Dál sol sheshendi qaralap... aıtqanymdy rastap kózińdi jetkizermin. Áýlıe tutasyńdar ǵoı. Perishte sanaısyńdar ǵoı. Qatıra — perishte de, áýlıe de emes áıel, qar ekenin kózderińe kúıik qylyp dáleldermin..."

Maqan shalqasyna aýnap túsip, syrttaǵy kóshe jaryǵynyń tóbede oınaǵan dirildi jarqylyna nazar tiktedi. Anaý dirildegen jolaq sáýleden Qatırany, abyroıdan aırylǵan Qatırany kórgendeı kózderi keń ashylyp barady. "Nesi bar, biteý emes. Aqshaǵa qyzyǵatyn bireý tabylady. Áli tuǵyrdan taıa qoıǵan joq. Bódendi áıelge aqshasyz da bir shógip ketýden taıqymaıtyn kórseqyzar qalalyqtar jetkilikti. "Rahathanaǵa" bir jetkizip bersem...

Ah, Balta! Sodan keıingi áýseleńdi kórsem-aý!"

JETİNSHİ TARAÝ

1

Sáýle Baltany saǵyna bastady.

"Men ony shyn unatam-aý, shamasy... Nege jolamaı ketti? Ókpesi qatty eken óziniń. Tipti sonda shyǵaryp salýǵa da kelmedi-aý!"

Biraq Magomed Sáýleni ol oıynan tez aınytty.

Ýnıversıtetten shyǵyp kele jatqan. Keshke segizinshi marttyń qurmetine dıskoteka bolady. Soǵan deıin úıine baryp, mamasyna aıtyp, kıimin aýystyryp shyǵýy kerek. Qas qylǵanda bos taksı kezdespeı, basqa jeńil mashınalar toqtamaı qoıyp edi. Kenet sur "Volganyń" qudaı toqtaı qalǵany. Bergi esigin ashqan shofer:

— Kelińiz, otyryńyz, Sáýle, — dedi.

Tanymaıtyn adamnyń ózin tanyp turǵanyn Sáýle onsha jaqtyrmasa da, asyqqan soń amalsyzdan otyrýǵa májbúr boldy.

— Siz meni tanymadyńyz, á?

— Tanymadym.

— Balta ekeýińiz "Jıgýlımen" mashınamdy soǵyp edińiz ǵoı.

— Oı, sol siz be edińiz?! — Sáýleniń ári tańdanǵan, ári qýanǵan daýsy syńǵyrlap shyqty.

— Menmin. Balta ekeýińiz sonda keshirim de suraǵan joqsyz, — dep shofer kúlgen boldy.

— Á, keshirińiz...

— "Eshten kesh jaqsy" degen. Endi kóńlim jaılandy. Aıtpaqshy meniń atym — Magomed.

— Tanysqanyma qýanyshtymyn, Magomed.

— Balta anada sizdi shyǵaryp salam dep júrip taıaq jegen be?

— Ne? Ne dedińiz? — dep Sáýle Magomedgiń qolynan shap bergende, "Volga" bulǵań etti.

— Oı, Sáýle, baıqańyz! Avarıaǵa ushyraımyz.

— Keshirińiz... Baltany urdy deımisiz?

— Bále, siz nemene?.. — Bilmeısiz be? Balta aıtpaǵan ba? Túrinen kórmedińiz be?..

— Aıtqan joq... — dedi Sáýle jaı ǵana.

— Sirá, sizdiń ýhajerińiz qyzǵanshaq bolar. Vokzalda Balta sizdi bir jaqqa shyǵaram dep júrgende eki adam ustap alyp... Óltirmegen, biraq aıamaǵan.

— Ózi qalaı? Balta qalaı? Aman ba?

— Áı, sender kórmeısińder me bir-birińdi? — Endi Magomed tań qaldy.

— Ol... ol — naǵashym... Kanıkýlden keıin kórgem joq, — dep Sáýle shynyn aıtty. — Rahmet, men úıge keldim...

Keshke Sáýle ýnıversıtettegi dıskotekaǵa barǵan joq. Baltanyń úıin tóńirekteýmen boldy. Páterine barýǵa Maısaradan ımendi, ári syltaýsyz kirip barýdy yńǵaısyz kórdi.

Baltanyń mashınasyn Sáýle kósheden aýlaǵa buryla bergende-aq baıqady. Qaraǵaıdyń tasasynan ilgeri shyqty. Sáýleni mashınadaǵy Balta da tanysa kerek qasyna kelip mashınasyn toqtatty. Esigin ashyp edi, qarakóleńkede betin tańyp alǵandaı bop kórindi Sáýlege. Sol-aq eken esikke bir-aq umtyldy.

— Siz... siz, Balta! Aıtpaısyz!.. Ózińiz... óziń amansyń ba? Qol-aıaǵyń saý ma, Balta? — dep esikten ishke bas suǵa Baltanyń denesin súzip ótip, betine qarady.

— Ne boldy, Sáýle? Otyrshy.

— Seni... sizdi bireýler uryp ketti dep.., — Sáýle aldyńǵy orynǵa sylq etip otyrdy.

— Kim? Qashan?

— Búgin... Magomed aıtty. Ótkende siz vokzalǵa meni... eki adam sizge jabylypty deıdi. Ras pa, aıaq-qolyńyz aman ba? Saý ma? — dep Sáýleniń áli senińkiremeı otyrǵanyn kórgende Baltanyń júregi lúpil qaǵyp ketti. "Meni shyn súıedi eken! Estigen boıda júgirgen. Áı, Sáýletaı! Sáýletaı!"

Mahabbat — táńir ǵoı. Tabyndyrýy da, jańyldyrýy da tez. Al sezim baılyǵy ásirese podvalda, úıshikte, qapasta turatyndarda meılinshe mol bolatyny ejelden aqıqat. Arpalysty tirlikten, bılik talasynan alys turatyn, zań — nızam sıaqty tejegish, bógegish ótkelekterden cay, móldir bastaýdan sýsyndaıtyn, tabıǵattyń aıasynda tabıǵattyń tól perzenti qalpynan áli qashyqtaı qoımaǵan qarapaıym jandar keýdege dúnıeniń ińkár lázzatyn toltyryp jeter súıispenshilikti úlken tózimmen tosyp alyp, aqyry sol sát saǵaty soqqan kezde búkil janymen shıyrshyq ata túlep, búkil bolmysymen sol sezimniń ózinde erip, balqyp ketedi ǵoı. Balta Sáýle júzinen sony uqty. Ózi de dál osy mınýtty ańsaı izdegen eken.

"Saýmyl, Sáýlem, Sáýletaıym!"

Baltadan basqa eshnárse suraǵan joq. Sáýle jigittiń ıyǵyna basyn tósedi. Dál qazir emirengen qyz jany túgel saırap, ár túıirshik qany atqyp týlap, júrek soǵýy ándetip ketip edi. Balta Sáýleni qaýsyra qushaqtap baýyryna qysyp, sypyrylyp túsken ondatr bórkin artqy dıvanǵa tastady da, shashynan uzaq ıiskedi.

— Sáýletaı-ym!..

Seýle ishinen ǵana: "Baltam!" dedi. Syrtyna shyǵarǵan joq. Jińishke saýsaqtarymen jigittiń alaqanyn taýyp alyp, qushyrlana qysty.

— Qatty qoryqtym!.. Ózińdi kórgenshe shydamym jetpeı... Áıteýir, aman kórdim.

— Áı, Magomed, bilmeıtini joq-aý. Kim urdy deıdi?

— Meniń ýhajerym deıdi? Qaıdaǵy ýhajer?

Balta kúldi. Kúldi de basyldy. "Áı, bir ǵajaby áıelder... bıkeler jynysy árqashanda shynyn aıtady. Shyndyqty aıtady. Qanshama adam nanǵysyz aılakerlik jasasa da, shyndyqty aıtýdan jalyqpaıdy. Bizderden góri tazalaý. Súıip tursa da, syr bermeýge beıim. Keıde tipti ishi órtenip jatsa da, syrtqy salqyndyǵymen tuzaqtaıtynyn qaıtersiń. Al sense, ılansa, taǵdyryn túgeldeı búkil ar, namysymen qosa birjola qolyńa ustata salady. Seni pir tutady, táńirine aınaldyrady".

Sáýle Baltaǵa tazalyǵymen, páktigimen asqaqtap sala berdi. Sony uǵynǵanda, ishteı bir: "bylǵap almaımyn ba, tunyǵyn shaıqap, laılap jibermeımin be" deıtin seziktený tutana jazdap, tez óshti. Joq! Tazaǵa shań jýytpaýǵa, móldirdi laılamaýǵa, laılatpaýǵa baryn salady. Bir-birine degen adaldyq esh kúdikti jolatpaýǵa tıis.

Balta motordy qyzdyrdy da, burylyp kóshege shyqty.

— Qaıda baramyz, Balta?

— Qydyraıyqshy bir, Sáýlesh! Taýǵa baraıyq. Tabıǵatqa baraıyq.

— Búgin kúnniń ashyq bolǵany-aı! Kóktem lebi esti.

— Iá, Sáýlesh. Kóktem týdy! Jan kóktemi! Sol kúni Sáýleden baqytty adam joq edi. Esiginiń aldyna ákelip salǵan Baltaǵa qolyn usynyp qoshtasyp jatqan. Balta baýyryna tarta berip edi, jypylyqtaǵan kirpikterden úrikkendeı tez bosatty. Sáýleniń razy qarasy sharpyp ótti.

— Saý bol, Balta!..

"Ózi súıise biler me eken?" degen bir saýal sońynan qarap qalǵan jigit kókireginde tirildi de seıilip ketti.

* * *

"Segizinshi martpen de quttyqtamady!"

Maısara ókinishi osy ókpeden týyndap, osy mańdy ǵana tóńirektedi. Sáýleden kúdiktengen joq.

"Sen elemeseń, men de qarap jatpaıyn" degen eregispen malyna kıinip otyrdy da, Balta esikten kirgende Maısara syrtqa bettedi.

Balta óz qyzyǵymen ózi bop júrip, erteń segizinshi mart ekenin de, kelinshegin quttyqtaýdyń qajettigin de, tipti búkil jyltyraq kıimderin kıip, asyl tasty altyndaryn taǵynǵan Maısaradan "qaıda kettiń?" dep suraǵan da joq. Bas ızedi de óte shyqty.

— Meni tospaı jata ber. Kesh kelem, — dedi Maısara Baltanyń artynan qasaqana.

Balta ıyǵyn qıqań etkizdi.

Maısara esikti qulashtap laqtyra japty.

"Mynaǵan ne bolǵan? Syndyra ma? Ah, Sáýle! Sáýlesh qandaı bıazy! Eki aı qalaı shydap júrdi eken, ó? Magomedten estı sala júgirgenin aıtsaıshy! Qýanǵany-aq jaqsy! Bala! Áli bala! Áı, súıisý bile me eken? Baýyryma tarta bergende dir ete qalǵany- aı!.. Daq túspegen shymqaı kók-aý! Súıetin qyzyńnyń naǵyz uıalshaq ınabattylyǵynan artyq ne kerek?

Dórekiligi jigitten de asyp túsip jatatyn qyzdar ar, uıat tárizdi qasıetterdi tósekterimen birge jınap, qaldyryp ketetin sıaqty-aý. Sáýlesh, Sáýletaı, netken sezimtal ediń! Ár minezińnen, ár qımylyńnan búkil shynaıy bolmysyń qaltqysyz kórinip turady-aý. Qandaı móldirsiń! Qandaı náziksiń! Seni maıystyrý múmkin emes. Seni shytynatyp syndyryp alý ońaı! Ońaı! Shirkin, baqytyńdy kórsem-aý! Baqytty bolsaq ekeýmiz!.. Al, Maısara she? Áı, osy men qylsha moınyma deıin uıyqqa batyp ketkem joq pa?.. Uıyq qoı mynaý men qyzyqqan maqtaýly tirlik. Qabaq baǵý, myqtylardyń kózine túsý, shashpaýyn kóterý, aldynan kese kóldeneń ótpeý, kerek jerinde kádesine asý, semiz jeńgeı, aryq jeńgeılerdiń kóńlin tabý, syı-sıalat kórsetý — ábden jalyqtyrdy. Qyl ústinde júrgendeı anaý Baraq, Magomed, Kúrjikter qaı tusymnan úskirigin boratady dep qylpyldaǵan janyndy qaıda qoıasyń? Anaý aýyldaǵy qas pen qabaqtan túsinisetin ot basynyń mamyrajaı qýanyshty ómiri qaıda? Solar istegen isin, jasaǵan jumysyn, qyzyqtaǵan qýanyshyn ǵana bilýshi edi ǵoı. Solardan boıǵa qýat, janǵa nár alýshy edi ǵoı. Al, mynaý Maısara ekeýmizdiki ne tirlik? Mahabbat qudireti ekeýara bolatyn shynaıylyq, tazalyq, tatýlyq, birin-biri pir tutý emes pe. Al bizdiki... Ózimshil tilekten ol da, men de asa almaı, bir-birimizden tek qana degenimdi jasa deıtin synar jaq ústemdikti talap etetinimiz qalaı? Shynymen-aq ádemilik ásemdik móldirlik ańsaǵan janymnyń kúıregenin sezbeımin be? Ózimdi ózim aldap, kórgim de, sengim de kelmeı, ojdanymdy sulý áıeldiń súıkimdi qylyqtary men tıyn-tebenine aıyrbastap jiberdim be?.. Eh, Maısaranyń kinási da joq tárizdi-aý... ańsaryńdy qataıtyp shegine jetkizer... tula boıyńdy qalshyldata qushtarlyq sezimine bóler qudiret bar onda. Bosatpaıdy. Neǵurlym álgi asaý qushtarlyqty basaıyn, tarqataıyn dep tileseń de, jalyn tósekte raqat kúı keshetiniń... búkil oı-boıyńdy tátti ýymen jaılap alatyn tylsym kúı keshetiniń, osy taýsylmas qushtarlyqty odan saıyn kúsheıtedi-aý... Áı, Maısara, qan tasytqan sezim... jo-joq, jelik qýanyshyn keýdeme shelektep quıǵan jomarttyǵyńdy umyta alarmyn ba?

Qunyqqan maskúnemdeı, áı, bosaı almaspyn-aý qushaǵyńnan, bosaı almaspyn...

Sáýlesh, Sáýletaı! Nege kezdestik? Bylǵanǵan oı-boıymnan tazara alarmyn ba? Tazara almasam, ózińdi qosa bylǵap ketsem she?" Balta Maısaranyń kelgenin de, kirgenin de sezbeı qaldy. Elektr qosqyshtyń túımesin basyp qap, lústrany jarqyratyp jibergen Maısara dıvanǵa tesireıe qarap teńselip ketti.

"Áı! Mynaý mas pa?!" Balta atyp turdy. Maısara bul kórgeli ishimdikten aýyz tıetini bolmasa, jarytyp ishpeıtin.

— Ne boldy, Maısara?

— Maǵan ba, — Maısara shaıqalaqtap baryp, qabyrǵaǵa súıendi. — Maǵan ba, maǵan... jo-joq, Balta, maǵan eshteńe bolmaıdy.

— İship alypsyń ǵoı.

— İshtim. Nege ishpeımin. Erteń segizinshi mart. Al, búgin, búgin, Balta... meni eshkim quttyqtamady. Al, men ishtim... nege ishtim be?.. İshkim keldi. Sonsoń jylaǵym keldi... Al, sen... Al, endi kúlem...

— Otyrshy, Maısara! Maı!.. — Balta súıep ákep dıvanǵa otyrǵyzdy. Paltosyn sheshti.

— Men... meniń tars esimmen shyǵyp ketipti. Maı... Óıtpese... Segizinshi martyńmen quttyqtaıtyn edim.

— Sen, Balta, endi umytpaısyń, á.

— Umytpaımyn, Maı...

— Men seni tostym, tostym. Terezeden qaradym. Qarap turdym... Bári, bári ákeldi. Erkekter gúl ákeldi. Podarka... Sen joqsyń, Balta... Sen qaıdasyń, Balta?

— Osyndamyn. Qasyńdamyn, Maı.

— Ótirik. Sen joqsyń! Sen basqa jerdesiń.

— Osy qazir osyndamyn.

— Kelmediń. Erkekter áıelderge... basqa áıelderge gúl ákeldi. Terezeden kórdim. Vasılıı Sergeevıch te joq.

— Ol qaıda?

— Vasılıı Sergeevıchti áketken... Aýrýhanaǵa salýǵa áketken... Sen kelmeısiń. Qaıda boldyń, Balta? — Maısaranyń sharshaǵan, jylaǵan, qyzarǵan kózderi jigitke azap tartqan perishteniń janaryndaı bop sezildi. Ótirik aıtyp, bultara almaı qaldy.

— Sáýleni kezdestirip... Ekeýmiz qydyrdyq.

Maısara kómeıimen yńyrandy. Álgi telmirgen kózderge domalap-domalap jas yrshyp shyǵa keldi.

— Sáýle... Taǵy da Sáýle... — Keýdesin syǵymdaı qatty kúrsingende lústranyń jaryǵynda jyltyraǵan domalaq tamshylar tómen syrǵanady. — Men... men seni qur umytty... kelmedi dep... Sen Sáýlemen qydyrdyń... Onda meni umytasyń, Balta.

Maısara aǵyl-tegil eńiredi. Jaspen birge mastyǵy da ydyraı bastady. "Jylaǵannyń aýzy jaman" degen bos sóz eken. Maısara jylaǵan kezde tipti erekshe kóriktenip ketedi eken. Balta qasyna otyryp, kelinshekti qushaǵyna qysty.

— Áý, Maı, Maıechkam, jylamashy. Qoıshy, Maıechka!

— Sen meni umyttyń ǵoı?

— Joq! Umyta almaımyn.

— Ras pa, Bal?! — Maısara bulqynyp jigittiń kózine qarady. Sengen bolýy kerek asyǵa sóılep ketti. — Bal, men bar ǵoı, men mahabbatymnan aırylyp qalam ba dep sondaı qorqam, sondaı qorqam. Men úshin sen, Bal, bári-bárisiń! Ómirim, qyzyǵym, qýanyshym seniń ǵana qolyńda. Seniń yrqynda ǵana. Men tek seni joǵaltpasam, senen aırylyp qalmasam, basqa eshteńeni qalamaımyn. Maǵan saǵan degen mahabbatymnan qadirli túk joq... Men saǵan qajet bolsam, seni Bal, seni qýanta alsam, onda ma, onda menen baqytty eshkim bolmaıdy. Men saǵan unasam, únemi unaı alsam... sen menen jerimeseń, Bal, onda men tek ómir úshin jaralǵan, súıý úshin jaralǵan jer betindegi eń taǵdyryna razy jalǵyz áıelge aınalar edim. Maǵan jurttyń sózi, kinalaýy, jazǵyrýy ótpeıdi. Óıtkeni sen maǵan búkil qaýymnan da, búkil jurttan da, barlyq ǵumyrymnan da artyqsyń. Qadirlisiń! Meniń týys-týǵanym, aǵaıyn-jaqynym, qurby-qurdasym — óziń ǵanasyń, Bal! Syrtymnan meni qaralaı bersin! Qara kúıesin jaǵa bersin! Men seni kórgeli tazamyn! Saǵan kezdesken sátten beri meniń ıneniń jasýyndaı qaraýlyǵym bolǵan emes! Sen meni umytpasań, Bal, sen meni umyta qoımasań, Bal, men, men sen úshin bárine... bárine daıynmyn. Al, búgin... seni kóp tostym. Sen meni umytty dep oıladym. Sodan... restoranǵa bardym. Zavzalom meniń podrýgam. Ol meni quttyqtady. Ol meni konákpen syılady. Ol da jalǵyz. Men... men, búgin, Bal, sondaı jalǵyz boldym. Seni izdedim, Bal! Men seni izdep jyladym, Bal! Podrýgam ekeýmiz qosylyp jyladyq. Ol óz kúıigin araqpen kómdi. Men she?.. Men de kúıik tarttym. Sen, Bal, áıel júreginiń eńiregenin tyńdasań ǵoı. Júrek sheri ǵalamat! Ǵalamat, Bal! Ómirden múlde túńilip ketesiń ondaıda. Ózińdi óziń tuzaqqa asa salǵyń keledi, Bal... Sen umytpadyń ǵoı meni, Bal?

— Umytqam joq, Maı...

— Raqmet, Bal! Jo-joq, men saǵan kiná taqpaımyn. Keıde tirliktiń zapyran ishkizetini bolmasa... sen menen jerimeseń, men qandaı baqytty áıel bolar edim. Bege bolar edim deımin. Men qazir — keremet baqyttymyn, Bal! Keýdemde jaz kúni shýaq tógip turǵandaı. Janymnyń eljiregenin bilseń! Anasyna emirengen, qol jaıǵan sábıdiń kúlkisindeı denemde dýyldaǵan qannyń tasqyny!

Sen meni umytpashy, Bal!..

Baltaǵa Maısara osy sátte esh búkpesiz ashylýymen, urǵashylyq shyndyǵymen, jaıdarylanǵan jan tynyshtyǵymen asqaqtap, bıiktep ketkendeı sezildi. Ózin áldenege qorash tutqan sezik oıandy. "Men myna Maısaraǵa da seriktikke jaramaımyn-aý, sirá. Nıeti taza, qylyǵy jýas, áreketi adal. Men she... nege áýreleımin. Nege ári-sárimin. Birde Sáýle, birde Maısara dep bulqynam. Ózim ǵana bulqynam. Júrek ámiri berilmeıdi. Berilgen joq. Nege solaı? Múmkin naǵyz tasjúrek men emespin be? Meniki alashaq-bereshekti ǵana salystyrý sıaqty ǵoı. "Qaı jaǵyna bultarsam, qansha alam, qansha joǵaltam" deıtin esepqorlyq qana. Shyn mahabbat sanany sezimge jyǵyp beredi..

Maısara! Men úshin janyndy da qurban etýge daıyn ekenińdi bilem. Múmkin sony paıdalanyp júrmin be? Onda Sáýlege nege birjola boı urmaımyn. Álde anaý... tar qapas, tehnıkalyq sasyq qýys úreılendire me?.. Meni sol júreksindiretin shyǵar?"

Balta ári-sári tirliginiń jaýabyn tapqandaı bolǵanda, ózin-ózi jek kórip, ózinen-ózi jıirkendi. Kóń arasynan shyqqan tirlik ıesiniń sol kóndi nege jaratpaıtynyn, nege jatyrqaıtynyn endi túısindi. Anaý tirlik anaý qońtorǵaı tirlik qulatóbel tirshilik ómir boıy balalyq dáýrende de, óspirim kezde de ózin ózgelerden kem tutqyzǵan, óksite qorlantqan kebi eken ǵoı. Sodan endi qutyldym ba, endi erkin boı jazdym ba degende qaıtadan burynǵy taz qalpyna túsýden jany yshqyna beze qashady eken-aý.

— Maısara, tur. Etigińdi, kıimińdi shesh.

— Sen tamaq ishtiń be?

— Joq.

— Men tort pisirip ketkem.

— Men kýhnáǵa kirgem joq.

— Eh, Bal, Bal! Sen mensiz tamaq ta ishpeısiń, á? Sen meni tostyń ǵoı, á? Meni ǵana!..

— I-ıá...

Maısara qýandy. Ornynan atyp turdy.

— Maǵan, Bal, segizinshi martqa osydan artyq syılyq qajet emes! Men as daıyndaıyn, shaı qoıaıyn.

Maısara shyǵyp ketti.

"Sáýlege qandaı syılyqalsam eken? Oı, men búgin ony da quttyqtamaǵan ekem ǵoı. Qap! Áı, Sáýlege erteń qandaı syılyq alsam eken? Kýlony joq. Sol durys bolar. Oı, tátti tamaqtyń ısi keldi ǵoı murynǵa! Maısara kerim kýlınar! Búgin araq ishkeni jaramady. Ótkende bir jigit "temeki tartqan qyzben súıiskenshe, pepelnsany súı" dep kúldirip edi. "Araq ishken áıeldiń qasyna jatsań, zakýskaǵa toıyp al" deý kerek shyǵar. Áı, mynaý ádemi shyqty. Umytpaıyn. Jigitterdi kúldirýge jaqsy boldy. Túý, shegim shurqyrap barady ǵoı. Mássaǵan! Saǵat on eki. Sonda on bir saǵat nár syzbappyn ǵoı...

Sáýlesh! Meni oılap jatyr-aý. "Jastyqtyń ózi — sulýlyq" degendi qaı jazýshy aıtyp edi? Bilgen-aý! Sáýle — ashylyp kele jatqan jupar shashqan gúl!..

Kýlon alǵanym durys bolar. Sál aqsham jetińkiremeıdi. Jaraıdy, anaý shkatýlkadan jıyrma bes som, elý som alyp qossam... Maısara qaıta qýanady men shyǵyndalsam... "Baı kelinshektiń nansoǵary". Aıtqysh-aq. Aıta bersin. Qyzǵanshaqtyń qaısysynyń aýzyna qaqpaq qoıarsyń. İshi kúıse, túz jalasyn".

— Maı! Maı-ech-qa-a! — Aıqaı saldy. — Daıyn ba tamaǵyń?

2

Vasılıı Sergeevıch eki kúnnen beri esik ashylsa, basyn kóterip alańdaýmen boldy. Balta estigen sátte jetip keletinine senimdi. İshinen tek: "aıtsam ba eken, aıtpasam ba eken?" deıtin talasyn jeńe almaı jatyr.

Aqyry bári anyqtaldy. Analız túgel sol aýrýdy... beıdaýa aýrý - rakty - dáleldep berdi. Emhanaǵa baryp, qaralyp júrgen. Aýrýdyń beti anyqtalǵan soń Tórtinshi basqarmanyń aýrýhanasynyń" jedel járdemi" aldy da ketti. Eki-úsh kún daıyndap, operasıaǵa jatqyzbaq.

Ómir... Ólim. Átkenshektiń eki basy. Dúnıege kelgen adam túbinde bir óledi. Biraq júrer jolyńdy ótkerip baryp, bererińdi berip baryp, molyraq tyndyryp baryp kóz jumǵanǵa ne jetsin. Vasılıı Sergeevıch ólimnen qoryqpaıdy. Qoryqpaıdy deý artyqtaý bolar. Dárigerlerdiń sheshimin estigende onsha úreılene qoıǵan joq. "Qandaı jyldam edi!" degen til ushyna oralǵan sóılemmen tańdanǵanyn bildirip edi. Nemeneniń jyldam ekenin ajyratpaǵan. Aýrýdyń ba, álimniń be, álde dárigerler tujyrymynyń ba.

Segizinshi mart ta, Toǵyzynshy mart ta ótti. Baltanyń tóbesi kórinbedi. "Áı, iship qoıyp, mashınasyn soǵyp aldy ma? Keler edi ǵoı. Toıdan keıin nege jatpadym? Nesine asyqtym? Men úıde otyrsam, Balta ishpes edi. Árıne, ol meni syılaıdy. Jasqanady".

Esik taǵy ashyldy. Esik ashylǵanda basyn julyp alyp eleńdegen qarıany kórgende palatalas kórshisi shydamady. İshinen: "Áı, kimde bolsa naǵyz bezbúırek- aq eken! Balasy álde kelini bolar. Osydan kelse, tóbesi kórinse, áı, ońashalap alyp, sybap berermin-aý!" dep ózine ózi ýáde etkendeı boldy.

Sestra eken kirgen. Shprısin dárige toltyra kelipti, Vasılıı Sergeevıchke únsiz ym qaqty. Bir jambastaǵan shaldyń kúdireıgen qý súıek jaýyrynyn, qylqıǵan moınyn, tereńdep ketken jelke shuńqyryn kórgende kórshisi: "Qandaı aıanyshty, qandaı qıyn jasy jetken dimkás adamǵa" dep oılady. Úshkir ıne súıekke qadalǵandaı. Medbıke qyz qany burq etken jambasty maqta tamponmen bir súıkedi de, taıyp turdy. Kórshi jigit qannyń toqtamaǵanyn baıqap qaldy da, aıqaı saldy.

— Medbıke! Beri qaıtyńyz, sestra!

Medbıke edireıip oraldy.

— Ne? Siz be meni shaqyrǵan?

— Aldymen qandy toqtatyńyz. Vasılıı Sergeevıch, otkınte, pojalýısta odeıalo... Áne, nege asyǵasyzdar? Durystap nege ýkol salmaısyzdar. Onsyzda aýrý adamdy odan saıyn aýyrtqanda birdeme túse me? Sizder ǵoı meıirim perishtelerisizder. Al, myna jasaıtyndaryńyz... — Jigit kúrsindi.

Medbıke basqa maqta tamponmen ýkol ekken jerdi biraz ýqalady. Uıaty bar eken, qulaǵynyń ushyna deıin qyzardy.

— Raqmet, qaraǵym. Bara ber, — dedi Vasılıı Sergeevıch, taza qazaqshasymen. — Sizge de rahmet, balam.

— Oý, atasy-ay, ózińiz myǵym shyqtyńyz ǵoı! Túý, tipti qyzyq boldy-aý. Qazaqshańyz aǵyp tur ǵoı!

— Ol ras endi. Bir qaqpaıym bar, balam. Paıdasynan basqa zıanyn kórgem joq til bilgenniń. Qazaq deıtin tamasha halyqtyń darqan janyn jete tanydym. Óz tilimen sóılep ketkenimde ózimsinip ishtarta sen qusap qýanǵanyn kórip, talaı mereılendim. Óz tilin, týǵan ana tilin ardaqtaý — halyqtyń dana qasıeti. Ásirese, senderde, balam, qazaq jaqsy kórgenin sen deıtinin esker, ana tili ıaǵnı anamnyń tili degen ásem tirkes bar. Óıtkeni ómir nárin ana tósinen soryp ósseń, týǵan halqyńnyń tilin ana áldıinen, besik jyrynan uǵynasyń. Sondyqtan ana tili deý óte oryndy.

Jigit bir shyntaqtap Vasılıı Sergeevıchke uzaq súısine qarady.

— Raqmet, ata. Nemereńiz bar ma?

— Bar... — Shaldyń kirpikteri aıqasyp ketti... "Qap! Jandy jerine beker tıisken ekem" dep kórshisi jastyǵyna qulaı ketti. — Bar, nemerem! Bıyl ınstıtýtqa túsken... Á-á, byltyr eken ǵoı. Breste.

— Alysta eken... Kelip turatyn shyǵar?

— Joq. Ol shirkin papasy ekeýi týǵan jerin, úıin umytqan... Kelmegenderine kóp boldy. — Vasılıı Sergeevıchtiń samaıynan jas sorǵalady. Biraq ony ózi sezip jatqan joq. "Habar berdińiz be?" dep suraǵysy kep turdy da, kórshisi ol oıynan tez aınydy.

— Sirá, kelinińiz sol jaqtan bolar?

— Iá. Egor Moskvada MEI-di, energetıkalyq ınstıtýtty bitirgen. Sonda tanysqan ǵoı kelinmen. Almatynyń aýasy jaqpaıdy dep... Ol kezde Almatynyń aýasy dál qazirgideı me edi... Tazalaý edi ǵoı. Kelinge syltaý úshin kerek boldy ol. Kempir-shal sopaıyp qala berdik. Mamasy qaıtqanda úsheýi bir ret kelip ketken. Úsh jyl buryn... Breste eki márte bolǵam. Úshinshi ret bolýǵa mine, taǵdyr da... kelin de jazbaı otyr.

Kúrsindi me, álde óksidi me, dirildegen keýdeniń dybysy aıyrǵysyz. Qarıa teris qarap alypty. Álgi keleńsiz áńgime qaı-qaıdaǵysyn esine túsirip, biteý jarasynyń aýzyn alyp ketti me dep jigit qysyldy.

— Ata, áý, ata?

— Ne, Serik? Birdeme aıtamysyń? — degen jaıbaraqat daýystan kóńil ornyqty.

— Sizdiń aýyrǵanyńyzdy olar bile me?

— Joq. Jumystaǵy, oqýdaǵy adamdardy nesine áýreleımin. Qoldary tıse, jaqsy. Jer túbinen kelý de qıyn...— Vasá ataı kúrsindi. — Báribir kelmeıdi... Sheshesi, analary óleıin dep jatqanda, úsh telegramma bergenimde, ólgennen soń áreń kelgen... Áı-ı, Qazaq-tyń: "Ákeniń kóńli balada, balanyń kóńli dalada" degeni meniń Egoryma aıtylǵan. Jalǵyz ul edi. Betinen qaǵyp kórdik pe... Ehe-he, Serikjan, balanyń qandaı ekenin ólerińde ǵana bilesiń. Qatygez be, qaıyrymdy ma, ólim ǵana ajyratyp beredi. Qaıyrymsyz uldyń salǵan topyraǵy tonnadan aýyr bolar. Máńgilik ústińnen basyp, janshyp jatar... ehe-he... Al men adamnyń qatygezdiginiń qaıdan nár alatynyn... mynaý bas unǵa tyqqandaı boldy... áli kúnge sheıin bilmeımin, Serik balam. Keıde uzaq oılaımyn, ol meıirimsizdik ana sútinen sińe me dep. Biraq Anna Mıhaılovna, marqum, báıbishemdi aıtam, sondaı elgezek sondaı meıirban jan edi. Egorýshka kishkentaıynda tipti meıirli bolatyn. Men bazardan taýyq ákelip, umytpasam, maı meıramy qarsańynda... onda Tastaqta óz úıimizde qazaqtardyń arasynda turatynbyz.... álgi taýyqty ákelip, basyn baltamen shaýyp kep qalǵanymda, taýyqtyń denesi yrshyp sekirip týlaǵan... Sony kórgen Egorýshka óksip jylap edi! — Shal taǵy kúrsindi... — Taýyq etin jemeı qoıǵan. Múmkin sonda ulymnyń kózinshe tiri jandyqty aıaýsyz óltirip, jaýyzdyq tanytyp aldym ba eken... Keıde ár áreketimizdi oılanbaı jasaı salatynymyz bar-aý. Ehe-he! Ákeniń baqytynyń ne ekenin bilesiń be, Serikjan? Ol degeniń balasynyń janaryndaǵy ata-anaǵa baǵyshtalǵan meıirimnen... mahabbattan janynyń jylynýy ǵoı. Dúnıede bala janarynan sezimtal ne bar. Janyńdy súıintetin de, kúıintetin de sol móldiregen jáýteń kózder ǵoı. Soǵan jas kelmese eken, kirbeń shalmasa eken, muń oralmasa eken deıtin tilek búkil ǵumyryńnyń maǵynasyna aınalmaı ma. Al, sol janar, ulyń janary saǵan shatynaı qadalsa, senen meıir kútpese, saǵan erkelik tanytpasa... onda... onda onyń súıispenshiligin surap alam deý... satyp alam deý bos áýreshilik Serikjan. Ehe-he... Senbeımin! "Uıada ne kórse ushqanda sony alady" degen tujyrymǵa senbeımin. Adaldyqqa úıretpedik pe biz? Tazalyqty boıyna sińirmedik pe biz? Egorýshkaǵa bireýge qyldaı qıanat jasatpaýǵa tyryspadyq pa biz. Anasy Anna Mıhaılovna qandaı adam edi! Angel, perishte ondaı bolmas. Al sonshama tárbıeniń nátıjesinen ne shyqty. Bir shúıkebas bárin tóńkerdi de tastady. Ehe-he, tárbıe deımiz, tálim deımiz. Mektepte de kiná bar. Barlyǵy qaǵaz boıynsha. Bala bitkendi bir qalypqa quıǵandaı etip shyǵarýǵa qulshynady kep, órshelenedi kep... Ehe-he. Kirpish emes qoı. Oıy, qabyldaýy, sezimi bólek. Al, bizde mektepte, balabaqshada, ınstıtýtta: "Bolmaıdy! Ruhsat joq! Tártip saqta! Aıtqannan aýytqyma! tárizdi tejeýler basym. Sol kezde buzyp alyp júrmiz be eken...

Vasılıı Sergeevıch sodan keıin úndegen joq. Túski tamaqqa deıin basyn da kótermesten, kórshisimen de sóılespesten, gazetti de qaramastan búk túsken kúıi jatyp aldy.

"Qınalady eken-aý. Jalǵyz uldan qalǵan kóńildi endi kim taǵy alańdatyp júr eken? Qarıanyń shydamsyz tosatyn bireýi bary anyq. Ulynan da artyq kóretin tárizdi. Búginde týǵan týys emes, uǵynysqan týys deıtin aqıqatqa aınalyp barady. Kim de bolsa, jany aýyrǵan baıǵusty odan saıyn búristirmeı,tezirek kelse eken. Rak ekenin sol shirkin bile me eken? Bilmeıtin shyǵar. Al, Vasılıı Sergeevıchtyń rýhy myqty! Ólem-aý deıtin túńilýi joq".

Shalǵa tamaqty palataǵa ákelip beredi. Tústen keıin de ornynan qozǵalmaı jatyp aldy.

— Vasılıı Sergeevıch, qydyryp kelmeımiz be?

— Rahmet, Serikjan. Búgin soǵan kóńilkúıim bolmaı jatyr. Óziń bara ber, balam.

Esik aldyna shyǵyp, aýlada bir-eki ret aınalǵan Serik palatasyna tez qaıtty. Vasılıı Sergeevıch áli sol búrisken qalpynan aınymapty.

— Tez oraldyń ǵoı, balam? Osy búgin kelýshilerdi jiberetin kún be edi?

— Joq, ata. Búgin beısenbi. Keshe sársenbide kirgizgen. Endi demalys kúni -jeksenbide jiberedi.

— Á, jón-jón...

Sóıtkenshe palata esigi tyqyrlady. Vasá ataı eleńdedi. Serik "Kirińiz!" dedi. Esikten Sergeı Týrov men Qadirbek kirip keldi.

— Ata!

s Vasılıı Sergeevıch!

— Oý, meniń suńqarlarym! Joǵarylatyńdar! Tórletińder! — dep Vasılıı Sergeevıch basyn kóterdi.

— Sálamatpysyz, ataı?

— Qalaısyz, dedýshka?

— Men be? Oý, meniki, uldarym-aý, úırenshikti yńqyl-syńqyl ǵoı. Ózderiń qalaısyńdar? Meniń jatyp qalǵanymdy senderge Baltajan aıtqan ǵoı.

Sereja men Qadirbek bir-birine qarady. Ekeýi de birdeı bas ızedi.

— Árıne, Balta Muqatovıchtan estidik.

— Siz aýyryp qaldy dep... Balta Muqatovıchtyń, bizdiń menshikti sheftyń qabaǵy túsip ketken soń biz mynaý Qadır ıbn Bek ekeýmiz ózińizge tartyp kep kettik.

— Ózi qaıda?

— Balta Muqatovıch pa? — Qadirbek kúmiljidi.

— Sen bilmeısiń, ıbn Kadırı, ol shefty úlken shef búgin Akademıaǵadaǵy jınalysqa alyp ketken. Birge kelmek bolǵanbyz.

Búgin konferens-zalda úlken májilis bar sıaqty. — Sereja qolyndaǵy toryn tizesiniń ústine qoıyp, qyp-qyzyl almalardy týmbaǵa saldy. — Mamam sizge vıtamın qajet deıdi. Al, mynaý, ded, tuzdalǵan sańyraýqulaq. Ózim tergem. Naǵyz em. Osydan aýyz tıseńiz, jazylyp ketesiz. Men sál syrqattansam, osy sańyraýqulaqpen emdelem.

— Raqmet, Sereja. Meniń sańyraýqulaqty jaqsy kóretinimdi bilgendeı ákelipsiń, — dep sińirli saýsaqtarymen Serejanyn bilegin qysty.

Qadirbek qara sýmkasynan kastrúldi shyǵardy.

— Ata, meniń mamam da... sizdiń qazaqsha etti unatatynyńyzdy biledi. Sýymapty. Qazir jeısizder me?..

— Áı, Qadirbek! Mamańa alǵysymdy jetkiz. Sereja, sen de mamańa meniń rızashylyǵymdy bildir. Jeımiz. Serikjan ekeýmiz bir toılaıtyn boldyq.

— Ata, kóp jatasyz ba?

— Bilmeımin, Qadirbek. Biraz tekseretin shyǵar taǵy. Bir kishirek operasıa jasaımyz deı me... dárigerler biledi ǵoı, — dep ataı keıin shalqalaı berip edi, Sereja men Qadirbek jastyǵyn jotasyna tósedi. — Em-dom jaman emes. Shırap qaldym. Shıpasyn salsa, aıyǵyp turarmyn... Maısara jeńgelerińdi kórmedińder me?

— Kórdik...

— Kórgende biz, ded, Maısara Tileýǵarınovnany merekesimen quttyqtaǵanbyz.

— Olaryń óte durys bolǵan, balalar.

— Ata, qandaı dári kerek? Múmkin tabylmaıtyny bolsa... — Qadirbek qyp-qyzyl bop uıalyp ketti. "Áı, taǵy búldirdim. Bular ǵoı, ásirese, Sereja, men papamdy aıtyp otyr dep oılaıdy. Joq, men búkil aptekalardy aralap shyqsam da tabar edim".

— Dári jetkilikti munda, Qadirbekjan. Oǵan áýre bolma... Balta jınalysqa ketti dedińder, á... Ózi júdemep pe?

— Kim, shef pa? Qaıdaǵy júdegen! Eki beti tup-týra tambýrındeı! Joq! Bizdiń shef júdemeıdi. Nervisi myqty! Júdeý bilmeıdi.

— Operasıany qaı jerińizge jasaıdy, ata?

Vasılıı Sergeevıch estimedi me, estigisi kelmedi me, týmbochkanyń aýzyn ashyp ekeýine bir-bir almadan ustatty.

— Áne jerde sý bar. Jýyp jeńder.

— Ný, ded! Ózimiz ákelip, ózimiz jeımiz be?

— Senderdiń kóńilderińe toıdym, balalar. Senderdiń jegenderińe qarasam, ózim jegendeı bolam.

Qadirbek almalardy jýyp ákeldi.

— Ded, siz qaı jerińizge operasıa jasaıtynyn aıtpadyńyz ǵoı? Aýyr operasıa emes pe?

— Jo-joq! Jaı ásheıin bir profılaktıka úshin ǵana deıdi. Áıtpese, jatam ba. Aý, qarańǵy bolyp ketipti ǵoı. Qaıtyńdar onda. Erteń jumystaryń bar.

— Tez aıyǵyp shyǵyńyz, ata!

— Ded, biz taýǵa baramyz dep ek qoı. Baramyz, ded!

— Baramyz, nemerelerim...

Qadirbek syrtqa shyqqan soń da birazǵa deıin kóńilsiz kele jatty. Aqyry jańbyr búrikken asfáltqa túkirip tastady.

— Nege shynymyzdy aıtpadyq? Konferens-zal... shef... úlken májilis... Seniń aıaq astynan shubyrta jónelgen ertegińe Vasá ataı sene qoıatyndaı...

— Senedi. Óıtkeni ol kisiniń kóńili sony ǵana qalaıdy. Baltanyń jaqsy bolǵanyn tileıdi. Áli de úmitti odan. Al, sen, Qadirbek... Árıne, ataıǵa qıyn. Qatty qınalady. Rak ekenin biledi. Al rýhy myqty. Shirkin osyndaı jandarǵa beıdaýa aýrý qaıdan keledi eken!..

— Baltany izdeıdi... Qatty baýyr basyp qalǵan. Sereja, ekeýmiz ylǵı kelip turaıyqshy, á?

— Kelemiz, kelip turamyz? Al, Balta Muqatovıch. Oh, qalaı ózgergen! Qandaı ózimshil!

Osydan keıin ekeýi de únsiz qaldy.

Segizinshi martta Maısara Tileýǵarınovnany quttyqtap shyqpaq bop kelisken-di. Ekeýi gúl bazarynan bes tal qyzǵaldaq satyp alyp, basqyshpen ekinshi qabatqa kóterilgen. Elektr qońyraýdyń túımesin biraz basqan. Saǵat kúndizgi úsh. Bir jaqqa ketip qaldy ma dep te kúdiktenip edi, aqyry esik ashylyp, ar jaǵynan eki kózi bulaýdaı isip ketken Maısarany kórgen.

— Maısara jeńeshe!..

— Maısara Tileýǵarınovna!..

Odan ári ekeýiniń de dymy óshken. Al, Maısara, Maısara Tileýǵarınovna ókirgen kúıi keıin burylyp, zalǵa kirip ketken.

Ekeýi eki jaqtap kelinshekti áreń jubatqan. Oramaly shylqyǵan sý bolǵan Maısara myna eki jas jigitke kúıigin shaǵyp, opasyzdyq kórgenin baıańdaǵan.

— Balta... Túnde ǵana seni súıem dep... Qandaı senip edim! Nege aldaıdy? Sereja, Qadirbek aıtyńdarshy erkektiń bári solaı ma? Bári aldaǵysh pa? Túnde basqasha aıtyp, kúndiz jalt bergeni qalaı? Aldymen ertemen aýrýhanaǵa telefon soqqan. Men Vasılıı Sergeevıchtiń jaǵdaıyn, halin bildi ǵoı dep qýanyp edim... Sóılesip bolyp, kirdi. "Vasılıı Sergeevıch rak eken" dedi. Júregim shanshydy. Vasılıı Sergeevıchti sondaı aıadym. Al ol... ex, Balta, Bal!.. Qandaı qatygez! Qýanatyn tárizdi. Alaqanyn alaqanyna ýqalap-ýqalap jiberdi. "Vot ı vezenıe! Páter maǵan qalady!" degeni. Sodan bir jaqqa shyǵyp ketken... Men... men kóp tostym. Taǵy tostym. Áıel halqy tek tosýdy ǵana biledi. — Maısaranyń qaıtadan ıyǵy selkildedi. — Jylamaıyn deseń de, yzań keledi. Bir kezde ol... ol keledi eken... Terezeden qarap turǵam. Bizdiń tereze podezdiń dál ústinde. Qasynda kim deısińder ǵoı? Sáýle! Qolynda gúli bar... Naǵashy-jıendi bop meni quttyqtaǵaly kele jatqan shyǵar dep oıladym. — Maısara odan ári eńirep jylap jiberdi. Dıvanǵa betin tósep solqyldap uzaq jylady.

Qadirbek te, Sergeı de kópke deıin jubata almady.

Qadirbek as úıden sý ákelip ishkizdi.

— Jeńeshe, jylaǵannan túk ónbeıdi. Júıkeńizdi bosqa juqartpańyz.

— Sonda olar qaıda? — dedi Sergeı Týrov.

— Otyr... Vasılıı Sergeevıchtiń páterinde ekeýi toılap otyr... Eh, Bal, Bal! Qandaı qatygez ediń! Maǵan kórsetpeı, basqa jaqta júrseń... Kóz aldymda, dál irgemde jasaǵany mynaý.

Sergeı basyn shaıqady. Baltaǵa kóńili birjola qalǵan edi. Qadirbek ornynan asyǵa turdy.

— Qaıda barasyń? Toqta!

Qadirbek qolyn bir siltedi de, esikke bettedi.

Vasılıı Sergeevıchtiń esigin qaǵyp-qaǵyp jiberdi.

Esik sart ashylyp, Balta kórindi.

— Sen be, Qadirbek?! Ne bop qaldy?

— Siz... siz... siz...

— Iá! Men... Aldyńda turmyn aıta ber.

— Siz naǵyz jaýyzsyz, Balta aǵa! Joq, aǵa emessiz. Aǵa bola almaısyz.

— Sol ma bar aıtaryń, Qadirbek? Soǵan bola esikti syndyrýǵa bola ma, — dep Balta kúlimsiredi.

— Átteń, Vasá ataıdyń páteri, áıtpese...

— Joq, Qadirbek! Endi bul meniń páterim! Meniń! Vasılıı Sergeevıch bólmesine aqtyq ret shalqalap kirip, shalqalap qana shyǵady. Sondyqtan, Qadirbek baýyrym, men óz menshigimdi sumdyq qorǵaǵysh janmyn. Sen esikti emes, meniń basymdy soqtyń álginde. Oman da shyntýaıtqa kelsek esikten góri basymdy soqqylaǵanyn áldeqaıda tıimdi. Kraska... boıaý defısıt búginde.

— Ony da jasarmyz. Soǵý qashpas, — dep Qadirbek kúrsindi.

— Oı, tiliń shyǵa bastapty. Sonda sen úlkenge qol kótermekpisiń, Qadirbek? — dep Balta ep-ersi kózin baqyraıtty.

— Jaýyzdyqty tumsyqtan soǵyp qana tuqyrtady.

— Sol tumsyq kimdiki bolaryn bilmeı tursyń-aý.

— Balta, kim ol? — Ar jaqtan aljapqysh taqqan Sáýle jaqyndap keldi. — Sálemetpisiz. Nege kirmeı tursyz?

— Sáýletaı, sen asúıge bara ber. Bul jigit adresti shatastyryp júrgen bireý.

— Joq, Balta! Men eshqashanda shatastyrmaımyn. Adasqan da, adastyratyn da siz! Eh, Sáýle! Siz myna kisiniń qandaı adam ekenin bilmeısiz. Bilmeısiz! — Qadirbek burylyp tómen túsip ketti. Birazdan soń Sergeı de syrtqa shyqty.

— Ne bitirdiń, Qadirbek. Bosqa nervińdi buzdyń.

— Joq. Olaı emes, Sereja! Olaı emes. Men jaýyzǵa jaýyzsyń dedim. Betine aıttym.

— Odan ne shyqty al. Balta Muqatovıch: "Oı, Qadirbek baýyrym, qatelesken ekem, jazdym, jańyldym" dep qaıta oraldy ma? Joq. Qaıta ol odan saıyn qutyrdy.

— Báribir ol óziniń jaýyz ekenin bir adamnan estidi. Biz... biz aıta almaımyz... aıtýdan ketkenbiz. Eger bárimiz árqaısymyz jaýyzdy jaýyz desek aramdy aram desek arsyzǵa arsyzsyń desek olar oılanar edi. Qorqar edi... Al biz úndemeımiz... Kórsek te, sezsek te — úndemeımiz. Al mańaıymyzda bizdiń únsiz kelisimimizdiń arqasynda kún saıyn qanshama qylmys bolyp jatyr, Sereja. - Qadirbek aıaq astyndaǵy kesek muzdy teýip jiberdi. — Onyń murnyn buzý kerek!

— Al, ol seni mılısıaǵa ustap beredi.

— Bere bersin.

— Onda ne túsedi, Qadırı? Ol jazyqsyz jábirlengen bolady. Al sen ne shtraf tóleısiń, ne kesik alasyń.

— Qandaı egoıst! Vasılıı Sergeevıch... Vasá ataı áli... Al, ol páterdi ıemdenip alǵan. Anaý ataıdyń tipti kóńilin de suramaıdy, — dep Qadirbek yzadan ishine sımaı keledi. Alǵash Baltany týǵan aǵasyndaı syılaıtyn. Sol aǵasyndaı adamnyń qazirgi adamdyq qasıetti tabanymen janyshtaǵan qylyǵyn kórgende sharasyzdyqtan qur jylarman halge tústi. — Áı, anaý Sáýle! Sondaı jap-jas. Baltany bilmeıdi. İshin kórmeıdi!..

— Jaraıdy, Kadırı. Sen beker qınalma. Árıne Maısara Tileýǵarınovnaǵa qıyn. Maǵan ásirese ol aıanyshty. Biraq biz ne isteımiz?... — Sergeı de tuıyqqa tirelip, bas shaıqady. — Biz Vasılıı Sergeevıchke baraıyq, á?

— Baramyz! — Qadirbek Sergeıdiń bileginen ustaı aldy. — Baramyz, Sereja. Adamzat Balta Muqatovıchtan ǵana turmaıdy. Biz ataıdy... ataıdyń kóńilin jubatamyz...

Sodan ekeýi de sheshelerine tamaq pisirtip búgin arnaıy kelip edi, qarıanyń Baltany izdegen, Baltany ańsaǵan kóńilin ári túsinedi, ári aıaıdy.

— Erteń men oǵan aıtam, — dedi Sereja. — Eger ol Vasılıı Sergeevıchti túsinse, baryp turýy kerek. "Áı, ol barmaıdy. Ol páterdi ózine alyp almaq. Páterden aıdap shyqsa!.. Sony kimge aıtý kerek? Gorıspolkomǵa ma? Raııspolkomǵa... álde domoýpravlenıem me? Shirkin qysasqa qysas jasasa ǵoı sóıtip. Adam óleıin dep jatyr. Bir, eki aılyq ǵumyry qalǵan. Ol soǵan shydamaıdy. Shydamaıdy".

3

— Sáýletaı, pasportyń qaıda?

— Sýmkada. Ony qaıtesiń, Balta?

— Úndeme, Sáýlesh. Qajeti bolyp tur. Men saǵan, bilemisiń, Sáýlesh, ekstravagantnyı súrprız jasaımyn. Qane, pasportyńdy bershi, — dep Balta Sáýleniń pasportyn alyp aldy.

— Ol ne súrprız? — Sáýle kádimgideı yntyǵyp tur.

— Keıin bilesiń, Sáýlesh. Qazir estip qoısań, qyzyǵy qalmaıdy. O-o, sen, Sáýletaı, sumdyq kýlınar bolarsyń, ana jaqtan keremet ǵajaıyp dámdi ıis kelip jatyr ǵoı murynǵa, — dep Balta tanaýyn jybyrlatty. Sony kórgen Sáýle kúlip jiberdi.

— Sen, Balta, komık artıs sıaqtysyń quddy bar ǵoı. Tanaýyń sóılep ketti ǵoı.

— Tanaýdy sóıletpeýge erkine qoıdyń ba, búkil úıdi tátti taǵamnyń ıisi jaılap alyp, shegimdi týra shurqyratyp barady.

— Álgi jigit nege keldi? Ne aıtpaq?

— Áı, ol meniń laborantym. Ákesi – shıshka. Sodan soń keýdesine nan pisetin kókirek. İship alǵan. İship alǵan kisi ne aıtpaıdy. Oh, Sáýlesh, anaý tamaǵyńdy tezdetip túsirmeseń — ultabarymdy bólingen sóli tesip, jaradar etip júrer, — dep Balta Sáýleni ıkemdep qushaqtamaq bolyp edi, qyz sytylyp shyǵyp ketti.

— Kerek emes, Balta. Men... men osyndaıdy jaqtyrmaımyn. Bizdiń grýppada qoly júrdek bir bala bar edi. Álgini Asqar táýbesine keltirdi.

— Asqar?! Ol - kim? — Baltanyń túsi qýqyl tartty.

— Asqar ma? Ol — grýppa starostasy. Sondaı ıntellıgent jigit! Turpaıylyq pen dórekilikke tóze almaıdy. Grýppadaǵylardyń bári syılaıdy ony. — Sáýle qyza sóıledi. Kózine nur júgirip, beti dýyldap alaýlady. — Asqar sondaı shynshyl! Eshqashanda ótirik aıtpaıdy. Oı, anaý kúıip barady!

Sáýle asúıge júgire jóneldi.

"Asqar deıdi. Buny túpteý kerek. Ony Sáýlesh jek kórmeıtin sıaqty. Ózińmen taıtalas túsetin bireýdiń bolǵany onsha tıimdi emes. Áı, ol menimen ıyq teńestire almas. Sáýletaıdy osy páterge tirketip alsam... Oh, sonan keıin murtymdy balta shabar ma!.. Bir úıdegi ekeý, qyz ben jigit erli-baıly degen sóz. ZAGS-ke otyrý qashpaıdy. Otyrsaq — otyramyz. Sáýle jas. Áıel bolýǵa laıyq. Árıne Maısaradaı kórik pen tulǵaǵa ıe emes. Maısara — ardakúreń ǵoı naǵyz! Onymen de araqatynasty birjola úzbeý kerek. Sáýle — jar bolsa, Maı — lúbovnısa. Nesi bar. Búginde jurttyń kóbi sóıtedi.

Al, Sáýleshtiń pasportyn qalaı tirketýge bolady? Magomedpen kezdesý durys shyǵar. Ol jasaıdy.

Vasılıı Sergeevıch kúte turar. Jańa ǵana ólip, oń bosaǵaǵa qoıylǵan joq. Oǵan bola kúızelýdiń qajeti joq. Týǵan ulynan opa kórmegende, men ne isteı qoıam oǵan. Men óz sheshemdi-aqt jarylqap alaıyn... Áı, osy paryz, qaryz deıtin pálelerdi kim oılap tapty eken. Adamnyń aıaq-qolyn shyrmaıtyn sharttylyq qana ǵoı olar. Moınyna tuzaq bop túsip, eńseńdi kótertpeı janyńdy jegideı jeıdi-aý. Tapqanyna, týǵanyna ǵumyr boıy boryshty bop júrgeniń. Janýardy... maldy nege kórmeıdi. Týdy, aıaqtandyrdy - bitti. Eshkim eshkimge boryshty emes. Qaryz da emes. Adamdar nege sóıtpeıdi?".

* * *

Magomed Baltanyń ótinishin zer sala tyńdady. — Sáýle durys qyz, Balta. Talǵamyń jaman emes... Al, mynaý tapsyrmańdy jasaýǵa bolady... Al, biraq shal áli tiri ǵoı, á?

— Tiri... Biraq rak. Operasıa jasatam deıdi. Operasıa ústinde ketýi de múmkin.

— Tossaq qaıtedi?..

— Nege?

— Tirketý ońaı bul qyzdy. Páterdi birjola alyp qalý kerek birjola.

— Maǵan da sonysy qajet, Magomed! — dep Balta entige qaldy.

— Sondyqtan da tosa turamyz. Jáne, Balta, oǵan deıin bir dóńgelekti daıyndaı ber.

— Qandaı dóńgelek?

Magomed jatyp kep kúldi. Kóziniń jasyn súrtkilep, qoımaı kúledi.

— Dóńgelek dep Balta, bir myń somdy aıtady. Arada dóńgelekter domalamasa bolmaıdy. Dóńgelese-aq is bitip júre beredi.

— Jaraıdy, Magomed.

— Pasportty maǵan berip qoı...

Magomedten shyǵysymen Baltany endi bir myń somnyń qaıǵysy býdy. "Qaıdan tabam? Árıne, Maısara bir myń emes, birneshe myńdy laqtyryp tastar edi, mynaý bolashaq quthanamdy aramnan túsken aqshamen bylǵamaıyn. Qaryzdy kimnen alýǵa bolar eken? Biraq ony qaı kezde óteı alam? Aılyq shaılyqqa da jetpeıdi. Sáýlemen qosyla qalsaq -burynǵy Maısaradaǵydaı asta-tók turmys kózden bir-bir ushady. Jaǵdaı birshama qıyndaıdy...

Áý, apama nege hat jazbaımyn? Eki sıyrdyń birin satsa, bir myńdy tappaı ma? Balasynyń qamyn jemese nesine júredi? Qysylǵan kezimde qol ushyn bermese, anam dep nesine úzdigem onda...

Tezdetip hat jazaıyn... telegramma bersem she? Ony da bereıin, hat ta jazaıyn. Áı, aqyl taptym-aý. Bir sıyrda ne tur. Qaıta sharýasy jeńildenedi. Túý, basym istep ketti-aý! Mynaý bir sátimen biteıin dep turǵan nárse boldy-aý. Endi shaldyń tezirek múrdem ketkenin tileıin. Keıde osyndaı eshkimge kereksiz jetim, jesirlerdiń ilinip-salynyp júrip alatyny bar. Qudaı sondaıynan saqtasyn.

Sáýletaıdy keshe bir aımalap synap kórý kerek edi. Mysy basa beredi. Álde tazalyqtyń óz perishtesi bolatyny ras pa eken? Anaý Asqaryn baryp kórý qajet. Qystyrylyp júrse, qystyrylmaıtyndaı qylý durys. Kúrjik-Kolány nege paıdalanbasqa.

Sáýlesh súıisý bile me eken? Boıaýsyz-aq erinderi qyp-qyzyl ǵoı, qyp-qyzyl! Silemdi qatyryp júr bálekeı qyz".

* * *

— Erteń operasıa jasaımyz. Kóńil kúıińiz qalaı, Vasılıı Sergeevıch? — dedi qasyna birneshe dárigerdi ertip aýrýlardy qarap júrgen bas dáriger.

— Kóńil kúı ózderińe baılanysty. Jaqsy bolady dep aldymnan shyraq tutatyp, sáýle túsirip qoısańdar, menen úmitti, menen senimdi adam tabylmaıdy. Sony ózderiń aıta alasyńdar ma? — dep Vasá ataı bas dárigerdiń betine synaı qadaldy.

— Kóńil kúıdi kóterińki ustaǵan durys. Biz be?.. Senbesek árıne, operasıa jasamas ta edik. Jyltyraǵan shyraq bar-aý, Vasılıı Sergeevıch, tek sony sóndirip almasaq. Senimsizdik deıtin ókpek jel jaman, — dep túsin buryp, kórshi jigitke qarap ketti. — Siz, qalaısyz? Shyǵýǵa daıyndalyp jatyrsyz ba? Emniń tolyq sıklyn alǵansyz.

Vasılıı Sergeevıch bas dárigerdiń tez burylyp ketýin ózinshe topshylady. "Áı, árıne, rakty jeńdi, jeńipti, jazypty degendi estigem joq. Bular, azar bolsa aýrýdyń betin sál bóger. Bógese, basqasyn qaıtem. Bógesin. Al, alda-jalda... Baltaǵa aıtaıyn ba... Ol, ol ýaıymdap azyp bitedi, estise. Sondaı jany názik... Áı, osy qylmys jasaǵandaı qýystanatynyn jaman eken. Aıtý qıyn-aý. Qatty jasyp qalady Baltajan. Ol maǵan, men oǵan myqtap baýyr basyp kettik. Maısaramen birge tursa da, kúnine bir ret kirip meniń hal-jaıymdy bilmese kóńili kónshimeıtin. Ulyma habar bermeı-aq qoıaıyn. Qoly da tımeı, kelinshegi de ursyp, mazasyn alar. Nesine áýreleımin. Áıteýir nemeremdi kóre almadym demesem... Tanymaı da qalarmyn. Stýdent. Eń bolmasa sýretin salyp jiberse... Turyp kete alsam... Múmkin turarmyn. Bas dáriger aldamaýy tıis. Shyraq... qalt-qult janǵan álsiz shyraq. Meniń qazirgi halym da dál sol shyraq... jel ótindegi shyraqtaı ǵoı. Pana bolar, qalqan bolar ne bar? Hırýrgtyń skalpeli me? Qalqan bola qoıar ma eken?

Baltaǵa qalaı aıtsam eken? Áı, óz-ózińnen qýystanǵanyń jaman-aý. Ózińnen góri ózgeniń qınalǵanyn kórgiń kelmeıtin adam tabıǵaty-aı! Qandaı náziksiń! Qandaı qymbatsyń! Bir-birimizdi aıaý, bir-birimizdi aıalaý barda qoǵam berik jumyr jer — jyly besik altyn uıa bop tura beredi. Adamdardyń bir-birine degen súıispenshiligi atom, neıtron bombalarynan da qudiretti-aý!

Notarıýsqa barǵanym jón boldy. Durys jasadym. Áıtpese... Ne onda. Ne munda joq bolar edi.

Búgin kelip qalar... Bildirgenim abzal shyǵar. Aldyn ala daıyndalyp otyrar edi. Aıtaıyn. Aýrýymnyń qandaı ekenin Baltajannan jasyrmaıyn".

— Nege bastyń daýysyn, Serikjan?

— Siz uıyqtasyn dep...

— Kótershi. "Bir bala" toıst "Ýgaı-aı" ǵoı. Rıshat sondaı jaqsy aıtady, á! Halyq ánderine, shirkin, ne jetsin! — dep Vasılıı Sergeevıch keýdesin kóterip, án tyńdaýǵa kiristi.

SEGİZİNSHİ TARAÝ

1

Qatıra hatty da, telegrammany da bir-aq kúnde aldy. Baltanyń múlde habarlaspaı ketkenine kóndi qulazyp, júregi syzdap, ońasha úıde keı túnderi tandy tańǵa urǵyzyp dóńbekship shyǵatyn. Týǵan uldan toryǵyp, jón tappaı qınalǵanda aqyldasar adam bolmaı sendeletin. Tas emshegin jibitip, tar qursaǵyn keńitip emirentken Baltasy tisteýik attaı kirjińdep aýyldan tura qashyp, sonaý Almatyda ádemi kelinshek alyp, ún-túnsiz jatyp alǵanda, Qatıra ne isterin bilmeı qatty dal bolǵan. Adaldyǵyn, jazyqsyzdyǵyn endi qanasynan shyqqan óz balasyna dáleldep, sharshap-shaldyǵýy kerek pe? Sonda mynaý kinámshil, shamshyl dúnıeniń qaı pushpaǵynan mazasyz Janyna tynyshtyq tabar. Taba alar ma. Jastaı jesir qalǵan kelinshektiń táýbáshil kóńiliniń jubanyshy — uly edi. Qandaı bir nápsi jeligi jas qanyn dýyldata tasytyp, erkin alsa da, baýyryna basqan balasyna emirengen meıirimmen ózine ózi tyıym salýshy edi. Endi mine sol jalǵyzy óz qoly óz aýzyna jetken kezde anasyna orynsyz kiná taǵyp, el-jurttyń betine qaraǵysyz etip ketti.

Hat sózderi jyly eken. Tandyr bop keýdesin kúıdirgen azabyna "apam-aý, jaǵdaıyń qalaı? Densaýlyǵyń jaqsy ma? Aýyryp júrgen joqpysyń?" sıaqty ulynyń burynǵysha eljireýik til qatýy sáýir jańbyryndaı áser etti. Kózine jylý, júzine nur júgirdi. Óz kúıigine ózi órtenip, ózin ózi qınaıtyn ońashalyqtan áp-sátte bosap, Almatydan haty emes, Baltanyń ózi kelgendeı jadyrady.

"Táýba! Jalǵyz emes, el ishinde otyrmyn. Bas aýyryp, baltyr syzdaǵanda ǵana demesem, eshkimnen kem emespin. Tıynnan teńge únemdep, áne, aqyry jalǵyzdy jetkizdim. Áıteýir, qara shaıǵa kúdik qosyp urttaýdan saqtasyn. Qolyńdy jyly sýǵa salam deý... — arman ǵoı, arman. Armannyń da bary jaqsy-aý. Kúrsingenmen keýdeń bosamasa, jylaǵanmen jasyń taýsylmasa, kúıbeńdegen tirlikten opa kórmedim dep qaıda bezip ketersiń. Ózińdi óziń jubatpasań — aldy-artyńnan túgel úńireıip turǵan qýys-qýystan esken sýyq yzǵar Janyna jaı taptyrmas. Dalbasa dámeden báribir aıyrylýǵa bolmaıdy. Qybyrlap qyr asa berseń - artta qalǵan azap alystaı túser. Osyǵan kóńil uıytaıyn da. Anaý "apalap!" qol sozǵan jalǵyzymnyń qarańdaǵan kóleńkesi dátke qýat qoı. Nazaryn nege tómendeteıin. Medet tutyp alaqan jaıǵany kókiregimdi ısintip sala bermedi me. Menen basqa arqasynan qaǵyp, mańdaıynan sıpar kimi bar. Sadaǵań keteıin, Baltajan! Qurbandyǵyń emespin be men. "Apa, aıypqa buıyrma, qysylyp turmyn" deıdi. Jalǵyzymdy aıypqa buıyrardaı maǵan ne bopty. O nesi, eı. Sen qysylǵannan keıin maǵan dúnıeniń keńdiginen ne paıda? Jalǵannyń jalpaqtyǵynan ne qaıyr? Ómir súrip, aýa jutyp júrip jatqanym seniń arqań ǵoı, ulym. "Ornynda bar ońalardyń" bir ótirigi bolsaıshy. Aýmaǵan ákeń bolyp barasyń. Qabaǵyn kere, jymıyp kúlgeni-aq keremet. Dál Muqat marqum tirilip kelgendeı elesteıdi-aý sonda...

Qasqa sıyr endi buzaýlamaıdy. Eki jyl qatarynan qysyr qaldy. Janýar ekesh janýar da qartaıady eken, á. Shýyn sypyryp, aýzynan úrlep, qolda ósirgen mal demesem... Áı, Baltajanym qysylmasyn..."

Tańerteń erte turǵan Qatıra Turǵannyń úıine týra tartty. "Bir kúnge bosatar. Qashanǵy demalyssyz salpaqtaǵanymdy bir eskermes. Maqannan góri durystaý ózi". Osy senimmen esikti batyldaý qaqty.

— Bul kim? — degen áıel daýsy shańq etti.

— Á-á, Názıa!.. Men ǵoı... Partorgta sharýam bop turǵany...— dep ber jaqtan Qatıra kúmiljidi.

— Tań atpaı mazalaıdy. Áı, kolhoz, kolhoz! Mádenıetten de, ónegeden de, tártipten de jurdaısyń-aý! — Názıa esikti ashyp qaldy. Halatyn jelbegeı jamyla salypty. İsh kóılek kımeı me, mádenıetti, zıaly qalalyqtyń salty ma, tósindegi jáne myqynyndaǵy bir elileri appaq deneden bólektenip kórinip tur.

— Sálemetpisiń, Názıa.

— Sharýań qandaı?

— Turekeńe aıtsam ba dep em...

— Turekeńsiz bolmaı ma. Ol shirkiniń menen de artylmaıdy. — Názıa ep-ersi kúldi. — Óziń túsińnen shoshyǵannan saýmysyń, Qatıra?

Qatıra myna betsizdikten sasyp qaldy. Til qatýǵa shamasy joq. Sol kezde Turǵan kórindi.

— Á, Qatıra, sálámat pa? Beri ót.Tabaldyryqta turyp qapsyń.

— Túreke...— Daýsy qarlyǵyp shyqty. Qatıra jótkirindi. — Sizde sharýam bop.

— Tań atpaı izdegenine qaraǵanda, Túrekesi, ózinde buıymtaıy kóp bolsa kerek. Áı, biraq... qaljańdy bilem ǵoı seniń, — dep bóksesin bultyńdatqan Názıa bólmege kirip ketti.

— Qandaı sharýa edi? Myna araǵa otyr.

Qatıra quıryq basty. Názıa ketken soń sabasyna tústi.

— Baltama, balama biraz qarajat kerek bop qalǵan eken. Soǵan qasqa sıyrdy bazarǵa aparsam ba dep... Eger múmkindik bolsa, búginge bosatsańyz... Bir-aq kún ǵoı. Baltajan qysylyp turǵan soń... — dep burqyraǵan balapan shashyn shálisiniń astyna saýsaqtarymen tyqqyshtady. — Ózińizge senip keldim, Túreke...

— Sen bylaı iste, Qatıra. Búgin Bektemir aýdanǵa barady. Sen óziń áýrelenbeı sol Bektemirge tapsyr. Men aıtty de. Asyqpasyn. Qońyr tóbeldi minsin, ushqyr at ol.

— Oı, rahmet, Túreke! Muńsyz bolyńyz!

Qatıra Bektemirdikine jasqana áreń jaqyndady.

Sonaý Balta kelip-ketkennen beri Aıǵansha men Qatıra birin-biri kórmeıdi. Qazir Qatıra Aıǵanshamen kezdesýden taısaqtap keledi. Bektemir albarda otyr eken. Qatıramen bas ızep amandasty.

— Oý, Qatıra-aý, tań atpaı neǵyp júrsiń? — dep kók bomazı shulǵaý oraǵan oń aıaǵyna kerzi etigin suqty.

— Jumyssyz kisi júre me... qasqa sıyrdy satam ba dep... Baltajanǵa biraz qarajat kerek bop qalǵan eken...

— Qasqa sıyrdy satam deısiń, á. Ózi qansha buzaýlady?

— On bir buzaýlady ǵoı. Bulaq qoı janýar! Eki jyldan beri tý. Qasap qyp soıyp satsa, myńnan asyryp túsirer edi. Oǵan qol qysqa.

— Oǵan ýaıymdama, Bektory.

Bektemir Bektory degende Qatıra búkil denesimen dir etip, brıgadırge jalt qarady. Birge oqyp, birge ósip, endi mine birge qartaıa bastaǵan qurdastardyń júrek túkpirinde, kóńil qambasynda saqtaıtyn jastyq shaq belgisindeı estelikteri bolady. Áldebir sebep tunyq oıdy tolqytyp jibergende, buıyǵyp jatqan estelik keýde túnegine sáýle shashyp, júdegen jandy jylytyp shyǵa keledi.

Qatıranyń júzine lezde qan júgirdi, janaryna nur oraldy. Tańǵy shapaqtyń qarsy urǵan sáýlesinde ásem báden jas kezdegideı qulpyrdy.

— Bektory deımisiń, Alshaǵyr?!

— Sen de umytpapsyń-aý, Qatıra.

— Nege umytaıyn. "Periniń qyzy Bektory!" dep Muqat ekeýiń meni alǵash atap edińder-aý! — Daýsy báseńdegenimen ishki dirildi ekpini aıqyn. Kúnqaqty betke jylý tepkizip, "Alshaǵyr" degen úni baıaǵy kúmis qońyraý syńǵyryndaı bolmasa da, sonyń jańǵyryǵyn tiriltti. Bektemir ısindi.

— Alshaǵyr... á! Sondaǵy Alshaǵyrdan, Bektory, jurnaq qaldy ma eken? — dep bir qulaǵy edireıgen eltiri qulaqshynyn sypyrǵanda, tyqyrlatqan tóbesiniń aqshyl qyldary tikireıdi. Alaqanymen basyn bir sıpap, Bektemir qulaqshynyn qaıtadan qutty ornyna qondyra saldy. Júzin taısaqtata buryp, syzdyqtata kúrsindi.

"Qalaı tez qartaıyp barady. Shashy múlde aǵaryp ketipti. Qoblandyjannyń kúıigi mújıdi-aý. Qur qulaqtary qalqıyp qalypty". Qatıra osy músirkeý toly oıynyń jetegimen bir attap baryp Bektemirdiń ıyǵyna qolyn tósedi. Saýsaqtary jybyrlap qalyp basyldy.

— Jurnaǵy nesi... Qaıta sen burynǵydan da myqtysyń. Alshaǵyry ózimen ketsin. Sen bizge Qara qasqa atty Qambardaısyń, Bektemir-aý.

Brıgadırdiń tulaboıy oqys dir etti. Kózden góri denesi osal eken. Sony sezdirmeýge tyrysty ma, nazaryn tiktedi. Qatıranyń júzine qarap turyp, yrjıyp kúlip jiberdi.

— Áı, Qatıra! Seniń boıjetken kezdegi syrshyldyǵyń qalmapty áli. Tez áýesqoılana qalatyn mineziń kerim edi!.. — Bektemir kósheniń arǵy betinen qarańdaǵan áldekimderdi kórip qaldy. — Sen, qasqa sıyrdy dál qazir maǵan ákelip ber. Bazarǵa ózim aparam. Báribir aýdanǵa júreıin dep otyrmyn.

— Bilem. Keshke deıin asyqpaýyńa bolady.

— Qaıdan bilesiń?

— Turǵan aıtty. Saǵan qońyrtóbel atty minsin dedi.

— Qońyrtóbelge minsem, raketańa da pysqyram ba, — dep Bektemir kóńildendi.

— Áı, sıyr shirkin jetekke júrer me... Tartynshaqtap ábden qajytpasa ózińdi, — dep Qatıra qıpaqtady.

— Oı, atty adam sharshaıdy dep... Áı, Qatırash- aı! Sen onda sıyryńdy alyp shyǵa ber, tez júrip keteıin. Zilman qasapshy soıys maly kóbeıip ketse, buldanyp bitedi.

Qatıra qýanyp ketti.

— Óláı, Bektemir! Sonda qasap qylmaqsyń ba?

— Iá.

— Ýaı, muńsyz bol, qurdas! Alpamysyńnyń qyzyǵyn kór. Aıǵanshań alaqanynda ustasyn. Eki dúnıede de baqytty bol! — dep Qatıra rıza kóńiliniń alǵysyn jetkize almaı entigip tur.

— Bizdiń klastyń myqty ateısi sen emes pe ediń, Bektory. Taǵy qandaı batań bar? Aıtyp qal, kúnde mundaı meıirimiń túse bermes, Bektory.

"Bektory" túsindi de jymıdy. Kúreńtken eki bettiń ushyndaǵy shuńqyry sál bilindi. Sol-aq eken Bektemir keýdesine jylý quıyldy. Jany jadyrap, ásem kúıge bókti. Jaýyz jannyń áldekimge jamandyq jasap, qyby qana masaıraıtyn meırimsizdigi bolady. Al izgi adamnyń úndes, tilektes qaıyrymdylyqtan lázzat alyp, bar bolmysymen jańǵyra túleıtini jáne aqıqat.

Qasqa sıyrdy Bektemirge jetektetip jiberip, sıyr qorasyndaǵy jas buzaýlarǵa sút berip, astyn jaılap bolyp Qatıra úıine qaıtty. Azannan beri nár syzbaǵandyqtan ba basynyń saqınasy ustady. Úıine taqala bergeni sol edi, kórshi úıdiń aýlasyn bólip turǵan aǵash sharbaǵy gúrs etip qulady. Sostıyp turyp qalǵan Qatıra sálden soń es jıdy. Boı sozyp, kórshisi Súımenquldy kórdi.

— Áı, shyraǵym, mynaýyń ne? — dep Qatıra kórshisine jaqyndady.

Súımenqul qolyndaǵy úshkir kúregine súıendi. Basyn kóterdi. Qos tanaýdy tańyraıtyp ilgeri sozdy.

— Bu kim shyraq dep syzylyp qalǵan?

— Súımenqul-aý, ne qylǵanyń?

Súımenqul qaltasynan "Belomoryn" shyǵardy. Asyqpaı bir talyn ernine qystyrdy.

— Qaptaldaspa! Qatyn sheshetin sharýa emes.

— Qaraǵym, ózińniń esiń durys pa? Sharbaqty nege qulattyń?

— Qulatsam — ornatam. Jumysyń bolmasyn, — dep Súımenqul kókshil tútindi Qatıranyń betine úrledi.

— Jumysym nege bolmaıdy. Bul sharbaqty marqum Muqat ózi jasaǵan.

— Muqat... Muqat! Nemene seniń Muqatyń áýlıe me edi sondaı-aq. Sol Muqatyń kolhoz menshigine kımelep kirip ketip, artyq jerdi qosyp alǵan. Senderdiń kesirińnen men ózi úlesimnen qaǵylyp kelippin, — dep Súımenqul beıpildenip boqtap saldy. Sodan soń túsiniksiz birdemelerdi muryn astynan aıtyp burqyldap turdy da temeki tuqylyn shıyrya jiberdi. Jerde sulap jatqan aǵash sharbaqtan beri attap tústi de, shekara syzyqtan eki adym ilgeri ozyp, kúrek qadady.

— Shyraǵym Súımenqul, ne istemeksiń? Sonda sharbaqty bizdiń aýlaǵa qaraı eki adym ysyrmaqsyń ba? — dedi Qatıra áli de sener-senbes.

— Dál ústinen tústiń. Ádiletti sóıtip ornatam. Jerdi ıesine qaıtaram! — dep Súımenqul alaqanyna kezek túkirdi.

— Iesi — kim?

— Egesi — men! Men! Sonshama jyl jambastap kelgenderiń jeter. Endi bir metr túgil jarty metrdi ózgege bıletpeımin,— dep Súımenqul kúrekti aıaqpen basyp, qara jerge boılata batyryp jiberdi.

— Qaraǵym Súımenqul, jónge kelseńshi. Bizge bul jerdi aýylsovet ózi bólip bergen. Metrlegen qaǵazy da bar, — dep Qatıra kórshisine enteleı taqaldy. — Jolsyzdyq jasama, balam. Baltam báriń birge ósip edińder ǵoı.

— Áı, qatyn! Men saǵan shyraqta, qaraqta emespin! Jádigeılenbe óıtip. Qaıqaı ári! Jer — meniki. Aýylsovette, kolhoz bastyqta solaı dep otyr. — Yrsyldaǵan Súımenqul qadanyń ornyn tizeden keltirip qazyp tastady.

— Áı, Súımenqul! Sen Qoblandyny óltirip Maqanǵa ótkenińdi maǵan jasaı almaısyń. Qolyń qan seniń! Jalǵyzbasty áıel dep álimjettik jasap, tapa tal túste zorlyq jasaǵanyń ba, ádirem qalǵyr! — dep Qatıra kúrekke jarmasty. — Kimdi basynbaqsyń, áı! Men sonda senderdiń shańyraq túıelerińe minip kelippin be.

Súımenquldyń tanaýy shýyldap, kózi alaryp, túsi ózgerip ketti. Qatıranyń qolyn qaıyra kúrekti julyp aldy.

— Eı, qatyn! Taǵy aıtam, qan bolmaı turǵanyńda jónińdi tap. Qaýsap turǵan súıekterińdi jınaı almaı qalarsyń, — dep ysyldady.

— Nege ketem, eı! Shyraǵym-aý, ózińniń esiń durys pa? Sharbaǵymdy bir qulatyp, jerimdi eki qazyp, qaıdan kelgen qudaı ediń, á! Qane, qazyp kórshi, qolynda ǵana óleıin! — dep kúrekke qaıtadan jar¬masty. Súımenqul úndegen joq, súzegen buqasha moınyn kújireıtip, dáý judyryǵyn áıeldiń óńmeninen tyq etkize qadady. Qatıra sylq jyǵyldy. Kózden jas yrshyǵanda, keýdesinen yńqyl atyldy.

Súımenqul opyrylyp túsken kórshisine qaırylyp qaramastan ekinshi shuńqyrdy qaza bastady. Kerzi etiktiń tabany kúrekti qara jerge boılata-boılata súńgitkende, áp-sátte jeroshaqtaı jerdi tóńkerdi de tastady.

"Ólermenin qanshyqtyń! Jer meniki" deıdi. Buryn onyki bolsa, endi meniki. Tegin alyp otyrǵam joq. Maqannyń aýzy maǵan qaraı bir qısaıǵannan keıin bul sheshimdi jerdegi adam túgil kóktegi qudaı buza almaıdy. Jolymdy keskestemek. Kúregime jarmaspaq".

Súımenquldyń tý syrtynan kenet azynaǵan ashshy daýys suńqyldap qoıa berdi.

— Ýaı, jurtym-aý! Kórneý kózge zarlatyp qoıasyńdar ma osylaı. Qorlyqty Súımenquldan kórdim ǵoı! Qoly etime, sózi súıegimnen ótti ǵoı! Halqym-aý, qaıdasyń?

Súımenqul tanaýlap qarq-qarq kúldi.

Shyqty bir el tutqasy. Halqyn shaqyrady. Jer — betinen men sıaqty kúnákarlardy joǵaltyp jibermek. Oı, hatýn, jetti deımin saǵan. Shegim túıilip qalar.

Qatıra sap tyıylyp, kógerip otyryp qaldy. Ár tustan bir qarańdaǵan kisilerdiń ólip jatsa da janyna jolamasyn sezdi me, alaqanymen jer tirep ornynan turdy. Ústine juqqan shań-topyraqty da súrtpesten kolhoz basqarmasynyń keńsesine qaraı enteleı basyp jóneldi. Jol-jónekeı kezdeskenderdiń sálem, suraǵyna da jaýap qatýǵa murshasy bolǵan joq. İshtegi ashýly yza, ashyntqan kekti ókpe, qorǵalatqan músápirligi dirildi óksikti alqymyna keptep, alqyntyp keledi. Kóz aldy buldyrap taban joldan basqany kórmeı, eki-úsh syrlas abysyn, qurbylarynyń qasynan qaıyrylmaı óte shyqty.

"Myna baıǵusqa ne bolǵan?"

"Áı, myna asyǵýy tegin emes! Baltasy aman ba eken?"

"Torpaq súzdi me, taıyp jyǵyldy ma, bısharanyń etegin qaǵýǵa da sharasy bolmaǵan-aý!"

"Áı, osy tikbaqaı Qatıranyń ózinde de bar. Qashan kórseń, basyn qaqaıtyp alyp, odan basqa urǵashy joqtaı-aq, aspandy tóbesimen tiregendeı anaý-mynaýdy mensinbeıdi", desken kúbir-sybyrdy sońynan ilestirip, keńse aýlasyna kirdi. Eńseli úıdiń tabaldyryǵyna jetkende keýdesine seskený endi me, sál kibirtiktedi. "Qorqam ba? Iá, qorqam. Maqan susymen-aq qalshyldatady. Aý, sonda kóringenniń tepkisin kórip, taıaǵyn jep, jerimnen taǵy aırylyp qalam ba?" Osy qyjyl batyldandyrsa kerek birinen biri aýyr birneshe esikti sart-surt ashyp, atshaptyrym keń bólmeniń bosaǵasynda bir-aq toqtady. Tórge kóz salǵanda qara kreslonyń bilek qoıǵyshyna eki qolynyń salmaǵyn túsire qonjıyp otyrǵan Maqannyń tyshqan kózderi buǵan jyltyraı tesildi. Basqa qybyr da, qımyl da bilingen joq.

Qatıranyń tabany parketke jelimdeı jabysyp qaldy. Iini salbyrap, kirpikteri jypylyqtap ketti. Kóz janary kúl sepkendeı salqyn tartty. Álgindegi ashýly yza da, ashyntqan qorlyǵy da zym-zıa joǵaldy. Jylan arbaǵan boztorǵaıdaı anaý jyltyraǵan qos tesikke nazar tikteı almaı bir ýys bop búrisip barady.

Kreslo shaıqaldy. Kreslonyń syqyrlaǵan dybysy tóbede jańǵyrdy. Yńyranǵan daýys kómeıde qyrnaldy.

— Al, ıá!..

Zeıin aýdaryp, iltıpat tanytqan belgi de, "Neńmen keldiń? Qalaı keldiń? Buıymtaıyńdy aıt!" deıtin buıryq tiksiný de osy eki dybysta ekenin mynaý bosaǵada talaı kóz mólıtken Qatıra jaqsy biledi.

— Máke, jesirdi jelkeleı bersin degen zań bar ma? Qashanǵy qaıǵyma kóme beredi? — dep tyǵylyp qalǵan Qatıra eńirep qoıa berdi.

"Qandaı kórikti, pátshaǵar! Áli nury taımaǵan. Durystap kıindirip qoısa..." dep oıy buzyla bastaǵan Maqan alǵashqy sesinen aınymaı aqyryp jiberdi.

— Jón sóıle, qatyn! Sorańdy úıinde aǵyz! Bul ara — keńse. Kóp sozba, ýaqyt tyǵyz.

Maqan aldyndaǵy ásem temeki salǵyshtan qos saýsaqtyń uzyndyǵyndaı jińishke sıgarettiń bireýin alyp, asyqpaı tutatty. Qyryldaı kekirip, kók tútindi kómeıden lek-lek ytqytty.

— Zorlyqqa tyıym bola ma? Álde "bassyz úıdiń ıti osyraq" degendeı kolhoz múshesin árkim ózinshe bılep, ılep óte bere me?

— Qysqarta aıt! — Kreslo syqyry kúsheıdi. Shynashaǵymen tisin shuqylaǵan bastyq aıaǵyn ilgeri soza shalqalap, maıly shúıdesin jumsaq arqalyqqa sulata saldy.

— Aıtsam, ózińizden, Máke, kómek suraı keldim, — dep Qatıra birer attap ilgeri ozǵanyn baıqap qalyp, sasqalaqtap toqtady.

— Kim ol?

— Súımenqul ǵoı týlaqtaı sabaǵan... Ulymnan sál- aq úlken edi. Qol jumsaǵany-aq janymdy kúıdirdi-aý bárinen buryn.

— Sen, Qa... qatyn, sózdi sapyra bermeı, toq eterine kósh. Qarap júrip tıispeıdi ol eshkimge. Kolhozdyń aıtýly mamany.

— Mamannan sadaǵa ketsin ol qanypezer. Qoblandynyń qany sonyń moınynda. Tapa-tal túste sharbaǵymdy qulatyp, jerimniń jartysyn óz úlesine qosyp almaq. Tyıyńyz jaýyzdy! Jaýyzdyqty aýyzdyqtańyz!

"Áı, áli de kóz qaryqtyrady-aý. Kóziniń ot shashýyn qarashy! Qoblandyny áli daýlamaq!"

Maqan eki-úsh yrǵalyp baryp, kreslosynan áreń bosanyp, ornynan turdy. Ezýindegi temeki tuqylyn úsh saýsaǵymen ilip alyp, kenet Qatıranyń betine qaraı shıyryp jiberdi.

— Mamandy qaralama! Men sendeı saıqaldarǵa azamatty tildetpeımin! Bilgin sony!

Sıgaret tuqylynan jasqanyp jalt burylǵan Qatıra Maqannyń betine shanshyla qarap, qantalaǵan kózi men qyzara bórtken júzinen sekem aldy. "Mac eken-aý! Áı, bir cay kúni bolar ma eken? Endi kimge muńymdy shaǵam?"

— Máke, endi ne isteımin? Marqum Muqat úı salyp, sharbaq ornatqanda Súımenqul jalańbut júgirip júretin. Kolhoz ben aýylsovet bólip bergen jerge nege talasady ol? — dep báseńsı sóılep bastyqtyń kóńilin burmaq boldy.

— Ákeńnen qalǵan jer emes. Úles-úles dep bezek qaǵa berme, sen saıqal. Qomaǵaı ashqaraq súmelek Muqatyń kezinde kolhoz jerinen artyǵymen qosyp alǵan. Ádiletsizdikke men jol bermeımin! — dep Qatıraǵa jaqyndady. Tórtpaq deneniń salmaǵy aıaq basqan saıyn jaltyraǵan parketti sarnatyp qoıa berdi.

— Máke, sonda siz... siz Súımenquldy jaqtap turmysyz? — Keıde sharasyz haldiń ishki tolqyny betke uryp, qorǵansyz jandy uıań muńmen qulpyrtyp jiberetini bolady. Dál qazir Qatıra álgindegi tútikken júzden aıyǵyp, ózgerip sala berip edi, Maqan endi múlde qyzyǵa qarap qaldy. Ashýly sesi joǵalyp, jipsik kózderde ózgeshe jylt tutandy. "Mynaý áıelde erkekti ózine tartatyn qudiret bar. Qandaı kórik! Kermeqastyń ózi! "Rahathanaǵa" aparyp bireýge tósep bergenshe, ózim nege qyzyǵyn kórmeımin. Balasy sonshama áýlıe tutyp edi. Áýlıe me, peri me, áýselesin kóreıin. Bir ılep alsam, odan keıin ózi tilenip turar. İzdegenim osy!" Maqan jalpaq alaqanyn áıeldiń jelkesine tastap kep jiberip, ıkemdeı tartyp, Qatıranyń betin keýdesine basty.

— Óziń áli de... áli de tuǵyrdan taıa qoımapsyń... Qyryq altyǵa shyǵasyń, á. Seni Bektory deıdi ǵoı, á... — Endi ekinshi qol tý syrtynan oraı janasyp, syǵymdaı qysyp, sodan soń tik kóterip burysh jaqtaǵy dıvanǵa ala jóneldi.

— Oý, Máke, bunyńyz ne? — Qatıranyń býlyqqan úni men qosa aıaqtary ǵana typyrlady.

— Shurq etpe, Bektory. Saýabyńdy ǵana alam. Súımenquldy da, basqasyn da aıaǵyńnyń astyna tastaımyn... Kim kóringenge kóńilim qulap, kózim túse bermeıtinin bilgin.

Ekeýi de dıvanǵa dúrs etip qulady. Ústinen taý basqandaı talyqsyp ketken Qatıra jan ushyra julqyndy. Biraq eki qoly temir qursaýdan bosar emes. Tunshyqqan demi de, úni de shyqpastaı. Bir yshqynǵanda keýde astynan beti bosap edi, ysyldaı sóıledi.

— SİZ...SİZ kimdi tálkek etpeksiz. Turyńyz! Bosatyńyz! Áıtpese...

— Nemene áıtpese? — dep Maqan qarysyp jatyp keńk-keńk kúldi.

— Attan salam. Abroıyńyzdy bosqa aırandaı tókpeńiz. Mynaýyńyz — naǵyz aıýandyq! Bastyqsyz, kommýnıssiz! — dep bulqynyp edi, qarýly qushaq odan saıyn syǵymdap, sóleket qımylyn kúsheıtti.

— Daýsyń ashýlanǵan saıyn ádemilene túsedi eken, kógershinim. Attanda, attanda onda. Múmkin meni saǵan búgin táńirim kezdestirip turǵan shyǵar, sulýym. Bastyqsyń deısiń, á. Áý, bastyqta aýsar, komýnıse jelik pen sezim bolmaıdy dep saǵan kim aıtty? Typyrlama, bıkeshim. Entigip turǵan erkektiń densaýlyǵy zoraıady. Manaýrap turǵan áıeldiń meımanasy tasıdy. Shorshyma, qalqashym. Apyraı, buǵan deıin seni qalaı bilmegem? Mynaý shoq shashqan kózderińnen on jetidegi boıjetkenniń botakózi sadaǵa ketsin. Týlama, janym. Kóziń qaraıyp, arqań qyshyp, taqymyń tartyp júrgen shyǵar. Reti kelip turǵanda qajetińdi ashyp, saýabyńdy alaıyn.

Maqannyń bir qoly bosap, jalmajan tómen syrǵydy. Sol-aq eken mynaý óreskel zulymdyqtan jany túrshikken Qatıra shapshań serpile berip, qatty shirendi de, qos shyntaqpen ústindegi keýdeden túıip jiberdi. Shalqalap baryp aýnap túsken bastyqty atyp turǵan boıda jáne teýip kep qaldy. Baıqaýsyzda aıaǵy erkektiń jandy jerine aıamaı tıip edi, yńq ete qalǵan Maqan edenge sylq qulady.

— Kózińniń eti ósken eken ábden! Jetim men jesirdiń kóz jasyn sharaǵa quıyp iship, esiriktenip ketip eń, uzyn eldiń úıirine, qysqa eldiń qıyryna jaıarmyn sáýriktengenińdi. Baısyz áıelderdiń birin týlaq, birin tósenish etkenińdi jurt bilmeıdi deısiń ǵoı. Sen tipti baıy bar áıelder turmaq búldirshin qyzdardy bylǵaǵanda, bylaıǵy eldiń bári dúrlikken. Qashanǵy saırandap, qashanǵy taırańdap ótem dersiń. Senen ádilet izdep, kómek surap kelgen men aqymaq.

Qatıra alys-julysta qısaıyp ketken kıimin jóndep, ústin qaǵa-maǵa esikke bettedi.

— Toqta!

Jalǵyz sóz myltyq shańqylyndaı estildi. Jasqanyp jalt buryldy. Maqan ornynan turyp shúıile qarap qalypty. Eki qastyń arasyn dúńkıte qosqan qalyń qabaqtyń astynan kishkene jipsik kózder indete qadalǵanda Qatıra qaradaı sasty. Muzdap sala bergen denesine diril júgirdi.

— Sen qatyn, kimniń qolyn qaqpaq bolǵanyńdy bildiń be? Bilmeseń — budan bylaı eńiregende etegińdi jasqa toltyryp bildirem! Jalǵyz ulyńnyń óligin qushaqtatyp eńiretem! Sen sony izdeıdi ekensiń. Sen soǵan bola qıqańdaıdy ekensiń. Saspa onda! Baltandy Qoblandy qurdasynyń sońynan jóneltermin! Solaı etpesem, Maqan bolmaı keteıin!

Qadap qoıǵandaı bir orynnan tabjylmaı qadala sóılep, yzaly ot ushqyndaǵan tyshqan kózderimen tesip barady. Dál qazir tórtpaq dene zulymdyqtyń uıasyna, aranyna uqsap ketti. Qatırany úreı býdy. Maqannyń dini qatty, sesi myqty, ámiri júrdek jazalaýy jyldam ekenin táýir biledi. "Jasaǵan-aı! Óziń jar bola gór! Jalǵyzymdy óltirtem dedi me? Mynaý Maqan aıamaıdy. Aıtsa — jasaıdy. Jasaǵan, meni shal qurban ǵyp ulymnyń jolyna! Maǵan jiber zaýalyńdy! Ulymdy aman qaldyr. Jaýyzdyń qolyn qaq!"

Jetim men jesirdiń jelkesinde de jalynyshty kózi bolatyny belgili. Árkimge bir jaltaqtap daǵdylanǵan jannyń qarsy shabar dármeni qas qaqqansha jermeshel bop shalqalaı qulaıtyn ádeti. Qatıranyń álgindegi shatynaǵan yzaly janary shólmekteı bozaryp, surlanǵan júzdiń qany qashty. Bar erki tulaboıdy qalshyldatyp bara jatqan erekshe úreıdiń qushaǵyna súńgidi de ketti.

— Toqta!

Zildi buıryq saq-saq etid tasqa tıgen qorǵasyn oqtaı. Toqtady ǵoı, Toqtamaýǵa, estimeýge, oryndamaýǵa amaly bar ma. Eki ıyǵy salbyrap, basy eńkeıip, kóz janary tez sónip, nazary tómenshiktep qalmady ma. Shirengende jesir baıǵus neni úzer, tartynǵanda buıdasy bosar ma? Tebingenmen kimdi jaıqar? Qutqarmas buǵalyq pen uzyn shybyrtqy ádetinen jańylar ma. Biri qyl moıylǵa oralmaı, biri saýyrdy tilgilemeı, mynaý tórtbaq shombal deneni turǵan ornynda bronzaǵa aınaldyryp, qımyldatpaı tastaı alar ma? Joq! Endeshe qabaǵynan qar jaýǵyzyp, kózinen ot shashyratyp, zirkildi ashýyna mingen Maqannyń jolyn bógep, qolyn qaǵar kóleńke bul aýyl túgil búkil ólkeden tabylmaıtyny aqıqat emes pe. Burisken Qatıra nege toqtamasyn. Toqtamaq túgil... ''Nege keldim? "Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymas" degendi estimeı qalaıyn. Qol jumsadym... Ózinde de bar. Úlken dárejesimen óńkeńdep... Áı, bul bólmege eshkim enbeı me?.. Aldynda otyratyn hatshy qyz bar ma edi? Osynda kirgenimde... doldanyp júrip bar-joǵyn baıqamappyn-aý. Bir emes eki nán esik anaý-mynaýdyń qozǵaltýǵa da shamasy jetpeıdi. Keńse mańaıynda da kisi qara júre bermeıdi. Júrmeıdi emes, Maqannyń yzbarynan yǵyp, aıbarynan seskenip, osy úıdi aınalyp qashady.

Baltajanyma quryq tastaımyn deı me?,.. Jaýyz ǵoı! Sol quryqtyń tuzaǵyn meniń moınyma ilip qoıyl otyr. Aıamaıdy. Qyrshynyńnan qıa salady!..

Toqta deıdi. Odan arǵysyn jasasa da endi kirpik qımyldatar shamam bar ma... Odan arǵysy degende... apyraı, taǵy álgisin bastap júrse she... Neǵyp turmyn? Nege ketpeımin? Ustap turǵan joq qoı. Áı, ustamaǵanmen jipsiz baılaǵan qudiretin nemen toıtararmyn. Ne demek bul sonda? Uryssa eken tezirek jerden alyp, jerge salsyn. Tipti basqalardaı etip jelkelep shyǵaryp-aq jibersin. Kimnen jemeı júrgen taıaq. Anaýsyn tilemese... Soǵan nıeti qaıta aýmasa eken. Aýzy-basy kópirip, sáýmendep tónip kelse... judyryqtaı júrek qaq jarylyp, tilge de kelmeı júrip ketsem. Muqat marqumnan keıin basqa tánge tánim janasyp kórmep edi"..

— Toqta!

Qatıra selk etti. Qınala ıek kóterip, nazar tiktedi. Dál aldynda kózin súzgen bastyqtyń dolyrǵan júzin kórdi.

— Turmyn ǵoı.,.

— Beri kel!

Suq saýsaq shoshańdap qalyp, keri taıqı búgildi. Sol suq saýsaq ilip tartqandaı Qatıra saýsaq ıesine kibirtikteı taıandy.

— Sabańa tústiń be?

— Súımenquldyń qysasy-aq óltirdi! — Daýys jaıbaraqat estilgen soń Qatıra dalbasaǵa kóshti. Ony ózi de sezip tur. Maqannyń qandaı oıy baryn bilmeı, keńseden aman-esen shyǵyp ketýdiń jolyn tappaı, búıirin solyqtata kúrsindi.

— Boldy endi Súımenqulyń! Jetedi Súımenqulyń! Aty óshsin Súımenqulyńnyń! — Tasty tasqa soqqandaı qyryldaq daýys túıdek-túıdek lekildegende, "Súımenquldaǵan" zirkili súımenmen tóbesinen túıip jatqandaı dirdek qaqtyrdy.

— Onda men... men. Álginde sizge baıqaýsyzda qolym tıip... Baıqamaı qalyp... Aýlymyzdyń betke ustar azamaty demeı... "Túıeniń tanyǵany japyraq" dep..,

— Qysqart!

Qatıranyń tizesi dirildedi.

"Ne iste deıdi? Aıaǵyna jyǵylsam ba?.. Áıelden tómpesh kórgenin qubyjyq sanap tur ma? Oıbaı-aý, ony tisimnen shyǵarardaı jyndanyp ketip pe em... Tek Baltamdy umytsa eken"...

— Keshirińiz, Máke!.. Aıaq-qol jantalasyp tyrbańdaǵanda bas-kózge qarar ma. Áıtpese, men de ózińizdi pir tutam ǵoı.Baltajan da sizdi sondaı syılaıdy. Hat jazǵan saıyn surap jatady.

— Doǵar sózdi! Beri, mynda ót! — But qudaıdaı sol tabjylmaǵan kúıi Maqan yzbarly aıbaryn ózgertpeı, ıegimen dıvandy nusqady. Otqa aıdaǵan jýas qoıdaı dármensiz áıel ıek astynda yryqsyz qozǵaldy. Dıvanǵa jetip tirelip, oń ıyǵyna burylyp, kózin taǵy mólıtti.

— Máke! Bir aǵattyq ótti. Bilmestik menen boldy. Sharbaǵym qulap jatyr... eshki kebenektiń júrmeıtin jeri joq. Baqshamdy taptap... Úıge qaıtaıyn, á...

— Jat!!!

Manadan búkil bolmysymen qalshyldaı qorqyl, estigisi kelmeı turǵan bir sóz, osy sóz eken. Estildi de, bultartpas buıryq kesimin jasady. Shıryqqan dene kúrt bosady. Sanadan túısik qashty. Keýdeden jan bezindi. Kózden sup-sýyq jas parlady. Endigi bar qımyly men qozǵalysynda buıryqqa baǵynýdy, úkimdi qabyldaýdy túısingen essiz moıynsuný men súlesoqtyq qana qaldy. Meńireý haldiń óń men tústiń arasyndaǵydaı esiriktigi boıyn bılegen Qatıra qarsylyq atty qudiretten baz keshti. Saýsaqtar mashyqty qımylmen shálisin sıpap ótti. Dıvanǵa otyryp, etigin sheship tastady. Syrmaly keýdeshesiniń túımelerin aǵytty, sál kidirip qaldy da, álgini ıyǵynan sypyrmaǵan kúıi oń búıirine qısaıdy. Bir ornynda qımylsyz qalshıyp turǵan Maqannyń kók jolaq shalbarynyń balaǵynan tumsyǵy shyǵyp turǵan qalyń taban týflıdi — sabony — (sabo ekenin biledi. Balta arty joq kebis sıaqty súıretpeni kıip kelgende atynyń sabo ekenin estigen) janaryna baılap aldy. Osy sabo qozǵalmasa, dúnıesi túgeldenetindeı elegizý nyshany tirilip baryp, óship ketti.

— Durystap jat!

Óktemdik ýysyna bir túsirgen soń sanasy biteýlengen keýdeni saýsaq ushynda bıletedi eken. Qatıra ún-túnsiz shalqasynan aýnady.

Parket eden eńireı syqyrlady.

Syqyrlaǵan dybys bólmeni birazǵa deıin kernep ketti.

TOǴYZYNSHY TARAÝ

1

— Otyr!

Baraq basqa sóz aıtqan joq. Qaıda baratynyn da, ne isteıtinderin de bilmeı, Balta ymyrt jamyla bastaǵan qalanyń terezeden kóringen kóshesinen kóz almaıdy. Áıteýir, baǵyty belgili. Keshe Magomed telefon soǵyp álginde ózi tosqan aıaldamada pálen saǵatta daıyn turýyn ótingen. Mine endi Magomed emes Baraqtyń qaraýyna kóshti. Baraqtyń sesi myǵym. Úndemeı-aq qaradaı qaltyratady.

"Qaıda baramyz? Jónderin aıtpaı, ári-sári ustaıtyndary jaman. Álde bulardyń daǵdysy solaı ma? Qylmysyna kýá... qaıdaǵy kýá, qatysty etip, batpaqtatyp, moıynǵa qyl tuzaq salyp qoıady. Áı, mynaý apaq-sapaqtaǵy júristeri tegin emes "Orbıtadan" bir-aq shyqtyq qoı. Bul jaqta ne bar edi?"

— Shyq. İles sońymnan!

Baraqtiki kelte buıryq. Júrisi de shapshań. Búgin múlde basqa adamdaı. Burynǵy keń kósilip otyryp, sapyryp sóıleıtin Baraqqa uqsamaıdy. Kýrtkasynyń jaǵasyn kótere, qara beretin kózine túsire kıip, adymdaı attaǵan boıy bes qabat kirpish úıdiń shetki podezine bet aldy.

"Tanysy bar-aý. Qonaqqa shaqyrdy ma eken?" dep oılaǵan Baltany artynda kele jatqan Magomed búıirden nuqyp qaldy.

— Júrip kele jatyp qalǵýǵa bolmaıdy. Múrdem ketesiń onda, — dep ezýi kúlgende, qabaǵy qatýlandy. — Tez! Qalma sheften!

Úsheýi ekinshi qabatqa kóterildi. Baraq elektr qońyraýdy eki qysqa bir uzyn ólshemmen uzaq basty.

Esik ashyldy. Buıra bas ulan tańyrqaı qarady.

— Sizderge kim kerek?

— Papań úıde me?

— Iá.

— Qaıda otyr?

— Kabınetinde... Mynda kirińizder, — dep ulan jarma shyny esiktiń arjaǵyndaǵy kishirek esikti nusqady.

— Raqmet, bara ber, — dep Baraq Magomedke áldeneni ymdady da, Baltaǵa, "iles" degen belgi berip, kabınetke kirip bardy.

Bólmede shashy túsip, tóbesi jaltyraı bastaǵan mosqal adam marqalardy lýpamen qarap otyr eken, kelgenderge jalt qarap, aldyndaǵy ashyq jatqan markalardy eki bilegimen jaba qoıdy.

— Bilesiń, á, qunyn. Qymbatyńdy jasyrasyń. Jasyr, jasyr, Vıkenzon. Báribir bizden tyǵa almaısyń, — dep Baraq kresloǵa sylq tústi.

— Siz kimsiz? — dedi l ezde tóbesiniń jaltyryna deıin bozaryp ketken fılatelıs.

— Men be? Shynymen meni bilmeımisiń? — Baraq appaq tisterin aqsıta kúlki syńaıyn tanytty. — Men Sıngapýrespin! Sın-ga-pý-red! Estýiń bar ma?

Vıkenzon atalǵan adam ornynda ytqyp tústi.

— Shorshy, shorshyma — búgin qolyma tústiń. Men seni kóp izdedim. Kópten beri izdegem.

— Men... men sizdi tanymaımyn...— dedi tisi-tisine tımeı saqyldaǵan úı ıesi, birese Baraqqa, birese Baltaǵa jalynyshty kózin jaǵalatyp.

— Kerisinshe men! Men tanımyn seni! Sol jetip jatyr. Túsinesiń be? Túsindiń be?

— Iá-á... — Vıkenzon bas ızedi.

Baraq qolyn sozdy.

Vıkenzon aldyndaǵy ashyq álbomǵa betin tósep jylap jiberdi.

— Endeshe jıyrma myńdy alaqanyma sal. Syrttaǵy "Jıgýlıińniń" kiltin, tehpasportyn beri tasta.

Fılatelısiń tili baılandy. Murnymen álbomdy syzǵylap, bas shaıqaǵan nobaı kórsetti.

Baraq ornyna atyp turyp, jaltyr bastyń qalqıǵan qulaǵynan shap berdi de, julqyp qaldy.

— Jaýap ber! Tez!

Bas taǵy shaıqaldy.

Baraq qulaqty qoıa berdi de, jaǵadan ýystaı ustap, shiltıgen aryq adamdy stoldan beri sýyryp shyǵardy. Sol boıda álginiń oń bilegine narýchnık-kisendi sart etkizdi.

Baltaǵa ıek qaqty.

— Apar vanaǵa!

Balta eriksiz ilgeri attady. Eseńgirep turǵan úı ıesiniń qolynan jetelep edi, álgi tartynbaı ilesti. Dálizde Magomed qana tur eken... "Bári durys" degendi ymdady Baraqqa.

Úsheýi vanaǵa kirdi. Jyltyraq kafelderden kóz tunady. Vana bólmesiniń tóbesine usaq-usaq aına japsyryp qoıypty. "Netken ysyrapshyldyq! Áı, biraq, ádemi! Kirse -shyqqysyz dep osyndaı ásemdikti aıtatyn bolar" dep Balta oılanyp turyp qalyp edi, Baraqtyń kelte buıryǵy taǵy estildi.

— Ekinshi ushyn týrbaǵa bekit kisenniń! Áı, tús vanaǵa! Tús deımin, mıllıonershık! Joq, mıllıonshık!

Vıkenzon vanaǵa attap shyqty.

— Otyr! Bekittiń be?

— Iá! — dedi Balta.

— Al, Vıkenzon, álbom mende. Álbomdy júz elý, eki júz myńǵa satýǵa bolady. Men senen nebári jıyrma-aq myń som men saldyrlap qalǵan eski mashınańnyń kiltin suraımyn. Aqyrǵy ret. Qalaı?

Vıkenzon bas shaıqady.

— Onda men de eregiske kettim. — Baltaǵa buryldy. — Álgi kıslotany, qyshqyldy ákelip, vanaǵa quı! Anaý kúshigin de ákelińder. Tiri kýá qalmasyn!

Baltanyń qozǵala bergeni sol edi, Vıkenzonnyń jińishke daýsy shar ete qaldy.

— Sıngapýres! Kelistim... kelisem men.

— Aqyldysyń, Vıkenzon, aqyldysyń. Tıyn-tebenge bola, sen úshin ol tıyn-teben ǵana, jannan bezý nege kerek. Epıkýred joldas, bosat. Qolyn da bosat. Qane, beri ótińiz. Kabınetińizge...

Sálden soń úsheýi jaıǵasyp otyrdy.

— Al, mynaý álbomyńyz. Túgendep qarap shyǵyńyz. Túgel ǵoı. Biz, Vıkenzon joldas, qylmysker de, qaraqshy da emespiz. Bizge kelisim kerek. Biz álginde myna álbomdy alyp júre bersek te bolatyn edi. Biraq bizge artyq eshteńe qajet emes. Solaı ǵoı?

— Solaı shyǵar... — dep Vıkenzon bas ızedi. — Eger múmkindik bolsa... Sál shyǵa... men álgi suraǵandaryńyzdy...

— O, oǵan sóz bar ma. Qysylmańyz, Vıkenzon joldas. Qupıańyzdy saqtaýǵa, árıne, tolyq pravońyz bar. Epıkýred joldas, biz sál shyǵa turaıyq, — dep Baraq Baltany ertip dálizge bettedi.

— Qalaı, jańǵaq shaǵylatyn ba? — dedi Magomed.

— Shaǵyldy. Qazir dánin jeımiz. Bala qaıda?

— Ózinde... bólmesinde. Eshteńeni sezer emes.

— Úıren, Epıkýred joldas, — dep Baraq Baltaǵa kóz alartty da, jymıǵan boldy. Esikten Vıkenzonnyń basy kórindi. — Á, kireıik pe?

Fılatelıs jıyrma bes somdyqtyń segiz býmasyn stol ústine qatarlap qoıypty. Baraq qara dıplomatkasyn Baltaǵa ustatty.

— Salyp al. Sanap sal. Al, siz, Vıkenzon joldas, qalamyńyzdy, qaǵazyńyzdy shyǵaryńyz. Iá, ıá, sol paraq jarap jatyr. Jazyńyz. "Osyny usynýshy adamǵa bereshek jıyrma myń... Jıyrma myńdy sózben jazyńyz... jıyrma myń som aqshany tólegenimdi kýálandyryp bir danasyn oǵan, bir danasyn ózimde qaldyramyn". Qolyńyzdy qoıyp, búgingi kúndi kórsetińiz. O pále, qatyp ketti. Endi kelisim tolyq bolý úshin mashınańyzdyń kilti men tehpasportyn berińiz, — dep Baraq alaqanyn ilgeri sozdy. Vıkenzon kiltti de, tehpasportty da stol ústine tastaı saldy.

— Bylaı bolsyn. Eger mashına týraly tisińnen bir sóz shyǵatyn bolsa, anaý ulyńdy... buırabasyńdy jer betinen taba almaı qalasyń. Saý bol!

Baraq beretiniń mańdaıyn sál kótere bas ızep, buryldy da, esikke bettedi. Tutqadan ustaı bere qalt toqtady.

— Esińde bolsyn, Vıkenzon joldas, keshke qaraı jınaq kasasynan úlken sýmma alma. Alsań, úıińde ustama.

Syrtqa shyǵysymen Baraq Baltany arqadan qaǵyp qaldy.

— Jaraısyń, Epıkýred joldas. Sen endi solaı atalasyń. Qalaı, unaı ma jaýyngerlik jańa atyń?

Balta únsiz ǵana bas ızedi.

— Bul — tyrnaqaldyń. Áli óziń-aq myqtyǵa aınalasyń. Magomed, sen kete ber. Biz Balta ekeýmiz "Jıgýlıdi" synaımyz, — dep Baraq qonaqtan shyqqandaı jaıbaraqat qolyn usyndy.

"Jıgýlı" tez qyzdy. Birinshi markasy eken. Shynymen saldyrap qalypty.

— Eski ǵoı, — dedi Balta.

— Kerjik zavodtan shyqqandaı qylady. "Túrkistanǵa" tart!

Balta qasynda otyrǵan Baraqqa jalt qarady.

— Týra qazir me?

Baraq keńkildep kúldi.

— "Túrkistan" degenim — meımanhana. Bilip al, Balta, meni izdeseń, ne sol aradan tabasyń, ne admınıstratorynan surarsyń. Ne degenmen nervnyı jumys qoı bizdiki. Azdap profılaktıka jasaý kerek.

— Ekinshi danasyn nege jazǵyzbadyńyz?

— Neniń?

— Qolhattyń. Ekinshisin ózimde qaldyram dedi ǵoı.

— Áı, Epıkýred joldas, shıkisiń-aý! Men sonda aıǵaq qaldyrýym kerek pe. Qolhat bir dana bolsa jetedi. Vıkenzon endi aýyz asha almaıdy. Biz odan qaryzymyzdy aldyq, qaryz aqshamyzdy ǵana.

— Á-á! — Balta daýys sozdy.

— Seniń úlesiń — eki myń.

Balta qýana jalt qarady.

— Biraq sen ony alyp qoıǵansyń. Mashınańa tólegensiń. — Baltanyń qabaǵy túsip ketti.

— Biraq bir myń somdy tabýdyń reti kelip tur.

Baltanyń kóz qıyǵy serigin shalyp ótti.

— Eki adamǵa barasyń...

— Jańaǵydaı jasaımyn ba?

— Joq! Bular saqa emes, keneıler. Biraq saýda tóńiregindegiler. Kómeıleri keń. Kóp asaýdy unatady. Sybaǵasynan sıpatqysy kelmeıdi. Al biz oǵan qaramaımyz. Ádilettikti saqtaýǵa tyrysamyz. Kóp asap qaqalyp qalmaýy úshin, tabaqtan úles alamyz. Iaǵnı salyq salamyz. Ol bizge aptalyq bes júz, myń somǵa deıin aılyq tólep otyrady. Biz onyń amandyǵyn qaýipsiz etemiz. Basqalardy jolatpaımyz.

— Qashan baram?

— Munyń azamattyq! Jigeriń baryn kórsettiń. Asyqpa. Barasyń. Qasyńa senimdi jigitterdi qosyp berem.

"İzdegenge suraǵan osy-ay. Myń somnyń dál kerek kezinde tabylaıyn dep turǵanyn qarashy! Apamnan áli habar joq. Menen qasqa sıyryn jaqsy kórse, jatqanynan turmasyn. Qysylyp qol sozǵanymda, teris aınalsa, men de kelmespin oǵan. Anam óldi dep, birjola túńilermin. Áı, sharýanyń sáti túseıin dese birine biri qıýlasyp, yńǵaıy kele beretini bar-aý. Vasılıı Sergeevıchke opersıa jasalǵan eken, shal reanımasıada jatyr. Eki-úsh kúnnen uzamas. Sáýletaıǵa shet jaǵasyn aıtyp em, páterdi kúnine jýyp-súrtýmen álek. Árıne, ózindik dúnıege, jeke menshikke ne jetsin. Anaý qarańǵy qapastan qutylǵysy keledi de. Endi, mine, aıaq astynan myń som tabatyn bolyp otyrmyn. Áı, Bákem! Qandaı sheber! Bir saǵatta jıyrma myńdy jambasqa basty da, qaıqaıa berdi".

— Kózińe qara!

— Á-á... Ne deısiz, Báke?

— Qyzyl jaryqqa ótip kettiń ǵoı.

— Solaı ma? Oılanam dep...

— Rúlde otyrǵan adam oılanbaıdy. Oılanatyn adam rúlde otyrmaıdy.

— Maqul, Báke!

Baraq eńserile burylyp Baltaǵa kóldeneńnen súzile qarady. Biraq eshteńe degen joq.

* * *

Ekinshi adam rynok dırektory eken. Baltanyń eki nókeri — Kolá-Kerjik pen Sángereı. Sángereı — aty ma, basqasy ma — murny qońqıyp qazaqqa uqsamaıdy. Biraq jýan judyryǵymen, batyl óktemdigimen Baltaǵa birden unady.

Mıkroaýdanda ashylǵan jańa rynoktyń dırektory otyratyn bólmeniń esiginiń syry keppeı jatyp kete bastapty. Sángereı esikti teýip ashty.

— Kirińiz, shef! — dep eki búktetile ıilip, Baltaǵa qurmet jasady.

Balta vokzalda ózin urǵan shoıqara men Ýaısty birden tanydy. Analar da tanyp qalyp, oryndarynan atyp-atyp turdy.

— Sizderge kim kerek?

— Kim kerek deıdi? Kim kelgenin bilmeıdi, á. Shef, bildireıin be? — dep Sángereı jaýap kútpesten jetip bardy da shoıqarany búıirden yńq etkizdi. — Qonaq syılap úırenýdi bilmeı, kresloǵa otyrma! Otyrma deımin saǵan. Kim kelgenin bildiń be endi? Kelýimizge kelisken óziń emes pe ediń? Sıngapýrespen sóılespep pe ediń?

Shoıqara búıirin aýyrsyna basyp turyp, Ýaıske ymdaǵandaı bolyp edi, Kerjik-Kolá shapshań eken, qoly shoshań etkende ashylyp úlgermegen qanjar Ýaıstiń qolynan edenge ushyp tústi. Sángereı endi Ýaıske jaqyndady. Keń ashylǵan kúrekteı alaqannyn saýsaqtary ashadaı tarbıyp baryp Ýaıstiń shaqsha basynyń bir ýys betin sheńgeline búrip kep aldy. Búrip kep aldy da, shúıdesin qabyrǵaǵa soǵyp-soǵyp jiberdi.

— Qol kótermek! Ah, súmelek tóbet! Qyńsyla, káne! Qańsyla deımin saǵan!

— Ke-ke-shi-rińiz...

— Ah, zalym! Endi keshirim suramaq. Qane, jyǵyl! Súı! Sheftiń aıaǵyn! — dep julqyp qalyp shókeletip túsirdi. — Súı!

Ýaıs eńbektep Baltanyń aıaǵyna jaqyndady. Balta aqyryp qaldy.

— Tur!

Ushyp turǵan Ýaıstiń shyqshytynan dáldep turyp judyryǵyn nyǵarlap qondyrdy.

— Kim kóringenge qarańǵy qaltarysta álimjettik jasama! Jasaýshy bolma, Ýaıs!

— Shef! Siz bulardy bilesiz be?

— Bilem! Eshe qak bilem! Sondyqtan da tanystyq úshin bular basqalardan qadirlirek. Sondyqtan da bular jeti júz som bereshek bolady. — Balta Sángereıge ıek qaqty. — Atyn surashy!

— Famılıasy belgili ǵoı...

— Maǵan aty qajet.

— Áı, sen nege meńireýlenip tursyń. Shef seniń atyndy suraıdy. Seniń, buqamoıyn! — dep Sángereı qarqylǵa basty. — Shef, munyń klıchkasy "buqamoıyn" bolsyn. — Sángereı jaqyndaı berip, shoıqaranyń basyn qoltyǵyna qysyp kep aldy. — Atyń kim?

— Jalaý... Tunshyqtym... Ól-di-im!..

Balta qysqa moıynnan qylqıǵan bastyń kúreńitip ketken júzine yzbarlana qarap turdy da, qysqa shashy tikireıgen tóbesinen shyntaǵymen túıip-túıip jiberdi.

— Soqqan osylaı bolady, Jalaý! Dúnıe — kezek ekenin esker. Qoıa ber. Otyr!

Jalaý jumǵan aýzyn ashpaı tobarsyǵan qalyń betinen eshqandaı syr baıqatpaı ornyna baryp otyrdy. Qabaǵy salbyrap, ishteı siresip alypty. Sony ańǵarǵan Kerjik-Kolá bir-aq atqyp shyǵyp, Jalaýdyń stol ústinde jatqan qolyn tizesimen basa qoıdy da, shynashaǵyn qanjardyń sabymen ezgilep kep qaldy. Jalaýdyń jan daýsy shyqty.

— Jeter! Tús! — dedi Balta jaıbaraqat qana. — Endi qasaryspaıdy ol. Qaǵaz-qalamyńdy al!

Jalaý basyn qaıta-qaıta ızep, stol tartpalaryn aqtara bastady.

— Myna qaǵaz... Álde basqasy ma?..

— Jaz osyǵan. Qolhat de. Men... aty-jóniń, famılıańdy jaz... Jazdyń ba? Jazsań ári qaraı. "Men pálensheev Epıkýrevten alǵan 25 myń som qaryzymdy aı saıyn 700 somnan qaıtaryp, 3 jylda óteımin dep osy qolhatty beremin". Qolyńdy qoı. Búgingi datany jaz. Mine, Jalaý joldas, myna qaǵaz boıynsha qane 700 somdy dereý qolyma sal. Sonda sen bizdiń qorǵaýymyzǵa ótesiń.

— Qazir joq qoı... Erteń...

— Jaraıdy erteńińe de shydaıyq. Al, sen budan bylaı qıqańdaýyńdy kórsetpe. Men ondaı móńkýdi kótermeımin. Ýchtı.

Sángereı dál kete bergende Ýaısti búıirden taǵy bir yńq etkizdi.

— Bul meniń tapsyrmam. Aqshany "Túrkistan" meımanhanasyna sen ákelesiń. Sen! Admınıstradıaǵa tastaısyń da taıasyń. Estidiń be?

— Iá, — dep Ýaıs kúńk etti.

Mashınaǵa mingende Sángereı Baltany maqtap ala jóneldi.

— Shef, siz shynynda naǵyz shefke laıyq ekensiz. Árıne, shef qol jumsamaıdy. Bylǵanbaıdy. Al, siz... Burynnan bilseńiz olardy, onda myqtylyq kórsettińiz. Úlken shefke solaı jetkizem. Úıińizdiń qasynan túsip qalasyz ǵoı?

— Iá, — dedi Balta. Aýzyna sóz túspeı qaldy. Sángereıdiń shyn, álde ótirik bóstirtkenin bilmeı dal.

— Anaý sulý kelinshekpen aralaryń burynǵydaı ma? — Oqys suraq eriksiz jalt qaratty. Sángereıdiń qaraqońyr kózderi kirpik qaqpaı qadalyp qalypty.

— Onda jumystaryń bolmasyn! Bolmasyn!

— Bolady, kóketaıym! Bolady jumysymyz. Ábden bolady. Oý, kelip qapsyń ǵoı. Túse ǵoı, shef. Ekinshileı sen de qıqańdaýdy kórsetpe. Men de ondaı móńkýdi kótermeımin.

Kerjik-Kolá rúlge eńkeıe berip, sylq-sylq kúldi.

Balta artqy esikti laqtyra japty.

2

Tún ortasynda aýrýhanadan telefon soǵyp, Vasılıı Sergeevıchtiń qaıtys bolǵanyn habarlady. "Qazir kelip kórem deseńiz, reanımasıa bólimine kelińiz" dedi báıek áıel daýsy.

Balta trýbkany qoıa saldy.

"Aıaq astynan jumys tabyldy. Basqa beınet boldy. Endi ony aýrýhanadan alý kerek jerleý kombınatyna baryp, jer alyp tabyt jasatyp, qonaqasy berip degen sıaqtylarmen bas qatyrýǵa týra keledi.

Áıtpese, páter kózden bir-bir ushady. Áý, balasy bar edi ǵoı. Toqta-toqta! Adresin bir jerge jazyp alyp edim-aý. Áı, Maısaranyń páterindegi qoıyn dápterimde eken-aý. Aqat kerek... Biraz aqsha. Balasy ákeler. Oǵan sheıin Maısaradan qaryz ala turýǵa bolady...

Maısaraǵa aıtaıyn. Aqyldaspasa bolmaıdy. Arystaı adam ólip jatqanda ol uıyqtap jata bere me?"..

Balta halatyn jamylyp dálizge shyqty. Esigi sart jabyldy. Júregi sý ete qaldy. Qolyn jalma-jan halatynyń qaltasyna salyp, saýsaǵy kiltke tıgende, esin jıdy. Osy esikten talaı zapylanǵan, sart etip jabylyp qala beretin bolǵan soń artyq kilt jasatyp alyp, halatynyń qaltasynan tastamaıtyn. Sonyń paıdasyn talaı kórdi.

— Áı, Maısaranyń esigin kiltimmen ashsam qaıtedi? Qońyraýyn shyldyratyp júrem be? Ol ekeýmiz teńizde ajyrasqan kemelerdeı aýlaqtap kettik qoı. Esigin qaqqanym jón bolar".

Maısara esikti ashyp qalyp, Baltany kórdi. Halatshań jeńil kıimdi — maıke trýsıly — óz jigiti kúıinde turǵan soń ishi jylyp ketti.

— Keldiń be, Bal! — dep moınyna asyla ketti.

Maısaranyń jupar ısi, Maısaranyń ottaı ystyq denesi, Maısaranyń eshkimde kezdespes qylyǵy Baltany eritip jibere jazdady. Sonshama kún jeke jatyp júrgen jigit kelinshekti saǵynǵan eken, júregi atqaqtap týlap sala berdi.

— Keldiń be? Kirseıshi, Bal!

Balta esin jıdy. Moınyna asylǵan Maısarany ózinen sál ysyrdy.

— Maısara, Vasılıı Sergeevıch qaıtys bolypty.

Maısaranyń qushaǵy bosap ketti. Bir attap keıin shegindi. Kózderi keń ashylyp, muń shaqyrdy.

— Ómir-aı!.. Óte shyǵasyń zýlap...— Burylyp júrip ketti. Balta ilese kirip esikti japty. Ekeýi zalǵa endi.

— Bardyń ba?

— Qaıda?

— Aýrýhanaǵa bardyń ba? Kóńilin suradyń ba?

Balta tunjyraı qaldy. "Óziń ne bitirdiń? Sen nege barmadyń?" dep shaq etýge oqtala berip bógeldi. "Munyń shalda sharýasy qansha?" Kúrsindi.

— Bara almadym. Áne baram, mine barammen... Aqyry, kóre almaı qaldym...

— Seni kóp izdep edi baıǵus. Esik ashylǵan saıyn alańdap jatýshy edi... — dep, Maısara kóz jıegine irkilgen jasyn saýsaǵymen sylyp tastady.

Balta tań qaldy.

— Sen... sen, Maı, baryp pa ediń?!

— Barǵam. Operasıadan keıin de kirip shyqqam. Rýhy sondaı kúshti! Ózi ál ústinde jatyp meniń kóńilimdi jubatqan... Qap! Bara almaǵanyń-aı, Balta! Alańdaýmen ketti-aý! — Maısara júdeı sóıledi. — Jany taza adam edi-aý! Men... men ol... Vasá ataı meni jek kóretin shyǵar deýshi edim... Ol meni saǵan... seni maǵan tapsyrdy... — Kelinshektiń erni kemseńdep, jasy saýlap ketti. Dál qazir aıanysh sezimine bókken Maısara urǵashy jynysynyń ajal atty qudiretpen betpe-bet kezdeckende saı-súıegi syrqyraı bosaıtyn áıeldik analyq qasıetin tapqan.

— Qashan baryp ediń?

— Tórt kún buryn... Aldyńǵy kúni de... Qolymnan tas qyp ustap alyp edi... Qoshtasqany, baquldasqany eken-aý ataıdyń. Kózime kózin qadap biraz qarap jatty... — Maısara taǵy jylady. — Nury qashyp ketedi eken kózdiń. Tereńnen jyltyraǵan tunyq sýdaı... Seni taǵy suraǵan. Komandırovrada dedim... Ne oılady eken? Óletinin biletin adam sońǵy mınýty jaqyndaǵan saıyn ne tileıdi eken? Ne aıtqysy keledi eken? Aıta alatyn qasynda jaqyny bolsa ǵoı sondaıda... Al, biz... biz eshqashanda ózimizdi ólmeıtindeı kóremiz. Oılamaımyz. Mazamyzdy almasa eken deımiz. Al, ol... Vasá ataı sýyq ajalmen... ólimmen kezdeseıin dep... kezdesip jatty-aý!.. Eń bolmasa sol sátte kúdigin bóliser bireý qasynda bolmady-aý. Áı, qanshama ókinish zapyran bop ishine shógip ketti eken.

Maısara ókirip qoıa berdi. Mynaý jylasta búkil jaqyn-janashyryn joqtaý, óziniń jalǵyzdyǵyna nalý, bóten bolsa da munyń qamyn oılap otyratyn kórshisin aıaý sıaqty ártúrli sebepterdiń basy qosylyp edi.

"Áıeldiń qolynan bar keleri — kóz jasy. Aıdaladaǵy bireý úshin sonshama egilgeni nesi. Osydan keńes suraǵaly kelgen men aqylaq. Mynany jubatýǵa bir adam kerek qoı" dep oılaǵan Balta tyqyrshı bastady.

— Maısara, qoısańshy endi... tap bir ákeń búgin ólgendeı eńiremeı, — dep aıtyp saldy Balta.

Maısara vanaǵa kirip kózin, betin jýyp keldi.

— Ne istemeksiń? — dedi Baltaǵa jaqyndap otyryp,

— Balasyna habar beremin. Sonsoń... — Balta bógeldi.

— Sonsoń deıtin túgi joq, Balta. Qarıany, ataıdy durystap jónelteıik. Ekeýmizden basqa eshkimi joq... Balasy kele alsa, jaqsy. Erteń men jumystan eki-úsh adamdy bólem. Speskombınatpen barlyq sharýany solar tyndyrady. Et, tamaq, taǵy basqalardy men alǵyzam. Burynǵy jumys istegen orny — mınıstrlikke telefon soǵarsyń. Eskerilmeı qalmasyn. Ataıdy olar qadirleıtin. Erteń keshke morgtan alyp, búrsigúni jerlese...

— Jo-joq. Ol erte tym. Balasy úlgermeı qalýy múmkin. Asyǵýdyń qajeti joq. Aqsha izdeý kerek...

— Aıtpaqshy, Vasá ataı jubaıynyń qasynda jer bar dep edi... Aqsha... Jurtpyz ǵoı, birdeme etermiz, — dep Maısara oǵan onsha mán bermedi. — Jatyn bólmedegi qara portfelde dokýmentterim, qaǵazdarym bar dep edi. — Maısara saǵatqa qarady. Besten asyp ketipti. Endi báribir uıqy joq. Júr, Balta, dokýmentteriniń arasynan pasportyn alaıyq.

— Álgi meniń qoıyn dápterim osynda edi... Á-á, ana tur eken. —Balta qoıyn dápterin shıfonerden aldy.

Maısara shyǵyp ketip, sálden soń kıinip keldi.

Qara portfelden Dokýmenttermen birge jınaq kitapshasy shyqty. Balta qoly dirildep, saýsaqtary jybyrlap kitapshany ashty da "bes myń" dep kúbir ete qaldy.

— Bes myń deımisiń? Aıttym ǵoı aqshadan qysylmaımyz dep. Bir myńy-aq jerleýge de, qonaqasyna da jetedi. Qalǵanyn balasyna beremiz... aıtpaqshy ósıet jazbap pa eken. Vasılıı Sergeevıch uqypty adam, jazbaýy, qaldyrmaýy múmkin emes, — dedi Maısara.

Balta dereý iske kiristi. Búkil ynta-yndyny qara portfeldegi qaǵaz, dokýmentterge aýyp ketipti. Bir kez qolyn ystyq shoqqa qaryp alǵandaı yrshyp tústi.

— Oı, Maısara! Taptym. "Zaveshanıe" depti! — dep kóz júgirtip ótti de, úni óshti.

— Oqyshy.

— Má, sen oqyshy. Sener emespin, — dep bir paraq qaǵazdy Maısaraǵa ustata saldy.

Maısara ishteı oqyp shyǵyp, Baltaǵa tesile qarady. Úlken qara kózderde yrzalyqta, kinálaý da, jazǵyrý da bar edi. Balta júzin taıdyryp áketti.

— Men bilmedim ǵoı... bilmedim ǵoı, Ma-aısara-a!..

— Ulynan da artyq kórgen seni. Eki jarym myń somdy saǵan qaldyrǵan... Al, sen, Balta, Balta, eń bolmasa bes mınýtqa kirip shyqpadyń.

— Myń jarymdy ózine jumsaımyz suraǵanyndaı. Al, myń somdy nemeresine beremiz be?

— Nege bermeımiz? Marqumnyń tilegi solaı ǵoı, — dep Maısara tikireıdi.

— Jo-joq, ákesine... shaldyń balasyna bersek pe dep edim. Ol aqsha daýlap júrmese.

Maısara úndegen joq, pasportty aldy da ornynan turdy. Baıaýlatyp kúrsindi.

"Qandaı sulý! Ári aqyldy. Naǵyz jar bolýǵa laıyq urǵashy osy-ay. Mynaý óz bólmemde baýyryma bassam... eńsem bıikter me edi. Buryn men bunyń páterinde kiriptar bop júrip... Qandaı fıgýra! Ǵajap!"

— Maı! Maı-sa-ra!.. — Daýsynda ekeýine ǵana belgili oınaqy tilemsek áýen tirilip edi, Maısara jalt burylyp, shatynaı qadaldy. Ótkir qarastyń uzyn kirpikteri bir-bir naızadaı shanshyla qalǵan eken, Balta eriksiz jym boldy.

Maısara til qatpastan shyǵyp ketti.

Vasılıı Sergeevıchti jerlep qoıǵan kúnniń keshine balasy jalǵyz ushyp keldi.

Balta ekeýi túnniń bir ýaǵyna deıin otyrdy. Bir bótelkeni ózi taýsyp tastaǵan Egor Vasılevıch birde jylady, birde kúızeldi, birde keýdesin soqqylady. Áıeliniń tabanynda, onda da ókshesiniń astynda emes, — jalańash tabanynda ótip bara jatqan katorgaǵa bergisiz ǵumyryn azalady. Reanımasıa palatasynda japadan-jalǵyz uly men nemeresin bir kóre almaı kúńirenip kóz jumǵan jetim shaldy — ákesin joqtady. Qaıǵyly habardy estigen sátten bastap áıelinen olaı jalynyp, bylaı jalynyp bes júz som aqshany ala almaı, joldas-joralardan tıyn-tebendep qaryzdanǵanyn, jergilikti komıtetten kózin satqandaı bop otyz somdy áreń jazǵyzyp alǵanyn aıtyp kóz jasyn bulady. "Baraıyq, topyraq salyp qaıtaıyq" dep áıeli men balasyn kóndire almaǵan qunsyzdyǵyna qapalandy. Mınskide qolynda telegrammasy men bıleti bar muny mingizbeı, bıletsiz fýtbolshylardy salyp alyp ketken samoletti de, "Aeroflot" qyzmetkerlerin de biraz jerge aparyp tastady. Eń sońynda marqum qaıyrymdy ákesiniń súıikti áni edi dep "Step da step krýgomdy" bólmeni basyna kótere daryldady. Balta Egor Vasılevıchti Vasılıı Sergeevıchtiń krovatyna áreń dep aparyp jatqyzdy.

Ertemen basy syrqyrap, kózi bulaýdaı bop isip, tamaǵy qańsyp, berekesi qashyp oıandy.

— Úıde birdeme qalyp pa edi, Balta Muqatovıch?

Balta eregisip bar araqty joq qyldy. Basyn shaıqady.

— Dúken neshede ashylýshy edi?

— Qazir zıratqa baramyz, Vasılıı Sergeevıchtiń basyna...

— Á, ıá-ıá... Barǵan durys, árıne. Áı, mynaý synyp bara jatqan basty ne istesem eken...

— Shaı ishemiz.

Shaı ústinde Egor Vasılevıch qıpaqtaı bastady.

— Qaryzdanǵan shyǵarsyń, Balta Muqatovıch, — aınalasyna qarady. — Eh, batá! Túk joq. Eshteńe jınamaǵan. Kezinde bar múlkin bizge konteınermen jóneltken edi. Ylǵı eski-qusqy...

— Joq. Qaryzdanǵam joq. Vasılıı Sergeevıchtiń óz ósıeti boıynsha, azdaǵan tıyn-tebeni bar eken, ózine jumsadyq. Qansha ketkeni tıynyna deıin, áne jazýly. Sonsoń Vasá ataıdyń nemeresine qaldyryp ketken myń somy bar.

— Myń som! Vot shal! Nemeresine me?

— Nemeresine.

— Ný da! Bunysy maǵan degen býnty, árıne, shaldyń. Qaıda aqsha? — Egor Vasılevıchtiń aýrýy aıyǵyp ketti.

— Mine! Al, myna qaǵazǵa qolhat jazyp bere qoıyńyz.

— Á, maǵan senbeısiń ǵoı...

— Joq, aqsha júrgen jerde dáıektilik qajet.

Aqshany qaıta-qaıta sanap, qaltasyna salǵan Egor Vasılevıch kóńildendi. Baltany qaǵyp-qaǵyp qaldy.

— Asyqpaıyq, Balta Muqatovıch, búgin men za ýpokoı dýshı pokoınogo qonaqasy bereıin.

— Qajeti joq, Egor Vasılevıch. Qonaqasy berilgen. Boldyńyz ba? Turyńyz. Zırat basyna kettik.

Eki-úsh shynyny bosatyp úlgergen Egor Vasılevıchti erteńinde aerovokzalǵa áreń shyǵaryp saldy.

Egor Vasılevıchten bosasymen Balta Magomedty izdedi. "Túrkistan" meımanhanasyn uzaq tóńirektedi. "Tulpardy" eki ret súzip ótti. Aqyry sur "Volga" meımanhananyń qarsysyndaǵy ortalyq bazardyń esigine jaqyndap toqtady. Balta tura umtyldy. "Júrip ketpese eken" dep asyǵyp keledi.

Magomed jalǵyz emes eken. Baltany kórse de kórmegen syńaı baıqatty. Baltanyń kóńili sý sepkendeı basyldy. "Áı, osylardyń mysyq pen tyshqandaı oıyndary taýsylmaıdy. Tanymaǵansýyn qarashy! Taǵy bireýdi qarmaǵyna túsirgen-aý". Sol eki arada mashınada otyrǵan belgisiz adam mashınadan túsip, bazarǵa kirip ketti.

— Áı, azamat, beri, munda kel, — dep daýystady Magomed.

"Áı, qyrt! Eregeskende ketip qalaıyn ba?" Biraq ketkende kimdi qorqytady. Magomed emes, bul Magomedti izdep sharq urǵan. Aıaǵyn sanap basyp, ilbip jaqyndady. Qabaǵyn tars jaýyp, syzdanyp tús bermedi.

— Nege aıqaılaısyń?

— Oý, kórgenime de jazyqtymyn ba? Jaqtyrmasań, jónime taıaıyn, — dep Magomed mashınasyn qyzdyra bastady.

— Toqtaı tur.

— Ne aıtasyń, asyǵyspyn, — dep endi Magomed qyrystandy.

— Áneýgúngi sharýa ne boldy?

— Qaı sharýa?

— Páter máselesi...— Baltanyń kózi mólıdi.

— Ol qıyndap ketti.

— Qalaı? Nege, Magomed?

— Kisideginiń kilti aspanda. Azyrqanady.

— Sonda qansha kerek?

— Taǵy úsh júz qossyn deıdi.

— Jaraıdy. Bolsyn.

— Onda shaldyń ólgeni týraly kýálik pen aqshany ber. Erteń joq búrsigúni orderdy qolyńa ustatam.

— Onda bizdikine baraıyq. Svıdetelstvony almaı shyǵyp edim, — dep Balta artqy esikti ashyp kirdi. Bir aýyz sózge bola úsh júz somnan aırylǵanyn sezedi. Endi Magomedtiń yńǵaıyna jyǵyla berýge daıyn.

Ekinshi qabatqa kóterilgenderinde esik aýzyndaǵy úsh-tórt adam, arasynda "murtty" apaı da bar, bulardy kórip qýanyp qaldy.

— Kilt bar ma?

— Tez ashyńyz!

— Nege dikildeısizder? Sizder kimsizder? — dep Balta shıryqty.

— Biz raısovet, úı basqarmasy ókilderimiz. Myna adam — páterdiń ıesi! — dedi kózildirikti áıel.

— Men she? Osynda tirkelgem...

— Bul kvartırant! Páterge qatysy joq, — dedi "murtty" apaı Gaene Rashıdovna. — Qazir mynaý páterde turady, — dep Maısaranyń esigin kórsetti. — Biraq onda tirkelmegen. Kelinshekpen de zańsyz turyp jatyr. Mine, qandaı hıqaıa! Bul kvartırant qana.

Balta shynymen sasty. Burylyp Magomedke qarap edi, anaý "meniń qatysym shamaly" degendeı eki qolyn jaıyp, ıyǵyn qıqań etkizdi de taıyp turdy.

— Men ne isteımin endi? — dep Balta júni jyǵyla sóıledi.

— Bilmeımin. Eger jańa kvartırosemshık kelisse, burynǵydaı tura berersiz, — dep kózildirikti áıel jýyp-shaıdy.

Eski drap paltosynyń etegi shurq-shurq tesilgen, jaq júni úrpıgen mosqal erkek bezek qaqty.

— Jo-oq! Bolmaıdy! Ózimiz de bes baspyz. Qaıda sıamyz? Bizden qutylý úshin myna eski úıden eki bólmeli páterdi ádeıi berip otyrsyzdar. Bilem men sizderdi! Maǵan tıesili úsh bólmeli páterdi jańa úıden bireýge satasyzdar. Al, men nemmen remont jasatam. Túgim joq.

— Esikti ashyńyz, — dedi úı basqarmasynyń ókili.

Drap paltoly erkektiń oıbaıy tabaldyryqty attasymen odan saıyn kúsheıdi.

— Mynaǵan kirgeli remont bolmaǵan ǵoı. Syry ketken. Qabyrǵalary aıǵyz-aıǵyz. Mynaý shurym-burymdy kim alady. Oıbaı-aý, temir kereýetin qaıda qoıam? Laqtyryp tastasam, basym taǵy bálege qalady-aý. Áı, jigit! Myna barahlolaryńdy dereý alyp ket. Men bosaǵan páterge kirgem. Barahlonyń ústine emes, — dep kókshil kózi shatynap Baltaǵa tónip keldi.

Balta lám demeı, chemodanyń kóterdi de, túńilip shyǵyp ketti.

"Mine saǵan batpanquıryq! Atańnyń qaq shekesi aldyń jeke páterdi! Kirgizdiń jańa otaýǵa jas kelindi. Shoq! Shoq! Saǵan sol kerek!" Kózi qaraýytyp esik aldynda turyp qaldy.

— Áı, azamat beri kel!

Aıqaılaǵan taǵy da Magomed eken.

— Jaýyn jaýmaı sý bopsyń ǵoı. Óziń múlde borkemik bolarsyń, sirá! Otyr!

— Qaıda baramyz?

— Meımanhanaǵa. Ázirshe sonda tura turarsyń. Bákeń, shefti aıtam, bir amalyn jasar. — Mashınasyn qyzdyryp, jyljytyp qozǵaǵan Magomed Baltaǵa músirkeı qarady. — Bul arada bir shıkilik bar, Balta. Páterdiń bosaǵanyn qalaı tez bile qoıǵan? Jáne raısovettiń qaýlysyn shyǵaryp ta úlgergen? Sen osy páter týraly kimge aıtyp ediń?

— Senderge... sonsoń Sáýlege... — Balta kúmiljidi.

— Taǵy kimderge?

Baltanyń kóz aldyna kenet Qadirbek elestep ketti.

— Sol! Sol, kúshik!

— Kim ol kúshigiń?

— Ózim bilem, Magomed! Ózim sóılesem onymen.

ONYNSHY TARAÝ

1

Kóktem bıyl kesh shyqty. Birde qary, birde jańbyry jaýyp ábden mazalaǵan jazǵyturymnyń shýaqty kúni kórine qoımady. Yzǵyryǵy jyldaǵydan da kúsheıip, jer degdimeı qoıǵan soń Bektemir úıinde otyryp qaldy. Osy qol bostyqty paıdalanyp kanıkýldaǵy Alpamysty súndetke otyrǵyzyp jibermekshi boldy. Oǵan Rahmetbek shaldyń tuńǵyshy — Eskenniń (Esenquldyń) qaladaǵy hırýrg balasynyń aýylǵa kele qalýy sebepker edi. Berik ákesiniń inisi — Súımenqulǵa Qatıranyń sharbaǵyn syndyryp, abyroısyzdyq jasaǵanyn betine basyp, qatty ursypty degendi estigende Bektemir Berikke syrttaı qatty yrza bolǵan. Bir jaǵynan keshegi Qoblandyjannyń qurdasyna úıinen dám tatqyzyp jibereıin dep jem berip semirtip otyrǵan isegin soıyp tastady.

Moınyna talaı mingizgen Berigi emes pe, Bektemirdiń qolqasyn eki etpeı, álekeı-shúlekeı aspaptaryn salǵan qobdıshasyn kóterip kelip, áp-sátte Alpamys "batyrdy" yńǵaılady da tastady. Alǵash shar etken bala qolyna ustatqan bir somdyqtar men bas jaǵyna tirep qoıǵan tátti-dámdilerge aldanyp, esh aýyrsynǵan joq.

— Qolyń jeńil eken, Berikjan! — dep rıza bolǵan Bektemir jigitti tósine qysty. — Al, endi mynda ót! Jaıǵasyp otyr. Bu da óz úıiń. Jas kezinde Qoblandy ekeýińniń osy arada asyr salyp aýnaıtyndaryń esińde me?..

Qoblandynyń aty aýzyna oralsa, keýdesi solq etip, kóńili bosap, túsi buzylyp qoıa beretinin baıqap qalǵan Berik Bektemirdiń oıyn tezirek basqa jaqqa burýǵa tyrysty.

— Aǵa, egistikti jyrtyp bolyp qaldyńyzdar ma?

— Qaıdaǵy! Jańbyry bir sirkirep, qary eki japalaqtap jiberip tur ma... Aýa raıy ózgergen be, júdá, qolaısyz bop barady... Jerdiń mıy shyǵyp, traktor da, mashına da júrýden qaldy, — degende sharýa ýaıymy Bektemirdiń júzine qalqyp shyǵa keldi.

— Aǵa, men keteıin. Nan aýyz tıdim...

— O ne degeniń, Berikjan! Apań, áne qazanyn kóterip áýrege túsip jatyr. Qazir basqalar da keledi. Alpamysymnyń súndet toıynda óziń bas qonaǵym bop Bekennen de joǵary otyrasyń búgin, — dep Bektemir kóńildene kúldi.

Bektemirdi renjitip kete almasyna kózi jetken Berik eriksiz Tórge shyǵyp, jaıǵasyp otyrdy.

— Azdap... senderge mynadan tatýǵa bolýshy ma edi?

Berik kúlip jiberdi.

— Azdap, árıne, bolady. Biraq sizderdiń "azdaptaryńyzdyń" mólsherin bilmeımin ǵoı.

— Basqalardy qaıdam, meniń jobam senderdikinen uzap kete qoımas. Jalpy, balam, ishimdik ataýlymen qarsy bolam dep aýyldaǵy biraz adammen alakóz bop bittim.

Bektemirdiń balasyn súndetke otyrǵyzǵan habary úı-úıge tez tarady. Qar aralas sýyq jańbyrdan eńsesi kóterilmeı otyrǵan kórshileri Bektemirdiń aýyz úı, tór úıin lyq toltyrdy.

Bektemir aıanǵan joq. Aıǵansha men Qatıra bastaǵan áıelder qazanǵa et salyp, baýyrsaq pisirip, qýyrdaq qýyryp ákeldi.

— Jigitter! Kelinshekter! — dedi Bektemir jelpinip. — Toıdyń kórki án men kúı. Ázil-qaljyń! Araq iship, aýyz kergilep boqtasyp jatý dástúrimizde joq edi. Men senderden araq aıamaımyn. Kópten qýanysh kirmegen shańyraǵymda án salyp, kúı shertip dýyldap otyrǵandaryńdy qalaımyn.

— Al, onda óleńdi mynaý Esken bastasyn. Bektemirdiń bel qurdasy. Alty qyzdyń aǵasy.

— Iá, ıá! Shyrqatatyn jóniń bar, Esenqul. Berigińniń qoly sondaı jeńil. Baıaǵy kishkene moldadan keıin endigi jurttyń saýabyn alatyn osy boldy.

— Áı, Quspan, bas jaqqa baryspalyq.

— Oıbaı-aý, Ermekbaı-aý, qaıdaǵy bas aıtyp turǵanyń! Kishkene Alpamystyń "nasybaıy" men basty shatastyrǵanyń qalaı?

— Já, já! Qoıyndar túpteı bermeı. Joqtan ózgeden ilik izdeısińder me, qaljyńǵa aınaldyrasyńdar ma, senderdiń minezderińdi jan bilip bolmaıdy-aý.

— Tynyshtalyńdar, Eskendi tyńdalyq.

Esken (Esenqul) dombyranyń qulaq kúıin keltirip kúılep otyrdy da, óziniń zor tynysty daýsymen shyrqaı jóneldi.

Berip ket, aı, saqınandy-aı, mys ta bolsa-aı-ı,

Júreıik kúlip oınap, aı, shirkin-aı, qys ta bolsa-aı,

Ánshige qyzyǵa qadalyp, ánge berile uıyp, qybyr etpeı melshıgen jurt Eskendi kópten tyńdamaı daýsyn saǵynyp júrgen eken, án úzilgende áldeneni áli de yntyǵa kútkendeı biraz únsiz otyryp qaldy. Sodan soń áldebireýiniń bastaýymen tus-tustan dýyldap ala jóneldi:

— Áı, sabaz! Daýsy áli baıaǵydaı!

— Shirkinniń bosqa qor bolyp aýylda júrgeni. Áıtpese bizdiń Esken anaý Ermek Serkebaev, Rıshattardan bir de kem aıtpaıdy ǵoı.

— Á, áı, Ermekbaı! Tym bóspe. Tegin adam taz bola ma dep... olarǵa narodnyı artıs SSSR-dy ońaılyqpen berdi dep peń!

— Túý, túý, Quspan! Sózdiń parqyn bilmeıtin nadan ekensiń! Men olaryńdy kem dep otyrmyn ba. Álgilerińniń árqaısysyn shyń sanap, Eskendi solarǵa jeteqabyl demedim be.

Tamaqtaryn jep bolyp, súıek mujyp, sorpa iship jatqandary sol edi, úıge eki-úsh adamymen Maqan saý etip kirip keldi. Kolhoz predsedatelin kórgende ishtegiler sasyp qaldy.

— Assalaýmaǵalaık-oó-óm, Máke! Tórletińiz!

— Joǵary shyǵyńyz!

— Qolyńyzdy shaıasyz ba... Á-á, sý quıyp jibereıin...

Maqannyń qasyndaǵynyń biri — zootehnık Berden aqyryp jiberdi.

— Táıt! Kılikpeı bylaı tur! Qazan ústinen asqa shaqyratyndaı Maqan... Mákeń seniń shańyraq túıeńe minip kelgen qulyń ba edi?

Bektemir sóz yńǵaıyn ańǵardy. Yzǵardyń qaı tustan soǵaryn seze qoıdy da, maımaqtady.

— Áı, Berden! Áı, qurdas ıt-aý! Men osy otyrǵandardyń birin shaqyryp pa ekem. Qýanyshyma ókpesin qolyna ustap ózderi jetti. Bir jyl týǵan tól ediń. Bektemirdiń qyzyǵyna ortaqtasaıynshy dep tóbe kórsetseń, handyǵyńnan taıyp qalar ma ediń, — dep kúlgen syńaı tanytty da, Maqanǵa oryn kórsetti. —Máke! Dál siz kele qoıar, bizdi eleı qoıar dep oılamap edik...

— Jetti, áı, qyrt! — Berden Maqannyń qısaıǵan ezýinen bastyǵynyń tyjyrynǵanyn baıqap qalyp, úırengen mashyqpen dúrse qoıa berdi. — Kimdi basyna- syń! Aýyl ıesinsiz, el jaqsylarynsyz maıda-shúıde jınalyp... — úni kilt óshti. Sebebi Maqan oń qolyn qylyshsha sermep qalyp edi, Berdenniń kózi jypylyqtap ketti.

— Berden, sen ózi ne bolsa sony aıtady ekensiń. Meni sonda sorpa-sýǵa ókpeleıtin tasyr sanaımysyń. El jaqsylary mynalar qusap kóktemgi qyzý naýqan kezinde jıylyp alyp araq ishpeıdi, — dep qaıta tomsardy.

Endigi sózdiń tizginine Haırolla jarmasty.

— Búıirlerińdi araq teskirler-aý, syltaý tapqyshsyńdar, á! Bektemir, sen kommýnıspin dep keýde soqqanda, jetkizbeısiń. Mynaý qylyǵyńdy... qyl-qyzyl dinshildigińdi qalaı túsinemiz? Sen búgin balandy súndetke otyrǵyzsań, erteń toqal da alarsyń!

Maqan Qatıraǵa qarady. Maqannyń yńǵaıymen otyrǵandar tegis Qatıraǵa qabaq tóńkerdi. Qatıra qulaǵyna deıin qyzaryp, sorpa quıǵan sharany kóterip, syrtqa shyǵyp ketti.

Esken kúlip jiberdi.

— Toqalǵa ne jetsin...

Haırolla Eskenge qadaldy.

— "Toqalǵa ne jetsin". Nemeneńe jetisip kúlesiń, eı, jetesiz-aý! Tapqany taqymyna túspeı júrip, toqalshylyn! Sen, naqurys, myna súmelek ulyńdy jónge salsańshy shıq-shıq kúlgenshe, sylq-sylq araq kómeılegenshe, — dep stol ústin kózimen timiskiledi de, orta stakan araqty eńkeıip baryp ilip aldy. — Mine, mynaý ǵoı ataý kereń! — Iiskedi. — Araq! Taza araq! — Qaǵyp jiberdi. — Aıttym ǵoı araq dep!..

Esken shatynady.

— Meniń naqurys ekenimdi sen, alaman, qaıdan bildiń,á! Meniń kúlgenimde-turǵanymda, ishkenimde-tyshqanymda seniń jumysyń qansha, á!

— Erkektiń qory kúledi, Esken, qory! Til almasań, onda myna ulyńdy eki buttyń arasyna shoqıtyp qoıyp, balalardyń shúmeteıin ýqalatqyzyp nesibe taýyp, únem aıyr! Qulqynyńdy araqpen toltyr!

Berik Haırollaǵa da, Maqanǵa da, Berdenge de manadan jıirkene qarap otyrǵan, yzalana myrs etti.

— Aýyl basshylary, el jaqsylarymyz deısizder. Sondaǵy úlgi, ónegelerińiz, osy ma? Azamattyń qýanyshynyń shyrqyn nege buzasyzdar? Nege dikildeısizder?

— Jap aýzyn!

Maqannyń shydamynyń jetken jeri osy boldy. Manadan únsiz turǵan "atkeltiri" — Naımanquldyń qamshysy shoshań etti. Beriktiń oń jaq sheke, oń jaq betin qyzyl jolaq iz qaldyryp bestemshe órim tilip tústi.

— Qap! Ákeńniń ǵana aýzyn... — dep atyp turǵan Eskendi ekinshi ret siltegen qamshy jalp etkizdi.

Bektemir ústel ústindegi qara sapty bákisine jarmasty.

— Áı, Maqan! Jaýym da jaǵama jarmaspas edi bundaı kúni! Mynaý qaı mazaǵyń? Berik — aýlymyzdyń qonaǵy edi. Kórsetken syıymyz — soqqyǵa jyǵý ma? Qashanǵy qor etip namysymyzdy kóme beresiń?! Zaýaly bolmas deımisiń? — dep qalsh-qalsh etip Maqanǵa jaqyndaı tústi.

— Zaýal!... — Maqan qarq-qarq kúldi. — Zaýal — myna men! Men ǵana! Sen soqqyny áli kórmepsiń. Bul áli soqqy emes! — dep pyshaq ustaǵan qolynan qaǵyp jiberdi. Báki ushyp tústi.

— Áı, kórsoqyr tóbet! Sen kimge pyshaq kótergenińdi bilip tursyń ba? Tup-týra áýpildek ákeń ólgen túrmede shirıtinińdi eskerdiń be? Mynaý kolhozshylardy araq berip láılitip, jumysqa shyǵarmaı zıankestik jasaǵanyńmen qoımaı, Mákeńe pyshaq salmaq bolǵanyna osy otyrǵandar tegis kýá, — dep Berden Bektemirge túkirigin shashyratty. — Haıreke, mynalardyń tizimin jasaı qoıyńyzshy. Birinshiden, jumysqa shyqpaı sabotaj jasaǵandaryn aıyptaý úshin kerek. Ekinshiden, mynaý sumdyq qylmysqa kýá bolady.

Maqannyń kirpiginiń ushynda qımyldap qalǵan kolhozshylar endi múlde jasyp, bastaryn tómen tuqyrtyp, tunjyraı qalysty. Bosaǵa jaqtaǵy bireýi jylystap esikke bet alǵany-aq muń eken, qalǵandary da áne-mine degenshe jym-jylas joǵalyp úlgerdi.

Úıde Bektemir, Esken jáne Berik úsheýi tórteýge qarsy qaldy.

— Osy zorlyǵyńyzǵa jaýap beresiz! — dep betindegi tiligi qyzyl kúreńdene dolyryp isip shyǵa kelgen Berik Maqanǵa betpe-bet túıilip keldi.

— Kúshik! Kimge shabalanǵanyńdy bilesiń be óziń?

— Jaýyz ekensiz! Kózim ábden jetti.

Maqannyń tarǵyl kúlkisi taǵy jańǵyrdy.

— Baltyrdan sen de alam deısiń, á. Áı, álin bilmegen álek osy-ay. Sen keshegi Qoblandydan artyq emessiń. Seni de jaıǵaı salýym boqtan da ońaı.

— Kóp asqanǵa bir tosqan. Sizge de ádilet tabylady! Tabylady da dál sizdeı hansymaqty týlaqtaı ushyrady!

— Balaqaı! Sende kóz bar ma? Men hansymaq emespin. Hanmyn! Ádilet te — men! Meniń qaltam! Bul zamanda aqshaǵa satylmaıtyn zań da, ádilet te joq. Joq! Bárin, bálekeıinen bastap dúrine deıin qoıyn-qonyshyna tyǵyp, bas shulǵytyp qoıǵan myna men — Maqanmyn!

Áı, Esken! Aqyrǵy ret eskertem. Kúshigiń qolymdy jalap, aldymnan kishireıip ótsin! Áıtpese aýdan túgil aýyldan jumys tapqyzbaı tentiretip jiberem!

Esken esin jınap alǵan eken, Maqannyń zirkilin tyńdaǵan saıyn qurysyp, kishireıip, shógip bara jatqan. Ushyp túregeldi. Qalbalaqtap Maqanǵa qol qýsyrdy.

— Quldyǵyń bolaıyn, Máke! Bizden bir bilmestik ótti. Araq shirkin aqyldy urlaıdy eken... Áıtpese, betińizge jel bop tıem be... Ne isteseńiz de qolyńyzdamyn. Meni aıamańyz. Budan bylaı aıtqanyńyzdy eki etpeımin. Balama, Berikjanyma nazaryńyz ótpese eken. Bala shirkin balalyq jasamaı tura almaıdy ǵoı.

Bektemir qurdasynyń qalbaq qaqqanyn jaqtyrmady. Yzamen túıilgen qalyń qabaq astynan Eskenge ysyldaı til qatty.

— Áı, Esken! Jendetke sonshama jalynǵanyń ne? Ýa, ulynan aırylyp ta ólmeı júrgenderdi kórmeısiń be! Táıt ári! Jı esińdi! Jyrtqysh aldynda azamat bas ımeıdi.

Esken qalsh-qalsh dirildedi. Qalsh-qalsh selkildedi. Qabaq astynan súzilgen kózi aldymen balasyna, odan Maqanǵa toqtap-toqtap ótip, sodan soń jyljyp baryp Bektemirge oqtaı qadaldy.

— Sen... sen ıt! Kimdi arandatpaqsyń! Meni ulymnan aıryltyp, óz qataryńa qospaqsyń ǵoı. Jaýyz sensiń, Bektemir! Qastan shyqpaǵan qaskúnem de sensiń! — dep súzetin buqadaı basyn tuqyrtyp Bektemirge tónip keldi. Sińirli saýsaqtary jýan judyryq bop túıilip alypty. Qurdasy birdeme dese, sart etip soǵyp jiberýden taıynbastaı. Berik bir-aq umtylyp, ákesin ıyǵynan julqyp qaldy.

— Kók-e! Keıin, kóke!..

Eskenniń ashýy odan saıyn qozdy. Ulynyń ıyǵynan julqyp qalǵanyn ózine qol tıgizgenge balap, bet baqtyrmas dolylyqpen qaınap ketti.

— Oı, atasyna shapqan kúshik!

Jýan judyryǵy shekeden sart etip Berikti ushyryp túsirdi. Arashalaýǵa umtylǵan Bektemirdi ekinshi judyryq yńq etkizdi. Yńq etkizdi de, endi oǵan qaırylmastan Esken jerde sulap jatqan ulyn teýip ala jóneldi.

Bektemir qatty buzyldy. Qurdasynyń jandy talmaý jerinen júdemeldete tıgen eki soqqysy Eskendi jún salǵan qanardaı sulata saldy.

Maqan ezýin qısaıta, tis arasynan syzdyqtata túkirip tastap, entigip turǵan Bektemirdiń ıyǵynan qaqty.

— Sóz tyńda, brıgadır. Sen erteń anaý Kóktemerdiń kúńgeıine soqashylardy jiber. Jyrtyp tastasyn.

— Aýa raıy...

— Aýa raıynyń málimetin estip kep otyrmyz. Erteńnen bastap jaýyn-shashyn bolmaıdy. — Qarq-qarq kúlki rásimin jasady. — Qolyń qatty eken. Biraq qara kúshińe senbe, Bektemir. Bosqa arandaısyń. Anaý Kókkemerdiń tusy tyń. Traktor toqtamaıdy.

— Ol arada egistik jer joq! — dedi Bektemir.

— Iá, joq! Josparda joq. Jyrtylǵanyn sen bilesiń. Men bilem. Traktorshy biledi! Mynalar, mynaý sereıip jatqan ákeli-bala, mynaý edireıip turǵan úsheý estigen joq.

— Iá... ıá, — dedi Esken.

— Ol araǵa pıaz egiledi. Qaýyn-qarbyz egiledi. Egetin de, baǵyp kútetin de naǵyz bilgirler.

— Koreıler me?

— Bilip turyp suraıtyn jaman ádetiń bar, Bektemir.

— Ol ara elý gektarǵa jýyq qoı, — dep Bektemir endi Maqandy kókteı ótken suraýly ári daǵdarysty janardy basqarmanyń jandaıshaptaryna jyljytty.

— Áı, kóksoqqan-aý! Saǵan buıryq berildi ǵoı. Erteńnen bastap soqa sal dedi ǵoı. Endi seniń de tájikelespek túriń bar ma, — dep Berden sýyrylyp alǵa shyqty da, jerde jatqan bákini ilip aldy. — Aıtqandy oryndamasań, mılaý neme, mynamen sen óz kesigińdi óziń kesip qoıǵanyńdy bil. Mynaý — aıǵaq! — dep qara sapty bákiniń júzin jalańdatyp qurdasynyń kóz aldyna tosty. — Álgindegi zytyp ketken toıshylaryń matap beredi seni!

Berik ornynan turyp, ákesin qoltyǵynan kóterdi.

— Kóke-aı, mynaý qaraqshylardan jaqsylyq kútip qashanǵy adasasyz?..

Maqan Naımanqulǵa qıystady. Naımanquldyń qamshysy sartyldady. Tórgi úıden Alpamystyń shyńǵyra jylaǵan daýsy estildi. Naımanquldyń qolyna qysqashtaı jarmasqan Bektemir balasynyń daýsy shyqqanda mort syndy.

— Jaraıdy, Máke...

Ezý qısaıdy. Sýyldaǵan qamshy basy ezilgen qara shubar jylandaı shubatylyp sylq tústi.

Maqandar shyǵyp ketti.

Esken otyrǵan jerinde qorsyldap jylady.

Berik kúıip-pisti.

— Ne bolǵansyzdar? Quldan da beter kiriptar etipti ǵoı. Quldyń da qol kótertkizbeıtin namysshyly bolǵan. Qaı zaman, qaı dáýirde ómir súretinderińizdi umytqansyzdar ma? Munshama kónbistik qaıdan kelgen? Bundaı sorlylyqqa, qorlyqqa shydaǵansha ólgenimiz jaqsy edi ǵoı. — Esken kóziniń jasyn súrtken bop álek. Tanaýyn qaıta-qaıta tartyp, Bektemirge qaraı almaı, qurdasynan jaýap kútip edi, anaý úndeı qoımady. Balasyna buryldy.

— Oı, Berikjan-aý, ulym-aý... zaman dep, dáýir dep, bizdi bir ıisalmas kóremisiń. Zaman da, dáýir de búginde Maqandiki. Qıt etshi, súıegiń de tabylmaı ketsin. Ne jazyqsyz shyryldaǵan janyn temir tordyń arjaǵynan bezildesin! Biz — qulmyz ba, kimbiz? Qulmyz! Kesik qulaq qulymyz Maqannyń! Bulqynbap pa edik? Bulqynǵanbyz! Bilekti kórinbeıtin qyl arqan qıyp túsken! Arqaǵa dúre, janǵa jara salynǵan. Sen qurdasyń Qoblandyjannyń qalaı ólgenin bilmeısiń? Bilmeısiń. Al ony...

Bektemir tiksindi.

— Byqsytpa, Esken! Tyrnama jaramnyń aýzyn. — Esik jaqqa aıqaı saldy. — Aıǵansha! Áý, Aıǵansha! Áı, osy aýyldyń áıelderine tańym bar. Maqannyń tóbesi kórindi degenshe, jeti qyrdyń astyna joǵalady bári.

Aıǵansha bir qyryndap tabaldyryqtan attady. Kózindegi úreıdi bir aýylǵa bólip berse de taýsylmastaı.

— Nege shaqyrdyń? — deı berdi de, Aıǵansha Beriktiń betindegi talaýraǵan isikti kórgende baj ete qaldy. — Oıbúı, Berikjan! Ne istegen saǵan!

— Já! Bajyldap eldi úrkitpe. Alpamysjan qyńqyldap jatyr. Qasyna barshy.

— Qudaı sheber-aı, osy kórsetken kúnińdi ıtke de berme! — Aıǵansha qorsyldap jylap Beriktiń basyn ustap, tilik túsken betin sıpap, emirene súıdi de, tórgi úıge ketti.

Esken bóksesin kóterip, qolymen jer tirendi. Tizerlep boıyn jazdy.

— Áı, qurdas ıt! — Kúlgen bop aýzyn yrjıtyp edi, túri jylaǵannan jaman ózgerip ketti. — Qolyńnyń qattylyǵy qaıtpapty áli. Aıamaısyń ǵoı, aıamaısyń sen adamdy.

Bektemir shyrt túkirdi.

— Adam sen be? Senen dońyz artyq.

— Berikjanym dedim ǵoı... Tarpa bas salǵan soń...

— Osalsyń! Kóńil qaldyrdyń, Esken. Jaýyma jyǵyp berdiń. Áı, átteń! Qataryma turar eshkim tabylmaı mysym quryp bitti ǵoı! Áıtpese Maqan dál osylaı taırańdamas edi.

Berik ekeýin de jaqtyrmady.

— Úıde otyryp judyryq bilemdegennen ne shyǵady?

— Qarsy umtylǵanda ne óndirdik? Qamshysy tóbemizde shatyrlamady ma.

— Óltirem! — dep Berik qıastandy.

— Esiń durys pa? Maqanmen ustasyp óle almaı júr me ediń. Óltirgishin! Mańaıyna jýyp kórshi, Naımanqul moınyńdy julyp alsyn. — Esken ashýlansa, ysyldap qalady eken. Maqannyń sozsa — qol jetpes, kezense — myltyǵy ot almas, siltese — qylyshy maıyrylar myqtylyǵyn oılaǵanda sharasyz jany taǵy shyryldady. Sony sezdi me, Bektemir Berikti raıynan qaıtarmaq boldy.

— Berikjan, beker qınalyp qaıtesiń. Seniń jolyń, jóniń bólek. Alysatyn, aıtysatyn biz barmyz. Qaraǵym, osy bylyqqa sen aralaspa. Sen taza júr. Sen taza ket.

— Bektemir aǵa! Sonda zorlyqty umyt, qıanatty kórme demeksiz be? Ardaǵy daqty, jandaǵy jarany qaıtem? — dep Berik jylarman bop jaqyndady.

— Áı, ákireńdeme! Bektemirge sen túgil ákeń men daýys kótermeıtinmin, — dep Esken adalyna kóshti. — Aıtqanyńa qulaǵyńdy as! Ar deıdi ǵoı, jan deıdi ǵoı. Maqan seniń aryndy bilip, janyńdy uǵyp, janalǵyshtyǵynan tyıylar degen.

— Jaraıdy, alqynba, Esken. Ekeýlep balanyń keýdesindegi shoǵyn óshirmeıik. Al, Berik sen saq bol! Aýdanda endi saǵan jumys joq.

— Nege?

— Maqandiki qoqanloqqy emes. Ol seni erteń-aq qýǵyzady. Jaı qýsa jaqsy... Shýlatyp, kúıe jaǵyp, anketańdy bylǵap, shala baılap jibermesin de. Oǵan da barady ol. Óıtkeni sen oǵan jurttyń aldynda til tıgizdiń. Ol ondaıdy keshirmeıdi.

— Kórermiz kimdi kimniń keshirmegenin...

— Balam, tilimdi al...

2

—Shef, sizdi jumys basynan kórýden qaldyq qoı.

— Qyńqyldama, Sereja. Men jalǵyz janashyry qaıtys bolǵan qaraly janmyn. Úsh kún jumystan bosanýyma ruhsat bar, — dep Balta Týrovqa kóz alartty.

— Siz, shef, týra bes kúnge joǵalyp kettińiz ǵoı. Biz Kadırı ıbn Bek ekeýmiz "Natashanyń" ıgrek sıklyn ózimizshe bastap, nátıje shyǵara almaı qoıdyq.

— Árıne, shyǵara almaısyńdar. "Iýpıterge jazǵandy qarapaıym buqa jasaı almaıdy". Sender sony uqpaısyńdar da boıdan bıik sekirem dep omaqa asasyńdar da jatasyńdar. "Aıaz álińdi, qumyrsqa jolyńdy bil" deıdi qazaqtar.

— Iá, ıá, aǵa... Joq aǵa emessiz. Siz álińizdi de, jolyńyzdy da bilmeısiz. Siz aralasqan jer búlinip, irip-shirip jatady. Siz — aramsyz! — dep manadan únsiz turǵan Qadirbek qalsh-qalsh etti.

— Kúshik! — dedi Balta syzdanyp. — Kúshik! Ákeńniń mınıstrdiń orynbasarlyǵyn bý etesiń ǵoı. Men bilmeıdi dep pe ediń ákeńdi salyp meni úıden aıdap shyǵarǵanyńdy. Bir qazaqty baspanasyz qaldyryp meniń páterimdi maskúnem orysqa tartyp ápergen ákeńe birdeme tústi me, álde saǵan birdeme tústi me? — dep qazaqshalap ketti. — Sodan ákeńniń ushpaqqa shyqqanyn kórermin. Qazaqty jamandap, iske alǵysyz qylyp, jep qoıdy, iship qoıdy, oqyp qoıdy, qoı baǵýdy qoıdy dep seniń ákeń sıaqty oz ultyn jamandap, óz halqynyń jendeti bolǵandar ǵana dárejesin ósiredi, qyzmetin joǵarylatady, bedelin asyrady, senim jınaıdy. Taǵy aıtyńdar. Anaý úıde de, anaý páterde de qazaqtar otyr. Nege otyrady? Otyrmasyn. Shydamasa, dalasyna ketsin. Kıiz úıinde butyn otqa qaqtap, arqasyna muz qatyryp qoıyn baqsyn. Solaı ǵoı. Seniki, seniń ákeńdiki osy múdde ǵoı. Sonda kózge túsesińder. "Kúshim, kúshim, ká-ká!" dep orystar shaqyryp alyp súıek tastaıdy. Arqańnan sıpaıdy. Jaqtyrmasa, yńq etkizip búıirden teýip qalady. Báribir kete almaısyńdar. Aınalyp kelip qolyn jalaısyńdar. Quıryq bulǵandatasyńdar. Aıta bar ákeńe. "Óz elinde, óz jerinde, óz astanasynda otyryp, baspanasyz qalǵan bir qazaq tap ákesiniń aýzynan jiberdi" de. Osym — saǵan amanat.

— Qandaı nahalsyz! — Qadirbek qur bas shaıqaýdan basqa jaýap qata almady.

— Ne? Nemene deıdi? — dep Sereja Qadirbekti qushaqtaı aldy. — Tildedi me, Qadirbek? Nege úndemeısiń?

— Ol ne aıtady? Ne aıta alady? Ádilet jaqtaǵysh bolsa ózinen, óz úıinen bastasyn. Sen, Sereja, sińir jeseń, bul maı asaıdy. Nege? Ákesi — myqty. Sen aýyrsań — on eki kisilik palataǵa jatasyń. Bul aýyrsa, eki kisilik lúkste shirenedi. Sebebi, ákesi — ákim. Osy ma ádiletiń? Osy ma seniń ádilet úshin kúresetin Qadirbek dosyńnyń tirligi? — dep Balta ózeýredi.

— Bilem, men bulardyń úıin bilem. Olaı emes... Olar, onyń mamasy dúkennen alady bárin, — dep Sereja kúıip-pisti.

— Iá, alady dúkennen. Qaı dúkennen alady? Másele sonda. Jabyq dúkennen! Jabyq býfetten! Al dúkenderde... jaı dúkenderde vakým — keńistik qana. Et túspeıdi. Maı túspeıdi. Sút birde bar, birde joq. Qaımaq ári ashshy, ári suıyq. Al, Qadirbektiń úıindegi qaımaqqa qasyq salsań — tik turady. Nege? Áńgime, gáp osynda, osy nede. Negizi — áleýmettik teńsizdikte. Qaǵazdaǵy esepte bári bar. Et te, sút te, ovosh ta jetkilikti. Biraq ol jumysshy qaýymǵa nege jetpeıdi? Qarapaıym eńbekshiniń dastarqanyna nege túspeıdi? Ony eshkim oılaǵysy kelmeıdi. Sebebi, myna Qadirbek sıaqtylardyń ákesine, ákim ákelerine tıimdi ol. Sondyqtan azyq-túlik máselesinde eshqandaı serpilis bolmaıdy. Jabyq dúkender joıylmaı, astyrtyn "sen — maǵan, men — saǵan" deıtin baılanystar qurymaı, solarmen kúresti birinshi, astyn syzyp aıtam, birinshi basshylar ózderi basqarmaı jáne dúkenderdegi et úshin jan berip jan alysqan alys-julys kezekte qalalyq, aýdandyq, oblystyq, tipti respýblıkalyq partkom sekretarlary ne solardyń áıelderi kóptiń arasynda basqalarmen birge qysylyp turmaı, azyq-túlik máselesi eshqashanda sheshilmeıdi. Qaıdaǵy sheshilý — anaý burynǵy men turǵan páterde turatyn burynǵy gorıspolkom predsedateline kún saıyn jáshik-jáshik bop keletin ártúrli taǵamdy kórgende silekeıleri shubyratyn kórshileriniń ádilet bar degenge bir de bireýi sene qoıar ma eken. Qaıdaǵy sený. Al predsedatel de, pań kerbez áıeli de aspanǵa qarap, murnyn shúıirip, eshkimdi mensinbeı, aspannan sol qalpynda aıaǵy salbyrap túse-túse qalǵandaı shirene basqanda ádilet alty qyrdyń astyna bezip ketkenine kóziń jetkendeı bolady. Al, Qadirbek seniń ákim ákeń de solardyń biri. Bosqa maqtaı berme, olardaı emes dep. Ber jaǵymen bári ádiletshil. Bári adaldyq dep uran tastaǵysh. Jaıaý júrmeıdi. Avtobýs tospaıdy. Dúken aralamaıdy. Defısıt kıim de, múlik te izdemeıdi. Endeshe olarǵa budan artyq ne kerek? Elýge, alpysqa, jetpiske kelgen saıyn keýdesine orden taǵady. Besjyldyqtyń nátıjesi dep óz salasyndaǵy jumysty odan saıyn quldyratqany úshin orden taǵady. Basqa bir jerde, basqa bir oblys, ıakı aýdanda áldebir jumys alda-jalda tyńǵylyqty istelse, jaı syılyqtan bastap, Memlekettik syılyqqa deıingini osy ákimder alady. Máselen mynaý "Natashamen" segiz aıdan beri eki júzden astam tájirıbeni úsheýmiz jasadyq.

— Keıingi kezde, shef, siz de suıylyp kettińiz...

— Ol jeke másele. Sol tájirıbeler boıynsha men eki statá jazdym. Al soǵan soavtorlar kim? Anaý Shymkenttegi zavodtyń bas ınjeneri. Instıtýttyń dırektory, laboratorıa meńgerýshisi, aǵa ǵylymı qyzmetker. Eń sońynda ǵana meniń famılıam. Jazǵan men. Avtorlary sender túgil men bilmeıtin basqa bireýler. Áne, qazirgi kezeńniń ádileti. Balyq basynan shirıdi. Saýsyldatyp keýdesine temir-tersekti taǵa bergenshe, osy máselelerdi sheshýge kóńil bólse, bundaı bolmas edi.

— Kimdi aıtasyz?

— Birinshi basshyny, Leonıd Ilıchty aıtam. Men jáne aıtqanymnan qaıtpaımyn da, qoryqpaımyn.

Kórsetetin jerińe kórsete ber, Sereja. Sen de Qadirbek tárizdi seksot eken dep, túńilip kete berem sonsoń. Jyl saıyn Sovet Odaǵynyń Batyry bola beretindeı ne tyndyryp otyr?

— Ony Balta Muqatovıch, ózinen surańyz. Múmkin men de jaratpaıtyn shyǵarmyn. Áńgime onda emes, myna sizde. Siz ǵajap ózgergensiz. Tek jaman jaǵyna, Balta Muqatovıch. Ex, qandaı kishipeıil, qandaı aqkóńil ańqyldaq edińiz. Sol kezdegi shefti Qadirbek Margarıta úsheýmizdiń saǵynatynymyzdy bilseńiz ǵoı, shef. Siz Vasılıı Sergeevıchti qandaı syılaýshy edińiz. Al, Vasá ataıdyń sizge aýǵan kóńilin... Eh, Balta Muqatovıch! Adam adamǵa dos, týys, baýyr degendi bizge siz... siz kórsetkendeı bolyp edińiz. Sondaǵy meıir, sondaǵy izgilik qaıyrymnan qalaı ǵana tep-tez aıyrylyp qaldyńyz. Siz Maısara Tileýǵarınovnany sondaı... sondaı unatatynsyz... súıetinsiz. Ony biz Qadirbek ekeýmiz biletinbiz. Siz mereılenip júrgende biz ekeýmiz... Qadirbek ekeýmiz qýanatynbyz. Al, Margarıta... árıne, ol túsinetin. Sizdiń basqa adamdy sondaı qadir tutqanyńyzdy ol da kóretin... Endi... endi siz, shef, múlde basqa adamsyz. Álde siz anaý mashınany alǵaly ózgerdińiz be... Álde aqshaǵa... baılyqqa qyzyqtyńyz ba... álde sizdi reketshler azǵyrdy ma... Siz... siz, Balta Muqatovıch sondaǵy úlken jerleý prodessıasyna da qatysqansyz. Múmkin sizdi keıbireýler shantaj jasap ýysynan bosatpaı júrgen shyǵar? Onda biz siz úshin eshteńeden aıanbaımyz. Qorǵaýǵa daıynbyz, — dep Sergeı Týrov betine bir tamshy qan qalmaǵan sup-sur júzin kóldeneńdetti. — Aıtyńyzshy, shef, sizge járdem kerek pe? Biz, biz bárin, bárin jasaımyz. Siz úshin, Balta Muqatovıch, áli de otqa túsemiz, sýǵa da túsemiz. Sol burynǵy shef bolyp, qol bulǵańyzshy. Sóıtińizshi! — dep enteleı tóngen Týrov búkil oınaqylyǵynan aırylyp, janymen túgel júdep, keremettilik kútedi. Baltaǵa áli de sene, dámelene kútedi. Qadirbek te ókpe qyjylyn umytyp, Sergeı tosqan jaýapty, Sergeı kútken dos qushaqty bu da ańsap, Baltaǵa jaýtańdaı qadalyp qalypty.

Balta biraq yńǵaı bildirmedi. "Myna shirkinder áli bala eken-aý. Shıki ǵoı áli. Qabaq ańdyp, qasqa qarap qashanǵy kúneltpek. Sonda osylardyń kóńilinen shyǵý úshin jalpaqshesheı bolyp jyrtyńdaı berýim kerek eken ǵoı. Netken kórsoqyrlar! Ómirdiń tartys-talas, kúres ekenin qashan uǵar bul ekeýi. Jalǵyz osy ekeýi ǵana ma. Anaý mılaryn shiritip, úgittep, ósıettep shyrmap tastaǵan jastar qanshama. Adam adamǵa baýyr... Tapqan ekensiń baýyrdy. Sángereıge nemese Ýaıske, Baraqqa jolyqshy. Sol baýyrlaryń qabyrǵańdy sógip, baýyryńdy julyp alyp, ıtke tastasyn. Adam adamǵa dos ta, týys ta emes. Vasılıı Sergeevıchterdiń zamany ótken. Olardy qolyńa shyraq emes projektor ustasań da taba almaısyń. Búginde árkim óz kómeıine tyqpalaǵysh. Árkim óz ústine japsyrǵysh. Árkim óz keýdesine taqqysh. Sebebi Leonıd Ilıchtiń ózi soǵan jeteleıdi. Al bular sony túsingileri kelmeıdi. Meni, myna meni qaıta tárbıelemek bolady". Baltanyń ezýine mysqyl kúlki úıirildi. Kózinde sýyq ushqyn oınady.

— Aıanyshty. Aıanyshty-aq. Sender ómirdiń ne ekenin bilmeısińder, baýyrlar. — "Baýyrlar" degen sózdi sozyp aıtty. — Al ómir degenimiz — bireýdiń bireýge túsetin kúni, mólıetin qabaǵy, jaıylatyn alaqany. Iaǵnı birin-birine telip qoıǵan, tirkep qoıǵan sabaqtastyq. Búginiń mynandaı bolǵanda erteńińniń qandaı bolatynyn, Sereja, sen bilesiń be? Qadirbek sen bilesiń be? Bilmeısińder. Op-ońaı túp-tamyrymen ózgerip jatady. Kimniń kimnen qabaq tilep, kimniń kimge qajet bolatyny belgisiz. Aıaq astyndaǵyń aspanǵa shyrqap, tóbeńdegi ákimiń tómendep jatatyn búginde erteginiń qudireti emes, ásheıingi qubylysqa aınalyp ketpedi me. Sondyqtan da sál qubylýdan eshqandaı zıan joq. Kerek jerinde ıile bilý, jaǵyna bilý — búginginiń taptyrmas quraly. Qolynda bıligi bardyń alaqanyn aldymen al. Dárejesi joǵarymen ıyq salystyrma, kishireıe sal. Boıy da, oıy da alasa bolsa da bıik otyrǵan dókeıdiń sesi kúshti. Iilgenińdi, búgilgenińdi, elpildegenińdi, jalpyldaǵanyńdy, bas ızegenińdi, qol shapalaqtaǵanyńdy, qol kótergenińdi ǵana qalaıdy. Basqasyna barsań murttaı ushasyń.

Murttaı ushyrady. Jabyla talaıdy, jabyla qýady. Jappaı iske alǵysyz qylady. Joǵarydan teke kóz edireıse, qıtar kóz shadyraıady. Pálen kóz sý túbine jiberedi. Tólen kózi "onymen bizdi salystyrma dep" shyǵa keledi. Al, sender... Dos, týys, baýyr izdeısińder. Taba qoıarsyńdar. Dosyń qasyndaı shabalansyn basyńa kishkene ǵana is tússe. Týysyń jatyńnan ármen jolamaı ketsin. Baýyryń elden buryn qyzǵansyn. Anaý, Vasılıı Sergeevıchtiń Egoryn alaıyq. Jalǵyz uly. Nege keshigip keldi. Aqsha tappadym, áıel-balam kónbedi. "Aeroflot" bóget jasady dep myń syltaýdy shubyrtady. Al Vasılıı Sergeevıchter jaıaýlasa da jeter edi. Óıtkeni olarda jaýapkershilik degen ishki serppesi bar. Myqty prýjına! Al, biz... bizdiń urpaq bosap ketkenbiz. Ony men ózimnen sezem. Jaýapkershilikten jurdaı bop tonalyp bitkenbiz. Biz — kimbiz? Biz vıntıkpiz! Bizdiń sharýamyz shamaly dep búkil jaýapkershilikti joǵaryǵa... joǵaryda otyrǵandarǵa júkteı salǵanbyz. Ysyra salǵanbyz.

— Olaı emes! Olaı emes! Jaýapkershilik bar bizderde. Bar!

Shyryldaǵan Margarıta eken. Alakóleńkedegi "Natashanyń" qasyndaǵy úsh jigit Margarıtanyń kelgenin baıqamaı qalyp edi, jalt-jalt qarasty. Baltanyń qabaǵy joǵary serpilip, sulý júzinde kekesin tundy.

— O, Rıta-Margarıta! Solaı deıik. Seniń aıtqanyńdaı-aq bolsyn. Sonda el men Otan aldyndaǵy jaýapkershilikke bárimiz ortaq bolsaq, sonyń is júzinde júzege asyp jatqanyn taǵy bir mysalmen dáleldep bere qoıshy.

Margarıta qyzardy. Surlandy. Qaıta qyzardy.

— Bar, bar! Jaýapkershilik júregimde. Qadirbektiń, Serejanyn júreginde.

— Onyń bári sóz ǵana, sóz, kógershinim. Al biz Aýǵanstanǵa ásker tókkende... ásker tókkizgende jaýapkershilik sezindik pe. Anaý óz dini, óz ókimeti, oz senimi, oz sýverenıtet! bar basqa elge tankimizdi gújildetip jetip barǵanda biz... árqaısymyz oqqa ushqan óz azamattarymyzdyń tekten tekke joǵalǵan bolashaǵy úshin jaýapkershiligimizdi sezindik pe? Anaý azamat soǵysyn bastap, eki bólinip qarama-qarsy maıdan ashqan eldiń halqynyń múshkil jaǵdaıy úshin jaýapkershilik sezindik pe? Ony da qoıaıyn. Mynaý kún saıyn quryp bara jatqan, keýip bara jatqan Aral teńiziniń haly bizge... árqaısymyzǵa nege jaýapkershilik júktemeıdi. Joǵarydaǵylar biledi. Joǵarydaǵylar bárin jóndeıdi dep qol qýsyryp otyra berý jaýapkershiligimiz be? Solaı ma, Margarıta? — dep Balta jaqyndap kelip qyzdyń ıyǵyna qolyn tósep, kózine qadala qarady. Margarıtanyń denesi dir ete qaldy. Aq halatynyń qaltasyna salyp turǵan qoldaryn shyǵaryl, tósine aıqastyryp ala qoıdy. Baltanyń dál qasynan alǵan demine deıin yntyq qyz jigittiń júdeý tartqan júzin kórgende aıap ketti. Tynysh júregi tolqyp ala jóneldi. "Jalǵyz! Qamqorshysynan aıryldy. Úısiz, panasyz qaldy. Árıne, Qadirbek — maksımalıst. Baltaǵa obal jasady. Eshkimi joq. Al, kóp nárseni oılaıdy eken-aý. Maısarany... Múmkin óziniń qateleskenin sezgen shyǵar. Sáýle jıeni deıdi. Qazaqtar baýyrmal. Týystaryn sondaı syılaıdy. Balta adasyp júr. Anaý ortasy... qarmaǵyna túsirgen top basyn aınaldyryp alǵan. Áıtpese..." Margarıta Baltaǵa eljireı kúlimsiredi. Jany shıryǵyp turǵan Baltaǵa qyz qarasynan keýdesine shýaq quıylǵandaı sezildi. Iyqta jatqan saýsaqtary búrile qysty.

— Margarıta-Rıta, sen... sen... Raqmet!

Balta burylyp ketip, satymen ekinshi qabatqa kóterile berip edi, Sereja daýystap qaldy.

— Shef! Balta Muqatovıch! Bizdiń pikirimizdi tyńdamaısyz ba? Birjaqtylyq solaqaılyqqa uryndyrady.

Balta qaıyrylyp oraldy.

— Al, ıá, oponent joldas, qulaǵym sizde.

— Siz álginde arnaıy býfet, jabyq dúkenderdi jabylsyn dedińiz, shef. Buryn siz Maısara Tileýǵarınovnanyń páterinde turǵan kezińizde bulaı dep aıtpaıtynsyz. Al búgingi talabyńyzdyń negizinde sonda ne jatyr? Sony anyqtap alaıyq aldymen. Jaýapkershilikti bilmeıtin keshshe bizder... sizdiń anyqtaýyńyz boıynsha aıtam, shef... árqaısymyz ózimizge suraq qoıa alamyz ba? Onda árqaısymyz suraıyqshy: "Bizdiń ishki qyjylymyzda áleýmettik sezim álde áleýmettik qyzǵanysh sezimi basym ba?" dep. Menińshe árqaısymyzda qoǵamǵa bergenimizden alǵanymyzǵa degen qońyltaqsý basym. Osyny aıyrý onsha qıyn emes. Siz, shef, arnaıy býfetten qaǵylǵaly beri dál osylaı saıraýdy shyǵardyńyz. Búginde dál siz qusap saıraıtyndar kóp. Ótkende men djınsy shalbarynyń kezeginde bir kún ýaqytymdy ótkizdim. Sonda ne kórdi deısizder ǵoı. Kezektiń sońyndaǵy jýan qara: "Áı, sonshama nege tańdaısyń? Alaryńdy al da qaıqaı! Bir qolǵa bireýden bosatyńdar!" dep óńesh jyrta aıqaılaǵan. Álgi adam ózi prılavkaǵa jetken kezde, men odan keıin úshinshi turǵam; al kep tańdasyn. Anaý razmerdi bir alady, mynaý tústi bir qaraıdy. Endi bizdiń art jaǵymyzdaǵylar shýlap qoıa bersin: "Qańtarma jurtty! Tezdet!" dep. Jýan qara sonda: "qansha tańdaǵym kelse, sonsha tańdaımyn. Qansha alǵym kelse, sonsha alam. Men óz aqshama satyp alam. Óz aqshama!" dep qarap tur. Áne, bárimiz de sondaımyz. Kúnshilmiz, qyzǵanshaqpyz. "Ádilet!" dep aıqaılap óńesh jyrtyp, sol ádiletti óz paıdamyz úshin op-ońaı satyp júre beremiz. Sizdiki de sol minez, shef.

Bizde, halyqta san kóp, sapa joq. Tutynatyn tovarlardy qalaı sapasyz toǵytyp jibersek tutynýshylarymyzdyń da sapasyn solaı tómendetip, quldyratyp alǵanbyz. Siz... siz, shef, bizge myna bet-aýyzdary kúıe-kúıe laboranttarǵa jumysshy, qarabaıyr tobyr dep qaraısyz. Biraq sol jumysshyńyzdyń asqaq rýh, adal janyna mańaılasa almaıtyn talaı kúıki profesorlar baryn, óz qaltasy men óz aýzynan basqany tanymaıtyn talaı ıntellıgent baryn bilesiz be? Siz álginde eldiń bárin ergejeıli etip ıilgish-búgilgish, jaramsaq-jartykesh qylyp kórsetpek boldyńyz. Ol ras. Óıtetinder ákimsymaqtar. Solardyń kesirinen mansapqorlyq, ózimshildik kóbeıdi. Dórekilik bel alyp, topastyq pen nadandyq órshidi. Bilimsizder men negizsizder kreslolarda shirenedi. Al biraq jumysshy qaýymy oz rólin áli de atqarady. Atqara alady. Araǵyn azaıtsa, jalqaýlyǵyn tyısa, qoǵamdy qaıta dáýirletedi, — dep Sereja shanshyla qarady.

— Iá, Sereja, durys aıtasyń. Jumysshy tabyń seniń úı túgil jumys ornynda bótelkeniń aýzynan sylqyldatatyn araǵyn qoısa, bir saǵat istese, eki saǵat temeki tartyp, anekdot soǵatyn jaıylyp ketken ádetin tyısa, onda biz zymyrap baryp komýnızmge kirip-aq keter edik — dep Balta myrs-myrs kúldi. — Al, araq pen jalqaýlyqtan qol úzer jumysshyny óz basym kóre qoıam dep aıta almaımyn.

— Taǵy qatelesip barasyz, shef. Bárin jóndeýge, túzeýge bolady. Ol úshin jaramsaqtanýdy, ótirik aıtýdy qoıý kerek. Ómirge, dúnıege adal kózben, búkpesiz qaraý qajet. Eń bastysy, mádenıetti arttyrý qajet. Bar kezde de, barlyq jaǵdaıda da mádenıettilik alǵa shyǵyp otyrsa, sonda ǵana qoǵamymyz myqty bolady. Araqty da, jalqaýlyqty da, bir-birimizge kóz alartýdy da tıar edik sonda, — dep Sereja "Natashanyń"— fýterovkasyn túsire bastady. — Qadırı ıbn Bek jumys toqtap qaldy. Jalqaýlyqty jasyrý úshin talas, dıspýt uıymdastyrǵan bolmaıyq. Syban bilegińdi.

Balta ún-túnsiz turǵan Margarıtaǵa bas ızedi de, joǵaryǵa kóterilip ketti.

ON BİRİNSHİ TARAÝ

1

Maqan kelgen kúnniń erteńinde Bektemir eleń-alańnan atqa qondy. Osy aýyl, osy tóńirekte atqa minetin bireý bolsa, Bektemir shyǵar. Ózi baǵyp-kútetin toqpaq jaldy tory besti aıańshyl-aq, taǵalatqan tuıaǵy alǵash qatqaqqa kirsh-kirsh jipsidi, birazdan soń jer jipsidi me, oınaqtaı basty.

Kókkemerdiń kúngeı tusy quıqaly, qyrtysty jazyq. Mol sýly shegen qudyǵy bar bul arany buryn Haırollanyń qaıyn atasy jaılaıtyn. Shóbi shúıgin, ortalyqqa taıaý bolǵandyqtan ba, otary shyǵynsyz, qoılary qondy bolatyn.

"Iá, Haırollanyń da desi qaıtqan-aý. Qaıyn atasyna endi kimniń jaıylymyn tartyp alyp berer eken? Qanshama jerge pıaz, qaýyn-qarbyz ekkizbek... Anaý qudyqqa nasos ornatady. Sý kende emes. Áı-ı! Maqan seskenbeıdi. Taǵy da mys-mys aqshany jambastaıdy. Árıne, osy bastan qaıda aparyp, qalaı satýdy da josparlap qoıdy ǵoı ol. Vagon-vagon etip Sibirge jóneltedi de, saýyldaı quıylǵan aqshamen kóz alartqandardyń kómeıin biteı salady.

Maqanǵa eshkimnen, esh jaqtan keletin túk joq. Shyryldaı-shyryldaı sózimdi jan adamǵa ótkize almadym. Bul zamanda meni tyńdaıtyn, áı, kóleńke de tabyla qoımas. Qur bosqa janymdy jegenshe, bár-bárin túgel jazyp, sharasyz halimniń belgisindeı etip partbıletimdi Moskvaǵa, Ortalyq Komıtetke salyp jibersem qaıtedi?! Dúnıeden ádilet tappaǵan soń ómir súrýdiń ózi qorqynyshty bolady eken...

Áı, kún búgin ashylaıyn depti-aý! Shirkin dala tańy-aı deseńshi! Bosanaıyn dep jatqan anadaı emirenetin jaryqtyq tańǵy dalaǵa ne jetsin! Bý ushty- aý! Tútilgen aq túbitteı-aý! Myna bir samaldy-aı! Murynǵa qaıdaǵy bir umyt qalǵan ıisterdi tyqpalap, umytylǵan estelikterdi oıǵa sala ma, qaıtedi. Jeńis jyly dál osy arada Qatıra bar, Esken bar, Berden bar, onda kolhoz tym qorash, anaý sıyr qoranyń ar jaq qyrqa tus qaıqańynda otyratyn, bárimiz gúl tergenbiz. Ol kezdiń qyzǵaldaǵy qandaı edi shirkin! Árqaıyssy bir-bir alaqandaı edi-aý. Oı sonda anaý jaqtan, aýdan jaqtan shubatyla shyqqan shań shubyryp beri salǵanda muǵalıma apaıymyzdyń qoryqqany-aı! Al, biz... Bizge attyń shabysy unaǵan. Atta otyrǵan adamnyń jer túbinen daýsyn qarlyqtyra aıqaılaǵany unaǵan.

Sóıtsek "Jeńis! Jeńis!" dep shyryldap kele jatqan Rahmetbek eken. Esken men Súımenquldyń ákesi. Onda jas edi. Otyzdyń ishinde ǵana. Attan sekirip túsip, shoınańdap júgirip kelip aldymen Esenquldy qushaqtaǵan, sodan Berdendi, sodan meni. Alqynǵan kisiniń kózinen jas kórip: "qýanǵan adam jylaı ma eken? Jylaýǵa tıis emes qoı" dep oılaǵam. Keıin bildim. Qýanǵan adam kóbinese jylaıdy eken. Sonda Berden de jylaǵan. Soǵysta qaza bolǵan ákesin izdedi me eken. Men jylaı almaǵam. Ákem "halyq jaýy" degenge ılanatynmyn ol kezde. Balalar úıinen sol úshin qashyp shyǵyp, naǵashy apaıymdy tapqan edim.

Sol dál osy ara! Anaý tustan Rahań shaýyp kelgen.

Áne, kún kórindi! Túý, dala qalaı qulpyryp ketti! Jigitin ańsaı kútken qalyndyq ta dál búıtip sylańdaı almas. Áı, jer! Jer-ana dep ózińdi Shyńǵys baıke taýyp aıtqan. Tósińde qybyrlaǵan jan-janýardy asyraýmen kelesiń-aý. Dál osy jankeshti qasıetiń qaı adamnyń boıynan tabyla berer. Anaý bir jyldary ersili-qarsyly aıǵyzdap keń saýyryńdy tilgilep-tilgilep tastadyq. Qunaryńdy jelge ushyrdyq, nárińdi býǵa aınaldyrdyq. Qyrtysyńdy qum basty, sýyń tartyldy. Ózen-kóliń azaıdy. Biraq oılandyq pa, shekteldik pe? Qaıdaǵy! Dýsty da, geksahlorandy da, gerbıdıd pen pestıdıdti de quıdyq kep, quıdyq kep! Tasyrańdaǵan dúleı uldan ne qaıyr. Sóıtip júrip "jer-ana!" dep kúńirenip qoıatynymyz bar-aý. Jer-anany kúnnen kúnge ózimiz kúıretip, ózimiz qulazytyp otyryp, "apyraý, bu ne bop barady? Jer azyp-tozyp ketken be, tyńaıtqyshty qansha sepsek te, tóksek te ónim ósýdiń ornyna kemip barady?" dep san soqqylaımyz. Ol azdaı mynaý alyp dalanyń ár túkpirinen dúrk-dúrk jarylatyn atom bombalarynyń áseri bolmas deımisiń. Ósimdiktiń tamyryn boılaı, sýmen taralmaı sol ýly zattar jer astynda qala berse jaqsy...

Pa shirkin! Kókirek saraıyńdy ashyp jiberetin týǵan jerdiń ısi-aı!"

Tory besti turyp qalǵan eken. Bektemir atynan sekirip tústi. Aıaq astynda qyltıyp báısheshek kóz ashypty. Eńkeıip qol tıgizdi. "Ós! Óse tur!" Belin jazǵanda erteń dál osy araǵa soqa túsetinin oılaǵanda mynaý báısheshek gúldi aıap ketti.

Bolmys solaı. Kidirtý múmkin emes. Kúni keshe osy mań qalyń kórpesin qymtaı salǵan qys qoınynda múlgip jatqan. Búgin kóktem keldi de tabıǵatqa jan kirdi. Jan-janýar, ósimdik bitken býsanyp oıandy. Ómirge kóz ashty. Jylý men jaryqqa talpyndy. Al... al adam... Adam osy tabıǵat zańyna kóldeneńnen kıligedi. Soqa salady, jer jyrtady. Kóz ashqan, qol sozǵan jas óskinderdi kókteı qyrqady. Qyrqady!

Bektemir atyna mindi. Jer degdigen eken. Erteń emes, dál búgin soqa salsa da myńq etpes.

Tory at keıin burylyp, búlkildeı jóneldi.

Týǵan dala búrisip qalyp barady artynda.

Bektemir soqany búgin saldyrýǵa asyǵyp, atyna qamshy basty.

* * *

Tún ortasynda áldekim esikti syndyrardaı qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Aıǵansha Bektemirdi túrtip oıatty.

— Bireý kelip tur!..

— Kelse, kirgiz. Ash esikti, — dep sharshaǵan Bektemir ekinshi qyryna aýnady. Esikti taǵy toqpaqtady syrttaǵy adam.

— Qorqam! Myna qaǵys tegin emes.

— Áı, Aıǵansha-aı! Otyz jetinshi jyl dep pe ediń! — Bektemir basyn kóterip, edende jatqan shalbaryn alyp kıdi. Sol boıda dálizge shyǵyp ketti de, eki-úsh bóten adamdy ilestirip kirdi.

— Joǵary shyǵyńyzdar...

— Shyǵamyz. Shaqyrmasań da shyǵamyz. Famılıań kim? — dedi aýdandyq mılısıa bastyǵynyń orynbasary. Ony Bektemir jaqsy tanıdy. Myna tún ortasynda kelýlerinen, esikten enbeı jatyp shytynaýynan Bektemir esh jaqsylyq kútken joq. Taǵy da Maqannyń bir búk túsirip alý úshin jasap otyrǵan zobalańy shyǵar degen oımen onsha yǵysa qoımady.

— Famılıamdy sen menen artyq bilesiń. Aldyńa talaı aparǵansyń. Al úıime kirip alyp, bala-shaǵamdy úrkitip aıqaılaýyńa jol bolsyn, — dep kapıtannyń betine týra qarady.

— Sen, Búrkitbaev, baıaǵy qyrshańqy minezdi áli tastamapsyń. Áı, osy joly otarmyn úshkir tilindi túbinen, — dep kapıtan stol shetine jaıǵasyp, ofıser sýmkasynan qaǵazdaryn shyǵara bastady.

— Senderge salsa meni baıaǵyda-aq túp ornymmen órtep jiberer edińder. Biriń súıek tastap, ıek qaǵýdan, biriń arsyldap umtylyp, aıbat shegýden jalyqpaısyńdar.

— Aıt, aıta tús, Búrkitbaev, til tıgizgeniń úshin de qosymsha jamap alatynyńdy bilmeı tursyń, — dep kapıtan kekete kúldi.

— Áı, shyraǵym-aı, sender maǵan jamap-jasqaýdan jalyqpassyńdar. Odan da kelgen sharýalaryńdy aıtyńdar, — dedi Bektemir.

— Azamat Búrkitbaev, sende tory at bar ma?

— Bar.

— Ony nege ustap júrsiń?

— Men brıgadırmin. Brıgadırge jaıaý júrý qıyn. Kolhozdyń jer kólemi Lúksembýrgtyń terıtorıasynan kem emes.

— Men senen Lúksembýrgty surap otyrǵam joq. At týraly surap otyrmyn, — dep kapıtan dikildedi.

— Sen terińdi bosqa taryltpa. Maǵan minip júrýime kolhoz pravlenıesi bir júk mashınasyn berip qoıǵan. Bilesiń be, júk mashınasyn, Mazdy! Shoferimen! Al mashına qat. Men anaý ýchastokten, mynaý egis basyna barýym úshin aýyr mashınany saldyratyp, shańdatýym kerek ersili-qarsyly. Sodan ári oılap, beri oılap, tory taıdy satyp alǵam. Óz aqshama. Sol qazir besti boldy. Mashına kolhoz jumysyna jegildi. Men tory bestimmen anda baram, myńda baram. Benzın suramaıdy, jol tańdamaıdy. Onyń ústine at ústi — em. Ynqyl-syńqyldy túgel qoıdym, — dep Bektemir aqtaryldy.

— Sen, Búrkitbaev, óıtip alystan oraǵytpa. Sózdiń toqeterin ǵana aıt. Tory at seniki me? — dep kapıtan shuqshıdy.

— Aıttym ǵoı, meniki dep. Eshkimniń talasy joq. Búginde qazaq, biren-saran malshylar bolmasa, atqa minýdi umytyp barady. Osy aýylda menen basqada at joq.

— Osydan on shaqty kún buryn Kókkemerge bardyń ba?

— Bardym. Odan keıin de úsh-tórt ret barǵam.

— Basyńa ne kıesiń?

— Ne kıem? — Bektemir kúldi. — Balanyń oıyny sıaqty qaıdaǵy joqty kóıttiń ǵoı. Áne, anaý shegede ilýli turǵandy kıem, — dep Bektemir sheten shlápany ıegimen nusqady.

— Alǵash Kókkemerge jalǵyz bardyń ǵoı?

— Jalǵyz barmaı... Árıne, jalǵyz.

— Ne izdep bardyń?

Bektemir oılanyp qaldy. Josparda jyrtypýǵa tıis emes jerdi jyrtqyzýǵa bardym dese, Maqannyń qylmysy ashylady. Áı, biraq...

— Ol araǵa bıyl soqa salǵyzdyq. Sony kórip, traktor júre ala ma, joq pa dep baıqaıyn dep...

— Shynymen jalǵyz bardyń ba? Jasyryp turǵan joqpysyń?

— Men ótirik aıtyp kórgen jan emespin. Meni ótirikshi degendi bul aýyldan tappaıtynyńa ant ishem, — dep Bektemir qyzýlandy.

— Al seni syrtyńnan kórgen adamdar bar.

— Kórsin. Nege kórmeıdi. Men de mal qaraǵan, joq izdegen jolaýshy ketip bara jatqan talaıdy syrtynan kórem. Dala jazyq. Aǵash sırek. Qaltarys az.

— Qaltarys az deısiń, á.

— Sen, kapıtan , adamdy bosqa áýrelemeı, aıtaryńdy aıt ta, jónińe qaıqaı. Men jumystaǵy adammyn. Uıqymnan qaldyrma, — dep endi Bektemir shytynady.

Kapıtannyń kózinde jymysqy kúlki tirildi.

— Uıyqtatam. Uıqyń qanatyn, uzaq uıyqtaıtyn jerge aparam, azamat Búrkitbaev. Ol jaǵynan qam jeme. Sen Kókkemerde kimmen kezdeskenińdi, kimmen bolǵanyńdy nege jasyrasyń?

— Men Kókkemerde eshkimmen de kezdesken, eshkimmen de bolǵan emespin.

— Tory at seniki me?

— Meniki.

— Sur sheten shlápany kıdiń ǵoı?

— Kıdim. Kúnde kıem.

— Onda nege tanasyń. Osydan toǵyz kún buryn seni Kókkemerdiń kúngeıinde bir kelinshekpen... atap aıtam, kelinshekpen kezdesip turǵanyńdy kórgen kisi bar.

— Bilmeımin kimdi kimmen birge kórgenin. Biraq men Kókkemerden eshkimdi kórgem joq. Bardym da qaıttym.

— Bardyń da qaıttyń, á?

— Iá.

— Bostan bosqa baryp qaıtýǵa atyndy da aıamaısyń, á.

— Jer kórip qaıttym. Soqa salýǵa bolatynyn kórip qaıttym. Sol kúni soqa salǵyzdym!

— Osy ertegińe jurt senedi deımisiń?

— Ony jurttan sura.

— Kelinshek qaıda?

— Men eshqandaı kelinshekti bilmeımin.

— Qalaı óltirdiń? Nemen óltirdiń? Nege óltirdiń?

— Kimdi? Ne dep sandyraqtap barasyń?

— Aldymen masqaralap alyp, artynan qylmysyńdy búrkeý úshin tunshyqtyra salyp, eski apanǵa tastap, betin jasyra saldyń,á? İzdegen adam qaltarys tabady, á?

— Jappa báleni! Endi osyndaı qylmys tańaıyn dedińder me?

— Adam qanyn júktep otyryp tanyp ketpeksiń, azamat Búrkitbaev. Mine, mynany oqy. Kýágerdiń kórsetkeni. Tory at mingen sur shlápaly adam sur terektiń túbinde áldebir kelinshekpen aıqaılasyp tur eken.

Asyǵyp júrip qaraılaǵam joq dep jazǵan, á. Senen basqa bul aýylda at minetin kim bar?

— Joq... Á, partorgtyń qońyrtóbeli bar-aý...

— Kókkemerge sen bardyń ǵoı.

— Iá.

— Onda jınal. Senimen endi basqa jerde sóılesemiz.

Aıǵansha daýys qyldy. Jylap kelip Bektemirdi bas saldy. Bektemirdi basqaǵa qısa da, kúıeýiniń qıanatqa joǵyn biletin jubaıy dál bul qylmysqa qımaıdy.

— Bektemir-aý, Alpamystyń kókesi-aý, maǵan ne aıtasyń? Kimge baraıyn? Jala ǵoı mynasy! Jaýyzdyq qoı.

— Aıǵansha, sen beker daýryqpa. Alpamystyń júregin shoshytpa. Bulardyń dombytpasy belgili. Zań bar, sot bar. Aq-qarasyn anyqtaıdy. Biraq meshkeı degen jaqsy at emes. Áýreleıtini bolmasa, — dep Bektemir Aıǵanshanyń jas jýǵan betin alaqanymen sıpalady. Odan úrpıip oıanǵan Alpamysqa jaqyndap, kekilinen saýsaqtarymen salalaı tarap, mańdaıynan súıdi.

2

Balta anasynyń hatyn taǵy oqydy.

"Qasqa sıyrdy Bektemirge qasaptatqyzyp, aqshasyn salyp jibergem, alǵan shyǵarsyń. Alsań, aldym dep hat jaz. Anaý Bektemir aǵań isti boldy. Oblysta qamalyp jatyr. Bir áıeldi óltirgen degen aıyppen jazyqsyz baıǵusty alyp ketken. Aldynda aýdanda edi, endi oblysqa áketipti dep estidik. Aıǵansha apańa qıyn boldy bárinen de buryn. Qoblandysynan aırylyp zarlap júrgende, endi myna jalasy Bektemirdi túırep túsip, baıǵusty odan saıyn sorlatyp ketti. Eldiń bári Bektemirdiń adaldyǵyna shek keltirmeıdi. Biraq bizdiń qol qysqa. Kimge bara alamyz.

Baltajan, balam, meni anam deseń, kóziń ashyq qoı, osy týraly qýyn. Jetken jerińe túgel aıtyp shyq. Azamatty beker qaralaǵanyn bildir. Bar pále Maqannan. Astanada otyrsyń. Aıana kórme, balam. Senip oqýyńa kóp kómegi tıgen ákeńniń qurdasy ǵoı. Qolyńnan kelgenin aıama"...

Balta hatty ýmajdap laqtyryp jiberdi.

"Eki sóziniń biri — Bektemir. Bektemirden basqa bileri joq. Aıanba qýyn deıdi. Nesin bilip, nesin joq tap qýynam. Kelinshek kim? Ony óltirdi me, óltirmedi me, men qaıdan bileıin. Aýylda otyryp alyp, bári op-ońaı sheshiletindeı kóredi-aý. Onsyz da úı-kúısiz qańǵyryp júrgenimdi qaıtsin. Bektemirshil-aq! Ákeńniń qurdasy dep áspettegenshe, ákeńniń ornyn basty dep ashyǵyn nege aıtpaıdy. Ketse, ketsin. Qurysyp kózi. Endi kimmen ámpeı-jámpeı bolar ekensiń?"

Sáýle júgirip keledi eken, aınadan kórip, qolyn bulǵady. Mashınanyń esigin ashty.

— Oı, Balta! Sen kóp tostyń ba?

— Iá, biraz kútýge týra keldi.

— Bilemisiń, hımıalyq zavıvka jasaımyn deıdi. Al, men oǵan, masterge: "joq, maǵan ol qajet emes" desem, meni stýdentka dep mensingisi kelmegen soń, halatynyń qaltasyna úsh somdy tasta-ap kep jiberip-em... — Sáýle syqylyqtap rıza bop kúldi. — Oı, Balta, sen qandaı psıhologsyń! Týra sen aıtqandaı boldy da shyqty. Prámo meni korolevadaı qurmetteı bastady. Kózim jetti! Dengı, dengı reshaıýt vse! Sondyqtan men aqsha tabýym kerek! Seniń, Balta, mol aqsha tabýyń kerek. Nepremenno!

— Sáýlesha, apamnan hat aldym...

— Ne deıdi? — Sáýle mashınanyń ishindegi kishkene aınany olaı buryp, bulaı buryp, qoqıta jasatqam jańa prıcheskasyn qaraýǵa kiristi.

— Bizdiń obshıı tanysty — Bektemir aǵany jaýyp qoıypty.

Sáýle alǵash bajań etip Baltaǵa bir tesireıdi de, sonaý jer túbindegi Bektemirden góri mynaý jańa jasatqan modaly prıcheskasynyń áserin artyǵyraq sanady ma, qaıtadan aınaǵa qadaldy.

— Nege? Qaıda? Túrmege me?

Balta Sáýleniń nemquraılyǵyn jaqtyrmady.

— Árıne túrmege jabady! Kisi óltirgen deıtin aıyp taǵatyn kórinedi.

— Vot tebe na? Bektemir naǵashy sóıtedi degenge kim senedi. Vot chto, Balta, sen muny mamama estirtpe. Ia ma? A to, ol bosqa perejıvat etip bitedi. Men mamamdy bilem ǵoı. Birge týmasa da, týǵan inisindeı kóredi. Detdom kisilerdi jaqyndastyryp jiberedi. Árıne, ı ego jalko. Sonda kórgende, jańa jylda kelgende júzi jyly ekenin sezgem. I eshe ol bolmasa biz, Balta, tanyspas edik ekeýmiz.

— Joq! Báribir kezdeser edik — Balta kúrsindi.

— Sen ne? Kúrsindiń ǵoı. Tebe chto, skýchno? Menimen otyrǵanda da kóńilsiz be? Sen mensiz tura almaısyń deısiń. Onyń bári vydýmka ma? — Sáýle qara boıaýdy qalyńdata jaqqan kirpikterin suq saýsaǵymen silkilep jatyp, jigitke ókpeleı burtıyp, burylǵan boldy.

"Qandaı jaraspaıdy. Búkil jastyqtyń ósem kórkin, óz tabıǵı sulýlyǵyn álem-jálem boıaýlarmen kómip tastaǵanyń bilmeıdi-aý. Ár qylyn soıaýdaı etkende kórik qosylar deı me eken? Erindi de qan jalaǵandaı etipti".

— Sáýle, sen buryn qazaqsha óte ádemi sóıleýshi ediń. Endi sońǵy kezderi orys sózderin qosyp, aralastyryp jiberetin bolypsyń, — dep Balta qabaq shytty.

— A ıa chto, mamba tebe? Men — qalada ósken qyzbyn! Bizde tolko mambeıkı na chısto qazahskom ıazyke razgovarıvaıýt. Áıtpese baldar kúledi... Parnı.

— Mambeıkań kim? — dep alǵash ret tiksindi Balta.

Sáýle syqylyqtap kúldi.

— Oı, Balta! Sen nemene, mambany bilmeısiń be? Olar — aýyldan kelgen qyzdar! Aýlchane! — Sáýleniń ózine óziniń kóńili tolsa kerek aınany jaıyna qaldyryp, Baltaǵa tolyq yńǵaı bildirdi. — Kstatı, kooperatıvnaıa kvartıra jaıy ne boldy, Balta?

— Bolady. Keshikpes endi. Bákeń ózi aralassa, tyndyrmaı qoımaıdy. Eki bólmelisin uzamaı alyp qalarmyz.

— Bákeń — kim? Men ony kórdim be?

— O-o, Bákeń — naǵyz qudiretti adamdardyń biri! Sen ony kórgen joqsyń. Kórmeı-aq qoı.

— Nege?

— Sáýlesha, kettik!

— Qaıda?

— Qalanyń syrtyna. Erteń — birinshi maı. Qol bos. Gúl terip qaıtaıyq.

— Qandaı gúl bar? — Sáýle qyzyǵyp, jas balasha eleńdeı qaldy.

— Mak...

— O-o, alys makı Issyk-kýlá! Kettik onda.

Taý bókteri qyzyl-jasyl túspen qulpyryp tur edi. Mashınadan túsken ekeý qyp-qyzyl órt bop alaýlaǵan qyratqa, jasyl teńizdeı tolqyǵan etekke, appaq shálisin búrkengen Alataýǵa uzaq súısine qarap, dalanyń taza jupar ısine mas bolardaı ısińdi. Kók maısa, qyzyl gúl qyz kózin qyzyqtyrmaı tura alar ma. Sáýle aq baltyry jaltyrap tura júgirdi,

— Oı, mak! Alqyzyl mak! Qandaı kóp! Kó-óp!

Aıqaılaǵan shat kúlkili daýysy betkeıden joǵary órlep anaý qarly shyńǵa jetip tirelerdeı birazǵa deıin jańǵyryǵyp turyp aldy. Tabıǵat sulýlyǵy adam boıyndaǵy búkil asyldy, búkil ásemdik ataýlyny ózine tartyp, oı-boıdyń barlyq shynaıy qasıetin, kerbez kórkin syrtqa shyǵartatyn bolsa kerek gúlden gúlge eńkeıip shyn yntasymen berilip, shyn yntasymen dalanyń tabıǵı perzentine aınalǵan Sáýle sondaı qubylyp, ózgerip ketken edi, Baltanyń kózi qyzdan basqa sulýlyqty kórýden qaldy.

"Qandaı ásem! Qımyly názik jeńil! Solqyldaǵan tal shybyqtaı! Jo-joq! Sáýlege jan jetpeıdi! Ózine eriksiz tartyp, bas shulǵytatyn bir dúrlik bar bunda. Boıaý! Qyz taranyp-sylanbaýshy ma edi, Shashtaryn bes kún tarap, on kún órgen sulýlardan artyq bolmasa, kem emes. Áne, áne aıaǵyn sekirip basqany kerim-aý! Aıaqtary túp-túzý! Balet krýjogyna qatysqan. Denesin tik shalqaq ustap, kerbez júretini sodan! Áı, shirkin taý men dalanyń toǵysqan tusy qandaı ǵajap! Biri — qazaqtyń kendigi, biri — asqaqtyǵy-aý! Biri — qazaqtyń darqandyǵy, biri — qaısarlyǵy-aý, Biri — halqymnyń jomarttyǵy, biri — tákapparlyǵy-aý! Osylaı sulýlyq pen qaısarlyq ámanda jymdasyp jatsa ǵoı! Keńdik pen bıiktiktiń úılese qalǵanyn qarashy! Osylardyń dál ortasy — kindigi — Sáýlesha! Meniń Sáýlem... Meniki me? Nege baýyryma qyspaımyn? Nege batyldanbaımyn? Neden úrkem? Úrikpeımin. Júreksinem. Sáýlemdi syndyryp, ýatyp alardaı qorqam. Qorqam? Joq! Qazir baram. Mynaý aqbas taý, jasyl beles, alaý betkeı aıasynda jan jarymmen tabysam! Aıqasqan qushaqtar aırylmastaı bolyp tabysamyz!"

Oı-boıyn bılep alǵan osy tilek júrekte quıyn soqtyrǵandaı qalshyldatty. Sol-aq eken alqyzyl dalanyń altaıy túlkisindeı sekeńdep, sekirip júrgen qyzǵa qaraı enteleı júgirdi. Ózine qaraı júgirip kele jatqan Baltany kórgende Sáýle qolyndaǵy, qushaǵyndaǵy gúldi áýelete shashyp jiberip áldene dep aıqaılap qalyp, jasyl maısaǵa shalqalap jata ketip, aıaq-qolyn tórt jaqqa jaıyp jiberdi.

Entigip, elirip jetken Balta qalt toqtady. Anaý dármensiz, qorǵansyz jatqan qyzǵa qaraı endi bir adym attasa, ózin-ózi ustaı almasyn bildi de, turǵan jerinde sylq tústi. Sáýle syqylyqtap kúlip ala jóneldi.

— Oý, Balta! Bireý uryp túsirgendeı opyryldyń ǵoı. Beri, munda kel! Aspanǵa qarashy! Qandaı bıik á! Túpsiz! Tuńǵıyq!Sondaı taza! Eń bolmasa meńdeı de bult joq. Ǵajap! Al sál ońǵa kóz qıyǵyn salsań, sol bıikke tike shapshyǵan ǵashyq bolǵan jigitteı eńsesin kótere moıyn sozǵan, únemi ańsaı sozǵan taýdy, shyńdy kóresiń! Asqaqtaý móldir aspanǵa máńgi ǵashyq! Máńgi úzdigýmen atylyp keterdeı qanat qomdaıdy da otyrady! Oı, Balta! Balta! Adamdar da solardaı bolsa ǵoı! Máńgi ańsasa ǵoı bir-birin!

Balta enteleı jyljydy. "Ańsaıdy, nege ańsamasyn! Qazir sony kórsetedi".

— Adamdar da ańsaıdy, Sáýlesh!..

Jaqyndap baýyrymen jyljyp kelgen Balta Sáýlege kóz salyp edi, qyzdyń alaýlaǵan júzi aspanǵa qadalyp qara kózderi ushqyndap ketken eken. Mynaý sulý tabıǵattyń ózindeı bop... ózi bop elestep júre berdi. Balta shydaı almady. Bir-aq umtylyp Sáýleniń qyp-qyzyl ernine qadala jabysty.

Sálden soń Sáýle bulqyndy. Basyn bosatyp, bir qyryna aýnap, Baltanyń betine sál tańdana, sál jalyna qarady.

"Súıisede bilmeıdi. Bilmeıdi!" Baltanyń keýdesin ystyq qýanysh tolqyny kernep ketti. Mynaý taý, myna dala, anaý aspan... ǵumyr... tirlik sondaı aıaýly... aıaýly kórinip, dúnıedegi eń baqytty eki adamdy tabıǵattyń tól besiginde aıalap, áldılep turǵandaı sezindi. Qolyn sozyp Sáýleniń súırik saýsaqty alaqanyn ýystady. Sál-sál qysty. Súırik saýsaqtar órtenip tur eken. Olar da qarsy jaýappen jybyrlaı túrtinektedi. "Ózimdiki! Tap-taza, móp-móldir Sáýlem! Mynaý daladaı taza, anaý aspandaı móldir bolashaq jarym! Jan jarym! Súıise de bilmeıdi áli! Qandaı ǵajaıyp! Menen de uıalady. Qandaı páktik! Pák dúnıe!"

Aıqaı salǵysy keldi. Jer kindigi — endi ekeýi ǵana. Aıqaılap sony álemge jaıǵysy keldi. Jar salǵysy keldi.

— Shirkin, osyndaı jerde turar ma edi! — dep Sáýle basyn shalqaıtty. — Qandaı keń! Júgirgiń keledi. Ushyp ketkiń keledi. Balta, qolyńdy qus qanatyńdaı jaıyp, anaý, ana-aý taýǵa qaraı qalyqtap ushsań ǵoı, á? Sen ǵana, men ǵana — ekeýmiz! Ekeýmiz ǵana ıemiz mynaý ásem dúnıege! Taý men dalaǵa! Shirkin ońasha tursa ǵoı. Áneý bir tusta, anaý qolatta sondaǵy qoryqshynyń úıindeı úıimiz bolsa!..

Sáýle qıal qushaǵyna shomdy ma, únsiz qaldy. Baltanyń esine "Qalyń mal" — romanynyń sońǵy beti keldi. Sonda da eki jas úılenip, tórt-bes balaly bop ońasha turyp jatýshy edi. Biraq Baltany ondaı tirlik qyzyqtyrmady. "Joq. Ol — arman shyńy emes. Sáýlege úılenip, aýylǵa tartyp ketýge de bolady. Ol erteń-aq oryndalatyn sharýa. Baltaǵa ol qolaı emes. Baltanyń qujynaǵan qala turmysynan ajyraǵysy kelmeıdi. Armandaǵan maqsat-muratyna Balta qala arqyly ǵana jetedi. Tezirek kandıdattyqty qorǵaýy kerek. Odan ári doktorlyq tur qol bulǵap. Profesor! Akademık! Nesi bar. Basqalardan Balta kem be? Álde mańdaıy taıqy ma? Álde shekesi qýshyq pa? Joq! Taı — qunan, qunan — dónen, besti bolmas pa. Sózsiz bolady! Bolǵanda qandaı! Anaý eki sózdiń basyn qosyp aıta almaı turyp, at pen ataqtyń bárin, syılyq pen laýazymnyń neshe túrin qanjyǵasyna bóktergen aqademık symaqtar aıaǵy salbyrap aspannan túse qalyp pa eken? Qaıdaǵy! Olar da bireýdi ákelep, bireýdi jákelep, kreslosy barlardy jaǵalap, laýazymy myqtylardy saǵalap júrip jetken bárine. Ondaı tirlikten Balta nege jerinedi. Saıaq júrgenniń taıaq jeıtini ras. Top qurǵan toq júredi. Endeshe "táńir" shaldyń ózine jol tabý qajet. Maısaradan da qol úzbeý kerek. Maısaranyń jebeýshisi de osal adam emes. Múmkin sol — "táńir" shaldyń ózi bop júrmesin! Balta yńyrandy. Dál osy dámesi kókeıine qona ketti. "Táńir" shaldyń kózine bir tússe, qybyn tabaryna senimdi-aq. Onda ma onda!.. Qıal — ushqyr. Oǵan raketańda jete almaı qalady. Balta qıaly nebir ásem sýretterdi kóldeneńdetti...

Balta! Balta deımin!.. Sáýleniń ýysyndaǵy alaqany qolynan julqyp qaldy.

— Áý, Balta! Sen uıyqtap qalǵanbysyń?

— Á, ne, Sáýlesh? Uıqyń ne... nege uıyqtaıyn, — dep jigit ádemi áserinen aıyqpaǵan nurly júzin burdy.

— Balta, eger álgi Báke degen qudiretti adamyńnyń qolynan kelse, páterdi bar ǵoı ortalyqtan ápersin. Ia, ma? Áıtpese mıkroaýdandardan, oı, qatynaý qıyn bolady. — Sáýle úıdi alyp qoıǵandaı, joldyń alystyǵyna kádimgideı qınalyp jatyr. Balta kúlip jiberdi.

— Áı, Sáýlesha! Seniki "ishi budan tabyldy, syrty qaıdan tabylardyń" keri boldy-aý. Asyqpa, ár istiń óz reti bar.

— Asyqpa deısiń! Vasılıı Sergeevıchtiń páterinen aırylyp qaldyq.

— Ol, ıá, ózimizden... ózimnen boldy. Endi ondaı qatelik jibermespin. Árıne, Sáýlesha, úıdi ortalyqtan alýymyz kerek. Sodan keıin ekeýmiz toı jasaımyz. " Ia ma?" dedi Balta. "Iá many" Sáýleshtiń daýsyna salyp aıtty. Ekeýi de qýana kúldi. Dál qazirgi dala tósinde keń kósilip emin-erkin jatqan kezderinde birine biri qaraýdan, birimen biri sóılesýden sondaı bir raqat kúı tapqan edi. Álgindegi alǵashqy súıisten soń bir-birine degen shyn kóńil yntyǵýyn uǵynysqan da tárizdi. Endi sol qýanyshqa toltyrǵan keýdelerin shaıqap alǵysy kelmegendeı ekeýi bir-birine qarap qoıyp, qımyl-qybyrsyz jatyr.

Aspan bıik dala keń, taý asqaq. Qyzyl-jasyl túske ene qulpyrǵan qyz-dala keýdesimen kók tiregen tákappar jigit-taýǵa enteleı súısinip toqtapty. Basyna aq qar, kók muzdan sálde oraǵan asqaq taý moınyn soza, túpsiz zańǵarǵa tesilip qalypty.

3

Maısara búgin de restorandaǵy zal meńgerýshi qurbysymen syrlasyp qaıtpaq bolyp, jumystan shyǵysymen úıine barmaı, restorannyń tusynda mashınadan túsip qaldy.

Saǵıla Maısarany kórgende qýanyshyn jasyrǵan joq. Anadaıdan qolyn eki jaqqa jaıyp jiberip, elpildep keldi de, qushaǵyna kómdi. Sodan soń Maısarany úsh qaıtara súıdi.

— Tifá, tifá! Kún ótken saıyn qulpyryp barasyń, Maıechka! Saǵan, sirá, boıdaqtyq jarasady. Anaý "stýdentıgiń" jolamaı ketti me? — Maısaranyń kózin jasyryp, kirpigin túsirip jibergenin jaqtyrmaı, kirjiń ete qaldy. — Sony qoıshy. Ne qoń, ne qalja joq. Maıechka, búgin seni mynaý degen jazýshymen tanystyram. Ollahı! Sol ózi saǵan kópten beri ǵashyq! — Sylq-sylq kúldi. Qurbysyn qoltyqtaı alyp, bólmesine erte jóneldi. Saǵılanyń kúlkisi bólek. Saǵılanyń júrisi bólek. Saǵılanyń minezi bólek. Saǵılanyń sylq-sylq kúlkisi — erkek shirkinderdiń qulaǵyna ǵana arnalǵan "men munda!" kúlki. Saǵılanyń jýan bóksesin kezek bultıta, aýmaqty omyraýyn teńselte júrisi — erkek baıǵustardyń kózin arbaıtyn "meni kór!" júris. Saǵılanyń oınaqshyǵan shapshań minezi — erkekterdi tez qozdyryp, býyn-býynyna túsip ketetin "esten tan!" minez. Maısarany qoltyqtap, keń úlken zaldy qaq jaryp kele jatqan Saǵala óz boıyna bitken osy úsh qasıetin túgel iske qosqanymen zalda otyrǵan erkek ataýlynyń qasy-kózi Maısaraǵa ǵana qadalyp qalyp edi. Kelinshektiń ekeýi de narttaı qyzardy. Biri uıattan órtengende, biri qyzǵanyshtan kúıgen edi. Saǵılanyń kúlkisi sap tyıyldy. Bylq-sylq júrisi buzyldy. Qabaǵy túıilip, oınaqy minezden iz de qalmady.

— Áı, osy erkekter! Shetinen nahal! Kózimen sheshindirip, tulaboıyńdy timiskilep, aımalap, sıpalap jatqany. Aıǵyrlar! Buqalar! Býralar! — dep bólmesine kirip oryndyqqa sylq otyra ketti.

Maısara kúlkige býlyqty.

— Áı, sary qyz! Syqsyńdama! Nemeneńe jetisip máz bolasyń, eı, — dep Saǵıla dıvanda jatqan balaǵa asylyp baryp qarap qoıdy. — Myna bala uıyqtaı bere me, eı. Aýrý emes pe ózi.

Maısara endi ǵana dıvanǵa buryldy. Kúlkisi tyıyldy. Júzine meıirim oraldy.

— Marat pa? Oı, Maratık eken ǵoı!..

— Baıqa! Oıanyp ketpesin. Onan soń qyńqyldap mazany alyp bitedi. Bul sadıktegiler de, biz de merekeleımiz dep... balańdy alyp ket dep zvondap... Áı, demalys, mereke kúnderi bir jaqqa shyǵa almaıtyn bolsań, ondaı aptalyq sadıktiń qajeti qansha... Maıechka, sen álginde nege syqsyńdadyń? Meniń erkekterdi aıǵyrlar, býralar degenime me? Ol ótirik pe? Osy restoranǵa kelgen erkekter tup-týra toqsan Toǵyz prosenti aýyzdaryna araq tıip, motory qyza bastasymen-aq al kep urǵashy izdeıdi-aý. Tipti bar ǵoı, keıbireýleri otyz úsh jyl elsiz aralda japadan-jalǵyz Robınzon bop kún keship, osy búgin ǵana bosanyp shyqqandaı áıel ataýlyǵa tap-tap beredi-aý. Quddy bir shynjyrdan bosaǵan tóbetteı. Kári-jasyna, túr-kelbetine qaramaıdy-aý, qaramaıdy. Albastynyń apasyndaı kempir bolsyn, urtty, murtty qatyn bolsyn emeshesi úzilip, al kep ólerdegi sózin aıtsyn! Al kep jalynsyn! Al kep qumartsyn! Sonsoń al kep sýarsyn! Al kep syılasyn! Aqyry... aqyry keıbireýi tuttaı tonalyp qalyp, ishken-jegenine tóleıtin aqsha tappaı, mılısıa shaqyrýǵa májbúr etedi-aý bizderdi. Áne, aıǵyr, buqa, býra deıtin sebebim. Bulardy qoı, bulardy. Men seni Maıechka, áp-ádemi, kep-kelisti, toıǵan qozydaı tyńqıǵan, romandardy birinen soń birin burqyratyp jazatyn mynaý degen jazýshymen tanystyram. O-o, ol analardaı emes! Naǵyz ıntellıgent! Qaltasy da qalyńdaý. Biraq, árıne, saǵan aqsha zárý emes. Urynǵan soń at-ataǵy, bedeli bar, el syılaıtyn jazýshyǵa uryn. Odan bala týsań da jaman bolmaıdy. Kimniń balasy? Ataqty jazýshynyń balasy! Saǵan degen pikir de, kózqaras ta ózgeredi. Al men... — Saǵıla stol ústindegi qoraptan sıgaret alyp, erinine qystyrdy da fransýz ottyǵymen tutatty. Ysyldaı sorǵan tútindi kózin qysyńqyraı, ernin súıirleı dóńgeletip, býdaq-býdaq ytqytty. — Al, men, Maısara, kezinde qýborbaımen shatasyp qaldym ǵoı. Maǵan aqyl aıtatyn eshkim bolmady ǵoı, eshkim. Áıtpese, qulyndy bıedeı kóztúrtki bop júrer me edim osylaı?!

Osy kezde beti bultıyp, tanaýy pysyldap uıyqtap jatqan bes jasar Marat kenet oıanyp ketti. Basyn kóterip, qaıda jatqanyn bilmeı biraz otyrdy da, Maısarany tanyp top-tolyq qoldaryn sozdy.

— Maıa táte!

Maııa tátesi tura umtylyp Maratty ilip alyp baýyryna qysty. Buıra shashyna betin basyp, bala ısin qushyrlana ıiskedi.

— Maıa táte, sen qashan keldiń? Men uıyqtap jatqanda keldiń be? Men seni saǵynǵam. Sonda jylaǵam, Maıa táte.

Marattyń eki qoly aıqasyp, tas qyp qushaqtap alypty. Maısaranyń ıyǵy selkildedi. Baýryndaǵy balanyń saǵynyshy ash ózegine túsip ketti. Jalǵyzdyqtyń jebeýshisi — bala eken. Bala eken! Saǵılanyki astamshylyq. Saǵıla qulyndy bıe emes. Saǵıla — balaly ana. Aldan úmiti bar. Búkil ǵumyryn sarp eter, barlyq tirshiligin arnar qoınynda uly bar. Maraty bar. Kishkene ǵana adam! Judyryqtaı júregi dúrsildeı soǵyp "Maıa tátesin" izdeıdi eken-aý. Unatqandy bul da biledi eken-aý. Nege bilmesin. Tazalyq balalyqta ǵana qalmady ma búginde. Tas qyp qushaqtap alǵanyn qarashy. Áı, anda-sanda kelip turýdy da umytqam. Bala kóńildi alańdatý, aldaý qıanat qoı. Saǵıla Maratyn nege táýlik boıǵy bala baqshaǵa beredi eken. Qasynan estiletin shat kúlkisi, qarsy aldynan qadalatyn sábı qarasy janyn sıpap, kókiregin ısintpeı me... Baltadan nege bala súımegen? Tirkelýdi kútti ǵoı... Tirkelmeı týǵan nekesiz baladan qashqaqtady ǵoı. Áı-ı! Sonda bir japyraq qaǵaz jas náresteniń taǵdyryn sheshetini qalaı? Bul qaǵaz netken qudiret edi! Qaǵazsyz qadam basa almaısyń. Týǵanyńa da, ólgenińe da qaǵaz al. Tipti ómirge kelýiń úshin de, Týýyń úshin de qaǵaz kerek! Qaptaǵan qaǵaz borany! Uıtqyǵan qaǵaz daýyly! Áıtpese, qaǵaz tilemese, Maısara da mynaý Maratık sıaqty qara domalaqty ısinip qushaqtamas pa edi. Sonda tańdy tańǵa urǵyzyp, Balyn ańsap, tósek tepkilemes edi. Yshqynǵan janynyń jubanyshy — kishkene bóbegi tolyq ernin taýsap, janynda jatar edi!..

Maısara Maratty ózinen, keýdesinen ajyrata sozylǵan qoldarymen tik kótere balanyń qýanyshty júzine meıirimdi muńdy janarmen uzaq qadaldy da, betin betine taqap ákep emirene súıdi.

Saǵıla Maratty tý syrtynan kóterip aparyp, ústeldiń qasyna otyrǵyzdy.

— Qazir tamaq ákelip berem. Qarnyń ashty ma?

— Tort jeımin...

— Maıechka, biz sol zalǵa kirmeı-aq osynda... osy araǵa jasatsaq qaıtedi dastarqandy? — dep Saǵıla qurbysyna jalyna qarady. Maısara úndemeı, basyn ızedi. Osynda restoranǵa kelgende kóppen birge otyryp, kóńil kótermek bolǵanyn Saǵıla biledi. Biraq búgin Maısaradan zaldy qyzǵandy ma, erkekterden Maısarany qyzǵandy ma, tar jerge tyqpalap otyr. Maratty kórip bosaǵan áıel kóńli endi esh qyzyqqa alańdar emes. Maısaranyń bas ızep keliskeni sodan.

— Onda ma, jazýshyny ertip keleıin, á?

Maısara eshteńe degen joq.

Saǵıla shyǵyp ketti.

— Marat, sadık unaı ma?

Marattyń úlken kózderi dóńgelendi. Uzyn kirpikteri dirildedi. "Netken ádemi!" Sálden soń álgi uzyn kirpikterge jas oralyp, úlken kózderdi basyp qaldy. Marat basyn shaıqady. Maısara taǵy da umtylyp kelip balany baýyryna qysty, basynan sıpalady. "Qap! Jarasynyń aýzyn beker tyrnaladym-aý. Bul shirkinniń de ózine laıyq muńy bar eken ǵoı. Áı, tirlik tirlik! Seniń sýyǵyńnyń shalmaıtyn jeri bolmaǵany ma? Judyryqtaı Maratty kúrsintip qoıǵanda saǵan ne túsedi. Álde... álde meniń bala tappaǵanym durys bolǵany ma? Dál myna Marattaı ógeısitip, jas janyn óksikpen býsam..."

Maısaranyń kózinen mólt-mólt jas yrshydy.

Yrshyǵan jas balanyń mańdaıyna tamyp ketti. Marat basyn kóterip, kelinshektiń betine tańdana qarady.

— Maı táte, sen nege jylaısyń? — Kishkene saýsaqtar túrtinektep janasyp kep, tátesiniń kózin súrtken boldy. Sol-aq eken Maısara eńirep qoıa berdi. Myna eljiregen bala kóńil, aıalaǵan sábı saýsaqtar ózinen týar, biraq týmaı qalǵan sábıin ańsatty. Nárestesin joqtatty.

Esikten Saǵıla daýryǵa sóılep kirdi.

— Áı, Maıechka! Maıechka dese, sen meniń kimdi kórgenimdi bildiń be? Oıbýı! Sen ózi tym kúırek bop barasyń, Maısara. Áıel jylaýyq boldy degenshe saýdasy bitti deı ber. Qoı! Táıt ári! Súrt betińdi. Aǵyzba sorańdy. Má! Myna aınaǵa qarap, durystap súrtin! Al, sen, Marat, táte-sáteni qoıyp, tynysh otyr...

E-e, solaı súrtip tasta. Bul jas... kóz jasy — áıeldiń naǵyz qas jaýy! Bettiń árin qashyryp, janardyń nuryn alatyn ý ǵoı ol... Shashyńdy basyp jiber... Oı-oı, Maıechka, meniń kimdi kórgenimdi surasańshy! — Saǵıla Maısarany qushaqtaı aldy.

— I-á-á? — dedi Maısara eriksiz eleń etip.

— Zalda Balta otyr...

Maısara ushyp kete jazdady. Qolymen qurbysynyń bileginen shap berip ustaı aldy.

— Ras pa?! Kelgeni ras pa?!

— Ras... Áı, Maıechka... Maıechka-aý! Oıpyraı, sen oǵan ólerdeı ǵashyq ekensiń. Kózim endi jetti, — dep Saǵıla álgindegi ekpininen aırylyp qaldy. Endi ózimen ózi sóılegendeı Maısaranyń betine qaraýdan taısaqtap, júzin buryp áketti. — Áı, erkek ıtter-aı! Butaǵa sańǵýdan basqany bilmeısinder-aý... Sender dep ólip-tirilgen urǵashyny oılasańdar, jetim men jesir kóbeımes edi ǵoı. Jalǵyzdyq ıyqtan basyp, kóringen qalpaqtyǵa kóz súzgizbes edi ǵoı.

Maısara qurbysynyń bileginen tartyp qaldy.

— Saǵıla-aý, Balta qaı tusta otyr? Júdeý emes pe?

— Júdeý emes pe deıdi ǵoı! Ol tekeshikter nemenege júdeýshi edi? Olarda ar-uıat bolýshy ma edi? Betterinde qyzyl qalyp pa edi? Júdedi me deıdi ǵoı. Eki beti shartabaqtaı bop bir ýyzdaı jas qyzben otyr máre-sáre bop. Áne, onyń júdegeni! Saǵılanyń bileginen qoıa berip sylq otyra ketti. Kózine... álginde ǵana Baltanyń osynda otyrǵanyn estigende ot shashqan úlken kózderge jas tunyp shyǵa keldi.

— Sáýle ǵoı ol...

— Sáýle bolsa qaıtýshy edi. Ol tutaq kimniń shikirási edi sonshama. Ne eti, ne beti, ne kóti joq. Seniń qasyńda jip ese ala ma ol shópjelkeń? "Sáýle ǵoı ol, Nemene, qudaı ma eken? Nege júnjısiń? Óziń ǵoı, óziń bezip ketken Baltadan. Erkek ıt súıek tastaǵandy, erkeletkendi, shaqyrǵandy, sıpaǵandy jaqsy kóredi. Al, sen, Maıechka, betińdi basyp jatyp aldyń. Ári-beriden soń "kelinshektiń betin kim ashsa, sol ystyq" dep Baltany alǵash aýyzdandyrǵan sen... — Sál aǵattaý aıtqanyn sezdi me, Saǵıla kibirtiktedi. — Oıbaı-aý, aq nekeli tósektiń ystyq sátin ol nemeń senen bastaǵan. Qudaı aldynda da, jurt aldynda da eshkimniń talasy joq menshigiń ol. Iá-ıá, menshigiń! Sotqa berseń de — seniki jón. Birge jatyp, birge turdyńdar. Anaý shúıkebas shópjelkeni men bolsam, bes tal shashyn bir taldap julyp aıdap shyǵar edim. Áı, Maıechka, Maıechka, qaıda barasyń?

Maısara esikke bettedi. Burylyp artyna qarady. Marat "Maıa tátesine" baǵjıyp qadalyp otyr eken. Eki attap kelip mańdaıynan súıip, kekilinen sıpady da, eshteńe demesten keri aınaldy.

— Áı, Maıechka! Zalda búgin halyq kóp... Meıramnyń qarsańynda ylǵı osylaı jurt sımaı ketedi. Elden uıat bolar. Sen... sen búgin janjal shyǵarma.

Maısara qurbysyna jalt buryldy.

— Saý bol, Saǵıla.

— Áı, Maıechka, otyrmaımyz ba? Men zakaz berip qoıdym. Qazir osynda ákeledi.

— Joq. Keıin. Raqmet, Saǵıla, — dep Maısara shyǵyp ketti. Saǵıla sońynan tura umtyldy.

Zaldyń túkpir esiginen beri ótken Maısaraǵa erkek kózderi túgel tóńkerilip edi, Sáýle men Balta da baıqap qaldy. Maısara da Baltany kórgen edi, basyn shalqaq ustap, bir ózine ǵana tán kerbez júrispen zaldy kesip ótti. Tustarynan óte bere Balta men Sáýlege sál bas ızep amandasqan nyshan tanytty.

"Qandaı symbatty! Qandaı músin! Áı, Maısara! Urǵashynyń kóriktisisiń-aý! Osyndaǵy erkek ataýlynyń kózi bir saǵan baılanyp qalǵanyn bilmeısiń-aý. Qaıran, Maı! Osy alystaǵanyń alystaǵanyń ba shynymen-aq? Sol bir kúnder umytylǵany ma? Men umyta almaıtyn tárizdimin-aý. Men seni umytpaımyn-aý osy. Umyta almaspyn, Maısara".

Baltanyń júzindegi dál osy oıdy qapysyz oqyp qoıǵandaı Sáýle jigittiń jeńinen tartty.

— A-a, ne, Sáýle?

— Keteıikshi, Balta, — dep Sáýle bop-boz júzin qashyrtty.

— Nege? Zakaz berip qoıdyq qoı. Ýaqyt áli erte, — dep Balta álgi oıynan aryla almaı, Maısarany kózimen uzatyp saldy.

Maısara ekeýin bir ǵana sátke kóz qıyǵymen shalyp ótip edi, tym baqytty jas jubaılardy kórgendeı kóńili qatty buzyldy.

"Birine biri laıyq. Naǵyz jarasymdy jup. Otyrystarynyń ózi erekshe. Qos aqqýdaı. Al men... Men ómir boıy jalǵyzbyn!"

Kózden yrshyǵan jasy kóz aldyn buldyratyp jiberdi. Dál shyǵa beriste áldekimmen qaqtyǵysyp qaldy.

— Keshirińiz...

— Á-á, eshteńe etpeıdi... Siz... sizge kómek kerek emes pe?..

— Raqmet. Qajet emes.

"Jylaǵanyma jol bolsyn. Qımaımyn. Al, ol... Ol jas qyzben otyr. Men... men odan úlkenmin. Baqandaı tórt jas. Saǵıla kónbe deıdi. Kónbegende ne isteımin? Qyr sońynan qalmaı "meni de qonaqqa ala ket!" dep qyńqyldaıtyn baladaı bolaıyn ba? Bolar edim- aý, kóz qıyǵy túser bolsa. Qazir ǵoı ekeýine bir-birinen basqa adam joq dúnıede. Ólip-óship otyr ǵoı".

Úıine kirisimen shaı da qoımastan dıvanǵa búk túsip jatyp qaldy.

Kenet qyzyl telefon shar etip bezildedi.

Maısara jaqtyrmasa da, eriksiz trýbkany kóterdi.

— Nege almaısyń? Qaıda júrsiń? Osymen úshinshi ret telefon soǵyp turmyn.

— Keshirińiz, Ǵazız Qultanovıch, kóńil kúıim onsha bolmaı turǵany.

— Áı, Maısara, Maısara! Kóktem bolsa mynaý! Shýaq bolsa — ǵalamat! Al sen kóńil kúıim joq deısiń. Joq bolsa tabý kerek.

— Otyr ǵoı... Ekeýi otyr ǵoı, — dep Maısara býlyǵyp jylap jiberdi.

— Kim otyr? Kimder? Qaıda otyr? Senikinde me? — degen taq-taq suraqtar telefon membranasyn urǵylady.

— Balta men Sáýle... Restoranda.

— Á-á. Taǵy Balta de. Sen, Maısara, ony umyt!

— Umyta almaımyn, Ǵazız Qultanovıch! Men ony... men ony umyta almaımyn eshqashanda... — dep Maısara endi eńirep ala jóneldi. Eki telefon da kópke deıin únsiz qaldy.

— Maısara, sen estip tursyń ba?

— Iá, Ǵazız Qultanovıch.

— Bylaı bolsyn. Erteń "Túrkistannan"... meımanhanadan "sálemdemeni" alasyń... Óziń biletin. Sodan soń... tyńdap turmysyń, ekisi kúni sálemdemeni "Saıatqa" alyp kelgin. Sen Balta menimen kezdeskisi keledi dep ediń ǵoı. Onda ony da ertip kel. Kúndizgi saǵat on birge. Estidiń be? Baltań sonsoń ózińdiki bolady.

— Ras pa, Ǵazız Qultanovıch!? Shyn aıtyp tursyz ba, Ǵazız Qultanovıch?!

— Ǵazız de meni, Maısara! Tek qana Ǵazız de!

— Ras pa, Ǵazız?!

— Men aıtpaımyn, Maısara. Aıtsam — oryndaıtynymdy sen endigi bilýiń kerek edi.

— Oı, raqmet, Ǵazız! Kelemiz. Men aparam ony!

Maısaranyń aspany ashylyp, túnegi serpilip sala berdi.

"Kún sondaı shýaqty eken-aý, á! Erteń — birinshi maı! Mereke! Meniń de merekem taıaý. Ǵazız Qultanovıch aıtpaıdy. Aıtsa — oryndaıdy. Oı, Baltam qaıtadan ózimdiki bolady! Eshkimniń talasy joq. Bal! Balym meniń!"

Adam kóńili de — tabıǵat perzenti. Kóleńke bassa, búrisip, shýaq quıylsa — ashylyp, tasyp, shalqyp shyǵa keledi. Maısara áp-sátte ózgerdi. Shıfonerin aqtaryp, kóılekten kóılek tańdaı bastady. "Qaıyssyn kısem eken? Osyny alǵash kıgenimde Balta unatyp edi-aý. Osyny kıeıin" dep qyzyl velúr kóılegin, soǵan sáıkes astary qyzyl atlas aqsur jeńil juqa paltosyn, palto matasynan tikkizgen, qyzyl atlastan lenta oraǵan shlápasyn shyǵardy da dereý kıine bastady.

Úlken sharaınadan kózi ushqyn atqan, eki beti albyraı qyzarǵan áp-ásem, kep-kerbez, syp-symbatty kelinshek... Qaıdaǵy kelinshek... jap-jas boıjetken Maısaraǵa qadala qalǵanda, ózine-ózi rıza bolǵan boıjetken appaq tisterin tegis kórsete kúlip jiberdi.

Syrtqy esikke jete bere, bógeldi.

"Restoranǵa baram ba qazir? Anaý... anaý qyzben birge otyrǵanyn kórgim kelmeıdi".

Kıimderin sheship tastap, qaıtadan dıvanǵa qısaıdy.

"Magomedpen birge turatyn kórinedi. Alǵash bir juma qonaq úıde jatqan. Magomedty qaıdan tapsam eken. Erteń "Túrkistanda" kezdestirip qalarmyn. Áıtpese aqshany alǵan kezde Baraqtan nege suramaımyn? Suraımyn!" Osy sheshimi Maısaraǵa qolaıly kórindi.

Baraqtan Baltanyń adresin surap alady da, taksımen zyr etkizip jetip barady.

"Biraq... anaý Sáýle otyrsa ne deımin? Nege keldim deımin? "Ǵazız Qultanovıch shaqyryp jatyr, sony aıtqaly izdep edim" degenim qur syltaý sıaqty kórinbeı me? Árıne, ekeýi dál solaı oılap qalýy múmkin. Sáýle sózsiz solaı oılaıdy. Ketken erkekti qýalap júrgen áıel, árıne, kózge túskish. Ósekke tańylǵysh. Baltanyń da sekemdenýi múmkin... Sonda men oǵan qalaı aıtam? Baltany ekisi kúni saǵat on birde Ǵazız Qultanovıchke apara almasam, onda bári bitedi. Bári qurıdy. Bal oralmaıdy!"

Maısara betin jastyqqa kómip, eki ıyǵy selkildep jylap jatty da, qaljyrap uıyqtap ketti. Bir kezde tarǵyl mysyqsha bajyldaǵan telefon sharyly shoshytyp oıatty.

"Áı, anaý júz jıyrma somnyń syńǵyr úndi telefonyn qoıǵyzý kerek eken. Daýsy qandaı ashshy mynanyń!"

Trýbkany yqylassyz kóterdi.

— Alo-oý!..

— Maı! Sálem, Maı!

Baltanyń daýsyn estigende Maısaranyń kózi shyradaı jandy. Uıqysy shaıdaı ashyldy. Biraq syr bermedi.

— Sálemetsiń be, Balta...

— Maı, sen keshir... Ózińdi Maı merekesimen quttyqtaıyn dep... Kópten habarlaspaı ketken soń... Ózińdi baǵana kórgende... Men seni umytpaıdy ekem, Maı!.. — Trýbadaǵy daýys tembri tolqyǵan keýdeniń dem-tynysyn túgel jetkizip edi, Maısara búkil janymen ısindi.

— Ózińdi de quttyqtaımyn, Balta. — Áli de salqyn kórinýge barynsha tyrysty. Qýanǵanyn daýsynan da jasyra biletin urǵashylyǵyna baqty. — Sáýle ekeýińdi... Sondaı jarasasyńdar. — "Qap! Beker aıttym-aý! Qyzǵanyshymdy bildirip aldym-aý!" — Jaqsy ótkiz merekeni...

— Raqmet, Maı!.. Men... men ózińdi... seni kórsem dep... — trýbkadaǵy daýys úzilip ketkenimen alqynǵan demi jetip tur. — Kórgim keledi, Maı!..

— Búgin kórdik qoı bir-birimizdi, Balta. Men sharshap júrmin. Qol da tıe bermeıdi.

— Maı, men seni umyta almaımyn!..

Maısara birazǵa deıin únsiz qaldy.

— Aıtpaqshy, Balta, esimnen shyǵyp barady eken. Sen ótkende maǵan "myqtyńmen" kezdestirshi dep ótinish aıtyp ediń ǵoı. Sonyń reti keldi.

— Qashan?

— Ekisi kúni saǵat kúndizgi on birde ertip aparam.

— Ol kim, Maı? Atyn bilýge bola ma?

— Ǵazız Qultanovıch.

— Ǵazız. Qultanovıch!!? — Trýbkadaǵy Balta daýsy qattyraq shyǵyp, úzilip ketti de sálden soń ekpindep tolqyp jetti. — Anaý Ǵazız Qýltanovıchtyń ózi me, Maı?! Ras pa? Sol úlken kisi kelsin dedi me?

— Sol úlken kisi ózi kelsin dedi. Nemenege asyp-sasyp qaldyń! — dep Maısara shyn ashýlandy. Óıtkeni buǵan deıingi qulaǵyna jaǵymdy daýys tembri basqasha reńmen ózgerip ketkenin qapysyz baıqap qalyp edi.

— Keshir, Maı! Ol degeniń respýblıkadaǵy alǵashqy bes adamnyń biri ǵoı. Áı, jaradyń, Maı! Jaradyń! Men sensiz kimmin? Nolmin, Maı! Taıaqsyz, syǵyraıǵan ǵana nolmin!

— Joq, Balta! Sen erteń joq, búrsigúni saǵat onda podezdiń aldyna mashınańmen kel! — dep Maısara trýbkany ornyna qoıa saldy.

"Vot tak! Tústi ýysyma! Myqtap tústi. Men bilem ony. Eki kúndi áreń jyljytar. Biraq, degenmen ol mensiz tura almaıdy. Aıtty. Bildirdi. Keshir, Sáýle-Sáýleshka! No, Bal — meniki ǵana!"

Maısara osydan birer saǵat burynǵy jabyǵyńqy kúıin umytyp, aıaq astynan qulpyra ózgerip, burynǵy Maı-Maıechkaǵa aýysyp sala berdi.

"Endi sozǵyzbaımyn. Dereý ZAGS-ke tirkelemiz. Sodan soń Maratıkteı kishkeneli... bópeli bolamyz!.. Atyn kim qoısaq?.. Janbota durys-aý. Men sony bir jerden estidim. Mamasy Janbota degende áp-ádemi ul bala júgirip kelgen. Janbota!.. Qańdaı ádemi at! Ári janym, ári botam!.. Men ony jylatpas edim. Renjitpes edim. Sadıkke bermes edim. Sadık balanyń erkin basyp-janshyp tastaıdy. "Óıtpe-búıtpe!" deı bergen soń ul balada jiger qala ma. Uldyń... ulymnyń qaısar bop óskenin qalaımyn".

Maısara asúıge baryp shaı qoıdy. Vanaǵa sý quıdy. Dálizdegi aınaǵa syǵalaı qarap, qyzarǵan kózin baıqady. Basyn shaıqady. Bolashaq Janbotanyń anasyna keıýge bola ma? Ashtan ash buralýǵa bola ma? Mynaý atlastaı appaq qulyn deneni baptamaýǵa, ártúrli shop pen qylqan salǵan vana qabyldamaýǵa, sylap-maılamaýǵa bola ma? Bolmaıdy!

Asyqpaı vana qabyldady. Asyqpaı sylanyp-sıpandy. Asyqpaı shaıǵa otyrdy.

ON EKİNSHİ TARAÝ

1

Fermadaǵy jumysyn tyndyryp úıine qaıtqan Qatıpa orta jolda eki ret dem aldy. Bultsyz aspannan shaqyraıǵan kúnniń ystyǵy ótti me, álde sońǵy kezderi denesi del-sal bolyp, áldebir naýqasqa dýshar boldy ma, qazir de tal túbine qaljyrap kep quıryq basty. Nege ekenin bilmeıdi, ońasha qalsa bolǵany kózine jas tyǵylyp, kóńili bosap sala beretindi shyǵaryp aldy. Álde anaý jol syrtyndaǵy qorym ersili-qarsyly salpaqtaıtyn áıeldiń kózine burynǵydan góri jıi shalynatyn boldy ma eken? Buryn onsha nazar aýdarmaýshy edi, endi qaljyraı tize búkken saıyn sol zırat jaqqa yndyny aýǵandaı kóp tesiletinin ózi de ańdap qalatyn boldy. Jyldan jylǵa kólemi ulǵaıyp, qarasy molaıyp, eńsesi kóterilip bara jatqan qorym talaı jaqsyny jalmap jutyp jatyr ǵoı. Muqatynyń basyna barmaǵaly da kóp bopty. Buryn barar edi, endi qalaı barar? Ne betimen barar?..

Qatıra birtartaryn sheship alyp, betin, alqymyn, shekesin súrtti. Syzdyqtata kúrsinip, oramalyn qaıta tartty. Súzilip zırat jaqqa qarady. Óli araýaqqa duǵa tıedi dep oılaıtyn. İshteı bilgenin oqyǵansyp, ernin kúbirletti. Onysy qyrshyn ketken Muqat, Qoblandylarǵa degen shyn tilegi. Onysy mynaý óli men tiriniń arasyndaǵy sarsylma ǵumyrly ózine degen aıanyshy. Onysy júrek shymshylaǵan aýyr azabyn... táńirden de adamnan da jasyrǵan kúnásin qalaı jýam degen daǵdarysy. Onysy óli jar men tiri baladan aırylǵan jalǵyzdyǵyna degen nalasy. Onysy eshnárseden, eshkimnen meıirim men raqat kórmegen baıansyz tirligine degen álsiz bulqynysy.

Duǵasyn aıaqtap, dirildegen saýsaqtaryn birine-birin qalaı tirep, jelpip aparyp betine tıgizgende, kózden yrshyǵan jas alaqanyn jýyp ketti.

"Netken taýsylmas paqyr edi, á! Kúndiz de aǵady, túnde de saýyldaıdy. Qaıdan shyǵa beredi? Áıel jasyn bir jerge jınasa, álemdi topan sý alyp júre berer me edi? Nege jylaımyn? Ne izdep jylaımyn? Jylaǵanmen ne óndirdim? Kim yńǵaıyma qarady? Kim jasymdy súrtti? Kim kóńilimdi kónshitti? Jylaǵan saıyn qaıǵym azaıýdyń ornyna órship ósip barady. Jubanysh eter ilik joq. Bektemir ǵana jaı-kúıdi qabaqtan tanýshy edi. Endi ol da joq. Temir tordy talqandaı alar ma? Áı, qaıdam? Jany siri demeseń, ol baıǵusty da ábden talady ǵoı. Talady-aý. Temir ózek jan qalmaı barady-aý. Eńirep etek toltyratyn áıel biz túgil Maqan sum Eskendi de etpettetip ketti ǵoı. Berik balany oıdan, qyrdan qýǵyzyp, aqyry qańǵyrtyp jiberdi. BAM-ǵa ketti deıdi. Kóp-kórim-aq edi, Maqannyń sýyq nazary erkine qoımady ǵoı. Baltadan hat-habar joq. Dini netken qatty edi!.. İshten shyqqan shubar jylan... Shubar jylanym ne?.. Jasaǵan, asylyq kórme! Jan qınalǵan soń aıtam da. "Anam-ay, ótinip edi, bir aıtqanyn oryndaıynshy!" dese anaý Bektemirdiń jazyqsyz japa shekkenin tıisti adamdarǵa bildirer edi ǵoı. Almatyda, astanada otyr. Biri tyńdamasa, biri tyńdar. Shetinen biteý keýde, meńireý kókirek emes shyǵar ol dókeı azamattar da. Solaı da solaı dep aq pen qarany ajyratqyshtarǵa aqtaryp salsa, kim bilsin, dom tartyp, Bektemir aýylyna oralar ma edi. Azamattyń orny bólek eken de. Shyn jalǵyzdyqty endi sezingendeı boldym-aý. Aıǵansha shirkin áıeldigine baǵyp, áli de qyzǵanysh tanytady. Habar-osharyn bileıin dep Bektemirdiń ot basyna bas suqsań, qabaǵy kirtıip, tyrjyńdap qalady baıǵus. Áı, qusqym kele beretini nes? Ushynǵam joq pa? Tábetim qashyp, eshteńege zaýqym joq. Uıqy basyp bara jatqany qalaı?"

Buǵa túbinen bas qyltıtyp jan-jaǵyna qarady. Mańaıdan qarańdaǵan eshkimdi kóre qoımady. Kóleńkege qaraı quıryǵymen jyljyp, basyn jol shetindegi bıikke berip, sozyla qısaıdy.

"Sál damyldaıyn. Úıge barǵanda da maǵan bireý birdeme daıyndap qoıǵan joq. Bektemir "keliniń — táýir adam" dep edi. Haırolla da maqtap qoıady. Áı, anaý meniń ulymnan ǵoı bári. Sonshama kimge tartyp kekshil bolǵan? Ósekke bola keshirmeı júrgende... anaý Maqannyń... Maqanmen aradaǵyny sezse, onda múlde kórmeı ketedi ǵoı. Sol úshin dedim ǵoı. Maqan aıamaıdy. Máıitin kóldeneńdetip ákelem dedi ǵoı. Ol jaýyz aıtqanyn jasaıdy. Já! Jalǵyzym úshin janym qurban.

Oıpyraı, taǵy da qusqym kelgenin qarashy. Qudaı biledi, ushynyp qalǵanmyn. Biraq ushynatyndaı keshe keshte ne ishtim? Búgin azanda ne jedim?"

Qatıra qaıtadan basyn kóterip, etegin túrip aıaqtarynyń arasyn ashyp, loqsı bastady. Eńkeıgen boıy saýsaqtaryn kómeıine suǵyp, qylǵynǵanda, jalqaıaqtan basqa eshteńe túspedi. Túıir dám tatpaǵan ishten ne qusylsyn. Ózin-ózi qansha qınaǵanmen baby tabylmady.

Qyshqyldaǵysy keldi. Ashshy qurt taýyp, ásirese teri jıditetin ashshy iıden jutqysy keldi. Qazir teri ıleıtin jan qalmady ǵoı. İıdiń ne ekenin biletin de adam tabý qıyn. Qatıra qatty tań qaldy. İıdi bala kezinde Sársenbaı etikshiniń úıinen bir kórgen. Dáminiń qandaı ekenin de bilmes-aý. Endi kep soǵan zaýqy soǵyp, tábeti shaýyp tur. Kenet... kózderi keń ashylyp, ádemi ashań júzinde ishki túısikten dýyldaǵan tolqyn betine alaýlatyp nur oınatty. Artynsha sýyq úreı qyzǵylt nurdy sypyryp áketip, túsin sup-sur ǵyp jiberdi.

"Jerik emespin be?!"

Osy mazasyz oı, osy kúdik sap etti de, búkil buǵan deıingi del-saldyǵyn da, belgisiz syrqatyn da ysyryp tastady. Endi keýdesine sumdyq ǵalamat qorqynysh úıeledi. Eńsesin zildeı aýyr muń basty.

"Sorlatqanda men suńqadam jerik bolǵan ekem- aý. Budan artyq sumdyq bar ma? Albasty basqanda myqtap basady eken-aý! Qarǵys tańbasy mańdaıyma tilip oıylyp, betim men murnymnyń ústine noqta bop túsken eken-aý! Qubyjyqtyń uryǵy júrek túbinen nár alyp, qyltıyp ósip keledi eken-aý!"

Qatıra aǵyl-tegil eńiredi. Óziniń sharasyzdyǵyna nalyp boı-boı bosady. Mynaý qupıasynyń kóp uzamaı jalǵanǵa jarıa bolatyn opasyzdyǵyna qapalanyp sherlendi. Dúnıeden tazalyq, ińkárlik adaldyq kútken janynyń jaýyzdyqtyń qurbany bop aıaýsyz bylǵanǵanyna, qorlanǵanyna kúıinip yqylyq atty. Jeli joq, shańyna deıin ap-aýyr qorǵasyndaı qybyrsyz qalǵan dalanyń kókten ystyq lep bop, ańyzaq bop sorǵalaǵan aptaby, japyraqtaryna deıin jybyrlamaı tynshyǵan tal-terektiń múlgigen túri, qara joldyń taspalana ıreleńdegen boıynda qarańdaǵan jan ıesiniń kórinbeýi dál qazir Qatıraǵa birtúrli sezildi. Mynaý ıesizdik sheksizdik múlgigen qybyrsyzdyq óli dúnıeniń kóshirmesine uqsap ketti. Anaý surǵylt aspan, surǵylt dala, surǵylt sáýle surǵylt tirshiliktiń beınesindeı bop jáne kózin aldady. Eki qaqpa, eki ótkeldiń dál jıeginde kibirtiktep turǵandaı júregi kenet dúrsildeı týlap soǵyp ala jóneldi. Mynaý óli dúnıege beıim tynshý ıesizdik anaý tirshilik beınesin tanytqan surǵylt aspannyń surǵylt shyraǵy meńireýlengen jandy ári tart, beri tartqa salǵandaı. Qaı qaqpaǵa qol sozyp, qaı ótkelge tireler ol tańdaý Qatıra erkinen tysqary bir qudiret ýysynda sıaqtanyp, eriksiz júrek sýyldatty. Dál qazir kúnáǵa batqan miskin jannyń sol kúnási keshikpeı jalpaq jurtqa jarıa bolatynyn sezinýden aýyr jan azaby qalmap edi. Sodan ba ómir-ólim tabaldyryǵynda turǵandaı óz arymen betpe-bet kelip, sol shań juqqan, kir basqan aryn tazalaı alar, arashalaı alar qaýhar taba almaı qatty kúızele júreksinip, aǵyl-tegil eńiredi. Arqa sıpar alaqan izdegen baladaı qystyǵa jylap, bar ashýyn kóz jasynan alatyn urǵashylyǵyna baǵyp, aıdalada daýys sala ańyrady.

Qatıra jylap-jylap basylǵanda, qarsy aldyndaǵy butada qonaqtap otyrǵan torǵaıdy kórdi. Kip- kishkentaı eki núkte-kózderimen úrkip-seskenbesten buǵan qadalyp qalypty.

Qatıra alǵash onsha mán bermep edi, sálden soń anaý ózine kádimgideı tesile qaraǵan judyryqtaı jan ıesinen ájeptáýir yńǵaısyzdyq sezingendeı boldy.

"Nege qadalyp otyr? Jylaǵanymdy qyzyq kóre me? Jylaǵanymdy qalamaı ma? Shynymen osy torǵaı da birdeme sezip, túısine me?"

Qatıra qolyn kóterip ses bildirip edi, torǵaı myńq etpedi. Qaıta kishirek qara kózderi odan saıyl úlkeıip, endi býǵan bajyraıa qaraıtyn sıaqtandy. Qatıranyń keýdesine kúdik endi.

"Áı, mynaý tegin emes. Torǵaı — úrkek qus qoı. Bul nege úshpaıdy? Álde bul qus emes pe?"

"Qus emes pe?" Dinı nanym-senimderden buryn aýlaq bolatyn. Álgindegi ólim-ómir aıyryǵynda turǵandaı jat sezimnen áli de aıyǵa qoımaǵandyqtan ba, oıynda ártúrli ertegi-elester dúrkirep óte shyqty. "Adam ólgenmen rýhy, jany ólmeıdi eken. Ushqan qus, júgirgen ańǵa aýysady eken" deıtin bir nanym boı kórsetti. Sol-aq eken endi torǵaıǵa qadalǵan kózde basqasha qaras tirildi.

"Qudaı bar ma eken? Bar bolsa mynaý torǵaıdy maǵan ádeıi jiberip otyr ma eken? Áı, jiberýi de múmkin-aý. Qınalǵan, júdegen, taryqqan áıelge jebeýshi bolsyn dese, sol nárseden eksim etip, nyshan bildiretin shyǵar. Mynasy onda anyq sol belgisi. Qarashy, núkte-kózderi kisige syr shertkendeı qadalady-aý. Tegin emes. Qudaıtaǵala bar! Bar!"

Qatıranyń denesi dirildedi. Aptaby qýyrǵan dalada otyryp qalshyldaǵanyna ózi de qaıran bolsa da, endi mynaý sheksizdikte óziniń jalǵyz emes ekenin sezindi. Óziniń panasyz, qorǵansyz qalmaǵanyna kózi anyq jetkendeı birtúrli arqalandy. Sonaý surǵylt aspanda shańytqan jalqyn kúnge syǵalaı qaraǵan kózderde úmit sáýlesi jyltyrady.

"Kórgen de shyǵar qasiretimdi. Jetken de sherim Jasaǵanǵa. Qashanǵy jylata bersin. Jasymdy ıem dese qıyn ba táńirge. Jiberdi de bir perishtesin torǵaı qylyp. Razymyn, haqtaǵala! Aldanǵan bir kúnákaryńdy óziń kesh, óziń qolda. Ólimnen qoryqpaımyn. Ómirden de onsha túńile qoıǵam joq. Qıa almaımyn. Jaryq dúnıeniń juǵym aýasyn qıyp kete almaımyn".

Torǵaıǵa qadalǵan kózderi keń ashylyp, úmit pen kúdik taıtalasyna aınalǵan keýdesiniń tolqynyn basa almaı qybyr etpeı qalypty. Ómirdiń mán-maǵnasynan adasyp, ystyq-sýyqty ajyratpas máńgúrt kúıge túskende, sańlaýlanyp eles bergen tirlik maıshamyndaı bolyp qarsy aldynda qonaqtap otyrǵan tıtimdeı ǵana qus oı-boıdyń qarmanǵan talshybyǵyna aınaldy.

Ne isteý kerek? Ne isteý kerekti endi Qatıra sheshpeıdi. Qatıra úshin qaraket etetin qudiret bar eken. Shyryldaǵan janyn endi kúnge qaqtap, aıazǵa tosyp, ózin-ózi jazalap áýre bolmaıdy burynǵydaı. Endigi sıynary da, súıineri de, súıeneri de bólek. Bólek! Aıaq astynan ǵaıyp syndy belgisizdikten ısharat bildirip, kórinis bergen myna qaıyrymdylyqqa ǵumyr boıy bas shulǵyp óter. Ózgerdi-aý! Búkil ishki dúnıesi jańǵyrǵandaı, jańarǵandaı sezilip, túnegi túrilip sala berdi emes pe. Endi múlde basqasha tirlik keship, múlde basqasha jaqtan úmit saýýy qajet.

"Bar eken-aý, qudiret! Tyńdamaı, kórmeı ári sańyraý, ári soqyr bop kelippin. Ashyldy-aý kózim! Ózimizdi ózimiz aldap... Nege aldaımyz? Qudiretke senbeı, jaqsylyqqa ılanbaı, sharapat kútpeı, bir-birimizdi julmalap jep, kózben atysyp sup-sýyq bop ótkende ne tabar edik? Qudiretti joǵaltqanda, joq etkende mynaý aramdyq, jaýyzdyq qaptaǵan tóńirektiń seskener, úrker eshkimi qalmasyn, ury urlyǵyn, jaýyz qastandyǵyn, haıar aldaýyn, sumyraı sumdyǵyn jasaı bersin. Eshteńeden alańsyz eshkimnen, esh qudiret-táńirden, esh senim-pıǵyldan taısaqtamasyn deı me eken? Ondaı úrdistiń qajeti qansha? Ózimiz keldik qoı eshteńege ılanbaı, senbeı. Mazaqtarymyz — molda, synarymyz — din. Sonda adam oıyn ekshep, tejep, rettep otyrar senim-nanymnan ajyratqan qubylystyń pármendiligin kim anyqtar? Shynymen pármendi me?

Joq! Qubylam ózgerdi! Bar eken qudiret! Bar eken!"

Kishkene torǵaıdyń qulaǵyna eshteńe barǵan emes. Ystyqtan sharshap kelip, kóleńkede saıalap otyrysymen-aq bir adamnyń búkil ishki álemin tóńkerip tastaǵanymen múlde sharýasy joq edi. Biraq Qatıra kózine... jany shyryldap ólim-ómir shekarasynda turǵan áıel kózine ol Qudiret-táńir, álde Qudyret-bolmys, álde Qudiret-tabıǵat nyshanyndaı bolyp kórinip edi. Odan saıyn barlyq jan dúnıesimen emingen áıel sát saıyn boıyn qursaǵan azaby men dozaǵynan aırylyp, ajyrap, bosap bara jatqanyn sezingende, birtúrli eseńgiregen kúımen ózi de atap aıta almas, biraq qýanysh, senim jáne úmit atty únemi ańsar adamzat yntyǵynyń óz ishinde týyp, ulǵaıyp bara jatqanyn qapysyz bildi. Sýyq shalǵan júrek tońy jibigendeı shúp-shúp meıirimge toldy.

Kúdigi qurysyn. Ózin-ózi jegideı jegizetin aradaı yzyńdaǵan azapty oılar ádirem qalsyn.

Qajytqan kúnderdiń esesin shel dalada boı jazǵan kók terekteı jan tynyshtyǵy ǵana toltyrsyn. Aldan adam tek úmit kútýi kerek. Sol úmit — Qudiret pen pendeniń arasyn jalǵar jip, qosar kógen. Táńirdiń ózi adamǵa qol sozsa, onda úmittiń úzilmegeni, senimniń joǵalmaǵany. Aıasy keń alaqanymen pendesiniń janyn sıpaǵan Qudiretten kóz jazýǵa bolmaıdy. Endigi izderi, ańsary, tileri osy tilek qana. Adaspas. Maqany da, Maqan zorlyǵy da toqtata almas. Erik-yryq budan bylaı Qudirettiń qolynda. Ne istese de, ózi buıyrady.

Torǵaı pyr etip ushyp ketti. Ornynan jalma-jan atyp turǵan Qatıranyń eki qoly ilgeri shoshań etken edi, attaı bergen aıaǵynyń tizesi búgilip, qıralań etip qulap tústi.

Áıel esinen tanyp qaldy.

2

Qyzyl velúr kóılegin, qyzyl atlas astarly aqsur paltosyn, aqsur shlápasyn, aq safıan juqa jeńil etigin kıip esik aldyna shyqqan Maısarany kórgende Baltanyń aýzy ashylyp qaldy.

"Túý, sulý, sulý-aý, Maı! I vkýsy qandaı! Naǵyz koroleva! Odan da artyq! Qandaı kerbez! Ózine ǵana jarasatyn ásem júrisin aıtsaıshy!"

Balta mashınasynan túsip qarsy aldy. Qolyn usynyp amandasty.

— Sálem, Maı.

— Esenbisiń, Balta. Otyr. Keshigip qalamyz.

Maısara jol boıy yńǵaı bildirgen joq. Keshe keshke deıin Maısaranyń úıin tóńirektegenin Balta, árıne, aıtpaıdy. Sáýlemen keshke Lenın saraıynyń aldynda kezdespek bolǵanyn, biraq qyzǵa kezdesýge barmaǵanyn árıne aıtpaıdy. Aldyńǵy kúni Ǵazız Qultanovıchke baramyz degennen beri ol myqtymen ne týraly sóılesýdi Maısaramen aqyldaspaqshy bolǵanyn da aıtpaıdy. Aıta almaıdy. Óıtkeni mynaý Maısaranyń aıbyny asqaq, mysy basym. Qol jetpes bıikte turǵandaı. Qaıta-qaıta umsynǵanymen áńgimeni neden bastaýdyń jónin tappaı ózine ózi ishteı ursyp keledi.

Qalanyń syrtyna shyǵa beristegi aınalma burylysta Maısara "ilgeri tarta ber" degen edi, Balta sony ilgeshek etpek boldy.

— İlgeri tartarmyn-aý, men, Maı. Túptiń túbinde jalǵyz qalyp júrmeımin be?

Maısara jigitke burylyp, qysylyp-qymtyrylmaı uzaq qarady.

— Ol ózińe baılanysty. Serik izdegen adam uzaq daıyndalady. Uzaq oılanady. Ushyp-qonbaıdy.

"Ushyp-qonbaıdy" deıdi. Sonda meni kóbelek demeksiń ǵoı gúlden gúlge ushyp qonǵan. Onyń da ras. Endi óıtpespin".

— Endi óıtpespin... ushyp-qonbaspyn, Maı.

— Ońǵa buryl.

— Á-á!.. Ońǵa buryl deımisiń? Iá-ıá. Túý, ótip kete jazdaǵanym-aı! Maı, qaı nársede de kerekti jerinde toqtap, kerekti tusynda buryla bilýge ne jetsin. Óziń sıaqty jón siltep otyratyn qasyńda ǵumyrlyq serigiń bolsa ǵoı sondaıda, — dep endi Balta qyryndaı qadaldy.

— Kózińe qara! Shlagbaým bolady qazir.

— Shynyn aıtyp otyr! Áı, Bal, Bal! Men seni túsinem ǵoı. Áıel joly — jińishke. Shydaımyn áli. Shydaı turam. Tek óziń endi aınymashy. Azbashy, Bal! Endi adassań, onda múlde adasasyń. Jolymyz eshqashanda túıispeıdi onda, Bal! Men saǵan jol siltemeı-aq, etegińnen ǵana ustap ilesip ótsem, armansyzbyn der edim-aý, Bal! Endi qınamashy! Qınamaı ǵana ózime birjola oralshy, Bal! Oralsań ǵoı, Bal!"

Mashına shlagbaýmǵa jetip kidirdi. Mashınadan basyn shyǵarǵan Maısarany tanyǵan mılısıoner shlagbaýmdy kóterdi. "Jıgýlı" birneshe tosqaýyl, qaqpadan ótip eki qabat úıdiń esigine jetip toqtady.

— Sońymnan iles, — dep Maısara ilgeri ozdy.

Bir esikten bir esik. Bir bólmeden bir bólme. Birinen biri ótedi. "Myń bir túnniń" ertegisine kirip ketkendeı boldym-aý. Netken baılyq. Aıaq astyndaǵy qaly kilemniń túgi tobyǵyńdy sıpaıtyndaı-aý! Hrýstal lústralar! Hrýstal bralar! Áı, Ǵazız Qultanovıchtyń saıajaıy mynandaı bolǵanda, basqa dókeılerdiki qandaı boldy eken, á? Ǵazız Qultanovıch ne der eken? Men ne der ekem? Osy kezdesý — meniń ǵumyrymnyń eń betburys kezeńi. Ne olaı, ne bulaı shyǵaratyn jolaıyryq. Quldyrasam da, sharyqtasam da — búginnen bastalady sol ózi. Adam úmitpen semiredi. Jaqsylyqqa kóringeı. Menen de nasharlar shirenip-aq júr ǵoı jer qudaıyńdaı bop. Solar qaı bir asqan bilimimen, oraq aýyz, ot tilimen ozyp júr. Ǵazız Qultanovıch sıaqty "domkrat", "krandarymen" kóterilgender ǵoı. Maǵan da kran kerek. Bir ǵana ekshep, qoltyqtap jiberse... Maısara — myqty qatyn... Áı, Qýandyq aqynnyń osy óleń joly aýzyma qaıdan sap ete qaldy? Árıne myqty kelinshek ol. Aqyl da, kórik te, minez de bar ózinde. Burynǵysyn tekserip qaıtem, al menimen kezdeskennen beri maǵan adal. Oǵan kózim jetken. Áli de solaı. Biraq ókpesi bar ma, sýyqtaý. Al Ǵazız Qýltanovıchpen kezdestirýi..." Maısaramen soqtyǵysyp qaldy.

— Eńseńdi túsirme, — dedi Maısara jymıyp. — Qazir, myna keń bólmede kezdesemiz onymen...

Jarma esik syqyrsyz ashyldy. Ekeý ishke kirdi. Keń as bólme — qonaq bólme eken. Kózge ortadaǵy uzyn stol men, tóbedegi úsh úlken hrýstal lústra birden shalynady eken.

Maısara stoldyń bir shetine jaıǵasty da, qasyna Baltany otyrǵyzdy.

Sálden soń ishki jaqtan esik ashyldy da, Ǵazız Qýltanovıchtyń ózi kirip keldi. Balta, árıne, ony qapysyz tanydy. Gazettegi sýretterinen, teledıdardaǵy beınesinen góri jastaý, symbattylaý kórindi.

— Assalaýmaǵalaıqým, Ǵazeke!

— O-o, naǵyz qazaq! Sálem, Balta, sálem, — dep Ǵazız Qultanovıch qarsy umytylyp qos qolyn birdeı sozǵan jigittiń alaqandarynyń arasyna oń alaqanyn suqty da, sol qolymen ıyǵynan qaqty. — Qane, qane, kórsetshi ózińdi! Bizdiń Maısaraǵa laıyq pa ekensiń? Iá-ıá... Bir-birińe saı ekensińder. Tatý-tátti bolyńdar. Osylaı bizderdi únemi súısintip ótińder. Al, otyr, Balta.

Stol ústin jasap qoıǵan eken. Sóıtkenshe daıashy kelip árqaısynyń aldyndaǵy úsh kishkene Rúmkaǵa konák quıyp, tárelkelerge tamaq salyp ketti.

Ǵazız Qultanovıch ydysyn kóterdi.

— Eńbekshilerdiń... dúnıejúzilik eńbekshilerdiń birliginiń sımvolyndaı maı merekesiniń ústinde otyrmyz. Meıram qurmetine yrym jasaıyq, — dep ydysyn ilgeri usyndy. Maısara men Balta ydystaryn qaǵystyrdy.

Sálden keıin-aq Balta alǵashqy qysylýynan aryldy.

"Áı, aldy keń adam-aý! Qandaı kishipeıil! Eshqandaı tikireıý, shikireıý joq. Úıirip-aq aldy. Jaqsyda jattyq joq ras-aý. Áıtpese, mynandaı bıikke kóterilip, bılik qura ala ma".

Baltadan ne istep, ne qoıǵanyn surastyryp, kóp jaıdy bilip aldy.

— Taqyrybyń joq deısiń áli. Ol bolmaǵan eken. Jaraıdy, Balta. Ol endi jóndeletin sharýa. Akademıa prezıdentimen sóıleseıin. Seniń salań boıynsha daıyn turǵan dısertasıa bolsa, saǵan bergizeıin. Qorǵaý qıyn emes.

Baltanyń aýzyna sóz túspedi. Basyn qur ızeı berdi.

— Tez qorǵap alsań, jańadan bir laboratorıa asharmyz, soǵan meńgerýshi etip taǵaıyndaımyz. Al, doktorlyqty qolǵa alý, óziń... ózińniń budan bylaıǵy áreketińe qaraı bola jatar, Balta. Kelistik pe?

— Ke-ke-kelistik...

— Kel, ońda, ýádeni hrýstal syńǵyrymen bekitelik.

"Sonda qalaı, daıyn dısertasıalar bolǵany ma?

Apyr-aı, meniń áli de bilmeıtin nársem kóp eken ǵoı. Ǵazız Qultanovıch netken alǵyr. Meniń jeti qyrdyń astynda jer túbinde dep jete almaı júrgen armanymdy op-ońaı qolyma ustata saldy-aý. Bári Maısaranyń arqasy ǵoı. Ekeýiń baqytty turyńdar dedi. Mynaý sonyń kepili emes pe. Áı, Maısara! Sen meniń altyn qusym, baqyt qusym ekensiń! Qansha degenmen úlken kisiniń mysy basady-aý, tilim kúrmelip, kekeshtenip qalǵanym uıat boldy-aý. Alǵysymdy da durystap aıta almadym".

Maısara men Ǵazız Qultanovıch sóılesip otyr eken. Balta zeınin burdy. Sony kórip úı ıesi tyń áńgime bastady.

— Men keshe bir oqıǵaǵa kezdestim... Adam taǵdyrynyń keıde kezdeısoqtyqtan kilt ózgeretinine kózim jetkendeı boldy, — dep Ǵazız Qultanovıch kidirip qaldy. — Zulymdyqpen betpe-bet ushyrastym! Áı, biraq, keshigip qaldym. Kesh jettim! — Qınala basyn shaıqady. — Jarty saǵat buryn kezdessem, jaýyzdyqtyń mereıi ústem bolmas pa edi.

Maısara Ǵazız Qultanovıchke kózderin keń ashyp, ári tańyrqaı, ári músirkeı qarap qapty. Qansha kórip júrip, dini qatty osy adamnyń dál mynadaı tolqyǵanyn baıqamap edi. Eńkeıe túsip erekshe beıil bildirdi.

— Jaýyzdyq ıek astynda júredi eken. Onymen qansha kúresseń de, adam sanasyndaǵy taǵylyq pen jyrtqyshtyqty joımaı, eshteńe tyndyra almaısyń. — Ǵazız Qultanovıch kúrsindi. Sonysyn ózi de baıqap qalyp, kúrt moıyǵanyn sezdirgisi kelmegendeı qataıyp aldy. — Jap-jas qyzdy eki adam, eki aıýan zorlap jatyr eken. Ústinen tústik. Átteń taý-tas, ustaı almadyq. Qyz talyp qalǵan. Osynda alyp keldik. Túnimen dáriger shaqyrtyp, ýkol bergizip... júıkesin emdetip, uıyqtatyp járdemdesken boldyq. Sizder kelerdiń aldynda sóıleskem, kóp qıynshylyq kórgen bala eken. Úı jaǵynan kómek bermek boldym. Áı, biraq anaý oqıǵadan keıin birazǵa deıin jóndelip kete qoıar ma eken. Masqara zorlyq adam psıhıkasyna, ásirese ýyzdaı jas, ári taza... taza — ekinshi "tazaǵa" ekpin bere sóıledi. — Qyzǵa qatty óser etetinin dáriger túnde maǵan birshama aıtyp edi. Sol ras bolar, baıǵus balanyń minezinde... psıhıkasynda álden-aq ózgeris bilinedi. Árıne, jigiti de anaý eki sum búldirip ketken qyzǵa jýı qoımaıdy. Óıtkeni kóńilinde ǵumyr boıy daq qalady ǵoı. Shirigen alma jegendeı áldebir jıirkenish seziminen aryla alar ma eken...

Baltanyń aıanysh sezimi oıandy. İshteı baıǵus qyzdy músirkep otyr. "Árıne jigiti bolsa qıyn-aq. Taza deıdi. Endi Búlingen... Synǵan... Daq qyzǵa emes, jigit júregine túsedi. Túspeı... kóz aldynda turyp almaı ma keleńsiz kórinis. Ózi ańsaǵan sátti ózi emes basqa kórse... bireý emes, ekeý qyzyqtasa... Joq, ondaı qyzdyń endigi tirligin basqa bermesin.

Ǵazız Qultanovıch naǵyz azamat eken! Aryna súıeý, Janyna medeý bolǵan! Bu kisi bolmasa bıshara qyz qorlyqqa shydaı almaı ózin-ózi qıyp jiberýi de múmkin-aý. Úı alýyna kómektesem deıdi. Ertegide kezdesetin Qydyrdaı boldy ǵoı. Qydyrdan nesi kem. Meni de jarylqap tastamady ma?"

— Maısara, sen ornyńda kóp otyryp qalǵan joqsyń ba?

Myna suraq Maısarany da, Baltany da eleń etkizdi. Árıne Ǵazız Qultanovıch beker suramaıdy. Kózdegen oıy, saılaǵan pikiri daıyn tursa kerek. Maısara ásem júziniń ádemi jymıysyn kóldeneńdetip, únsiz ǵana eki alaqanyn jaıdy.

"Ah, saıtan! Qandaı kórkem! Tań qalǵany da, qýanǵany da ózge eshkimge uqsamaıdy-aý! Qylyǵy artyq-ay. Myna jigitin qosaqtap jibersem... Maısaraǵa bılik te, erik te júrmeıdi. Ózi ılikpese, amal joq".

— Qalalyq saýda basqarmalyǵyna... Jaraıdy, ol jeke másele, — dep Ǵazız Qultanovıch stol astyndaǵy qońyraý túımesin basty.

Jarma esik syqyrsyz ashylyp, bosaǵada qara kıimdi adam qalshıyp tura qaldy da, basyn ıip iltıpat jasady. Álgi únsiz qımyl, ámirge moıynsunǵan kishilik minez Baltaǵa endi ǵana Ǵazız Qultanovıchtyń búkil qudiretti laýazymyn qara sur jartastaı sereıtip qondyra saldy. Sol-aq eken qaraýytqan laýazym eńse basar áserimen belgisiz qasıetke ıe bolyp, qarapaıym tobyrdyń ózine eriksiz bas shulǵytar, kóz mólıter jaǵympazdyǵy men jaramsaqtyǵynyń ushqynyn Baltanyń keýdesine túsirip, tula boıyn bılep ala jóneldi. Bul laýazym — ıyǵy túsińki tobyr úshin ákimshilik bıliktiń shyńy bop kóriner edi. Laýazym ıesi esh kúnásiz, tıtteı kinásiz, qatelespeıtin perishtege aınalar edi. Laýazymnyń qudirettiligi sondaı, laýazym ıesiniń ár qımyly ár sózi, ár áreketi sondaı bir tereń maǵnaly bop kórinip, júris-turysy, qımyl-qozǵalysy qasıet belgisine aınalar edi. Sodan keıin-aq laýazymdy kisiniń aýzynan shyqqan árbir sóz azandaı uıytyp, árbir buıryǵy zańdaı oryndalar edi. Bıik laýazymnyń kóz baılaıtyny sondaı, laýazymdy qannyń aýzynan shyqqan nebir adam nanǵysyz óreskel oılar, keleńsiz pikirler ǵajaıyp danyshpandyq bop kórinip, tez atqarylyp jatar edi. Ózinen bir eli joǵary turǵannyn aýzyna qarap, bas shulǵyp "tártip! tártip!" dep qalǵan chınovnıkter "laýazym" degen sıqyrly sózdiń áserimen qybyrlap qozǵalyp, sonsoń zymyrap elbelektep keter edi. Sodan keıin zyr qaqqan oryndaýshylar ar men uıatty keıde umytyp ornynda qaldyryp ketkenin de eleń qylmaı, memlekettik basqarý mashınasynyń áldebir temir tetigine aınalyp, laýazymdynyń qas-qabaǵyn qapysyz baǵar edi.

Balta laýazym qudiretin dál qasynan sezgende jon arqasyn jýyp ótken sýyq terdiń tómen saýyldaǵanyn bildirgisi kelmedi. Endi Ǵazız Qultanovıchke súıek dámetken kúshiktiń jansebil qarasyn ǵana kórsetýge tyrysty.

Ǵazız Qultanovıch esik kózinde turǵan qara kıimdi adamǵa ıek qaqty da:

— Alyp kel! — dep eki-aq sqz aıtty.

Jarma esik syqyrsyz jabyldy.

— Nege tamaq almaı otyrsyńdar? Balta, sen, baýyrym, tym sypaıy ekensiń, á.

— Jo-joq, Ǵazız Qultanovıch!.. Á-á, Ǵazız Qultanovıch, alam ǵoı... Almaı. Siz al degen soń...

Maısara stol astyndaǵy qolymen Baltanyń sanynan shymshyp aldy. Balta sasqalaqtap toqtady. Maısaraǵa buryldy. Maısara pań otyr eken.

"Áı, Maısara kerim! Esh qysylmaıdy. Maǵan ne boldy?.. Abdyrap... abdyramaı, mysy basyp barady. Bir jerimnen shı shyǵaryp almaı aman-esen shyqsam eken. Áı, Maısara nege turyp ketti?"

Balta eriksiz artyna burylyp qarap... Tura berip kilt shókti. Álgi qara kıimdi adam esikten Sáýleni ertip kirip edi.

Maısara turyp baryp Sáýleni qushaqtaı aldy.

— Sáýle! Sáýletaı!..

Maısara táte!

Eki áıel, eki urǵashy birin-biri osy bir-bir aýyz sózderimen-aq uǵyldy. Eki ıyq selkildesti. Eki muńlyq sher bólisti.

Ǵazız Qultanovıch Baltany únsiz baǵyp qalǵan edi. Jigit júzindegi áldeneshe ózgergen boıaýdan, kózindegi qubylystan ishki syryn sezgenimen, Baltanyń qyzǵa degen aıaýshylyǵyn taba almady. Anaý ádemi júzdiń ózgergen reńkinde, kúlgin tartqan kózdiń nazarynda ózimshil jigittiń ókpesi, ókinýi ǵana bar. Shıryǵýy, barmaq tisteı san soǵýy ǵana bar. Muń bólisý, qaıǵyǵa ortaqtasý, kóńil kórsetý joq edi.

"Áı, qatygez bolarsyń. Sáýlege endi jýymassyń. Jýymaısyń. Maısara endi eshteńeden taryǵa qoımas. Al, men she?.. Ózim she? Sáýle jas qoı. Jas ıis qoı. Qol qaqpas. Qaqpaıtyny sezilip te qaldy álginde. Endi tek durystap qolbala ete bilý kerek. Al ekeý..." Ǵazız myrs-myrs kúldi. Sol kúlkisin bireý kórip qaldy ma degendeı seziktenip dereý tyıdy.

Sáýle sálden keıin óksigin basyp, Maısaranyń súıemeldeýimen stol basyna kep otyrdy. Esikten kirgende Maısaradan da buryn Baltany kórip qap edi, qazir jigit jaqqa qaraı almaı bir qyryndaı berdi.

— Sáýle qalqa, sen Maısaralardy tanıdy ekensiń. Men ony bilmep edim, — dep Ǵazız Qultanovıch yńǵaı baqqysh suńǵylalyq kórsetken boldy. — Men sen ushyraǵan kezdeısoqtyqty aıtyp edim... bir esepten sonym durys ta sıaqty. Maısara — men biletin adamdardyń ishindegi eń adamgershiligi mol jan. Seni, Sáýle shyraq, jalǵyzsyrata qoımas. Men ózińdi Maısaranyń... — sál bógelip baryp sózin jalǵap áketti. — Jáne myna Balta deıtin aǵańnyń qamqorlyǵyna tapsyram. Birine sińli, birine qaryndas bol. Osy ekeýiniń adal semásynan, tatý tirliginen úlgi alatyn bol. Eshteńeni ýaıymdaı berme. "Oı basqandy qoı basady" deıtin burynǵylar. Beker qajytpa ózińdi. Ómiriń alda. Men kómektesem dedim. Oryndaımyn aıtqanymdy. Kerek kezinde esh uıalmaı tikeleı ózimmen telefon soǵyp habarlasyp tur.

Qonaqtaryn shyǵaryp salǵan Ǵazız Qultanovıch ornynda tabjylmaı otyryp qalyp, keshegi oqıǵany kóz aldyna taǵy bir elestetip edi.

Sáýleniń Lenın saraıynyń aldynda áldekimdi (árıne, Baltany) tosyp turǵan jerinen bunyń adamdary Baltaǵa aparamyz dep mıkroaýdandaǵy Ǵazız Qultanovıchtyń bir ashnasyna alyp bergen tórt bólmeli páterine alyp kelgen-di. Sáýlege arnaıy tesikten syǵalap qaraǵan Ǵazız Qultanovıchtyń nazary baılanyp qalǵan-dy. Jastyqtyń ásemdigi, tazalyǵy, kúnásizdigi qyzyqtyryp edi ony sonda. Eriksiz kózi jasaýrap, áýkesi salbyrap, yndyny aýa berdi. Sony kórgen serikteri daǵdyly mashyqtarymen Sáýlege áldebir dári qosylǵan sý ishkizip, bylq-sylq etip es-tústen aırylyp sulap jatqan qyzdyń ústine shabytty býradaı zirkildegen Ǵazız Qultanovıchty kirgizip jibergen bolatyn...

Sodan keıin uıqydaǵy Sáýle-Sáýletaıdy mashınaǵa otyrǵyzyp qalanyń syrtyna alyp shyǵyp, dári ıisketip esin jınatqyzyp, anaý "ekeýge" jasamaǵanyn jasatqyzǵandaı ınsenırovka uıymdastyryp, ózi ústinen shyqqan bop "qutqaryp" alǵan-dy.

Ǵazız Qultanovıchtyń bir yntyzar ádeti: Sáýle tárizdi shaıqalmaǵan aq ýyz "qurbandarynyń" túngi dúrbeleńnen keıingi halin, túrin ıakı qasiret shegýin, ıakı kónbistik bildirýin qyz júzinen baqylaý bolatyn. Odan Janyna lázzat quıylatyndaı, kóńiline shýaq tógiletindeı elirip, tipti tańǵy tátti uıqyny da mansuq etetin.

Búgin de tósekten erterek turyp, bólmesine Sáýleni shaqyrtyp aldyrǵan bolatyn. Aıaǵyn áreń-áreń súırete basqan qyzdyń qımyl-qozǵalysynda ushqyrlyqtyń, oınaqylyqtyń lebi de qalmaǵan eken. Kóziniń aldy kúltildep isip, jalt-jult oınaıtyn janary mólıip, jasqanshaqtanyp, kirpikteri kóterilmeı, tómen japyrylyp, eki urty sýalyp júdep shyǵa kelipti.

Ǵazız Qultanovıch ishteı ózine-ózi yrza boldy. Uıpalanǵan mysyq pen qyzda aıbar qalmaıdy. Ornynan turyp baryp Sáýleni baýyryna qysyp, tóbesinen súıgen. Dirildegen qyz mynaý ataqty... bedeldi... laýazymdy adamnyń qoltyǵyna kire túsip óksip jylaǵan. Sol qushaqtan jylý men nár tappaq bop talpynǵan. Ǵazız Qultanovıchtyń jumsaq daýsy, jyly alaqany, keń qushaǵy óksikti janyna shıpa bop jetken. Jaraly júregine daýa bop janasqan. Qaraly kóńiline janashyr bop jyly ushyraǵan. Sodan... sodan keń tósek... ystyq qushaq... Laýazymdy adamnyń meıirimi qandaı kóp edi! Tilegi qandaı jaqsy edi! Qoryqqany beker eken, beker eken... Erkekpen qatynasta... ózi yńǵaı bergen sharpylysta sondaı bir tamasha lázzat bolady eken! Raqat kúı búkil janyndy túgel bılep alyp, barlyq tamyryndaǵy qandy burq-sarq tasytady eken! Búkil tulaboıda ısinbegen, emirenbegen, tilenbegen ıneniń jasýyldaı da jer qalmaıdy eken! Álde... álde ol mynaý qushaq ıesine degen óz kóńil qushtarlyǵynan ba? Anaý Balta... joq, endi Balta qajet emes. Mynaý... mynaý aǵaı... oı qandaı ǵajaıyp dúnıe! Netken ystyq tolqyn! Júzip bara ma? Batpaıdy! Bata almaıdy! Batqyzbaıtyn qasynda myqty serigi bar. Bar! Ómirdiń bar mańyz-maǵynasyn bilmeı kelgen eken ǵoı. Osy bolar sol ańsaý tirligi. Áı, Áı, Áı!.. Myna... ıı... aǵaı kezdespese ǵoı keshe... Taǵdyry ma eken? Taǵdyry bolar! Kezdesti ǵoı. Endi aǵadan aırylmas. Aırylmaıdy. Mamasy jaryq, keń páterge shyǵatyn boldy aqyry... Túý-túý! Raqaty-aı! Qandaı qarýly! Nesine qoryqqan! Qorqatyn áreket emes eken-aý. Jalyn tósek!... Osyndaıdan aıtady eken-aý. Bir qaıǵynyń bir qýanyshy shynymen-aq bolǵany ma? Bolsyn da, shyn bolsyn da sol. Raqymy da, meıirimi de uzaqqa sozylyp, uzaǵynan súıindirsin de.

Ǵazız Qultanovıch qyz (qaıdaǵy qyz endi)... Sáýle yńqylynan, syǵymdaǵan qushaǵynan, emirenýinen osy jaıdy, osy tilek-armanyn qapysyz uǵyp edi. Ter shylaǵan buıra shashyn mańdaıynan qaıyryp tastap sulq jatyp, Sáýleniń kishkene qulaǵyna ernin tıgize, jan eljireter talaı ýádeni úıip-tókken.

Qonaqtaryn shyǵaryp salyp, endi uzaq otyryp qaldy.

* * *

Balta da, Maısara da, Sáýle de esik aldyndaǵy mashınaǵa jetkenshe bir-birine til qatqan joq. Balta sál ilgerirek ozyp ketip, artyna burylyp qaraýǵa da dáti shydamaı, "Jıgýlıine" jetkenshe asyqty. "Ne deımin? Sáýleniń betine qalaı qaraımyn? Meniń betime qaraı alar ma eken? Taza deıdi. Taza bolmaı... Qasynda men sıaqty aqymaq kúzetishisi júrgen qyz taza bolmaǵanda qaıtedi. Beker... beker tartynǵam. Aqyry áldekimge jemtik bop ketti. "Qyzǵanǵanyń qyzyl ıtke"... Meniki sol. Aýzymnan qaǵylam da júrem... Bir esepten aramyzdyń op-ońaı sheshilgeni de jón boldy. "Maısarany renjitpe" dedi. Aspannan tilegenimdi jerden basyma úıip-tógip bere salǵan Ǵazız Qultanovıchtyń quldyǵy bolmaımyn ba. Maısaramnan endi aırylmaspyn. Áı, Sáýletaıdyń buıyrmaı ketkeni demesem... "Pisken astyń kúıigi jaman" dep... tórt aı tulypqa móńiregen ekem-aý. Osylaı bolaryn bilgende..."

Mashınasyna ózi birinshi otyryp aldy. Ádettegideı qyz-kelinshekterge esik ashyp, iltıpat tanytatyn serilik minezin de jasamady.

Bir tosqaýyldan soń bir tosqaýyl-qaqpalar keıinde qaldy.

Maısara men Sáýle artta otyrǵan, Maısara Baltanyń ıyǵyna alaqanyn tósedi.

— Bizge baramyz.

Balta aınadan suraýly júzben baǵjań etti.

— Sáýletaıdyń kóılegi jyrtylyp... — Odan ári "óziń bilesiń" degendeı únsiz qaldy.

Sáýle Maısaranyń Baltany ıemdene jónelgenin árıne seze qoıdy. Biraq keýdesinde esh qyzǵanysh oıanbaǵanyna ǵana sál tańyrqady.

Keshe kesh boıy Baltany kútip Saraıdyń aldynda júrip alǵanyna ǵana ókinish bildirgen sezim sharpýy jelpil ótkendeı boldy. Ózgeni kinála meıli, ózińdi kinála meıli ókingennen eshteńe ónbeıdi endi. Bolyp qoıǵan isti keri qaıtarý múmkin emes. Álde ejelde jazý osylaı ma? Kimdi kim qorǵap, kimdi kim alqalap júre berer. Tek aldap ketkeni ǵana qınaıdy-aý. "Tospa, kelmeımin" dese, talaqsha jabyspas edi ǵoı. Biraq búginde aǵynan jarylatyn adam qaldy ma? "Baltaǵa alyp baramyz" degen jigitterden kúdiktense de, ózine qyzyǵa, tipti ashyqtan ashyq qumarta qaraǵandaryna máz bolyp, tanymaıtyn kisilerdiń mashınasyna minip júre bergen kiná ózinen ǵoı. Sol jerde óziniń qyz ekenin, jas ekenin, sulý ekenin, súıkimdi ekenin analardyń qylmańdaǵan túrlerinen, jarq-jurq jyltyraǵan qomaǵaı kózderinen kórip, kádimgideı masattanyp edi ǵoı. Aqyry... aldy alaryn.

Sáýle sál kúrsindi. Maısara ıyǵynan qushaqtady.

"Mynaý kelinshek Ǵazız Qultanovıchty qaıdan biledi? Osy táteıdiń de tanymaıtyny joq". Sáýle ıyǵyn qozǵap, tartynshaqtandy. Maısara qolyn bosatyp ala qoıdy.

Sáýle áldebir páterge kirgenin biledi. Tórgi bólmeden Baltanyń daýsyn estigendeı bolyp edi, kádimgideı senip qaldy. Stol basyna emin-erkin jaıǵasqan. Kún uzyn dalada júrip ábden shóldegen eken, jigitterdiń biri quıyp bergen sýsyndy tóńkerip tastaǵanda, mańdaıynan ter burq ete qalǵan-dy. Odan arǵysy esinde joq.

Esin jıǵanda dalada jatqanyn kórgen. Qasyndaǵy ekeýdiń qasha jónelgenin, jalańdaǵan faryn jarqyratyp uzyn qara mashınanyń jaqyndap kelgenin, óziniń kóıleginiń etegi jyrtylyp, yńǵaısyz ashylyp-shashylyp jatqanyn baıqaǵan.

Kelgen adam tik kóterip alyp edi. Áldılegendeı áldenelerdi aıtyp jubatyp edi. Sol jyly sóz, ystyq áldı kóńilin boı-boı bosatty ma, álgi adamnyń ıyǵynan qushaqtap óksip-óksip jylap edi.

Múmkin sol óksikte páktigin joqtaǵan jan yńqyly bolǵan da shyǵar-aý. Múmkin sol óksikten tazalyǵynan jurdaı bolǵanyn sezingen kinásiz qyzdyń ańyraýy aıtylǵan da shyǵar-aý. "Arman qaıda, alys qıadan arý kúndeı tolyqsyp týyp qol bulǵaıtyn ádemi armanym qaıda? Sol tolyqsyǵan kúnge qol ustasyp birge kele jatqan Baltam qaıda?" deıtin jan ańsaýy sol óksikten shyryldaǵan da bolar-aý. "Tazany nege bylǵaıdy? Páktikti nege óltiredi? Jas ǵumyrdyń keleshegin qurban ǵyp shalardaı ozbyrlyq netken jaýyz?" deıtin ókinishi sol óksikten zapyran bop quıylǵan shyǵar-aý.

Sáýle kóp óksigen. Sáýle biraq daýys qylmaǵan. Jaqsy aǵa, bir janashyr aǵa tapqanyn jumsaq alaqan, jyly sóz, ystyq áldıden uǵynǵandaı bolǵan. Óksigen jannyń ózegin órtegen kúıigi jubanysh áldıiniń, janashyr sóziniń yzyńyn ǵana jetkizedi, mazmunyn qabyldamaıdy. Qabyldaı almaıdy.

Kóp qaqpa, kóp bólmelerden ótip, jaryǵy mol jaıǵa kirgende Sáýle ózi qushaǵynda júrgen adamdy sonda ǵana tanyǵan. Sýretin gazetten, beınesin teledıdardan kórip, sózin radıodan estıtin qudiretti aǵa, myqty aǵa, ákim aǵa qandaı meıirban edi! Anaý eki jaýyzdan qutqaryp aldy ǵoı. Sondaı bıik dárejesine qaramaı bunyń qamqoryna aınaldy ǵoı.

Ekeýi ońasha qalǵan. Kóp sóılegen, kóp suraǵan, jaı-kúıge qanǵan jaqsy aǵasy Sáýleniń jaǵdaıyna qatty kúızelgen. Mamasynyń aýrýly ekenin estigende kóz sharasyna jas tolǵan. Úı tımeı, shardaktan nashar qýysta turatyndaryn estigende kóp sozbaı páter alýlaryna kómektespek bolǵan. Jubatqan da áldılegen. Áldılegen de jubatqan.

Azanda aǵasyna qaıta oralǵan. Tańǵy tabıǵı jaryqta ákim aǵasy kózine sondaı ádemi, sondaı ystyq kórinip edi. Sony sezdi me, Ǵazız Qultanovıch túregelip kelip qushaqtap, mańdaıynan emes, tóbesinen súıdi. Sol sát aǵa erninen tulaboıyna dirildi tok júgirip ótkendeı boldy. Keýdesinde ystyq tolqyn shalqydy. Yrzalyq tanytqan qap-qara kózder aǵasyn eljireı sharpyp edi. Aǵa qushaǵy qysyp ala jóneldi.Al, bul... bul sol qushaqtyń syǵymdaýyn tiledi. Nege tiledi? Áli de jaýap qata almas edi. Biraq sondaǵy qushaq qursaýynda turyp óziniń aǵaǵa degen, ákim aǵaǵa degen ózgeshe qushtarlyǵyn baıqap qalǵan. Sol sezim bálkı júzine qalqyp shyqty ma, kózinen ańǵaryldy ma... ekeýi keń tósekte tabysqan.

Sáýle taǵy kúrsindi. Baltanyń jelkesine qadalyp ótip terezege moıyn burdy.

"Ózim kóndim. Tez kóndim. Nege? Nege tez kóndim? Keshe ǵana anandaı jaǵdaıǵa dýshar bolsam da, op-ońaı umytqanym ba? Álde bazarlaı alar qymbattymnan aırylǵan soń báribir deýshilik pe? Joq! Aǵany qalaǵanym ras... Áı, synǵan bútindelmes-aý, kir tazarmas-aý. Kóńildi jańǵyrtam dep beker dalbasalamadym ba? Ataq, laýazymyna tótep bere almadym ba eken?"

Terezeden salynyp jatqan on eki qabat úıdiń qańqasy kórindi. Sáýle álgi úıge moınyn qısaıta uzaq úńile qarady.

"Qandaı bıik úı!.. Satylary bar ma eken? Eń joǵary qabatynan qulasa... anaǵan... joǵarysyna shyǵý da qıyn-aý. Al shyǵa alsa... tómen qaraı bir attaý túk emes".

Denesi dir ete qaldy. Maısara qushaqtaı aldy.

— Ne boldy, Sáýletaı?

— Jaı... Áldeneniń oıyma túskeni.

Sáýlege Maısaranyń qushaǵynan sýyq, Maısaranyń qushaǵynan jek kórinishti eshnárse joqtaı sezildi. Taǵy da jaqtyrtpaǵanyn aıqyn tanytyp ıyqtaǵy qoldy serpip tastap, esikke qaraı yǵysyp otyrdy.

"Áı, mynaǵan ne joq. "Sıyr sýdan, sý sıyrdan jerıdi" degendeı aıra-jaıra bolǵanyn menen kóre me..."

Maısaranyń júregi solq etti. Endi ǵana túısigine áldene jetkendeı boldy. Sol-aq eken oń jaǵyndaǵy qyzǵa qaraı almaı búrise berdi.

"Árıne, men kináli. Men! Ǵazız Qultanovıch meniń tilegimdi oryndamaq bolyp, bárin uıymdastyrǵan. Sol! Áıtpese, qarap júrgen qyzǵa kim kóringen urynbaıdy. "Baltaǵa aparamyz" dese, dál osylaı sheshilip qoıylǵan. Bári men úshin. Meniń qamym úshin. Ǵazız Qultanovıch eshteńeden taıynbaıdy. Sonda bul qyz ózi birdeme seze me? Myna ytyrylýyna qaraǵanda, qolymdy qaıta-qaıta silkip tastaýyna qaraǵanda páleniń qaı tustan bastalǵanyn tujyrymdaıtyn sıaqty-aý".

Úsheý ún-túnsiz otyryp, Maısaranyń úıiniń esik aldyna toqtady.

"Sáýle túser me, túspes pe?" dep Maısara beker qaýip oılaǵan eken, tompańdap sońynan ilesti.

— Men mashınany stoıankaǵa qoıyp keleıin, — dep Balta zyrǵyta jóneldi.

Páterge kirisimen Maısara Sáýleni vanaǵa kirgizdi. Sý toltyryp, ártúrli qylqan, japyraq, shop salyp, ótektelip qattalǵan túkti oramal, atlas halatty ákelip berip ketti.

— Kóılegińdi beri tastashy, Sáýle.

— Qaıtesiz?

— Mashınamen tigip kóreıin.

— Áı, jamap-jasqaýǵa kelmes, táte. — "Táteni" keshiktirip aıtsa da, Maısarany sondaı qýantty. "Bilmeıdi. Keshir, Sáýletaı! Árkim óz baqyty úshin kúresedi". Biraq kúrestiń adal-aramyn eskermegen kelinshek sátte ózgerip, júzi jaınap, as úı men zal bólmeniń arasynda zyr júgirdi. Shaı qoıdy. Kastrúlge et saldy. Jarty qazynyń jartysyn jáne saldy. "Balta qazyny sondaı jaqsy kóredi". Qazyny jek kóretin erkek joǵyn, qazaq joǵyn qaıtsin. Baltasyn toıǵyzsa, kóńildendirse, Sáýleniń kóńilin tapsa, Maısaranyń onda jeli ońynan esip beredi ǵoı.

Kóılek kıýge jaramaı qalǵan eken. Tezdetip óziniń kóp kóıleginiń birin álgi kóılekpen salystyryp, etegin kese qysqartyp, dem-arasynda daıyndap qoıdy. Dál qazir Sáýlege ne surasa da berýge ázir.

Esikti óz kiltimen ashyp Balta kirdi. Uzaq ýaqyt komandırovkada bolǵandaı-aq, óz ot basyna ańsap, sharshap oralǵandaı-aq, aradaǵy uzaq úzilisti eskerer emes. Kelgen boıda as úıden ettiń kóbigin alyp shyǵyp kele jatqan Maısarany qushaqtaı aldy. Qushaqtaı alǵan kúıi alqymyna tumsyǵyn kómip ıiskep, súıip turdy da, sol yntyǵa, qushtarlana qushqan boıda jatyn bólmege qaraı súıreleı jóneldi.

— Toqta, Bal? Sáýletaı vanada otyr...

Balta qushaǵyn bosatyp jiberdi de, túkirigin qylǵyna jutyndy.

— Endi ony tezirek jibermeısiń be... kórgim kelmeıdi.

— Qatygezdik jasama, Bal!..

— Qatygezdik... Men be ekem? Tanymaıtyn erkekterge ilesip nesi bar. Shoshaqaılanyp... Ózinen kórsin.

— Onsyz da japa shekken baıǵusty sen ekeýmiz kinálamaıyq, Bal. Jany jaraly shirkin tipti ýatylyp keter.

— Maǵan endi báribir.

— Olaı emes, Bal. Bárimiz kinálimiz. Az-azdap bolsa da kinálimiz. Endi qol ushyn berýge tyrysaıyq. Tym ytyryna bermegin.

— Ne iste deısiń maǵan? — Balta kúrsindi.

— Túk isteme. Biraq Sáýleni bosqa kúıdirme. Beker jazǵyrma. Túsińdi tym sýytpa.

— Jaraıdy.

Balta jatyn bólmege kirip ketti. Dál sonysy Maısaraǵa: "Ózińe keldim. Birjola keldimin" bildirip edi.

Kereýetke shalqalap qulaı ketken jigit qalyń oıdyń tuńǵıyǵyna shym batty. Qulashtaǵanmen maltý qıyn. Tyrbańdaǵanymen boılatpaıdy. Basynan asa kómip ketken shytyrmanymen tunshyqtyryp barady.

Maqsatyna jetipti. Tipti jyl táýligi oralmaı-aq tez jetipti. Osydan toǵyz aı buryn qıalyn ǵana qamshylaǵan keshegi jalańaıaq stýdent, tesik qalta ınjener ǵana edi. Basta úı, basqa kúıdiń biri de joq edi. Kóshe kezip júrip kóp terezelerge kóz súzetin. Kóp terezelerdiń ar jaǵynan qarańdaǵan beınelermen ustasyp, lústralardy byt-shyt qıratardaı qalshyldaıtyn. Óz úlesin ózgeler urlaǵandaı, óz jerinde ózgelerdi tóbesine shyǵarǵandaı kóretin. Soǵan yzasy qozyp, ashýy qaınap, shamasy kelse, Alataýdy Altaıǵa qosyp, Altaıdy Qarataýǵa jamap, taǵy bir "Aqtaban shubyryndy" bolsa da, ana tilinen basqa ózge til estilmes ońashalyq jetse dep shabynatyn. Biraq onysy tek kóshe kezgen sátterde terezeniń tusynan "Step da step krýgom"... nemese "Arlekıno, arlekıno-lardyń" tógiletin kezderinde ǵana shıryǵatyn. Endi mine, bári bar. Qaladaǵy eń ádemi úılerdiń birindegi atshaptyrym úsh bólmeli páter, qalasa, bunyki. Qaladaǵy eń sulý, eń sylqym, eń baı kelinshek qalasyn, qalamasyn bunyki. Astynda jelqaıyqtaı syrǵyǵan júırik "Jıgýlı". Erteń ǵylym kandıdaty deıtin qatyrma qaǵazdy jambasqa basyp, anaý Jarqyn-parqyn, Sergeı-mergeı, Qadirbek-Sádirbekterge pysqyryp ta qaramaıtyn laboratorıa meńgerýshisi bop shyǵa keleıin dep otyr. Odan soń... ǵylym doktory, bálkı profesorlyq, tek ózińe ǵana baılanysty dep Ǵazız Qultanovıch taǵy bir ıgiliktiń qulaǵyn kórsete qyltıtyp qoıdy. Bári ózine baılanysty. Eger ómirdegi óz maqsatyna shyn jetkisi kelse... Iaǵnı mynaý tobanaıaq kóptiń birindeı usaq-túıekke aldanbaı, anaý... anaý bıikke qonjıtatyn kesek maqsatqa qol sozsa, onda árıne, bári ózine ǵana baılanysty. Onda ne?.. Qur tyrbańdaı berýi kerek ne? Onda shaty aırylyp, sany saldyrap, tizesi qaltyrap boldyryp baryp, jer ortaǵa da jetpeı qulaýy ábden múmkin. Oǵan kózi jetip bolǵan. Bir basynda on kisige tatyr bilim men talantyń bolsa da, jeke tyrmysyp túk óndire almaıtynyń bul zamanda aksıoma ǵana. Endeshe ne isteý kerek? Tándi tuǵyrǵa qondyrý úshin jandy qurban eter me? Áýlıelik pen aq kóılektik búginde kimge dárker? Solar ózi qaldy ma? Janym — arym dep áldenesin buldaǵan kári qyzsha taqýasyp otyryp alǵannan ne uǵady? Uta qoıar ma? Taqýa bolǵannan ne utady? Áýlıemsingennen tapqan paıdasy ne? Sáýleni qyzǵyshtaı qoryp, asty-ústine túsip óbektep júrip, bar asylynan bir-aq túnde aıyrylyp, jer toqpaqtap otyrysy mynaý ǵoı. Sol ma ar men jannyń tazalyǵyn kúıtteýden tapqan oljasy? Meıirban da adal bolam deıtinderdiń aldanyp qala beretinin eskeretin shaq áldeqashan jetpep pe edi. Árıne, Sáýletaıdy birden umyta qoıýy qıyn. Armany men armany sabaqtasqan.Úmiti men úmiti qabysqan. Biraq ótkenge endi oralý qajet emes. Emes. Ótkenniń esigin qatty jaýyp, kilttep tastaý kerek. Óı, jabý da ońaı emes-aý. Aınalyp soǵyp ózi-aq aldyndy oraǵyta berer-aý. Sáýleni umyt, Vasılıı Sergeevıchti umyt, shurym-burym Sergeı, Jarqyndardy umyt, biraq Baraqtar umytylar ma?Anaý kedeı-kepshiktigińniń belgisindeı anańnyń usaq kúıki tirligi umytylar ma? Qaıdan umytylsyn! Mańdaıyńa oıyp basylǵan qarǵys tańbasyndaı ǵumyr boıy qursaýynan bir bosatpas. Bosaný úshin taǵy da sol bir-aq jol - ardy tánge qurban ǵyp shalý kerek. Tek óz janyńdy ǵana emes, talaı jandy, talaıdyń aryn. Sonda ǵana bıik MAQSAT tabanyńnyń astynda jolbarystyń ılengen terisindeı bylqyldap jatady. Sonda ǵana ar soty, jan azaby deıtin kúırek kúıgelek jandardyń oılap shyǵarǵan dal basa tirliginen aýlaq turasyń. Al eger sol ar soty, jan azabyna sener bolsań, ondat Maısarany umyt, Ǵazız Qultanovıchty jaýyńa aınaldyr, Baraqty jendetiń et te, kúl parshasy shyqqan Sáýletaıdy jamap-jasqap alyp, qoltyǵyńa qys ta, anaý tehnıkalyq etajdaǵy sasyq sýy saryldaǵan qapasqa tirideı kómil. Seniń adaldyqpen alar úlesiń de, enshiń de sol. Sol ǵana! Basqany dámetpe. Tisiń qyshymasyn!

Aý, sonda qalaı bolǵany? Jylaǵan Sáýle jylaı bersin. Jazyqsyz Bektemir temir tordyń ar jaǵynda qala bersin. Baraq, Magomedter bel alsyn. Ǵazız Qultanovıchtyń bıik laýazymy bet perde bolyp, talaı qylmysty jasyryp jasata bersin. Maqan aýyldyń kári-jasyn bir shybyqpen aıdap, "áı" der áje, "qoı" der qoja tappasyn. Maısara aı saıyn ýys-ýys aqsha ákelip, Baltanyń modaly kıiminiń sanyn kóbeıtsin. Anaý úı-kúısiz Svetalar aýrýdan shyqpasyn. Osy ma jan kúıttegendegi alary. Kóre turyp, kórmeý, bile turyp ózi de solarǵa ilesip, qosyla tepekteýi — sumyraılyqtyń shyńy emes pe. Jaı ǵana sumyraılyq pa ol. Dókir, meker, jymysqy, jantúrshiger las qylmystyń ózi emes pe.

Jo-jo-joq! Elden erekshe bola almaıdy. Bolýǵa qaqysy da joq. "Balyq basynan shirıdi". Leonıd Ilıchtiń ózi osy atalǵandardy qylmys sanamaıdy. Ushqarylyq demeıdi. Kináǵa qospaıdy. Sebebi me? Sebebi — anaý tósindegi saýsyldaǵan temirler. Sebebi — anaý mınıstrdiń orynbasarlyǵyna raketadan da jyldam kóterilgen uly men kúıeý balasy. Sebebi — tolyp jatyr ǵoı sebepter. Oryndalmaǵan jospar oryndalǵan bop jatsa, salynbaǵan úıler salynǵan bop jatsa, dúkenge túspegen et pen sút, maı men jumyrtqa satylǵan bop jatsa, ózin-ózi mańdaıǵa tómpeshtep, ózin-ózi kinálap, ózin-ózi jazaǵa tartyp bul nege tyrashtanady. Táýbege keler-aý, sol táýbege kelip adaldyq aldynda, ar aldynda bas urǵanyn durys túsinetin jan taba alar ma? Aqymaq sanap, aýyshqa balap, syrt aınalyp túńilip ketken jurt sodan keıin mańaıynan júrer me. Jumaq dúnıeden tozaq otyna qashqan jandy, árıne, eshkim saýdyń qataryna qospaıdy. Endeshe, ózin ózi qajaıtyndaı sumdyq kúná jasaǵan joq. Kisi óltirmepti. El tonamapty. Qyz zorlamapty. Shyny shıshadaı syńǵyrap, móldirep tap-taza tur. "Altyndy jerden, aqıqatty qaıǵy men sherden tabady" deıtinder sher-shemenin onda kómeılep juta bersin. Qasiret shegip aqıqatqa jetkenshe, qyzyq kórip kúnáǵa batqan kóp artyq.

Sáýle... Ókinish qana qyrnaıdy. Sary maıdaı saqtaǵanynyń dámin tata almaǵany aıanyshty-aq. Sybaǵasynan qaǵylyp júretin qandaı ashyqaýyz jetim nesibeli músápir edi. Áıtpese ǵoı Sáýleniń qyzyǵyn ózi kóretin edi. Múmkin kúderdi birden úzgeni beker me eken. Kárlen kese synyǵyndaı emes pe ol. Qadirleı bilse, áli de toıattaýyna jarap qalar. Maısara da synyq kúıinde kezdesse de, shól qandyrýǵa jarap júr ǵoı. Birjola ysyryp tastaǵanda ne túsedi. Jaman-jaqsy bolsyn óz qolymen mápelep ósirgen qyzǵaldaǵy edi ǵoı. Bireý úzip tastady dep, sola qoımaǵan raýshandy eńkeıip kóterip, tósine qystyrsa, áli de juparyna tushynbas pa. Áı, biraq julynǵan gúldiń aty — julynǵan gúl. Qaıbir jupar qalýshy edi onda. Kóp oılanǵanda, kóp qınalǵanda ne túsedi".

Kereýetti syqyr etkizip aýnady. Murnyna jastyqtan Maısaranyń ısi jetkendeı boldy. Etpettep jastyqqa tumsyǵyn kómdi.

"Maısara! Maısarama jan jetpeıdi. Mendegi joq qasıetter Maısaramda bar. Jany názik júregi keń. Sonsoń qyzǵanshaq emes. Sáýleni áne, úıge ertip kelip, janashyrlyq kórsetip jatyr. Al, Sáýle ony aıamas edi. Men Sáýleni bilem".

Qaıtadan shalqasyna aýdaryldy. Endi tanaýyna qazynyń dámdi ıisi jetti. Ǵazız Qultanovıchtyń dastarqanynan aýyz tıgenimen, úlken adamnyń mysy basty ma, onsha qarbytyp tamaq jeı almap edi, shurqyraǵan qaryn álek sala bastady.

"Maısaranyń dastarqanyna da eshnárse jetpeıdi. Sondaı qoly ashyq. Jáne sondaı dámdi pisiredi, ne pisirse de".

Balta ornynan turyp, zalǵa kirdi. Maısara men Sáýle shaı iship otyr eken. Sáýle tyjyrynyp, teris aınalǵan boldy.

"Tyjyryna ber, kógershinim. Endigi qadiriń qalaıy qasyqtaı-aq!" degen qaraspen Balta ep-ersi kúlimsirep Maısaraǵa ókpelegen balasha torsıdy.

— Ózderiń ońasha shaı iship, meni ashtan-ash qamap tastaısyńdar, á.

— Uyqtap qaldy ǵoı dep... as piskenshe jata tursyn dep oıatqymyz kelmep edi, — dep Maısara jýyp-shaıdy.

— Qaısyńnyń oıatqylaryń kelmegen?

Sáýle ıyq qýshıtty. Kesesin alaqanymen basyp, oryndyǵyn syrǵanata stoldan keıin shegindi.

— Men... Sáýle seniń kelgenińdi de bilgen joq.

— Áý, Sáýletaı, onyń ne? At quıryǵyn kesisken sıaqtysyń ba, — dep Balta tesireıdi.

Sáýle jigitke yzalana qaraǵan, biraq kóz toqtatýǵa dáti shydamaı, moınyn buryp áketip únsiz qaldy.

— Shaıyńdy ish, — dedi Maısara jaılap qana. — Alma mazasyn. Sáýle, boldyń ba? Nege az ishtiń?

— Raqmet... — Odan ári dirildegen daýys kómeıge tyǵylyp, kózden jas yrshytardaı halge jetken edi. Sony sezgen Balta odan saıyn taqymdady. Mynaý jazyqsyz japa kórgen qyzdy jazǵyryp qınasa, janyla raqat tabatyndaı kórdi.

— Toıǵan ǵoı. Ekeýlep-úsheýlep toıǵyzǵan ǵoı ábden.

Sáýle ornynan atyp turdy. Kózderi ushqyn atyp, shoq shashyp, búkil denesi ashýǵa býlyqqan eken.

— Iá, toıdym! Bári seniń arqań! Seniń kesiriń! Sen qaıyrsyz bolmasań, sen jeńiltek bolmasań, sen kórseqyzar bolmasań, men toımas edim de qanbas edim! Sen arandatqan! Sen adastyrǵan! Birese olaı shalqydyń! Birese bulaı shalqydyń! Turaqty kúniń, turaqty sóziń joq seniń! Iá, toıdym. Seniń aramdyǵyń toıǵyzǵan meni. Seniń zalymdyǵyń toıǵyzǵan meni. Men seniń ishegińniń qyryndysyna deıin bilem. Meni osyndaı qorlyq kepke túsirgen sen. Sensiń, Balta! Seniń pıǵylyń! Seniń nıetiń! Seniń qaraýlyǵyń! Sen aldyńǵy kúni Maısarany kórdiń. Kórdiń de nildeı buzyldyń. Ony men sezbeıtindeı maýbas emespin. Keshe ýádelesken jerge de kelgen joqsyń. Múmkin anaý jigitterdi sen jibergen shyǵarsyń? Men seniń daýsyńdy estigem, Balta! Sensiń bárin uıymdastyrǵan! Sen — jaýyz! Sen — jyrtqysh! Jek kórem! It etinen de jek kórem seni. Sende ar joq, sende uıat joq. Sen onyń bárin tirideı kómip tastaǵansyń. Laǵnat jaýsyn saǵan! Qarǵys atsyn seni! Kóz jasym tapsyn seni! — dep Sáýle bir attap jaqyndap keldi de, Baltanyń betine bylsh etkizip túkirip jiberdi.

Betine juqqan túkirikti jeńimen súrte-múrte atyp turǵan Balta judyryǵyn túıe umtyla bergende Maısara qolyn qaǵyp qaldy.

— Boldy! Otyr!

Balta sylq tústi. Sáýle tura jóneldi. Maısara dálizge ilese shyqty.

Dirildep qalshyldaǵan jigit kópke deıin óz-ózine kele almady. Betine túkirik emes ý tıgendeı qaıta-qaıta súrtkishtep ábigerlenip otyr.

"Jaman atqa jal bitse"... Qarashy jerleýin! Aıaǵandy bilmeıdi-aý. Áıtpese baıaǵyńa-aq baýyryma basyp ýmajdap tastaǵanymda dál búıtip saıramas edi! Qap! Basqa urǵandaı tuqyrtyp ketkeni batty-aý bárinen buryn. Jaýyzdy kórmeı júr eken. Aqyry jaýyz atanatyn bolǵan soń bul kúnin de kóp qylýym kerek edi. Áı, Maısaraǵa ne joq. Qolymdy qaǵyp... Erkekke qarsylyq bildiredi, á. Ekeýin de dál qazir párshek-párshek eteıin be osy!.. Kimdi basynady bul shópjelkeler?.."

Sálden soń Maısara kirdi.

— Seniki jón emes, Bal. Jany onsyz da shıryǵyp otyrǵan bısharany sonshama muqatqanyń qalaı. Jazyǵy qansha edi? Nege sonsha shúıildiń?

— Bar jazyǵy... Jazyǵy bar, — dep Balta qaıtalaı berdi.

— Ol ne jazyq? — dep Maısara ádemi júzin túgel buryp, Baltaǵa qadala qarady.

— Ony ózi biledi.

— Bilmeıdi ózi. Sáýleniń bileri: kinásiz kúıregeni. Sáýleniń bileri: qanatyn ot shalǵan kezde qasynan sý seber jaqyn adamynyń tabylmaýy. Aldanýy. Sol ǵana Sáýleniń bileri. Solardy jazyq pen kiná sanasań, Bal, onda men de seni túsinýden qalǵan shyǵarmyn.

— Maısara, seniń adamgershilik qasıet, izgilik nıet, qamqor qol ushy degenińniń bári — bos sóz. Mynaý qoǵamdyq ortada qalt-qult etip erbeńdep júrý úshin olaryńnyń birde biri qajet emes. Qaıta izgilik meıirim, adamgershilik dep shyryldaǵan jandy Qojanásir dep, Don Kıhot dep kúlki etip, aparyp tastaıdy. Bir ǵana ózgermes, aýytqymas nárse, Maısara, ol ózińdi óziń saqtaý, ózińdi óziń qorǵaý. Ol úshin basyńdy taýǵa soǵasyń ba, tasqa soǵasyń ba áıteýir kózdegen maqsatqa qalaıda jetip jyǵylýǵa tyrysasyń. Ondaıda jolyńda tas jatýy da múmkin. Jolynda bas jatýy da múmkin. İlgeri attaý úshin tirek kerek bolsa, aıaq astyndaǵy ıakı tas, ıakı bas dep ajyratyp úńilip jatpaısyń.

— Jo-joq, Bal! Mynaýyń bizdiń qoǵamdyq formasıaǵa jat. Bizde adam adamǵa týys, dos, baýyr, — dep Maısara qol sozyp beri shaqyrdy.

— Baýyr!.. Tapqan ekensiń baýyrdy. Magomed, Baraqtar qyldan taıyp kórshi, baýyryńdy qabyrǵańdy tirideı sógip sýyryl alsyn. Adam — adamǵa ár zamanda qasqyr. Ár qoǵamda qasqyr. Al qasqyr bolý úshin onda da arlan kókjaly bolý úshin qaı kezde de baı bolýǵa umtylǵan. Eńsesi bıik keýdesi shalqaq, aıbyny asqaqtyń baılyǵy ǵana qudiretti etken. Endeshe julqysý, shaınasý eshqashanda bitpeıdi. Álsizdi kúshti domalatyp jeıdi, shaınap shyryldatady. Álsizdiń talany — kúnáǵa batý, abyroıynan aırylý, eńsesin bir kótermeı erteńnen keshke tyrbańdaý. Sondyqtan da álsizder ámanda jazyqty. Álsizder ámanda kúnáli hám kináli. Alǵa túspesin, daýys kótermesin, qatarǵa ilespesin. "Aıaz álińdi bildi" olarǵa esh umytýǵa bolmaıdy. Umytty degenshe omaqasyp, tońqaıady da jatady. Áne olardyń úlesi. Áne, álsizderdiń sybaǵasy! Áne, olardyń orny, — dep eki ezýi kópirgen Balta qyzynyp ornynan turyp ketti.

Maısara jigittiń mynandaı eleýregen qalpyn birinshi ret kórip edi, kirpik qaqpaı qarap qalypty. Balta sózin bitirgende basyn qaıta-qaıta shaıqady.

— Balta, men bir nárse ańǵarsam, sen sondaı qyzǵanshaqsyń.

— Men be?! — Balta kúlgen boldy. — Kimdi qyzǵanyppyn? Álgi shúıkebasty ma?

— Joq! Qyzǵanshaq degende men basqasha maǵnany zavıstdegen mándi ıaǵnı kúnshildikti, baqastyqty aıtam. Sende sol baqastyq kóp. Endi dál qazir anyq baıqadym. Sen ózińnen myqtylardy, dárejesi bolsyn, qyzmeti bolsyn, aılyǵy bolsyn, baılyǵy bolsyn sondaı qyzǵanasyń. Sondaı kúndeısiń. Sen solardan asyp túskiń bar. Sen solardan ozyp ketkiń bar. Sol úshin eshteńeden taıynyp, eshteńeden aıanbaıtyn tárizdisiń. Buryn sen, Bal, mundaı emes ediń. Qazirgi seniń bar nıetiń — baıý. Elden erekshelený. Ataq ósirý. Biraq onyń bári eńbeksiz kelse, tez óshetin maı sham ekenin eskergiń kelmeıdi.

Balta sylq tústi. Maısaraǵa syǵalaı qarap, kózin oń alaqanymen kólegeıledi. Asúıden tasyǵan tamaqtyń qońyrsyǵan ıisi jetti de, kelinshek júgire jóneldi.

"Keremet sezgish! Ras! Qatarymnan ozǵym keletini ras. Eshkimnen kem emespin ǵoı. Endeshe nege shań jutyp kesheýildeýge tıispin. Eńbeksiz tappa dep aqyl úıretpek. Aldymen ózine nege aıtpaıdy ol aqylyn. Mynanyń bári adal aqy, mańdaı terimen kelgen-aq shyǵar. Búginde eńbekpen bárin alam deıtinder — kembaǵaldar. Olardyń da kózi joq emes. Olar da kóp qarbaǵysy keledi. Biraq sonyń retin taba almaı qor bolyp júr ǵoı. Sodan keıin "adaldyq! Ta-za-lyq!" dep óńesh sozatyn qyzylkózder solar. Múmkinshilik berip, kómeılerine maıly sybaǵany tyǵyp-tyǵyp jiberse, óńeshterine qum quıylyp, kózderi jaınap, qomaǵaılanyp shyǵa keler edi.

Sáýletaıdyń ashýlanǵandaǵy túri kerim eken! Joq, Sáýletaı álsiz emes. Sáýlesh, qarada tur, Maısarany áli-aq on orap alady. Men biletin Sáýle bolsa, onyń dúnıe-múlik menshik-enshige qumarlyǵy menikinen de árman. Ol bárimizden de asyp túsedi. Áı, ashýlanǵany- aq unaıdy. Eki aıaǵymdy týra bir etikke tyqty-aý. Tyz ete qalǵanym jaramady. Maısara qolymdy qaqpaǵanda salyp jiberýim múmkin edi..."

Maısara bir tabaq etti qaıqaıtyp kóterip kirdi.

— Qolyńdy jý, Bal.

Týralǵan sap-sary qazy kózin qaryp tústi.

— Aı da Maıechka! Qazy ǵoı mynaý!.. Jaryqtyqtyń ısin-aı, muryn jaryp barady-aý!

Qolyn jýyp kelgen Balta endi stol ústine qonjıgan "Vardıhany" kórip, Maısaraǵa kúle qarady.

— Maı merekesi ǵoı. Atamasaq bola ma?

— Bolmaıdy! Maı, bolmaıdy!

Tamaq iship bolysymen Baltanyń basqasha oıyndy tezirek bastaǵysy keldi. Qatarlasa otyryp Maısaranyń jelkesine alaqanyn basty. Barqyttaı jumsaq terisi map-maıda, jyp-jyly eken. Qara shashty ashyp jiberip álgi jerge ernin qadady. Tanaýyna tek Maısarada ǵana, Maısaranyń jibekteı sýdyraǵan shashynda ǵana kezdesetin názik ıis tolqyndap jetti. Jumyr ıyq, atlas halatyn túımesin úzerdeı asyǵys aǵyta sypyryp jibergende, appaq... appaq mármárdaı bop jarq etti. Osy músinge, osy denege Baltanyń kózi qansha qadalsa da bir toıǵan emes.

3

Aptabymen qýyryp bara jatqan maı aıy da aıaqtalyp qaldy. Kúnnen kúnge ystyq údeı túsýde. Álde osy ystyqty aýyrsyna ma, álde óziniń dertiniń "jerik" dep atalatyn tórkinin anyqtaǵannan beri el betine qaraýdan qaımyǵa ma, Qatıra fermaǵa jalǵyz ketip, fermadan jalǵyz oralady. Osyndaıda óziniń buzaý qaraıtyn ońasha jumysynyń qolaılylyǵyn medeý kóredi. Al úıine kelse, esik-terezeni qarańǵylap, bir samaýryn shaıdy aldyna óńgerip, ysyldaı soraptap otyrǵany. Qyshqyńdaıtyn ashyny da ońaı tapty. Myna ańyzaqta sút irimeı turar ma, kishkene qapshyqqa salyp súzbe qylyp edi, tańdaıynyń dámin qýyrdy. Mańdaıynyń jetpis jeti pora terin aǵyzdy. Eki-úsh márte saýsaq batyra sheńgeldep alyp kómeıleı soǵyp edi, jerigi qandy ma, sodan keıin betteı almaı qaldy.

Aıǵanshaǵa keshe ymyrtta kirip shyqqan. Jaıshylyqta da Bektemirge "erkelep" jıi búrkenip qalatyn baıǵus, endi ulynan óli, baıynan tiri aırylǵan soń tipti bojyrap ketipti. Bóksesin kórpemen orap alyp, yńqyl-syńqyldy burynǵydan da kóbeıtip jiberipti. Alpamys bala balalyq oıynnan erte ajyrap, tompańdap sý tasyp, tympyńdap aýla sypyryp, quntyńdap tory atty jaıǵaıtyn bop apty. "Áı, biraq, oıyn balasynyń eresek tartqan kózqarasy qıyn eken, tómennen saǵan ergejeıli shal qarap turǵandaı óz-ózińnen qýystanady ekensiń" dep Qatıra talaı zapylanǵan.

Keshe de Aıǵansha tósek tartyp qalǵan eken, Qatıranyń qarasyn kórgende kádimgideı es tutty. Burynǵy atyrynyp turatyn ádetin umytyp, júzine meıirim shaqyrdy.

— Qalaısyń, Aıǵansha?

— Meniki belgili jaı ǵoı, Qatıra. Osy bir aýrý shuǵylynan qatty jabysty ǵoı. Mynaý búıirimnen, ý- ýh, jalǵan-aı, qanjardaı qadalyp barady-aý. Qımyldasam, oh allam-aı, súıek-súıegimdi syrqyratyp, janymdy kózime kórsetedi. Qaıteıin, anaý kishkentaı Alpamysymnyń, ýh, táńirim-aı, kóńiline qaıaý túsirmeıinshi dep qaırat jınaǵan bolam. Áıtpese, qan qaqsatatyn sherime dert qosylǵanyn qudaıdan tilep pem.

Qatıra úıdiń ishin jınastyryp, samaýrynǵa sý quıyp, ot salyp, sıyrdy saýyp, sút pisirip, qaımaq qaınatyp, úıdiń berekesin kirgizip-aq tastady. Alpamys ta "tátelep" janynan qalmaı, qolynan kelgen kómegin jasap júr.

— Oınap kele ǵoı, Alpamysjan.

— Apam izdep qalar.

— İzdese, men barmyn ǵoı. İzdemeıdi.

— Jalǵyz qalsa, ylǵı meni shaqyrady da jatady.

— Biz, apań ekeýmiz shaı ishemiz. Sonsoń men apańnyń basyn jýyp berem. Qasynda bolam ǵoı. Oınap kele ǵoı. Oı, aıtpaqshy, qarnyń ashqan joq pa?

— Ashpaıdy. Keshegi etti de men taýsyp jegem. Apam túk ishpeıdi. Meni kórmese, jylaı beredi, ýhileı beredi.

— Endi jylamaıdy, Alpamys.

— Kókem qashan keledi, táte?

— Jaqynda kelip qalar...

— Anaý Saǵıt kelmeıdi deıdi.

— Qaı Saǵıt? Súımenquldyń sheshegi me?

— Sol! Seniń ákeń kisi óltirgen deıdi. Kisi óltirgen kisini stenkaǵa qoıyp atyp tastaıdy deıdi. Táte, stenka degen ne? Qabyrǵa ma?

— Qoımaıdy stenkaǵa! Seniń kókeń naǵyz azamat, Alpamys! Seniń kókeń sondaı jaqsy adam, Alpamys. Ol ólmeıdi. Ol keledi. Qaıtyp keledi, — dep Qatıra balany qushaqtaı alyp, eńkeıip mańdaıynan súıdi de, baýyryna qysty.

— Kókem kisi óltirmeıdi. Kókem... kókem!.. — Alpamys ıyǵy selkildep, solqyldap jylap jiberdi. Mynaý óksikte sábı júrektiń nalasy, ókpesi, jalǵyzdyǵy, qysasy — bár-bári bar edi. Qatıra qosyla jylaýdan qorqyp, betin balanyń ıyǵyna tósep, qataıyp aldy da, Alpamystyń arqasynan qaqty.

— Jylama, Alpamys. Sen jigitsiń ǵoı. Endigi, kókeń kelgenshe, osy úıdiń bas kótereri ózińsiń. Apań, áne, aýyryp qaldy. Seniń jylaǵanyńdy kórse, odan saıyn aýyrady. Al sen jigitsiń. Áne, úıdiń mańaıyn sypyryp, tazalap qoıypsyń. Kókeń kelgende ózińdi azamatym deıdi.

— Táte, ras pa? Kókem kele me? Meni azamatym deı me? — dep bala tez tutandy.

— Deıdi. Aıtady, Alpamys. Bar endi azdap oınap kel.

Kóńili jaılanǵan bala quldyrańdap júgire jóneldi. Alpamystyń sońynan eljireı qarap qalǵan Qatıranyń eki betin tile aqqan qorǵasyn jas keshki shapaqta ottaı bolyp alaýlady.

Aıǵansha shaıdy uzaq soraptady. İshtegi qusa ǵana aýyrta ma, kóńili sál bólinse, kádimgideı júzine shyraı júgirip, óńi kirip qalady eken, sony baıqaǵan Qatıra jaıshylyqtaǵy aýzy aýyrlyǵyn umytyp, talaı áńgime, talaı ósekti aıtyp tastady.

— Oıpyrmaı, dese, Aıǵansha, anaý Názıa, Alpamystyń muǵalimi she, sol ózi qyzyq adam eken, — dep sál kidirdi. Aıǵansha eleńdeı bastady.

— Sol shirkindi árkim-árkim sóz qylatyn bop júr ǵoı. Jeńiltek desedi.

— Tipti aıtpa! Ábden ushqalaq eken. Aldyńǵy kúni qara torpaqty izdep júrsem... mektep oqýshylarymen ózen jaǵasynda júr. Tyrdaı jalańash!..

— Qoı, Qatıra, tyrdaı jalańash emes shyǵar?!

— Tósi men býtynda bir-bir tartary ǵana... Balamen bala bop sý shalpyldatyp shomylyp máz. Ózi araqqa da úıir desedi. Álgi Maqannyń "Rahathanasynda"... — Maqannyń aty tiline oralysymen úni óshti.

— Maqannyń "Rahathanasynda" ne bopty?

— Soǵan jıi barady deıdi ózin. Aıǵansha, shaıdy boldyń ba, keseńdi nege tóńkerdiń?

— Boldym, ábden qandym.

— Onda myna qalǵan sýmen basyńdy jýyp bereıin.

Aıǵanshanyń basyn jýyp, tósegin qaǵyp-silkip qaıta salyp, endi shashyn taraýǵa kiristi. Ekeýi dál qazir birine-biri sondaı jaqyn, birin-biri sondaı ish tartyp otyr. Bastaryna jalǵyzdyq túsirip, kiriptarlyq kórsetken tas baýyr dúnıege ıyq tıistirgende kádimgideı ses baıqatatyn aıbar tapqandaı kóredi. Árkim syılaǵannyń quly. Aıǵansha Qatıradan Bektemirin qyzǵanyp qansha tiksinse de, dál mynandaı janyna shoq túsken kezde sý sebelegen qurbysyn qıanatqa qımaıdy. Sodan bolar Qatıranyń ár qımyly, ár sózi janyna maıdaı jaǵyp barady.

— Aıǵansha, shashyń áli uzyn, — dep qulashtap taraǵan Qatıra kenet úńilip, toqtap qaldy.

— Ne? Nemene? — dedi Aıǵansha.

— Aq! Aq túse bastapty.

— Aq túsedi ǵoı, Qatıra... Túsirdi ǵoı dertim. Áıteýir Bektemirge bir alla ózi jar bolyp, ádilet arashalap alsa, shashtyń aǵy, bettiń ájimi sóz be, táıiri, — dep eńkeıip otyrdy da, ile Aıǵansha, artyna burylyp, Qatıranyń betine tesireıe qadaldy. — Sende áli ájim az... Áı! Áı, Qatıra! Oıpyrmaı, betińe noqta túsken be?!

Qatıra selk ete qaldy. Júzindegi meıirim sátte sýsyp, dir ete shoshynyp, bop-boz bop ketti. Dem arasynda kózine quıylyp kelgen ystyq jasty, kúıik jasyn kirpigimen jasyryp, ernin tistelep, tómen tuqyrdy.

Qatıranyń dál osy abdyraýyn Aıǵansha ózinshe túsindi. Tula boıyn sýyq shalǵandaı qaltyrap, qurbysynyń qolyndaǵy shashyn sýsytyp bosatyp aldy da, keıin syrǵydy.

"Beti men murnynyń ústine anyq noqta túsipti. Bektemir ekeýiniki rasqa aınaldy. Qandaı qarabet! Ne betimen kózime qaraıdy? Shimirikpeýin kápirdiń! Áı, Bektemir, Bektemir! Janym jabyrqap júrgende endi myna opasyzdyǵyńdy qalaı keshirem. Keshire alarmyn ba? Erteń-aq bári belgili bolady ǵoı. Qarashy qanshyqty! Kúle kirip, kúńirene shyǵady eken-aý! Nem qaldy endi qadir tutatyn? Bektemirdiń jolyn tosqanda qaı qylyǵyna súıinip tosam? Endi de emirene qoıam ba? Ketken eken birjola. Tapqan eken qalaýlysyn. Saldaqyny!"

Oıyldaǵysy eriksiz tiline oraldy.

— Saldaqy!

Jalǵyz sózde qanshama jıirkenish, qanshama kek qanshama zil jatatynyn Qatıra alǵash sezdi. Qurbysynyń betine burylyp qaraýǵa da shamasy jetpeı, kózine quıylǵan jasty saýlatyp jiberdi.

"Aqyry saldaqy atandym. Atandym. Aıǵansha aıtty. Budan bylaı jurttyń bári menen bezip ketedi. Oba shyqqan jerdeı aınalyp qashady menen. Saldaqymyn".

Eki ıyǵy solqyldap býlyǵa jylaǵan áıelge Aıǵansha odan saıyn jany túrshige jaýyǵa qarap qalyp edi.

"Kór jyla, jer jyla báribir endi aqtala almaısyń! Opasyzdyǵyńdy keshirýge dármenim joq. Qurbym ediń, kúıeýimdi jadylap, noqtalap ákettiń. Ól de maǵan, endi ısinerim joq! Endi ıligerim joq! Qandaı aıar ediń, Qatıra! Aqyry mine, ustaldyń. Taǵdyrdyń jazýyn pende toqtata almaıdy. Masqaralap tańba basyp, táńir haq kúni erteń bar mekerligińdi el-jurtqa aıǵaqtaıdy".

Aıǵansha shashy qobyraǵan qalpy shuqshıa qadalyp, Qatıranyń dál qazir qatal taǵdyrynyń sotyna uqsap ketti. Qatıra sol aýzyn ashyp, til qatpaǵan kúıi ornynan turyp esikten shyǵyp júre berdi.

— Áı, saldaqy! Bektemirdi saǵan endi basy bútin berdim! — degen Aıǵansha sózi qýalap estildi.

"Nege aıtpadym? Shyndyqty nege ashpadym. Mynaý kúıdiń kúnáqary Bektemir dep oılaıdy eken ǵoı Aıǵansha. Qaıyrylyp baryp, ishimdi aqtarsam ba eken. Áı, senbeıdi-aý ol. Kúnáqar áıelge kim ılansyn. Tart endi azabyńdy. Adam túgil jaratqannyń ózi teris aınalǵanda, qaı pendeden raqym tabarsyń. Atty ǵoı táńir qarǵysy!

Qarańǵy kóshede ilbip keledi. Etekte dýyldasa oınaǵan balalar shýy bolmasa, qarsy bettegi klýbtan taraǵan daryldaq mýzyka bolmasa, bóten dybys joq. Aýyl demin ishine tartyp, myna jaraly júrek jany yńqyldy áıeldi ún-túnsiz baqylap turǵandaı.

Ómirde perishte az, peri kóp. Ańdysyp, julqysyp jatqan pıǵyldardyń qaraýlyǵyn kóbeıtetin de álgi kóp periniń áreketi. Sony oılamaı adasyp júre beripti. Sengeni jaratqan táńir edi. Jaratqan táńir senimin syndyryp, taǵdyr gúrzisimen tóbesinen soǵyp jiberdi. Endi tabar tiregi joq. Jalǵyz-aq ókine qınalatyny — Maqan jaýyzdyǵynyń Bektemirge telinýi. Jazyqsyz shirkinniń kináli atalýy. Eń bolmasa sol azamattyń aryn qalaı aqtap alar. Aqtaı almasa, ózine tańylǵan ósektiń kirin oǵan da jaǵyp, qaralap ótedi ǵoı. Qaıtse jan tynshyǵar? Qaıtse ǵana alasurǵan kóńildiń daýasy tabylar?

Súrinip ketip ushyp tústi. Tizesin ońdyrmaı soǵyp aldy. Búktetilip otyr. Ornynan turǵysy joq. Dál qazir juldyzy jamyraǵan dalanyń ógeı balasyndaı jatbaýyrlyq sezinip, dúnıeni túgel tárk etip, joǵalyp ketse deıtin qytymyr oıǵa beıim. Tómendegi balalar shýy men joǵarǵy jaqtaǵy daryldaq mýzyka áýeni de qulaǵyna jeter emes. Dúnıe bólek bul bólek. Tarazynyń eki basynda bir-birinen aýlaqtanǵan qapaly áıel men búkil álem. Biraq birine biriniń óseri joq, qatynas áreketi joq. Ol da oqshaý, bul da oqshaý.

Áldekim ıyǵynan tartqylady. Qatıra shoshynǵan da, túısingen de joq. Iyǵynan ustaǵan adamǵa selqos qana betin burdy. Qarakóleńkede onsha tanymady.

— Qatıra táte, sen topyraqta nege otyrsyń? Ústiń bylǵanady ǵoı.

— Á-á, Tileý?! Senbisiń?

— Sen nege jyǵyldyń, táte? Aıaǵyń astyna qaramaısyń. Sonsoń otyrsyń, otyrsyń. Turmaısyń. Tura ǵoı, Qatıra táte. Men apamdy súıep júrem. Apam taǵy bálniske ketti. An-a-aý jolmen mashınaǵa mingizip áketken. Grýzovek mashınamen.

— Á, Tileýjan, apań jazylyp keledi. Sonsoń sen ony óziń taǵy da súıep júresiń.

— Men ylǵı jol tosam, táte. Búgin de kelgen joq. Úıde otyrsań ish pysady. Kúndiz Bilálge barǵam.

— Qaıda? Qaıda deısiń? — Qatıra selk etip es jıdy. Ornynan kóterildi. Bilál Tileýdiń Aýǵanstanda qaza bolǵan inisi. Sonda Tileý oǵan qalaı barady?

— Beıitterge barǵam. Bilál keroı degen jazýdy balalar tas laqtyryp syndyryp tastamasyn dep barǵam. Olar nege tas laqtyrady, táte?

— Oınaıdy ǵoı...

— Keroıdy óıtýge bolmaıdy. Olar dushmandy jaqtaı ma, táte?

— Joq, Tileý. Nege jaqtasyn.

— Anaý Saǵıt — jaman. "Men — dushpanmyn!" degen.

— Iá, ol nashar bala. Júr, Tileý.

— Qaıda?

— Bizdikine baraıyq. Shaı isheıik.

— Men shaı ishkem.

— Sen meni súıemeısiń be?

— Súıeımin...

Jumyrtqa qýyryp, qaımaq salyp, qant-kámpıtin Tileýdiń aldyna jaqyndatyp qoıyp Qatıra ózi de stoldyń shetine otyrdy. Dúnıeden bólektenip qalǵanda, sol dúnıeniń elshisi bop qol sozǵan Tileýdi kádimgideı qara tutyp es jıdy. İshindegi qap-qara tús ydyrap, ishindegi ókpe-qyjyl mysqaldap azaıyp barady. Mynaý ózi aýrý, shalaesti Tileý buǵan degen meıirimimen-aq dúnıe qataldyǵyn jumsartyp jibergen tárizdi.

— İsh, Tileý! Shaıyń sýyp ketti.

— Táte, myna kámpıtterdi Balta ákeldi me?

— Iá-á...

— Men ony kórgem. Balta gorodekiı jigit, á?

— Qashan kórdiń?

— Sonda kelgende ol menen Qoblandynyń molasyn suraǵan. Men ony bóten kisi dep qalǵam. Ol Baltanyń kókesiniń beıitiniń basynda jylaǵan.

— Sonsoń qaıda bardyńdar?

— Bizdiń úıge barǵanbyz. Men úıge barǵanda Baltany tanydym. Baltanyń myna jerinde — Tileý oń bilegin túrip kórsetti. — Osy jerinde qaly bar. Kishkentaı kezinde kórgem. Sol qaly áli bar. Balta maǵan ábtamat ákep berem degen. Men dushmandy atam onymen.

— Sen jalǵyz qoryqpaısyń ba, Tileý?

— Joq, táte, qoryqpaımyn... Balta kelgennen keıin maǵan Dushman kelmeıdi. Saýsaqtarymen býyndyrmaıdy burynǵydaı. Oı, táte, onyń saýsaqtary temir ǵoı.

— Kimniń?

— Dushmannyń! Anaý bizdiń Biláldiń basyn julyp tastaǵan Dushmannyń.

Qatıra qarap otyryp titirendi. "Dushman" degendi qaıdan estidi eken? Televızordy tyńdaǵan shyǵar. Biláldi saǵynady eken-aý. Sol dushpan maǵan kezdesse... Basymdy julyp alsa..."

"Basymdy julyp alsa..."

Osy tóńirektegi oı al kep shyrmasyn.

Basty julǵyzbaı-aq kóz jumýǵa bolady ǵoı. Ólimniń, ólýdiń túr-túri kóp.

Sol-aq eken jany túrshikti. Melshıip otyryp qalǵanyn ózi de sezbedi. Endigi dalbasa aıla-amal — ólimniń túrin izdeý, soǵan bel baılaǵan ashaddy jannyń qaraketi bar tileginde. Melshıgen boıy nebir qıalǵa shomyp, aldymen pora-pora terledi. Artynsha tula boıy qaltyraı dirildep ala jóneldi.

Eseńgiretken oılardan esin jıǵandaı kezde óziniń shoshaıyp jalǵyz otyrǵanyn kórdi. Tileý ketip qalypty. Kámpıtti de almapty.

"Menen ol da táýir. Sheshesiniń qamyn jep, inisiniń qulpytasyn qorǵaıdy. Men ne kútem? Neni kókseımin. Jalǵyz ul qarasyn kórsetpek túgil hat-habaryn da bildirmeıdi. Endi mynaý qubyjyq halimdi kórse, estise múlde bezinip, túńilip ketedi-aý. Álgi Aıǵanshadan basqa eshkim sezgen joq. Aıǵanshaǵa barlyq shyndyqty aıtyp, kózin jetkizsem, ol shirkin birge ósken qurby emes pe, jan adamǵa tis jarmas. Sodan soń... Odan arǵysy belgili ǵoı. Shylbyr kóp. Sirke sýy bar. Tuńǵıyq qandy qarasý da aýyldyń irgesinde.

Qap! Tileý myna kámpıtterdi nege salyp almaǵan?

Al dep aıtpaǵan soń turyp kete barǵan. Qandaı qaıyrymdy! Ózi anandaı bop júrip, qoltyǵyma jarmasyp, bolysyp jatyr. Al, Maqan..."

Qaıta melshıdi. Maqan aty oı-boıyn tok soqqandaı melshıtip, meńireýlendirip tastaıtyn qudiret tárizdi.

4

— Mama, súıinshi, jaqynda úıge kiremiz!

Esikten oınaqtaı basyp engen Sáýle sheshesin qushaqtaı alyp, eńkeıip betine betin tósedi.

— Ol ne qylǵan úı, qyzym? — dep sheshesi Sáýleni oń qolymen sál yǵystyryp, betine kóz toqtatty.

— Aıtyp edim ǵoı. Sonda aıtqanym qaıda? Úmytyp qaldyń ba? Álgi kezdestim degen adamdy... — Sáýle qıpaqtaı bastady. Stol shetinde otyrǵan Anna Konstantınovna kesesin aldyna qoıa salyp, Sáýleniń eteginen tartty.

— Sen, Sáýlesha, ol adamyńdy maǵan da kezdestirshi! Sýıiktim, Sáýlesha, kógershinim, sóıte ǵoıshy, á! Men de múmkindik bolsa, bir tyrbańdap kóreıin. Áıtpese Leshka-Leha ábden aýrýdan shyqpaıtyn boldy. Qalaı, Sáýlesha, sen meni eskergiń kelmeı me. Men sezem. O-o! Men bárin bilem! Sen, Sáýlesha, asylzat qurbym, búginde sondaı... sondaı bıikke kóterildiń! Sen bárin-bárin, qalasań, maǵan da jasaı alasyń! Anaý syrtqy qaqpaǵa keletin qara "Volga" naǵyz qudiret! Al sol qudiretti sen marhabattym Sáýlesha, shynashaǵyńmen bıletesiń.

— Qoıa turyńyzshy, Anna Konstantınovna, — dep Sáýle etegin bosatyp aldy.

— Qoıam, Sáýlesha, qoıam men! Tek sen renjime, ashýlanba, kógershinim. Áıteýir meni umytpasań...eskerseń... Ózim úshin suramaımyn. Jo-joq! Ondaı suranshaǵyń emespin. Sveta men Leha demesem. Sveta da esiktiń aldyna shyǵyp, kúnniń kózine dimkás denesin tosa alady. Meni qınaıtyn Leshkamnyń jaǵdaıy. Júrektalym Leham aıaq basa almaıdy. Qashanǵy kóterip júrem. Sveta da arqalaı-arqalaı azyp barady.

— Anna Konstantınovna tap bir Sáýle orderdi qolyna ustata qoıardaı mólıe qarap, kóz jıegine móldirep jınala bastaǵan jasyn da súrtpesten, ıegi kemseńdeı qadalyp qaldy.

— Jaraıdy, Anna Konstantınovna, aıtaıyn, — dedi Sáýle eriksiz bas ızep.

Anna Konstantınovna atyp turyp, Sáýleniń qolyna jarmasty. Alaqanynyń syrtyn qaıta-qaıta súıip jatyr.

— Raqmet, Sáýlesha! Raqmet, qamqorshym! Qutqarýshym! Jebeýshim! Oı, balalarymdy qýantaıynshy! Sáýlesha, sen bile bermeısiń, Lexa da, Svetlana da seni sondaı jaqsy kóredi. Tipti seni táńirge balaıdy! — dep esi shyqqan kelinshek aıaǵyna ilinbeı qoıǵan súıretpesin qolyna ustap shyǵa jóneldi.

— Otyr. Shaıyńdy ish, — dedi Gúlshat qyzyna.

Sáýle tize búkti.

— Mama-aý, ras aıtam. Úsh bólmeli páter alamyz. Kirpish úıden. Kýhnásy keń, arnaıy jobamen salynǵan.

— Ony kim beredi? Raııspolkom ba?

— Raııspolkomǵa áli de senesiz be, mama? Olar úı bergenshe, kerosın qatar. Álgi myqty aǵaı.

— Myqty aǵaıyń — Ǵazız Qýltanovıch pa?

— Sol, mama! Sondaı rahymy mol kisi.

— Joq, Sáýle. Onyń rahymy buryn túspeı , búgin túskenine senbeımin.

— Nege, mama?

— Men ol myqty aǵaıynda da bolǵam. Jaı-jaǵdaıdy túgel baıandaǵam. Aıaǵan, músirkegen. Ýáde etken ol. Biraq ýádesin jyl saıyn kúte-kúte sharshaǵam. Maǵan óz jaǵdaıymdy eskerip, ádil jolmen úı bermese, "jyryp qaldym, buryp aldym" tárizdi qýlyqtarmen bergen úı qajet emes. Aramdyq juqpaıdy maǵan, — dep Gúlshat kesesin aýzyna apardy.

— Oý, mama-aý, orderdi erteń jazady. Pasporttardy surap jatyr ǵoı, — dep Sáýle tyzyldady.

— Alam deseń, qyzym, onda óziń pasportyńdy bere ber. Jupar ekeýmizdi qozǵama.

— Nege?

— Men saǵan sheshe bop aqyl aıtýdan qaldym, Sáýle. Sen meni tyńdaý túgil , sońǵy aıdyń ishinde jerı bastadyń. Týǵan anań edim. Biraq sen maǵan ana dep qaraýdy umyttyń. Menen uıalatyndaı, qorlanatyndaı bolyp turasyń. Múmkin o da bolsa taǵdyr tálkeginiń bir parasy shyǵar. On segizge toldyń. Oń-solyńdy tanydyń. Qarajattan taryqpaıtynyńdy da bilem. Saǵan ókpem joq. Ókinishim de, yzam da óksitken óz ómirime ǵana. Sonaý otyz jetinshi jyldardyń sýyq yzǵaryna ǵana. Ákeden tiri, shesheden óli aırylmasam, osylaı ǵumyr boıy azap tartpaǵan da bolar ma edim. Kóp oılaıtynym sol búginde. Senen de aırylyp qaldym. Qazaqtyń "qyzǵa qyryq úıden tıý" degenin eskermeppin. Biraq bul qalada ony qalaı eskerersiń. Ejelden kúıigine kúıik jamalar bireý bolsa, sol men shyǵarmyn, Sáýle. Sen maǵan qarama. Betiń belgili maǵan. Alar úıińdi óziń ala ber. Tym bolmasa sen ádemi turmys kesh, qyzym. Biraq anaý Jupardaı, mynaý kúıigi kómeıine tirelip turǵan mendeı uıqyń tynysh, kúlkiń qaıǵysyz bola qoıar ma eken, Sáýletaı. Adasqanyńdy kesh sezdim. Anań bop jýas, adal, biraq qapas mekenińe qaıtara almadym.

— Sonda osy qapasta ómir boıy otyra beresińder me?

— Otyramyz, qyzym, otyramyz. "Aıqaı meniń óz úıim, keń saraıdaı boz úıimniń" qalaı aıtylǵanyn uqsań, ońaı men tezge umtylmas ediń. Ómir osy qalpynda tura bermes. Ózgerer áli. Túsinetin ıgi azamattar alar bılik tizginin. Múmkin sol kezde úı tıer bizge de. Shaıyń sýyp qaldy.

— Anna Konstantınovna menen járdem suraıdy. Ol sumdyq kórmeıdi.

— Annýshkanyń jaǵdaıyn túsinem. Qaı ana balasynyń jaǵdaıyn oılamaıdy. Leshkany bul aradan tez áketpese, kópke uzamaıdy. Annýshkanyń janyn shyryldatatyn sol qaıǵy. Uly úshin otqa túsetin ana ol. Sondyqtan da ol árkimge bir japaqtap, kóringenge bir jalynady.

— Siz de sóıtetinsiz...

— Iá, sóıtkem. Onda sender jas bolatynsyńdar. Jupar ekeýińniń densaýlyqtaryńdy oılaýmen tún uıqym tórt bólinetin. Ekeýiń de óstińder. Saý-salamatsyńdar. Endi men nege jalynýym kerek? Endi men nege ardan jurdaı bolýym kerek. Endi nege ákemniń atyna kir keltirýim kerek. Sáýletaı-aý, qansha qınalǵanda, qansha aryp-azǵanda men senderdiń kóńilderińe kóleńke túsirerlik qylyq kórsettim be, minez tanyttym ba? — Gúlshat qyzyna taǵy da qarady. Sáýleniń manıkúr jaqqan soraıǵan tyrnaǵyn, pedıkúrlatqan bashpaılaryn, altyn alqa, altyn syrǵalaryn, etimen et bop qysyp alǵan, omyraý oıyǵy keń tar kóılegin júdeý júzimen sholyp ótip qarap edi. Álgi qarastan: "Barlyq syryń alaqanymda. Qaıteıin ýysymnan shyǵyp kettiń, endi tym bolmasa bir ret adalyńmen aqtaryl" deıtin tilek ańǵarylyp turǵandaı. Sáýle óz boıyndaǵy álekeı-shúlekeı altyndaryn alǵash ábes sezindi.

— Joq, mama!.. Sen ondaı bolǵan emessiń. Bolmaısyń. Al, men... Men... Endigi jónim bólek. Myna qapastan qutylǵym-aq bar. Qala almaımyn bir mınýt. Tunshyǵyp ketýim múmkin. Men kórdim... Basqalardyń qalaı turatynyn kórdim. Ózim de soǵan beıimmin. Buryla almaımyn, mama! Endi toqtaı almaımyn! Men... men saǵan sizge, mama, qýanysh ákelem degem. Qolymnan kelgenshe bar jaqsylyqty basyńyzǵa úıem degem... Ońasha jylaǵanyńyzdy, egilgenińizdi kórgende meniń de ishim kúńirenetin. Álde sol kezdiń kúıinishi osy súrleýime shyǵardy ma eken, endi orala almaımyn, mama! Ózińizge degen nıetim taza edi, aramdyq kórip bezinseńiz, basqa amalym joq. Basqa qudiretim de joq. Páterden aırylmaımyn. Alam! Budan qur qalsam, ómir boıy ókinishim bosatpaıtyn sıaqty. Meniń de aýrý-syrqaý bala baqqym kelmeıdi, mama! — Sáýleniń kózi qurǵaq. Doǵalana ıilgen qıǵash qara qastary eki kózdiń arasyn qosatyn dóńeste túıile qalypty.

— Óziń bil, Sáýle. Menen aqyl surar jastan óttiń. Tek qaıta-qaıta aldanbasań deımin. Qabaǵyńa kirbeń tússe, jany shyrqyraıtyn anamyn. Átteń, endi menen aýlaq júr dep aıta almaımyn.

Gúlshat shaıy sýyǵan kesesin aýzyna aparyp, birin jutty da, aldyna qoıa salyp, alaqanynyń syrtymen ernin súrtti. Sodan soń tegeshke sháınekten jyly sý quıyp alyp, keselerdi jýa bastady.

— İsh, Sáýle! Álde shaıdy qaıta ysytaıyn ba?

— Boldym, mama.

Osy kezde úıge Jupar kirdi. Jupar Sáýlege sondaı uqsaıdy. Sál bıikteý ári sál tarańdaý.

— Apa (Jupar sheshesin apa deıtin), hat!

— Káne, — qol sozyl alǵan Gúlshat adreske qarady. — Aıǵansha kelinnen eken? — dep konvertti ashyp, oqı bastady. Túsi buzylyp, qany qashyp sala berdi.

— Ne deıdi, apa? Ne jazypty? — dep Jupar sheshesin ıyǵynan qushaqtady.

— Bektemirdi segiz jylǵa sottapty!

— Joq, apa! Ol jazyqsyz! Naǵashym jaladan kúıip otyr! — degende Jupardyń kózinen jas tógilip ketti.

— Iá, ol baıǵus jazyqsyz bolatyn. Sonda baıaǵynyń taǵy qaıtalanǵany ma? Ákesi jazyqsyz sottalyp, atylyp ketip edi. Endi balasy da sonyń kebin kıgeni me? Bu ne bop barady. Shyndyqty qaıdan tabamyz? Ádiletti qaıdan, kimnen kóremiz. On jyldap úı-kúısiz júrgen jandardy kórmeıdi. Bir aıdyń ishinde bireýlerge bárin úıip-tógedi. Al, Bektemir... Shyndyq dep shyryldaǵany úshin balasynan aıyryldy. Endi ózi sottaldy.

Gúlshattyń qulaǵy shyńyldap ketti. Qany basyna shapshyp, qos shyqshyty shanshyp ala jóneldi. Eki alaqany ádetinen jańylmaı eki shyqshytyn ýqalaı bastady.

— Apa, basyń aýyryp ketti me? Sáýle, dárisin ápershi. Bolsaıshy, neǵyp otyrsyń! — dep Jupar kesege sý quıyp, dárini sheshesiniń aýzyna saldy.

Gúlshat qatty kúızeldi. Týmasa da týǵannan da qımas qadirli baýyryna aınalǵan Bektemirdiń esh kinásiz segiz jylǵa kesilýi mıyna qonar emes. Bektemir kisi óltiredi degenge kim ılanady. Tipti ony esh dáleldemeı, teksermeı, anyqtamaı bir ǵana kýágerdiń syrtynan kórdim deýimen sottap jiberýi zańǵa sıa ma. Árıne Bektemirmen bul qoskindik bop baýyry jabysyp qalǵan joq. Sóıtse de, qysas kórgen kóńildiń daýasyn kim tabar. Ashý-yzasyn kim azaıtar. Ádiletti kim ornatar. Alpys bes jylǵa ketken sosıalısik ǵumyrymyzda dál osyndaı zorlyqtar, dál osyndaı zańsyzdyqtar kezdese berse, onda maqtan tutar ne qaldy. Álde Gúlshattyń qana kóretini, sezetini teńsizdikter men zulymdyqtar, jaýyzdyq pen jabaıylyqtar ǵana ma? Shynymen talansyz jan ba? Buǵan janasyp, jaqyndasyp ketkenderdiń shetinen bir qam-qasiretke dýshar bola beretini qalaı? Týa sala áke-sheshesi anandaı boldy. Kúıeýi ketti. Bektemir baýyrynyń basynan bult aıyqpaı qoıdy. Endi myna Sáýlesine de jetti zulymdyq tyrnaǵy tarbıyp. Netken kem yrys jan! Netken sor shaqyrǵysh jan! Netken qahar soqqan kúnáhar! Kúnási ne sonda týmaı jatyp qańarǵa ushyrardaı? Kinási qandaı ómir boıy úzilissiz toqpaqtaı bererdeı? Júrip ketken izine shóp shyqpastaı alastaıtyn bul shirkin táńir haq túgil tiri bir pendege ne jazypty? Ne jasapty? Ne búldiripti?

Ystyq jas kezek-kezek domalady. Ystyq jasy betin jaýdy. Keýdeniń lyqsyp tirelgen sherin de, syryn da syrtqa aqtaryp jatyr.

— Apa, apataı! Jylamashy! Múmkin bir járdemimiz tıer. Naǵashymdy bosatar. Apa, jylamashy!

Gúlshat kózin, betin shaıdy. Oramalmen asyqpaı súrtindi. Hatty konvertke qaıta salyp, aldyna qoıdy.

— Sáýle, Balta qaı jerde isteıdi?

— Ony qaıtesiz?

— Kerek.

— Akademıada. Akademıanyń Metalýrgıa jáne ken baıytý ınstıtýtynda. Sonyń zavod qasyndaǵy laboratorıasynda.

— Sen ony jaqynda kórdiń be?

— Kórgem joq. I kórgim de kelmeıdi.

— Oı, Sáýletaı, sen Baltany kóp maqtaýshy ediń ǵoı. Endi nege kórgiń kelmeıdi.

Sheshesi jaqtyrmady.

— Jupar, kisini qajaýdy doǵar.

— Ózi ǵoı... Kórgim kelmeıdi deıdi eshe.

— Jupar, pochtadan, onda bolmasa bazardan posylka jáshigin ákep bershi.

— Ony qaıtesiń, apa.

— Aıǵanshaǵa qant-shaı, -rik-meıiz salyp jibereıik.

— Oı, apa! Meniń basyma ǵoı ol eshqashanda kelmeıdi. Sen — danyshpansyń, apataı! — dep Jupar sheshesin taǵy aımalady.

— Joq, Jupar. Meniki anaý qaıǵymen shógip qalǵan beıbaq áıelge kóńil kórsetý ǵana. Jurttyń bári jaýyz emesin tanytý ǵana. Aıǵansha — jalǵyz emes. Onyń týysqany — biz barmyz. Toryqqanda qol sozaıyq.

Jupar pochtaǵa, Sáýle dalaǵa shyǵyp ketti. Gúlshat juqa jeńil jazdyq kóılegin kıip, tómen tústi.

Esik aldynda Annýsha júr eken.

— Gýlá, Gúlshat Salımovna, aıtyńyzshy, Sáýlesha maǵan bergen ýádesin oryndaı ma?

— Bilmeımin, Annýsha, bilmeımin.

— Siz... sen mamasy emespisiń?

— Iá. Búgin ol biraq eresek adam.

— Sonda qalaı, bótensizder me?

— O da múmkin.

Almaty jazy birden búre jóneledi. Kóleńkeden bas qyltıtsań-aq deneńe myń ınesin qadaı qoıatyn kún shaqyraıyp alypty.

Gúlshat biraq ony eler emes. Álgi Annamen aradaǵy sózden áli aryla almaı keledi. Iá, bóten bop barady. Sáýlesi buryn kenje bolǵan soń erkelep turýshy edi de, Jupary sýyqtaý bolatyn. Endi bári kerisinshe. Sáýle shyn ózgerdi. Shyn eresek tartty. Kiná, árıne, ózinde de bar. Qyzynyń erte ketip, kesh keletinin baıqasa da mán bermep edi. Bektemirdiń aýyldasy Balta balaǵa senip qap edi. Aýyldan shyqqan azamat, tárbıesi, tártibi qazaqsha dep arqasyn keńge salyp, onsha kúdiktenbeıtin. Qaıta osy ekeýiniń tuz-dámi jarasyp ketse eken deıtin ishteı analyq tilegi bolatyn. Aqyry, mine, shoshaqaı qyz taırańdap júrip shoq basty. Baltadan da aıryldy. Bolashaqtan da aıryldy. Áldekimniń qýyrshaǵy. Qutyrynǵan shaldyń. Jelikken ákimniń. Oǵan ol shirkinge ermek kerek. Áýeıiligi qanǵan soń jerip shyǵa keledi.

Balta ornynda joq eken. Asyǵyp ótip bara jatqan jumysshy adam sehtyń bir buryshynda turǵan qyzdy nusqady.

— Áne, anaý Margarıtadan surańyz. Sol bilýi múmkin.

Margarıta da mardymdy eshnárse aıta almady.

— Balta ma, siz onyń kimisiz?

— Ápkesi bolam.

— Á-á... Balta endi bul laboratorıada istemeıdi. Instıtýttyń negizgi korpýsynda. Dısertasıa qorǵaǵaly jatyr.

— Qalaı? Bir jyl bolmaı jatyp úlgergen be?

— Úlgeretin kisiler bolsa úlgeredi eken, — dep anandaı jerde otyrǵan Sereja sózge aralasty. — Balta Muqatovıch ıneniń tesiginen óter pysyq. Oǵan kandıdattyq dısertasıa buıym emes, ol doktorlyqty da tymaqpen uryp alady. SSSR Joǵary Sovetiniń depýtaty da bolady.

Gúlshat túsi qubylyp ketti. Ózi sondaı unatyp, senip júrgen azamatynyń áreketi mynandaı bolsa, onda búkil ómirden túńilmeske amal joq. Toryqqan áıeldiń kókiregine taǵy bir ókinish shym batyp baryp, ajyramas jelimdeı tunshyǵa jabysyp qaldy.

— Bilmep edim... Keshirińder, aınalaıyndar. Bir tyǵyz jumys bolǵan soń... Endi oǵan aıtty ne, aıtpady ne...

Táltirektep ketken Gúlshatty Qadirbek súıep qaldy.

— Rıta, oryndyqty beri qoıshy.

Ekeýi áıeldi oryndyqqa otyrǵyzdy.

— Keshirińder, qaraqtarym. Basymnyń keıde azdap aınalatyny bar.

"Áı, uqsaıdy! Bireýge sondaı uqsaıdy" dep kóz almaı turǵan Sergeı kenet óz mańdaıyn alaqanymen soǵyp qaldy.

— Siz... siz Sáýleniń mamasy emessiz be?

— Iá. Mamasymyn.

— Aıttym ǵoı sizdi sol dep...

— Kimge aıttyń, qaraǵym.

— Jaı, ózime... Onda siz Baltaǵa aıtqaly kelgen sharýańyzdy, eger aıtýǵa bolsa árıne, bizge aıtyńyz. Esimińizdi bilmeımiz... — dep Sergeı bógeldi.

— Gúlshat... Gúlshat Salımovna.

— Gúlshat Salımovna, biz mynaý Margarıta, Qadirbek jáne men — Sereja bir kezde Baltanyń jaqsy dostary bolǵanbyz. Al qazir... árıne sizge qıyn, biraq qazir biz oǵan múlde dos emespiz. Ol — egoıst. Ol — ol bas paıdasyn kóbirek oılaıdy. Ol úshin qasıetti eshnárse joq. Árıne, aqsha men ataq-dárejeden basqa. Biz sizdiń qınalyp kelgenińizdi sezip turmyz. Eger bizge senseńiz, onda, Gúlshat Salımovna, qolymyzdan kelgendi jasar edik.

Margarıta men Qadirbek te únsiz qadalyp, qulshyna bas ızedi.

Gúlshat myna úsheýin alǵash kórse de, burynnan tanyp, bilip júrgendeı aǵynan jaryldy. Kóńildegi búkil túıtkildi jasyrmastan túgel aqtaryp, Bektemirdiń jazyqsyz sottalǵanyn, balasy Qoblandynyń óltirilgenin, aýrý Aıǵanshanyń jas ulymen qorǵansyz qalǵanyń tegis-tegis aıtyp berdi.

Úsheý kópke deıin únsiz qaldy. Dál osyndaı qıanat dál qastarynda bolyp jatqanyń ishteı sezgenderimen betpe-bet kezdestirmep edi. Úsheýiniń de boılary aýyrlap, dem alystary jıilep, qabaqtary salbyrap túsip ketti.

— Qandaı jaýyz! — dedi Margarıta, áppaq júzi surlanyp, jup-juqa ádemi erinderi dirildep basylyp, dirildep basylyp.

— Kim jaýyz? Maqan ba? Maqannan da buryn onyń jebeýshisi, qoldaýshysy jaýyz! "Men — saǵan, sen — maǵan!" deıtin esepshil qarym-qatnas jaýyz! Sybaılastyq qurymaı, ádilettik ornamaıdy. Sol sybaılastyq Baltany da ózgertip jibergen, — dep Sergeı Týrov óz tujyrymyn bildirdi.

Qadirbek Gúlshatqa ıile tóndi.

— Gúlshat táte, men qolymnan kelgenshe, bárin teksertýge tyrysam. Bárin!

— Qadirbekke senińiz. Onyń papasy mınıstrdiń orynbasary. Kimmen sóılesýdi biledi, — dedi Sergeı.

Gúlshat Qadirbekke tańdana qarady. Kúıe juqqan betine, laı men balshyq sirnelegen jumys kıimine lez kóz júgirtip ótti.

"Mınıstrdiń balasy da qara jumys isteıdi-eken-aý. O, toba! Ákesi ne ıis almas momyn bireý de, ne myna balasy kókmı bolar".

Biraq Qadirbektiń eljireı qaraǵan, Bektemir úshin kádimgideı qam jeı qalǵan túri aldamaıtyn tárizdi.

— Jaraıdy, balalarym. Qaıda bararymdy bilmeı sendelip qalǵanymda es bergenderińe raqmet. Bektemir baıǵusqa septeriń tıse, alǵysymnan basqa aıtarym joq.

Esik aldynda taǵy da Anna kórshisi tosyp júr eken. Aıaǵyn basa almaı qalǵan Leshkany kóterip alypty. Leshka — basy úlken, shashy suıyq, quıqasy da, terisi de appaq suryqsyzdaý bala. Kóziniń asty-ústi kókshil tartqan, eki urty salbyrap, aýzyn úlken ǵyp kórsetedi eken. Qarasy birtúrli: álde úrkek ańnyń, álde únemi úreı bılegen jannyń eresek oıshyl qarasy. Kóılek-trýsıdan shyǵyp turǵan shyntaq pen tizeler qur súıek úp-úshkir. Terileri bosap qalǵan. Tobyq tusyndaǵy býyny isip, borbıyp ketken. Anna aýrý balasynyń adam aıaǵysyz júdeý usqynsyz túrin ádeıi kóz aldyńa tosatyn sıaqty. Gúlshattyń kózi buldyrap ketti.

— Gýlá táte, Gúlshat Salımovna, myna beıkúná Leshkanyń taǵdyry da sizdi ıliktirmeı me?

— Maǵan ne iste deısiń, Anna?

— Sáýleshaǵa aıtsańyzshy. Siz anasysyz ǵoı.

— Neni aıtýym kerek?

— Sáýleshanyń myqty tanysy bar. Qara "Volganyń" nomerin bilem. O-o, onymen tek sondaı dókeı... sondaı dókeı ǵana júredi! Gúlshat Salımovna, kerek pe, aldyńyzǵa bas uraıyn, tátetaı! Mynaý Leshka-Leha da surasyn. Leha-Lesha, táteńe, súıkimdi meıirban Gýlá táteńe basyńdy ıshi, ulym! Mine, kórdińiz be, basyn ıip tur, — dep ulynyń denesin qushaǵyn tómen túsirip eńkeıtken boldy.

— Aná, sen menen anaý úıdegi dúnıe-múlkimnen ne kerek bárin sura. Qolyńdy qaqpaımyn. Óz tarapymnan jasaı alar kómegim bolsa, aıanbaıyn. Al bóten bireýden sura deýiń retsiz, Aná.

— Oı, Gýlá táte, bóten bireýińiz kim? Sáýlesha ma? Ol sizge bóten bireý emes qoı.

— Qınama, Aná. Sáýlege anaý "myqtyńnan" sura deýim, onyń... odan saıyn buzylýyn qoldaǵanym bolmaı ma... Qyzymnyń qylyǵyn quptaǵanym emes pe.

— Eh, táte, táte! Buryn kórýińiz kerek edi. Buryn saqtandyrýyńyz qajet edi. Endi bári bitkende...

— Joq, Aná, maǵan áli bári bitken joq. Meniń óz arym taza. Sen oǵan daq túsirmek bolyp tursyń, — dep Gúlshat kórshisiniń tusynan óte shyqty.

"Ras, keshiktim. Buryn oılaýym kerek edi. Baltaǵa sendim. Nege sendim eken?"

Oımen kele jatyp alakóleńkede mańdaıyn qubyrǵa soǵyl alyp, eseńgirep biraz turyp qaldy.

"Sorly adamǵa temir-tersek te ósh-aý... Baltany bolashaq kúıeý bala sanaǵanymdy qudaıdan jasyrmaǵanda pendeden nesin jasyram. Kóp-kórim, qyltyń-syltyńy joq sıaqty edi. Qalaı buzylǵan. Buryn "eńbek" dep, "tártip" dep jantalasyp edik. Endigi jastar eńbekke onsha qulshynbaıdy deıin desem álgindegi Qadirbekter múlde basqa. Áı, degenmen, jastardyń kópshiligin óz betimen jiberip, dúnıeniń parqyn sezinýden adastyryp aldyq-aý, tárizi. Sáýleni de qurtqan qyzǵanysh. Sońǵy kezderi aıtary "páter", "kıim", "moda", "asyl zattar". Sonda mán bersem ǵoı, kóńilin alańdatqan nárselerdiń aldamshylyǵyna kózin jetkizsem ǵoı, arandap qalmas edi? Annaǵa ne bolǵan? Bu shirkin de ábden tıtyqtady ma sonda? Eshteńeni elemeı, eshkimdi kúndemeı, aramdyqqa urynbaı júrýshi edi. Ulynyń jaǵdaıy júregin shabaqtamaı qoısyn ba. Baýyr eti — balasy úshin otqa túspes ana joq. Al men Sáýle úshin nege kúıip-pispeımin. Kúıip-pisnegenimdi kim kóripti? Janymnyń taǵy bir shyjǵyrylǵanyn jalpaq jalǵanǵa jaıǵanda ne tabam? Kókiregime kómbelep taǵy bir kúıikti sher jamylǵanyn jarıalaǵanda kim esirker?"

Esikten ilbı basyp kirgen sheshesin Jupar asyǵa tosyp otyr eken, umtylyp kelip qoltyǵynan súıedi.

— Júregiń aýyrǵan joq pa, apa? Túsiń qashyp ketipti. Dárińdi de almapsyń.

— Eshteńe etpeıdi. Kúnniń ystyǵynan da.

— Jáshikti ákelip qoıdym. Bazarǵa baryp keleıin be?

— Erteń aılyǵymdy alaıyn.

— O-o, apa-aý, men búgin avansymdy alǵam. Aqsha bar ǵoı. Sen maǵan ne alatynymdy, qansha alatynymdy aıt. — Jupar sheshesin súıep aparyp, dıvanǵa qısaıtty. — Borshtyń eti pisip tur. Kapýstasyn týrap qoıdym. Sala salsa, daıyn bolady.

— Sáýle kelgen joq pa?

— Joq. Kelip qalar. Anna Konstantınovna ony nege izdep júr, apa? Qaıta-qaıta úıge kelip suraýmen boldy.

— Bilmedim... Demalysqa qashan shyǵatyn boldyń?

— Iýnde mektep lagerinde isteımin. Sodan keıin bospyn.

— Men sál myzǵyp alaıyn. Mazam qashyńqyrap jatyr.

— Aıaǵyńdy ýqalaıyn ba, apa?

— Joq, Juparjan.

* * *

Sáýle úıden shyǵysymen avtomattan telefon soqty.

— Meni búgin qabyldasyn.

— Ýaqyty joq. Soveshanıe ótkizip jatyr. Odan soń bólim meńgerýshilerin qabyldaıdy. Keshke me?... — Kómekshi sál kidirdi, sirá, shefiniń jumys kestesine qarap jatsa kerek. — Keshke teatrde gastrolye aparatyn spektákldi kóredi.

— Maǵan búgin qaıtkende kezdesý kerek. — Sáýle bultartýǵa shamasyn qoımady. — Jarty saǵattan keıin taǵy habarlasam.

Túski úziliste taksımen "Saıatqa" tartyp ketti.

Ǵazız Qultanovıch ádettegi ázilshil jaırań minezdi umytyp, bálekeı qyzdy túksıip qarsy aldy. Biraq oǵan yǵa qoıatyn Sáýle joq. Kishkene qara sýmkasyn uzyn stoldyń ústine laqtyryp tastap, qabaǵy salbyrap, beti qabaryp meńireýlenip otyrǵan Ǵazızine myqynyn taıanyp jetip bardy. (Ǵazız Qultanovıch Sáýleni "bálekeı" dep ataǵanda, bul ony dereý Gazık dep burmalaı qoıǵan).

— Ádiletsizdik! Shekten shyqqan ádiletsizdik kórdim, Gazık!

— Ne boldy? Túsindir, — dedi anaý súlesoq qana.

— Naǵashymdy jazyqsyzdan jazyqsyz segiz jylǵa sottap jiberipti.

— Qoı, óıtpes, Sáýle. Bizde jazyqsyz eshkim sottalmaıdy.

— Men bilem! Ol jazyqsyz, kinásiz sottalǵan! — Sáýleniń daýsy endi ashyna shyǵyp qatty estildi.

— Já! Jaılap, jaılap sóıle.

— Nege jol beresińder? Qylmysty nege kórmeısińder? Jaýyzdy senderdiń ákimderiń, prokýrorlaryń nege qorǵaıdy? — Sáýleniń kóz aldyna sheshesiniń júdegeni elestedi. Bektemir naǵashysynyń meıirban júzi oraldy. Sol-aq eken búkil ashýy keýde qınaǵan suraq bop aqtaryldy. — Jyrtqyshty nege qoldaıdy? Álsiz momyndy, ádilet dep shyryldaǵan baıǵusty nege aıamaıdy? Nege shyryldatady? Nege kún kórsetpeıdi? Nege qamaıdy?

— Toqtashy, bálekeı! Toqtashy, Sáýle! Sen jaýyzyńnyń aty-jónin atasańshy aldymen. Onyń kim?

— Ol — Maqan. Jaýyz da, jyrtqysh ta sol!

— Maqan?! Maqan dediń be?

— Iá, Maqan! Naǵyz qaraqshy! Kisi óltirgen ol.

— Qaıda turady?

— Aýylda, kolhoz predsedatel Ǵazız Qultanovıch ornynan atyp turyp Sáýleniń eki ıyǵynan búrip ustaı aldy.

— Seniń naǵashyń Bektemir me?

— Iá-á! Bek-te-mir... — Endi tańdanǵan Sáýle birden bosańsyńy. Kózi keń ashylyp Ǵazız Qultanovıchke baǵjıa qarady. — Sen ony qaıdan bilesiń?

Ǵazız Qultanovıch jaýap bergen joq. Iyqta jatqan sheńgelderi qataıa búrisip, qyzdyń súıek-súıegin ýatyp jibererdeı qarysty. Bektemirdiń aqyry ýysyna túskenin estigende ishinde buǵynyp jatqan búkil sezimi, qýanyshy, kegi, qyjyly dýyldaı kóterilip, syrtyna badyraıyp-badyraıyp shyǵa keldi. Keıde tymyq sýdyń astynan áldebir túsken tastyń, jaldaǵan aıaqtyń áserinen dál osylaı búkil tunba laıy betine órship kóteriletin. Álgindegi súlesoq tús, salyńqy qabaq, meńireý beıne adam tanymastaı ózgerdi. Kózderde kekshil kókshil ot tutandy. Qabaq qýana ashyldy. Úlken kesek iri tister aqsıa kórindi. Áke amanatyn oryndaı almaı pushaıman bolǵan óktem jan endi ǵana bar tilegi iske asqanyna kózi jetkende, mynaý álemniń jalǵyz qojasy bir ózi bolǵandaı arqalandy. Keýdesi keńip, ıyǵy ósip, boıy bıiktep sala berdi. Óz qudiretin ózi barynsha sezingen adamnan qaharly da susty jyrtqysh ótpese kerek Sáýle qarsy aldyndaǵy aıaq astynan sestengen júzden sekem alyp qaldy.

— Jiber... Jiberińiz, Ǵazız Qultanovıch...

Qyzdyń ne aıtqanyn uqqan joq. Áıteýir ıyǵyn qıqańdatqan Sáýleni qoıa berdi de, qazdańdaı basyp baryp stol ústindegi konáktan orta stakan quıyp aldy da, dem almastan qaǵyp saldy.

"Bitti! " Satpaımyn men ultymdy, sata almaımyn". Árıne, endi ákeń de, óziń de sata almaısyń. Segiz jyl deıdi, á. Áı, jigitter! Ábden myqtaǵan-aq ekensińder! Retin taba biledi-aý, sabazdar! Segiz jylda ózi-aq ábden máńgirip shyǵar. "Aıaz álińdi bil" degendi eskerip, jaıyna júrse, eshteńe joq. Biraq jaýyr tuǵyrdaı súıkenshek bolaryn qaıtersiń bul qyrshańqynyń! Basqan eken qaqpandy! Otyrsyn endi shoqıyp!"

Ózine meılinshe yrza bolǵan ol alaqanyn alaqanyna ýqalap-ýqalap jiberdi. Aıaýshylyq sezimnen jurdaı jannyń aǵyl-tegil qýanyshy atylaıyn dep turǵan jyrtqyshtyń susty keıpinen aınymaı qalady eken. Manadan Ǵazız Qultanovıchtiń kilt ózgergen túri men minezinen kóz aıyrmaı qadalyp turǵan Sáýleniń júregin qorqynysh bıledi. Erinderi dirildep, kózderi ushqyn shashyp, ishtegi oı-boıyn shyrmap alǵan belgisiz qýanyshtyń qursaýyndaǵy erkektiń elire bastaǵan júzine qaraý múmkin emes te edi, stol ústindegi sýmkasyn ilip alyp, shegingennen shegingen boıy Sáýle artymen shyǵyp ketti.

ON ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

Búgin Qatıra ekinshi kún ornynan tura almaı qaldy. Keshe "saldaqyny" taǵy bireýden estidi. Súımenqupdan estidi. Estigende tóbeden salyp jibergendeı sileıgen edi, aqyry mine, tósekke sulatyp tyndy.

Aıaq tyqyry estilmeıtin úı moladaı sýyq tartyp, qańyrap sala beretini yp-ras, tósekte dóńbekshigen áıelge eki kúnnen beri kóńilin surap, bas suqqan han bolmady. Árkim-árkimniń buǵan kóziniń astymen qarap, árkim-árkimniń syrtynan sybyr-kúbir ete qalatynyń sezbeıtin máńgúrt emes. Kóńil kiri ylaılanǵan sýdaı bolǵan soń, Qatıra esh sózge, esh kúńkil-kúbirge mán bermeýge tyrysyp, taıyzdyq tanytpaýdy ǵana oılaıtyn. Áı biraq, kózge shyqqan súıeldeı ananyń da, mynanyń da ósegine tańylǵan soń kóringennen kóz túrtki kórgendeı, kez kelgenniń betine týra qaraýdan da jasqanshaqtanyp qalady eken. Kezinde Muqatynan jastaı aırylǵan ásem kelinshektiń nápsige ermeı, qyzyqqa aldanbaı, eriniń ornyn qasıetteı qadirlegen qylyǵyna aýyl bitken den qoıyp edi. Aýyl bitken Qatırany adaldyqtyń ózine balap, úlken-kishige úlgi etip aıtatyn edi. Boz dalanyń boıkúıez tirligi qansha qaıtalansa, Qatıranyń birqalypty jalǵyz basty buıyǵy tirshiligi sonshalyqty ózgermes dep senip ketken aýyly bar túgin betine shapshytyp, tútigip shyǵa keler dep kim oılaǵan. Qatıranyń jıyrma jylda bir jasaǵanyn jylyna júz jasaıtyn talaı urǵashyǵa "Áı, kápir!" demek túgil kirpik qadamaıtyn aýyldyń, búkil aýmaǵymen buǵan túgel jaýyǵýy qalaı? Álde qadir tutqany qaıyrsyzǵa aınalyp, áýlıe tutqany áldekimdershe búlingenine degen narazylyǵy ma eken? Solaı da shyǵar. Úmit kózi kóp qadalar tazalyqtyń eshqashanda bylǵanbaı turǵanyna ne jetsin.

Oıdan nár qashqan soń boıdan ál qashatyn ádeti eken. Qalshyldaǵan deneniń dirildegen aıaqtary denesin aýyrsynyp, attap basýdan qaldy. Dalaǵa kirip shyǵý da kúshke túsetin bolǵan soń, as pen sýdy da tyıdy. Jez samaýryn yzyldamaıdy, kúreń qyzyl shaı soraptalmaıdy. Sendeltken oı, qajytqan kúıik qana serik.

Qabaqta kirbeń joq. Kóńilden keıis joǵalǵan. Bar dúnıe budan aýlaqtanǵan soń, bar dúnıeden ózi bólektenip, artynda qalǵan kúnderdiń ystyq elesterin túıdek-túıdek shubyrtyp, kirpigine iliktire tizip jatyr. Qazirgi dalbasa sol ǵana. Qıalmen medeý tabardaı estelikterge mıdaı aralasyp ketip, kózden quıylyp aqqan jastyń qus jastyqty shylaǵanyn da ańǵarmaıdy.

Aýyz úıde me, senekte me áldene saldyr ete tústi.

"It kirip ketti-aý!"

Qıalyn bólgenge ókingeni me, ıttiń tegene, ydysty aramdaǵanyna renjigeni me, Qatıra únsiz, qybyrsyz qaldy. Ystyq eleske de aldanbady.

Álgi saldyr-gúldir taǵy qaıtalandy.

"Qasqa buzaý-aý!.."

Qyzyl qasqa buzaý Qatırany enesindeı kóredi. Tipti enesin bilmeıtin jetim buzaýǵa Qatıradan qymbat tirshilik ıesi joq shyǵar. Kúshikten jaman erkelep, qolyn jalap, qaltasyn túrtinektep júretin buzaýdy Qatırada jaqsy kóretin. Adamnan esti-aý, izdep kelgen ǵoı. Jatyp qalǵan shirkindi joqtaıtyn buzaý da bolsa, bir jan ıesi tabylǵanyna da shúkirshilik.

Aıaq tyqyry beri jaqyndady. Qarańǵy bólmede qolymen qabyrǵa sıpalaı jyljyǵan adamnyń júrisin Qatıra endi anyq ajyratty.

— Bu kim, eı?

— Táte-e!..

Kómeıine óksik tyǵylǵan bala daýsyn, Alpamys daýsyn birden tanydy. "Ne bop qaldy" degen úreı denesinde quıyndaı uıtqyp ótti.

— Alpamysjan-aı, senbisiń? Beri kel. Munda ót.

— Táte-e!

Eńiregen bala ishtegi daýys nobaıymen attap kep, Qatırany qushaqtaı jyǵyldy.

— Táte-e! Kókemdi-i-e... meniń kókemdi sottapty!

— Qoı! Ne deısiń? Ne dep kettiń, balam-aý?!

Qatıra qarakóleńkeden balanyń júzin kóre almasa da, Alpamystyń qaıǵy shekkenin janymen túsindi. Basyn kóterip, keýdesin qabyrǵaǵa súıep, balany tósine qysty.

— Jylamashy, kúnim! Kókeń jaqsy edi ǵoı. Jylamashy, botaqan!

— Segiz jyl-ǵa-a... Se-gi-iz jyl-ga kesipti-i de-eı- di-i...

Alpamystyń qorsyly kóbeıdi. Kishkene qoldarymen Qatıra tátesin qushaqtap jubanysh tileıdi. Óksigen janyna járdem kútedi.

"Sumdyq-aı! Jazyqsyz adamdy segiz jylǵa sottaǵandy kim kórgen!? Jaýyzdyq-aı! Taǵy jelkelediń be?"

Qatıra tas túıildi. Qushaǵyndaǵy balany únsiz áldıledi. Únsiz terbedi. Qajyr-qýattyń qaıdan tabylǵanymen de jumysy joq. Sumdyq kórip túrshikken júrektiń órekpigeni basylmaı, jany aýyrǵan balany óziniń aýyrǵan janynyń ekpinimen terbep otyr, terbep otyr. "Segiz jylda sen on altyǵa kelesiń, Alpamys. Biraq osy segiz jylda áke qushaǵyn, áke meıirin ańsap, saǵynyp, segiz jasqa qartaıasyń-aý, Alpamys!"

— Men... men ony-y óltirem, táte-e!..

Qatıra selk ete qaldy.

— Ne dediń, qarashyǵym-aý? Kimdi óltiresiń?

— Ma-qan-dy-y!

"Maqan!"

Qatıra shıryqty. Mynaý balany shyryldatqan, anaý Aıǵanshany zarlatqan, Bektemirdi temir qapasqa tyqqan, ózin osyndaı kúıge dýshar etken Maqandy... jaýyzdy Qalaı umytqan? Nege umytqan?

Basqalar umytsa da bul umytpaýǵa tıisedi ǵoı.

— Qoı, qalqam! Ondaı páleden aýlaq bol. Kókeń aman-esen eken. Múmkin erterek qaıtarar.

— Qaıtara ma?

— Qaıtarýy kerek Alpamys. Jazyqsyz adamdy bosqa ustamaıdy. Úkimet bar. Zań bar. Ádilet bar...

"Ádilet bar deımin. Bar bolsa kózi soqyr ma, nege kórmeıdi. Nege tappaıdy bizderdi? Álde bizdiń aýyldan adasyp ketip basqa jaqta júr me eken? Álde ol ádilet te Maqannan qorqyp bezip ketti me eken?"

— Táte, — Alpamys úlken adamsha úńilep kúrsindi. Saýsaǵymen kózin suqqylap súrtti. — Táte, kókem kelse, jaqsy bolar edi, á?! Apam aýyra bermes edi onda. Táte, siz nege kelmeı kettińiz?

— Baram ǵoı. Men de naýqastanyp qalyp... Baram, Alpamysjan. Apańnyń basyn jýyp berem.

Alpamys kóńili ornyǵyp, shyǵyp ketti.

Qatıranyń kóńili odan saıyn buzyldy.

Qıanatqa qıanat jalǵasty. Zorlyqqa zorlyq qosyldy. Qaıǵy-qaıǵyǵa jamaldy. Kimge kóz satar, kimge qol sozar? Bar ma zar tyńdar ákim? Ótinish-nazyń týǵan uldyń qulaǵyna jetpese, ózge jurt baısyz, baıansyz áıeldiń sózin qaıtsin. Sonda qalaı áli jetken álsizdi tabanǵa sap taptap, aryn qaralap, janyn jaralap óte bere me? Qıanatyn qylmys sanamaı, zábirin qysastyq demeı jaıbaraqat turmys keship jatqan Maqandardy kim toqtatar? "Jazmyshtan ozmysh joq" dep qol siltep, bas sunyp júre bergennen tapqany bolsa, ol óz júrek astynda uryqtanyp, kún saıyn qarǵys kebindeı ósip kele jatqan joq pa? Al, "Qorlyǵyńa kónbeımin, zorlyǵyńa baǵynbaımyn!" dep buǵalyq úzbek bolǵan Qoblandy, Berik Bektemirdiń "sybaǵasy" anaý. Enjar kóńil de shoq basyp alǵandaı kúıik jamylsa, alasurǵan kókirek te sýyp tynshypty. Sonda kúres meıli, kúrespe meıli báribir Maqannyń alyp soǵyp jumarlaı beretini qalaı? Eshqaıdan, eshkimnen zaýal jetpeıtin bolsa, onda sol Maqan zaýalyn ózi nege tapqyzbaıdy. Qarshadaı Alpamys ádilet izdep, qıanat sumdyǵyna qatal úkim aıtyp jan ushyrǵanda, sol qıanatty áldeneshe ret kórgen bul ózi nege sol úkimdi oryndamaıdy? Jas balanyń aýzymen osy sheshimdi aıtqyzyp turǵan haqtaǵalanyń ózi emes pe? Bildirgen de nıetin, sezdirgen de ómirin. Endeshe neden bógelip, neden taısaqtaıdy.

Qatıra shoqıyp otyr. Qarakóleńke bólmeniń qarsy qabyrǵasynda ilýli turǵan úlkeıtilgen eki sýretke janary sónip ketken kóziniń qarashyqtary baılanyp qalypty.

Qos sýret — Muqaty men Baltasy. Aýylǵa kelip úı-úıdi aralap, barmaq basyndaı sýretten úlkeıtip ákelip beretin, tileýiń bergir, fotograftarǵa jasatqan.

Kúıeýi de, uly da eshteńe sezbes ýaıymsyz túrmen buǵan qadalyp qalypty. Muqat júzinde esh selkeý joq eken. Baıaǵy aqjarqyn qalpy. Baltasy, qalaı baıqamaǵan, sol kózin sál syǵyraıta ádemi júzin áldebir jumbaq syrmen tolyq ashpaı turǵan tárizdendi. Syǵyraıǵan kózde ne kinálaý, ne jazǵyrý tunyp qalǵandaı. Qatıra eriksiz betin buryp áketti.

"Kiná, kúnám bolsa, keshińder. Eki aıaqty pendeniń pendeshiliginen asyp kete almadym. Artyndy qanshama kútsem de, Muqat, mine, sózge iliktim. Daý aıta almaımyn. Aqtala da almaımyn. Ana júrek balasyn qorǵashtap osy halge dýshar boldy deıin desem de, endi oǵan ózim ılanar emespin. Nege alysyp-julyspadym? Óńeshine azýymdy basyp, alqymyna sheńgelimdi nege salmadym Maqannyń?

Keshir, Muqat. Seniń aldynda ǵana kúnáqarmyn".

Ornynan turdy. Basy sál aınalyp edi, qaraǵan joq, táltirekteı basyp bardy da terezeniń perdesin ysyrdy. Kún batyp barady eken. Qyzyl shapaq órt boıaýyn terezeden ishke laq etkizdi.

Baltaǵa hat jazatyn qaǵaz-qalamy salynǵan qobdıshany júqaıaqtyń ústinen sozylyp baryp aldy. Plıtanyń ústine qoıyp, qaqpaǵyn ashyp, bir paraq qaǵaz ben qalamdy shyǵardy.

Qaǵazǵa "Meni arymdy taptap, zorlap, qorlap tirideı óltirgen Maqan sum. Endi mendeı qarabettiń sol jaýyzdy óltirýi kerek. Táńir buıryǵy solaı. Qatıra" dep arbıta jazdy da, tórt búktep qobdıdyń betine saldy.

Sodan keıin kir jaıatyn aq súr jibek jippen belin myqtap tańyp baılady da, syrtynan juqa jeńsizin suǵa saldy. Alashanyń bir shetin kóterip, irgeden shoshalanyń esigindegi qara qulyptyń kiltin sıpalap taýyp aldy. Aıǵansha Qoblandynyń jetisi berilisimen túndeletip shúberekke oralǵan áldeneni kóterip kirgendi'. Jasyn syǵyp turyp: "Bektemirden qorqam, Qatıra. Osy myltyqty kóp aınaldyryp, oq dárisin qaıta oqtap ketti. Analardyń bireýin jazym qylar. Sen shoshalańa tyǵyp qoıa turshy" degen.

Sol myltyq oqshantaıymen áli osynda bolatyn.

Qatıranyń qulypty ashyp jatqanda da, myltyqty oraýymen alyp jatqanda da, qoly dirildegen joq.

Tirliktiń bir adam, eki adammen tuıyqtalmaıtynyhn sezdirgendeı esik aldyna shyqqanda aýyldyń ár tusynan kúlgen, aıqaılaǵan, ándetken daýystar estildi. Kúnniń sońǵy qyzyl jolaq izderi qarakók aspanda sónip barady. Qıyq aı ıilip, eki-úsh juldyz kóz ashypty.

Iyǵyna áldeneni asyp alyp aýyl syrtyna qaraı búkeńdeı basa jónelgen áıeldi eshkim elegen joq. Kúldeı maıda sary topyraqty syńaraıaq soqpaqpen tómen qarap kele jatqan Qatıra kenet áldekimmen soqtyǵysyp qala jazdady. Anaý jalt berdi. Qamys qalpaǵy myjyraıǵan Naımanqul eken. Ol da aıaq astyna qarap kele jatty ma, kádimgideı qysyldy.

— Keshirińiz... Á-á, Qatıra jeńgeı, sálamatsyz ba.

— Shúkir...

— Qaıda barasyz?

— Qasqa buzaý joq.

— Á-á... Áı, ol jaqtan kózime túse qoımady-aý.

Naımanqul uzap barady.

"Aýzyma qasqa buzaýdyń sap ete qalǵany ábúıir boldy-aý. Jolym bolady eken. Maqan "Rahathanasynda". Naımanquldy bir jerge jumsaǵan ǵoı. Onyń ketkeni de táýir boldy. Myqty saqshysy deýshi edi".

Qatıra jedeldete basty.

Tómen, saı tabanyna qaraı suǵynǵan taspa jol entelete jóneldi. Iyqtaǵy myltyqtyń salmaǵy kádimgideı biline bastady. Sodan ba, álde asqazanyna bir túıir shaınama túspegendikten tez sharshady ma, entigin basý úshin jol shetine shyǵyp, qoıtasqa otyrdy.

"Qaıda asyǵam. Men biletin Maqan bolsa, búgin "Rahathanadan" eshqaıda ketpeıdi. Ýaqyt kóp. Qasyndaǵysy kim eken? Kim bolsa o bolsyn. Áıteýir bóget jasamasyn. Áı, mynany nege ashpaımyn?"

Asyqpaı oraýdy ashty. Qos aýyz myltyqtyń stvolyn opyryp, eki qýys oqpanǵa úńile qarady. Mektepte talaı myltyq atqan, úıirmege qatysqan. Qosaýyzben birer ret Muqatqa ilesip ańǵa da shyqqan. Sondyqtan da myltyqty qalaı oqtaýdy, qalaı kózdeýdi biledi.

Shúberekpen qundaqty, stvoldyń maıyn biraz súrtkiledi. Jeńsiziniń qaltasyna salǵan úsh oqtyń ekeýimen oqtap aldy.

"Súrinip ketip júrmesem..."

Biraq ol bir sáttik qana júreksinýi edi. Sýyq temirdiń susy aıbar qosty ma, sergip túregeldi. Sergek basyp yldılaı jóneldi. Etektegi úıdiń terezelerinen jaryq shashyrap, kólshikten dymqyl samal jelpı esti.

Qatıra qysylyp-qymtyrylmaı, jasyrynyp-buqpantaılanbaı tikke tartyp sharbaqqa jetip toqtady.

Syrtqy qaqpany tobyrshyǵyn salyp, bekitken eken, qolyn suǵyp ashty da, ishke kirdi. "Rahathananyń" búkil terezeleri shalqaıyp ashyq qalypty. Magnıtofonnyń daryldaq mýzykasynyń daýysy mańaıdy bórliktirip barady.

Qatıra qabyrǵa boılaı baryp, terezeden syǵalady.

Bektemirdiń sol jolǵy kórgenin Qatıra da kórdi.

"Áı, nege jalańash?"

Áıel de, erkek te jalańash edi. Biraq bul jolǵy jalańash áıel Názıa emes basqa bolatyn. Berik balanyń úıleneıin dep júrgen qalyńdyǵy edi ol. "Berikti anda qýyp, qalyńdyǵyn munda aldyrǵan ba sonda?" Anaý jalańash jaırańdaǵan qyzdyń da aýdandyq aýrýhanada medsestra bop isteıtinin biletin.

"Aldyrady bul. Maqannan qasıet qashqany qashan. Mynaý suńqadamǵa ne joq. Berikke ilesip kelgende syrtynan búkil aýyl qyzyǵyp "ekeýi bir-birine qańdaı laıyq! Uzaǵynan súıindirsin!" dep yrzalyq bildirmep pe edi. Bul qardyń myna qylyǵy — qaı qylyq, eı! Berik ketse, BAM-ǵa ketti. Ózi ketti. Súıse — nege ilespeıdi? Mynaý opasyzdyǵy qalaı?"

Qatırany anaý jalańash sekektegen qyzǵa degen kózsiz ashý býdy. Endi eshkimnen, eshteńeden taısaqtamaı, ashyq terezeniń dál aldyna shyqty.

— Áı, qanshyq!

Túngi dalanyń túnegin túrip jetetin áıel daýsy qandaı ashshy! Qyz jalt qarap, eki kózi shatynap, búkil tulǵasy qarǵys úkimindeı shıryqqan áıeldi kórgende baj ete tústi.

Maqan terezege qaraı atyldy.

Qarsy aldynan qosaýyzdyń eki uńǵysy tesireıdi.

— Toqta, Maqan!

— Qatıra-a? Qatıra, senbisiń?

Maqan basqany kútse de, dál Qatırany kútpese kerek ajalyn kórgen kesiktideı zamatta qýqyl tartty.

— Imanyńdy úıir, jaýyz!

— Qatıra! Men saǵan... men saǵan qalaǵanyńdy berem. Oınama, Qatıra! My-yl-tyǵy-yndy... myl- tyq-ty-y ári burshy, Qa-tı-ra-ash!

Maqannyń qoldary betin kólegeıledi. Alaqanymen oq pen otty tosyp alatyndaı elestep ketti.

— Keldi zaýalyń, Maqan! — Qatıra Maqannyń qaltyraǵanyn alǵash kórgen edi, óziniń qudiretke aınalǵanyn uqty. Dál qazir ózin tek Qatıra ǵana emes táńir buıryǵyn buljytpaı oryndaýshy da dep sezinip tur.

— Naımanqul! — Maqannyń daýsy bireý tunshyqtyrǵandaı qylǵyndy.

— Joq Naımanqulyń! Joq ol! Al, sen sumyraıdy qazir jahannamǵa jóneltem.

— Qatıra, bir-birimizdi jıyrma jyldan artyq bilemiz... Men... men. Altynǵa shomyldyram.

Qatıra myltyqtyń qulaqtaryn qaıyrdy. Maqannyń kózderi dóńgelenip, túp-túgel úreıge tolyp ketti.

— Qatıra-a! Jalǵyzyńnyń atyn atap jalynam... Tańerteń bul aýyldan qaramdy óshir-eı-in. Tiri ji- be-er...

Maqan kemseńdedi. Tisi-tisine tımeı saqyldady.

— Jalǵyz emes balam. Endi ekeý bolady.

— Ne? Kim jalǵyz emes?

— Balam! Bireýiniń ákesi endi sensiń!

Maqanǵa sóz maǵynasy endi ǵana jetti.

— Sol balamyzdyń atynan... ekeýmizdiń balamyzdyń atynan ótinem, Qatıra-a!.. Shybyn janymdy aıasańshy.

— Qoblandyny nege aıamadyń? Tileýdiń anasyn nege qorladyń? Bektemirdi nege jazǵyrdyń? Arynan aırylǵan qyzdardy nege oılamadyń? Men sıaqty baısyz áıelderdi nege qoljaýlyq ettiń?

Qatıranyń daýsy sańq-sańq estildi. Sańq-sańq estilip úkim oqyp turǵandaı túıreledi.

— Bir qasyq qanymdy qı, Qatıra-a!.. Kúnámdi-i-e jýa-a-a-m!..

— Joq! Seniń qylmysyń jýylmaıdy! Aqtalmaıdy!

Myltyq oqys gúrs etti. Maqan sylq etip qulady.

Jalańash qyz shyńǵyryp jiberdi. Shyńǵyrǵan daýys Qatıranyń mıynda jańǵyrdy.

"Bitti!"

Joq, bitpepti. Maqan tórttaǵandap julqyna turýǵa áreket etti. Keýdeden shashyraǵan qany aınalasyn kómip barady. Jalańash qyzdyń esi shyǵyp, baqyrǵan daýsy semer emes. Ne kıimin taba almaı, ne jaralanǵan Maqanǵa jolaı almaı, ne syrttaǵy qatyp melshıip qarap qalǵan áıelden qashyp qutyla almaı qalsh-qalsh etedi.

— Alypsoq! Alypsoq! — Maqannyń janushyrǵan daýsy eki-aq aıqaılap yshqynýǵa jetti de, sonymen birjola tyndy. Qaıtyp tuıaq serpken joq. Jalańash qyz endi odan saıyn baqyryp, júgirgen boıy esikke umtyldy. Tutqany julqa tartyp-tartyp qaldy. Sodan soń ıyǵymen ári ıterdi. Esik ashylyp ketkende... torpaqtaı dáý ovcharka ıt qyzǵa bir-aq shapshydy. Jalańash qyz shalqalaı qýlady. Sol-aq eken ıttiń yrsıǵan azýlary qyzdyń sol jaq tósine saq-saq qadaldy. Saq-saq qadaldy da, qyp-qyzyl qandy burq etkizip typ-tyǵyz anardyń jartysyn julyp aldy. Qatıranyń basy aınalyp, kózi qaraýytyp ketti. Myltyqtyń dúmin asyǵys keýdesine tirep, shala-pula kózdep shúrippeni basyp kep qaldy. Qańq etken ıt bir aınalyp baryp murttaı ushty.

Jalańash qyz qımylsyz qaldy.

Qatıra myltyqty laqtyryp jiberdi. Eki attap bardy da, aıaqtary búktetilip, opyryla jyǵyldy. Mańdaımen qara jerdi urǵylady kep, urǵylady kep sonsoń. Kómeıge jas keptelip, aýyzdan aıǵaı emes, daýys emes, jylaý da emes, yzaly ysyl tógildi. Sharshap, ábden álsirep baryp tynshydy.

"Álgi qyz óldi me? Qamyl-qybyrsyz qaldy ǵoı paqyr. Emshegin... júrek tusyndaǵy emshegin qarpyp julyp alǵanda jantásilim etti me eken"...

Endigi sezim: osy aıanysh tárizdi selkeý ǵana. Qysasqa qysas jasap úlgergen soń tulaboıdy sirestire kernegen ashý da, kek te, qaıǵy da joǵaldy. Býk túsken kúıi syǵalap jan-jaǵyna qarandy. Terezelerinen jaryq mol quıylyp turǵan úıden de, mańaıdan da esh dybys jetken joq.

Bultsyz aspannyń juldyzy jıi eken. Árqaısysy bir-bir tylsym janar bop tesile qadalyp tur.

"Jasaǵan! Kúnámdi óziń kesh. Basqa amalym bolmady, jasaǵan!"

Juldyzdardan da, túksıgen túngi aspannan da belgi-nyshan bilinbedi. "Kórdik! Qandyq!" degendeı jybyr-jybyr bılegen juldyz-janarlar ǵana dybyssyz ısharattaıtyn tárizdi.

"Basy jumyr pende dúnıe qamyn oılaýdan qashan jalyǵar eken? Basy jumyr pende tán lázzatyn qyzyqtaýdan qashan toıynar eken? Júrek tebirentken kókeıkesti arman kórshińniń kókiregine sher quıyp, kózinen sor aǵyzýmen jeter bolsa, ol arman bolar ma? Qońsylasyn qoqańdatqan tirliginen raqat kúı keshetin jyrtqyshtyq álde jumyr basty pendeniń sybaǵasy ǵana ma? Onda sol jumyr basty pendeniń úzilgen ómirin joqtar kim bar? Jaýyzdyń jolyn toqtatyp, sýisherligin taýsyp, azýy men tyrnaǵyn endi eshkimge qadaı almaıtyn, sala almaıtyn etkenin adam da, alla da shet kórmese eken".

Qatıra ornynan turdy. Denesi saldyrap, búkil múshesi bólek-bólek qalǵandaı. Qarańǵyǵa kózin syǵyraıta tigip turdy da, aıaqtaryn kúshpen súıretip júrip ketti. Úıdi aınalǵanda, tómengi jaqtan, kólshikten shalp-shalp etken dybys jetti.

"Balyq sekirgen shyǵar. Áı, jumyr basty pende! Be boldy? Qaldy bári artynda buıyrmastan. Sonaý jer túbinen alǵyzyp, ósirtip ediń. Endi joq ol balyq saǵan".

İshki oıda tabalaý joq. Qaıta álgindegi jasaǵan isine aqtalý izdegendeı ózimen de, onymen de (Maqannyń atyn aýzyna alýdan taısaqtaıtyn tárizdi) aıtysqa túskendeı bir keıpi bar.

Qapyryq aýanyń tynys aýyrlatar jaısyzdyǵyn elemeı ilbip keledi. Aldynan sál dymqyl lebimen tynys ashyp kólshik kórindi. Jaǵasyndaǵy sámbi taldar eńkeıe tónip, qybyrsyz múlgip, japyraqtaryn da jybyr etkizbeı tynshyp qalypty.

Taǵdyr qatal emes. Taǵdyrdy qatal etetin jumyr basty pendeler ǵana. Áıtpese bir tutam tirlikte jan tushyntar ıgilikke kim umtylmasyn. Biraq soǵan jetkizbeı, tániń túgil janyna shıedeı ǵyp daq túsirip, alys-julys ǵumyrdy enshińe balap beretin ıttigin qaıtersiń. Kózdi ashtyń — kózdi jumdyń. Áne seniń barlyq merzimdi ǵumyryń. Sonda kúlýińnen jylaýyń kóp bolsa, qýanýyńnan ókinýiń, óksýiń kóp bolsa, emirenýińnen egilýiń kóp bolsa sońǵy kóz jumýdy uzartam dep dalbasalaýdan ne tabarsyń. Seniń sonyńdy tileı qoıatyn bul álemde kim bar? Jatyń — anaý, keýdesinen qan aǵyzyp, tuıaq serpti. Jaqynyń — balań, ólip bara jatsań aýzyńa sý tamyzbaıdy. Aýyldan meıirim qashty. Baıyǵan saıyn qaltyraýyq. Biriniń esigin biri ashpaıdy. Aýdanyń, aımaǵyń — anaý, jaýyzdy alqalap, jazyqsyzdy jaýyp tastady. Medet eter tirek ne? Arqa súıer kimiń bar? Taý men dalaǵa kósilte shaýyp, ata baba jerin qany men terin aǵyzyp qorǵap qalǵan qazaq, taý men dalaǵa kósilte shaba ala ma búgin? Qaıdaǵy. Ózin ózi óndirshekteýmen álek. Opyrylyp qulap bara jatqan qurdym tirliktiń qımas nesi qaldy? Qadirli sıqy qandaı?

Qatıra kólshiktiń ústine tóndi. Ár jerden bir shalp etkize sekirgen balyqtardyń qımylynan dóńgelene tesilgeni bolmasa, aıdyn beti tynyq. Tuńǵıyq. "Kel! Súńgi! Qoıyp ket! Qyzýly janyńdy máńgi sýytam!" degendeı.

Ómirdi qımaý degen bos sóz. Ómir — jutym aýa, isher as, kıer kıim emes. Ómir — jaqynyń, jatyń. Alysyń, jaqynyń. Aýlyń, eliń. Maqsatyń, tilegiń. Solardan kóbine kóp renish alsań, kóńil túkpirine taýsylmas sher men zapyran tógile berse, ondaı ómirdiń nesin qımassyń. Deneń sýyp, kóńiliń qalyp, ol ómirden irgeńdi aýlaq salǵanyn jón ǵoı.

Qatıra juqa jeńsizin ıyǵynan sypyryp tastady. Beline baılaǵan aq sur jipti de sheship, aıaq astyna túsirip, ústinen attap ótti. Basyn shoshaıtyp aldymen aspanǵa uzaq... uz-a-aq qarady. Shańytqan Qus jolyna kirpik qadap, áldenege júzin jyltty. Sodan soń artyna burylyp, jalǵyz úıge, úıdiń tý syrtyndaǵy tóbege kóz tastap, baq ishin súzip ótti. Jemis aǵashtary qoldyń salasyndaı. Jalǵyz-aq, berirekte oqshaý sereıgen terekke janary kádimgideı baılanyp qalyp, bosap ketti.

"Áı, álgi qyz tiri me eken?

Itiniń aty — Alypsoq. Ózindeı o da basqalardy alyp soǵa bersin degen, á! O, toba! At qoıýda da zymıandyq bar. Itim de ózimdeı bolsyn deý netken zorlyq!"

Qatıra keýdesin dirildete óksigendeı etip kúrsindi.

Kólshiktiń eń tereń tusyna kibirtikteı basyp taıandy.

"Jartastan qyz qulapty tereń sýǵa".

"Áı, ne bolsa sol tilge oralady".

Tómen qarady. Qol sozym jerdegi sý kóz kórimde jatqandaı basy aınaldy. Kózden jasy yrshydy.

"Seskenem be? Nemdi qıa almaı turmyn?"

Seskenetini de ras. Qıa almaıtyny da anyq. Biraq neden seskenip, neni qımaıtynyń óziniń boljaýy da qıyn.

"Baltam, balam! Sońǵy áreketimmen taǵy da janyńdy jaralasam, keshir! Seniń "apa!" degen úniń janymdy eljiretip, qara kózindegi meıirim nury, erkelik ushqyny janymdy jylytatyn. Keshir, ulym! Endi seniń janaryńnan sýyq yzǵar eskende, janymdy úskirik shalǵan. Keýdemdi sýyq alǵan. Men sen dep... bir sen dep ystyq-sýyqqa tózgen edim. Seniń maǵan degen kóńil jylýyń turǵanda, ómirdiń búkil ystyq-sýyǵy meniń taýsylmas baqytym edi. Qulaǵan, súringen, jylaǵan, taryqqan kezde qasymnan eljirep qaraıtyn júzińnen keýdeme shýaq quıylatyn. Álemniń bar, bar qýanysh-qyzyǵyna jalǵyz ózim ıedeı-aq jaryq jalǵannyń ińkárligine toıa almaıtynmyn sonda. Keshir, ulym! "Apa!" deıtin sábı únińe zar qylǵanyń qalaı? Qaıǵymdy shaıyp tastar balalyq yqylasyńa zar qylǵanyń qalaı? Meni mynaý qatygez dúnıemen jalǵastyryp turǵan seniń súıispenshiligiń emes pe edi. Nege kelmeısiń? Nege úzesiń? Nege azalaısyń? Nege azaptaısyń meni, balam? Qan aralas jas kómeılegenimdi nege kórmeısiń? Qaıǵymen tunshyqtyrǵan óksik jutqanymdy nege bilmeısiń? Keshir, ulym! Aqtyq, lebimniń sharpýyn mańdaıyńa basa almadym. Qosh bol, Baltam, balam!"

— Qosh bol, Baltam!

Aıqaılaǵan daýsy shalp ete qalǵan sýdyń qushaǵynda tunshyqty. Keýdege ap-aýyr salmaq tústi. Tynys taryldy. Typyrlaǵan aıaq-qol erikke qoımady. Qalqytyp sý betine alyp shyqty. Jutym aýanyń... qasıetin uqqyzyp, yqylyq atqyzdy. Qomaǵaılandyra simirtti.

Saýsaqtar sámbi taldyń butaǵyna qarysa jabysty. Keýdesi sýdan kóterilip oramaly sýsyǵan shashynan taram-taram sý aqty. Tyrbańdaǵan aıaqtary jerge tıdi. Atyp jaǵaǵa shyǵyp, etpetteı jyǵyldy. Týla boıy qalsh-qalsh selkildeı jóneldi. Aýzy-murnyńan baldyr ısi sińgen sý aqtaryldy.

"Óle de almaısyń..."

Kimge shaǵyndy? Ózine me, ózgege me. Áıteýir aýzy- murnynan ketken sýmen jarysa aqqan ystyq jas tolastamaıdy. Keýdesin qyrnaǵan ókinish qana bosatpaıdy. Betine batyp bara jatqan nárseni saýsaqtarymen sıpalap edi... beline tańǵan aqsur jip saýsaqtaryna ilindi. Shyntaq tirep basyn kóterdi. Jipti saýmalaı bosatty. Oń ıyqqa ıek tósep, jalǵyz terekke kirpik qadady. Odan keıin kóp bógelgen joq.

Tómengi butaqtan sekirip kep ketkende, moınynan syǵyp kep qalǵan alapat sheńgel kózin jumyp jiberip edi. Kirpikterin bir sát kúshpen ajyratqanda atyp kele jatqan tańnyń sáýlesi janaryna quıyldy da sónip... óship ketti.

2

Murny pysyldap uıyqtap jatqan Baltanyń tanaýyna qaýyrsynnyń mamyǵyn júgirtip oıatyp jiberdi. Ózine baǵjań etip qarap, qaıda jatqanyn jańa kórgendeı kirpigin jypylyqtatqan jigitke basyn kótere qadalyp, Sáýle syqylyqtap kúlip ala jóneldi. Salańdaǵan eki emshegin jasyrar da emes, kúlgende oppaq marjan tisteri túgel kórinetinin seze me, aýzyn jappaıdy.

— Qalaı keldiń eı, Balta? Maısara seni qaıtip bosatty?

— Maısara aýrýhanada. Gınekologıa bólimshesinde, sohranenıaǵa túsken.

— O-o, bolashaq papa! Quttyqtaımyn.

— Raqmet, Sáýle.

— Maısaranyń úıde joqtyǵyn paıdalandyń, á.

— Bilmeımin... — Balta suq saýsaq ushyndaı qońyr kúreń qos istikke qaraı almaı teris aınaldy.

— Muryn shúıiretiniń bar nege keldiń? — dep Sáýle tyrjyńdady. — Meniń kúıim osy.

"Iá, kúıiń osy. Úsh bólmede jalǵyz turasyń, biraq jalǵyz jatqan túniń joq. Ǵazız Qultanovıch beısenbisinen basqa kúnderi, mynaý páter ártúrli erkektiń daraqy kúlkisinen, temekisinen, terlep-tepship entigýinen bosamaıdy desedi. Úsh bólmeniń jıhazy Maısaranyń dúnıe-múlkinen de asyp ketipti. Múmkin menen de aqsha alar. Sonda taksasy qansha eken? Ózinen surasam qaıtedi?"

— Sáýle...

— A-a? Birdeme dediń be, Balta?

— Mamań qalaı?

— Aýrýy kúsheıip tur. Bektemir naǵashymnyń isin qýam dep ábden tıtyqtady... Júıkesin juqartyp aldy. Beker jasady sony. So sılnymı mıra segomen qaıdan teń tússin. Eshkimnen bir aýyz jyly sóz estimepti. Men ony... ony bilgem. Aqylymdy tyńdamady.

— Qıyn bolǵan eken. Bektemir de qyńyr adam.

— Báribir obal. Nı za chto segiz jyl otyrý ońaı emes. Qadirbektiń papasy biraz árekettengen eken... bir myqty ákim moınyn burap ala jazdapty.

— Qalaı? Ol nege aralasqan? — Balta beri aýnady.

— Ádiletshilder bar emes pe... Solardyń tilegine erip ketken ǵoı.

— Kim ádiletshileriń?

— Ha-ha! Sen, Balta, glýpeesh s kajdym dnem. Olar seniń byvshıe rabsılalaryń — Qadirbek Sergeı ı anaý týrashyl Rıtýlá-Margarıtka.

— Ne bitiripti?

Be bitirýshi edi. Bosqa aramter bolǵannan basqa. Kakıe-to naıvnye vse. Anaǵan aıtyp aqıqat tabam dep, mynaǵan jazyp shyndyqqa jetem dep, beker tyrbańdaıtyndaryn túsinbeıdi.

— Al sen oqymystysyń, Sáýle.

— Iá! Jarty jylda jıyrma jyldyń bererinen artyq bilip aldym. Óıtkeni men arasynda júrmin, arasynda. Onyń... ol kýhnányń ısi seniń de murnyna barmaıdy, Balta.

— Kelmese qoısyn.

— Oı lı! Sen ǵoı sondaı... sondaı qumartasyń oǵan. Men bilem seni, Balta.

— Nemdi bilesiń? — Balta sup-sur bop basyn kóterip aldy.

— Bárin bilem. Ty ne tolko egoıst, ty eshe ı jestok! Apańa topyraq ta salmadyń.

— Salmadym. Kisi óltiredi! Ózin óltiredi!.. Meni nege aıamaıdy? Meni nege oılamaıdy? Ana deıdi-aý! Ómir boıy ózegime de, mańdaıyma da óshpes tańba basyp berdi!

— Múmkin ol seniń qamyńdy jep, sóıtken shyǵar.

— Qaıtip?

— Sen ǵylym kandıdatysyń. Laboratorıa meńgerýshisi boldyń. Bolashaq doktorsyń. Akademıksiń. Al, apań... qarapaıym kolhozshy. I eshe mat odınochka.

Balta Sáýleniń ıyǵynan julqyp qaldy.

— Ne dediń?!

— Ne estiseń sol! Álde ótirik pe? Týmaı ketken inińdi, ne qaryndasyńdy men óltirdi dep pe ediń. — Sáýle ıyǵyndaǵy qoldy serpip tastady. — Múmkin shesheń seni osy ataqtan qutqarǵan shyǵar. Al sen ony jazǵyrasyń.

— Báriń de sondaısyń. Aıyrmalaryń joq. Erkek dese ólip túsesińder.

— O, joq Balta! Sen urǵashynyń bárin kúıdirme. Kúıdirme tekke. Meniń mamam — naǵyz svátaıa! Bári birdeı emes. Bar olardyń da qasıettisi. Bar!

— Jaraıdy. Shańqyldaı berme.

— Al sen áıelderge til tıgizbe. Azamatty dúnıege áıel bolmasa kim ákeler edi. Áıel bolmasa dúnıe de bir ornynda turmas edi.

— Barlyq soǵys ataýlynyń da áıelder arqyly bastalatynyn da umytpa.

— Da! Solaı ma? — Sáýle taǵy da syqylyqtap kúlip jatty da, bir-aq shapshyp Baltanyń keýdesine qos tompaq tósti keýdesin tirep ala qoıdy. — Al, men senen aırylyp qaldym, Balta.

"Áı, denesi ot! Dýyldap tur domnanyń gornyndaı. Al men ózimniń gornovoılyǵymdy da umytyp, jalyn ataýlydan jasqanatyn bolyp baram"...

...Entikken, qyzara bórtken Baltanyń ter shylaǵan buıra shashyn sıpalap Sáýle birazǵa deıin únsiz jatty.

— Balta, birinshi maıdyń qarsańynda ekeýmizdiń dalaǵa shyqqanymyz esińde me? Sonda biz alǵash ret súıisip edik-aý! Odan beri týra bir ǵasyr ótkendeı...

"Sonda aqymaq bolǵan men ǵoı. Qolyma túsip turǵan jerińnen ózim qoıa bergen. Qyzyǵyń basqaǵa buıyrdy. Aýzymdaǵydan qaǵyldym".

— Nege úndemeısiń?

— Ne deıin. Áli ókinem, Sáýlesh.

Sáýle dir etti.

— Ras pa Balta? — Qysylyp jabysyp barady.

— Sol kúni sen sondaı sulý, sondaı ásem ediń, Sáýle... Aıyrylyp qaldym ǵoı.

— Áli ókinishti ekensiń. Shynyńdy aıtshy, ókinishiń menen aırylǵanyń ba, meniń aırylǵanymnan ba?

Balta qoltyǵyna kirip ketken qyzǵa (qyz ba, kelinshek pe — ajyratyp kór) kirpik tóńkerdi. "Jasyrmaıdy. Ashyq aıtady. "Meniń aırylǵanymnan ba" deıdi. Páktigin aıtady. Biraq ózi de ókinse ǵoı. Buryn ókinse de, endi ókinbes. Mynaý tirshiliginen qol úzbes. Ǵazız Qultanovıch Sáýleniń kún qurǵatpaıtynyn seze me eken? Árıne, sezedi ol. Ańdýshylary kóp. Endeshe, nege tyımaıdy? Álde ózine sonysy qolaıly ma? Kóppen bóliskendi unatpaýshy edi ǵoı?"

— Ekeýi de ókintedi, — dedi Balta.

— Taǵy da taıqyp kettiń. Áı, tabanyńnyń búri joq-aý.

Sáýle irge bóldi. Ári aýnap, óz jastyǵyna basyn saldy. Appaq arqasyna qyzartyp saýsaq tańbasy batypty.

"Shydaıdy. Bu bıkeshter sumdyq shydamdy. Al, biz ne bolsa soǵan jasyp, unjyrǵamyz túsip ketedi. Al, bular..."

— Sáýletaı... Taıǵanaı beretinimdi áý basta bildiń ǵoı. Sol kezde qoltyǵymnan myqtap ustasań... ajyramas pa edik.

Sáýle moınyn burdy. Kóziniń asty kúltildeı bastapty: "Áı, erte ǵoı, erte!" degen tańyrqaý álde aıaý sezimi qylań berdi.

— Oı, Balta, sen eńbekteseń de Maısaraǵa keter ediń báribir.

Baltanyń dymy óshti. Kelisti me, kirpikteri qaıshylandy. "Bálekeı shirkin bárin biledi. Oıymdaǵyny oqyp qoıady. Betti ashyp alǵanym da teris bolmady. Maısaraǵa renjigen kúnderi "Sáýlesh, qaıdasyń?" dep tartyp turmaımyn ba budan bylaı. Meni keler dep keshe kútpese kerek. Qýanǵanynan tańdanǵany basym boldy. Álde Ǵazız Qultanovıch sıaqty bir kúndi men de belgilesem be eken? Ol qyrma-saqaldan nem kem. Qaıta qadirim artyq".

— Merekeńmen, Balta...

— Qandaı?

— Oı, sen búgin jetinshi noıabr ekenin de umyttyń ba?

— Á, nege umytaıyn. Biz ekeýmiz, Sáýle, ylǵı mereke qarsańynda, mereke kúnderi jolyǵatynymyzǵa qaıranmyn.

— Ras, eı! Týra jańa jylda tanystyq. Segizinshi martta Vasılıı Sergeevıchtiń páterinde toıladyq. Birinshi maıdyń qarsańynda taý men dalany kezdik. Mine, aqyry jetinshi noıabrdiń qarsańynda áreń dep tabystyq.

— Tabystyq deısiń, á.

— Ótirik pe?

— Qandaı uzaq joldan ótkenbiz. Shıyrladyq, shımaıladyq, adastyq, alystadyq... qaıta kezdestik.

Sodan soń ekeýi de birazǵa deıin únsiz qaldy.

"Byltyr dál osy kúni aýyldan poezǵa mingem. Endi sheshem joq. Tileý ǵana shyǵaryp salǵan-tyn. Názıa endi kezdesse, mytyp jiberer em. Áı, sondaǵy áıelden qoryqqan basym. Sonaý tyz-tyz sany sanyma endi tıse ǵoı!.. Tileý áli sol on jasar qalpynda. Qýlyq-sumdyqtan taza. Balalyqtyń máńgi páktiginde qalyp qoıǵan".

Sáýle ıyǵynan tartty.

— Aıtpaqshy, keshe Qadirbekti kórdim. Qasynda Rıtýlásy bar.

— Bolsyn.

— Ekeýi úılenbekshi eken. Sýretke túsýge kelipti.

— Á-á... Tússin...

Baltanyń keýdesin qyzǵanysh tyrnap-tyrnap jiberdi. Rıta-Margarıtanyń jasyl japyraqtaǵy tańǵy shyqtaı jyltyraǵan kózderiniń ózine móldireı qaraıtynyn esine aldy. Rıta-Margarıtanyń buǵan deıtin qulaǵan kóńiliniń úlken yqylasyn endi sezingendeı boldy. Talaı ret jolyn tosyp edi ásem boıjetken. "Áı, netken aqymaq edim. Ózi yńǵaı bildirgen qyzdan bezip únemi ashyqaýyz bolǵannan ne taptym. Sybaǵama qasqyr tartqan, qarsaq tartqan jarymjan toqty-torym buıyrýmen keledi. Obal-saýap degendi basqa kim oılaıdy. Eshkim de oılamaıdy. Elden erekshe men ǵanamyn. Adal kóńildi aldaǵym kelmegen. Ómirimde bir ret qasqyr bop, qońynan tartyp ótsem, qaıter edi. Qaıta ólip-óshken jannyń yntyzaryn berip, shyn saýabyn almaımyn ba?"

Myna oıdan tez tutandy. Kóz aldyna Rıta-Margarıtanyń suńǵaq denesi, qaz moıyny, qypsha beli, tolqyndy shashy elestep ketti. Boıdaǵy qan, álginde ǵana tynshyǵan qan, qaıta dýyldady. Ornynan asyǵys atyp turdy.

— Qaıda barasyń?

— Á-á, Maısaraǵa tebe kórsetpesem bola ma?

— Seniń neshe Maısarań bar?

Kıe bergen shalbaryn qoıa salyp, Balta Sáýlege jalt buryldy. Sáýleniń ezýinde mysqyl kúlki tirilipti. Balta tyjyryndy.

— Qansha kerek bolsa, sonsha bolady!

— Tym qomaǵaılanam dep qaqalyp júrme.

— Ony ózim bilem.

Esik aýzyndaǵy kempirler Baltaǵa bastan-aıaq súze qarap, kúbir-sybyrmen uzatyp saldy.

"Margarıtany ilindirsem, endi saǵan jolamaspyn-aý. Tiliniń shıqany bar. Rıtýláǵa asyqqanymdy seze qoıdy. Qandaı páleket! Áı, Sáýleden qol úzýge de bolmaıdy. Shıryqqan júıkeni basa alar dármeni bar".

Úıge kelisimen Balta qoıyn dápterin uzaq izdedi. Aqtarmaǵan jer qaldyrmady. "Áı, sonda ony Maısara tyǵyp tastaǵan ba? Ol ony nege tyǵady?"

Servantty ashyp, Maısaranyń shkatýlkasyn shyǵardy. Maısara búkil dokýmentterin osynda saqtaıtynyn biletin.

Shkatýlkany stol ústine qoıyp, biraz otyrdy. Ashqysy da keledi, ashýǵa da júreksinedi. Ózgeniń múlkine ózinen ruhsatsyz qol salý qalaı bolady deıtin kúdigi bar. Aqyry áýesqoılyq jeńdi.

Qoıyn dápterin odan da tappady. Dokýmentterdi ornyna salyp jatqan, qolyna jınaq kitapshasy tústi. Ashyp kep qalyp edi, bunyń, Baltanyń atyna toltyrypty. Týra on bes myń!

"Áı, Maısaram! Jaradyń! Ekeýmiz endi bir adamǵa aınaldyq. Men de seni jatsynǵam joq!"

Shkatýlkany ornyna qoıdy. Kóńildengeni sondaı, Maısaraǵa kirip shyǵýǵa daıyndala bastady.

"Ne aparsam eken?"

Mashınasymen ortalyq bazarǵa bardy. Qyp-qyzyl aport almasyn, bal aldy. Kózi gúl satyp turǵandarǵa tústi. Úsh shoǵyn oratqyzdy.

Maısara gúldi kórgende qatty qýandy.

— O-o, Bal, bireý emes úsheýin ákelipsiń ǵoı!

— Endi biz úsheý bolmaımyz ba?

— Bolamyz, Bal! Men aıtaıyn ba... Dáriger, gınekolog she, sol qulaǵyma sybyrlaǵan...

— Kim ol gınekologyń, erkek pe?..

Maısara kúldi.

— Oı, Bal, Bal! Ol — Larısa Stepanovna Ash-kenazı. Sondaı bilgir! Sol aıtqan... Biz uldy bolamyz!

Maısaranyń analyq sezimge bókken júzi qulpyryp ketedi eken. Baltany da elitip jiberdi.

— Ras pa, Maı?! Onda at shaptyryp toı jasaımyz. Aq túıeniń qarnyn jaryp tastaımyz!

— Atyn Janbota qoıamyz, ıá?

— Janbota!? Nege Janbota? Ol Birjandy qorǵamaǵan, qorlaǵan. Bolys — ol.

— Sen de aıtasyń-aý, Bal. Bizdiki basqa zamannyń basqa Janbotasy bolady. Ol seni men meniń janymyz, seni men meniń botamyz bolady.

— Á-á! Jan — bota. Ádemi! Durys, Maı. Janbota bolady!

Qoıyn kitapshasyn erteńinde kitap sóresinen taýyp aldy. Op-ońaı-aq jerde tur eken.

Úshinshi soqqanyńda ǵana trýbkany Margarıta kóterdi.

— Rıta, sálem! Merekeńmen, Rıtýlá! Tanymaı qaldyń ba?

Trýbkadaǵy jıi dem alǵan Margarıtanyń daýysy keshigip baryp jetti.

— Tanydym, Balta Muqatovıch. Sizdi de merekeńizben quttyqtaımyn.

— Margarıta Batkovna, mende usynys bar. Ekeýmiz kezdessek qaıtedi? — "Osylaı es jıǵyzbaı, tótesinen ketý kerek áıtpese bıkeshter qaýymy buldanyp bitedi". — Men seni sondaı kórgim keledi, Rıtýlá.

— Búgin be?.. Jo-joq! Múmkin emes. Úıde kisiler bar. Qonaqtar...

— Endeshe erteń! Rıta, sen maǵan sondaı kereksiń. Kereksiń, Margarıta — Rıta! Ótinem!

— Jaraıdy...

— Onda "Almaty" restoranynyń aldynda saǵat úshte.

— Jumys she?

— A-a!.. Iá, erteń jumys kúni eken ǵoı senderge... Beske kele alasyń ba?

— Kóreıin... — Telefon úzilip ketti.

Balta ózine-ózi yrza. "Ushyp keledi. Bilem ǵoı olardy. Ol degenderiń, bıkeshter qaýymy, erkekter sıaqty emes, turaqty. Bir unatqanyn ǵumyr boıy unatyp ótedi."

Balta laboratorıa meńgerýshisi bolǵannan beri jumysta kóp otyrmaıdy. Endi onyń kitaphanada belgili orny bar. Sol syltaýmen tústen keıin ınstıtýttan tabylmaıdy.

Keshki Margarıtamen kezdesýge qatty daıyndaldy. Shashtarazǵa kirip prıcheska jasatty. Maısaranyń jabyq magazınnen ápergen sheteldik jıleti men kostúmin kıdi. Arnaıy tikkizgen juqa paltosyn, palto túsine sáıkes shlápasyn kıdi.

"Qaıda aparsam eken? Munda — ákelsem, sóz joq, murtty apaı kórip qoıady. Onyń sergektigi ǵalamat. Qaıda aparý kerek á. Ǵazız Qultanovıchtyń "Saıatyndaı" qalanyń syrtynan saıajaı salǵyzsam... Nesi bar, salǵyzamyz. Maısaraǵa qulaqqaǵys etsem... kóńilimdi tabý úshin ózi-aq oryndatady. Al, búgin, qarańǵy túskende Rıtýlány jetektep jeteıin..."

Restoran aldynda biraz tosyp qaldy.

"Áı, bul nege keshikti. Buldanǵannan saý ma? Ózine kózim túskenine qýanýdyń ornyna, kergip, kerdeńdik tanytpaq pa. Eregiskende kórgen boıda "raqmet, endi ýaqytym joq!" dep taıyp tursam qaıtedi. Áı, júgirer edi sońymnan. Men onyń ózime degen yntyqtyǵyn bilem ǵoı. Súıek dámetken ıtteı mólıedi ol sonda. Ne degenmen tulǵasy kerim óziniń. Ásirese aıaqtary túp-túzý! Serpini qatty bolar!"

— Kóp kútip qaldyń ba, Balta Muqatovıch? Sálamatpysyz. — Margarıtanyń qaı jaqtan sap ete túskenin baıqamaı qalǵan Balta qyzdyń sondaı ózgerip, kóriktenip ketkenine qatty qaıran qaldy.

— Á-á, sá-á-lem, Rıta-Margarıta!.. Men be? Joq. Kóp kútken joqpyn. Ózińdi kóp kútse nesi bar. Sendeı sulý qyzdy únemi tosýǵa barmyn.

— Kerek emes, Balta Muqatovıch.

— Ne kerek emes?

— Mundaı áńgimeniń endi maǵan qajeti joq.

— Nege, Rıta? Men seni... seni túsimde de kóretin bop júrmin. — Balta qyzdyń qolynan ustamaq bolyp edi, anaý tartyp áketti.

— Sebebin bilesiz, Balta Muqatovıch. Al, men kerisinshe, túsimde sizdi kórmeımin.

— Kózden ketse, kóńilden bolar ǵaıyp demeksiz ǵoı...

— Bilmeımin... Endigi kóńilimde basqa adam...

— Ol basqa — anaý súmelek Qadirbek pe?

— Iá, Balta Muqatovıch! Sizdiń oǵan til tıgizbeýińizdi ótinem, — dep Margarıta qadala qaldy. Kózi ushqyndap, tanaýlary qýsyrylyp, qaımyjyqtaı juqa erinderi sál ashyla appaq tisterin jarqyratty. Tartynǵan saıyn, shegingen saıyn Baltaǵa unap barady.

"Tap búgin tósime baspasam ba!.. Áı, mende de kóz bar dep... Aı qarap júrgem be? Mynaý mynaý tús, mynaý tulǵa shynymen-aq Qadirbekke buıyra ma? Aýzynyń salymdysyn shirkinniń! Qımylda, Balta! Bas shabýylǵa! Qyz ben qamaldy tópelep alatyn!"

— Keshir, Margarıta! Ol jigitte jumysym joq. Biraq, meniń ózińdi esh umyta almaıtynymdy bilesiń ǵoı. Dúnıeniń bár-bári aldamshy eken. Ózgermeıtin sezim ǵana! Seniń qımylyń, seniń beıneń, Rıtýlá, seniń tulǵań, seniń mineziń, Rıtýlá, únemi kóz aldymda turady da qoıady. Seniń jymıǵanyń, Rıta, seniń kúlimsiregeniń, Rıta, seniń kúlgeniń, Rıta, eshkimge uqsamaıdy. Seniń týralyǵyń, Rıta, seniń maksımalıstyǵyń, Rıta, seniń aqjúrektigiń, Rıta, esh adamda kezdespeıdi. Ókinishim, Rıta, osynyń bárin kesh sezip, kesh uǵýym. Biraq sezimim, ózińe degen umtylýym aldamaıdy.

Margarıtanyń uzyn kirpikteri jypylyq atyp ketti. Saýsaqtary sál dirildedi. Aq sur júzge qyzyl tolqyn júgirdi. Solardy qapysyz dál baqqan Balta, qyzdyń qoltyǵyna jarmasty da erte jóneldi.

"Qolymdy qaqqan joq. Restorandy qaıtem. Onan da birden úıge áketeıin. Mine, qarańǵy túsip te ketti. Áı, ońbaı túsirdim! Býyn-býyny bosap sala berdi-aý! Áli de úmitti eken menen. Jol boldy!".

Qarańǵy kóshege jete bere toqtady da, kilt Margarıtany qaýsyra qushaqtap, ernine ernimen jabysa bergeni sol edi, keýdesinen qyzdyń judyryǵy túıip kep jiberdi.

— Jaýyz! Jyrtqysh! Aıýan!

— Oý, Rıta, saǵan ne boldy?!

— Men seniń aıarlyǵyńdy sezbedi, bilmedi dep pe ediń, Balta Muqatovıch! Álde seniń bulbuldaı saıraǵanyńa senip qaldy dep pe ediń? Seniń qap-qara júregińdi men baıaǵyda-aq kórgem. Sen — naǵyz alaıaqsyń! Sen — tasjúrek opasyzsyń! Saǵan qasıetti eshteńe joq. Sen anańdy da sattyń. Sen mahabatty da saýdaladyń. Sen dostyqty da aıyrbastadyń. Sen, reti kelse, otanyńdy da op-ońaı satyp kete beresiń! Seniń ózińnen basqa syılaıtyn da, qadirleıtin de, qasterleıtin de adamyń joq, Balta Muqatovıch! Sondyqtan da sen máńgilik jalǵyzsyń. Seniń dertiń, seniń jaýyń — jalǵyzdyq bolady. Sen de dos ta, týys ta, súıiktiń de qalmaıdy. Al, endi, cay bol, Balta Muqatovıch!

Margarıta tyq-tyq basyp uzap barady. Sileıip turyp qalǵan Balta anaý qyzben tazalyq pen adaldyq endi birjola birge ketkendeı qynjyla kúrsindi.

Kóshe kezip keledi. Osydan bir jyldan sol kópteý buryn dál osylaı kóshe kezgende anaý terezelerge qyzyǵa qaraıtyl, qyzǵana qaraıtyn. Qazir ózinde bári bar. Páteri bar, orderǵa tirkelgen zańdy páter jaldaýshy. Mashınasy bar. Ǵylym kandıdaty deıtin ataǵy bar. Qyzmeti ósti. Aqshasy jetedi. Áne, týmaı jatyp aty qoıylyp ta qoıǵan balanyń ákesi de bolǵaly tur. Biraq kóńili nege qońyltaqsyp keledi? Nege jany tyzyldap aýyryp keledi? Álde Margarıtanyń shyndyqty betke aıtqany shymbaıyna batty ma? Anasy qaıda? Endi qaıtyp mańdaıynan sıpap, erkelete almas sol anany tárk etip ketkeni ótirik pe edi? Álde sheshesiniń dúnıeden erterek kóz jumýyna bunyń ózi sebepshi bolǵan shyǵar? Keshirim suraǵan álsiz úni jer astyna jeter me endi?

Jarqyn qaıda? Qol ushyn sozyp, týǵan aǵasyndaı qamqor bolmap pa edi. Onymen de jaýyǵyp ketkeni ras qoı.

Vasılıı Sergeevıch... Vasá ataı. Orny bólek-aý. Adam adamǵa dos, týys degendi tanytqan úlken júrekti qarıany da jerge qaratyp, qaq júrekten qanjar salǵandaı bolypty.

Sergeı, Qadirbek Margarıta... Únemi shuǵyla shashatyn jazǵy shyǵys kókjıekteı-aý! Sol kókjıekke de bult shaqyrǵan ábestigin kim keshirer.

Ádilet dep shyryldaǵan Bektemir, qapastan shýaqqa talpynǵan Sáýle. Tuńǵıyqtan qol sozǵan birine burylmaı ótipti. Birin tuńǵıyqqa ıterip ketipti.

Qara túnekten Baraq, Magomed, Maqan, Ǵazız Qultanovıchtar qap-qara bop sereıedi...

Balta ilbip basady. Qylaýytqan túıirshik qar betine, moınyna qaryp qadalady.

Tarazynyń qos tabaǵy. Birinde Vasá ataı, Bektemir aǵa, Jarqyn men Sergeı, Qadirbek pen Margarıta. Olardan da ap-aıqyn jetimsireı kúlimdegen muńlyq anasy. Ekinshi betten Ǵazız Qultanovıchtyń jymysqy kúlkisi shalynady. Maqannyń qalyń qabaǵy, Baraqtyń sýyq otty qarasy, Magomed, Kerjik-Kolá, Ýaısterdiń sulbalary tónedi.

Etekte tómende Sáýle men Maısara qalǵandaı. Osy ekeýi qaı tusqa, qaı tabaqqa júz burar dep áýestene kóz tikken ózin eki tabaqtan taba almaı álek.

Qylaý — ótkir. Ashyq jerge tilip tıedi. Jaǵasyn kóterip edi, bolmady. Endi dál mańdaıdan esken jelmen kóz ashtyrmastaı.

Balta úıine áreń jetti.

Esikten kirgeni sol edi, telefon, júz jıyrma somnyń appaq telefony mıaýlap qoıa berdi.

Trýbkany asyǵys kóterdi.

— Alo!.. Maısara kerek!

Ǵazız Qultanovıchtyń daýsyn tanydy.

— Sálamatsyz ba, Ǵazeke! Maısara joq.

— Ol qaıda-a? — Daýysta burynǵy zil joq, daýysta buryn kezdespegen diril bar eken.

— Maısara aýrýhanada.

— Solaı ma? Sen Baltamysyń?.. Áı, Balta, aırylyp qaldyq qoı!.. Leonıd Ilıchten aıryldyq qoı!..

— Kimnen? Kimnen deısiz?

— Brejnevten! Leonıd Ilıchten!.. — Daýystaǵy dirildiń óksik ekenin Balta endi ǵana ajyratty.

— Qalaı?

— Búgin qaıtys bopty. Endi ne isteımiz???

"Endi ne isteımiz?" degen úlken úreıli suraqpen trýbkadaǵy daýys úzilip ketti.

"Endi ne isteımiz? Maǵan báribir" dep Balta sostıyp turyp qaldy.

TÚIİN

Dalanyń buralań-bultarysy mol qara joly ashshy ishekteı shubatylyp jatyr. Joǵalmaıdy ol. Jazda shań shubyrtyp, qysta qar úıirip órden oıǵa eńisteıdi, yldıdan betkeıge shapshıdy. Talaı aýyldyń ústinen, talaı qystaqtyń ortasynan, talaı zırattyń qasynan ótedi. Dalanyń kedir-budyrly qara jolyna talaı áınek syǵyraıa qadalady. Talaı tereze mólıe tesiledi. Talaı bala úmittene qaraıdy.

Taban tańbasy, dóńgelek izi, tuıaq móri qara joldyń taýsylmas, úzilmes shejire ánin aıtyp jatyr, shejire syryn shertip jatyr. Ol án, ol syr — Máńgilik jyry. Al máńgilik jyrynyń altyn arqaýy — erkindik pen teńdik tazalyq pen sulýlyq.

Dalanyń qara jolyna keshegi sarybala — búgingi jigit Balta shyǵa alama? Atqan tańǵa mádaq aıtqan boztorǵaı ánin tyńdaı alar ma? Sol atqan tań, shyqqan kún, saıraǵan án — máńgilik ómir sımfonıasy ekenin túsine alar ma ol?

"Biz — qul emespiz!" deıdi dalanyń qara jolynyń ústindegi adam.

"Biz — qul emespiz!" deıdi dala tósin tilip ótken qara jolmen júıtkigen jolaýshy.

"Biz — qul emespiz " deıdi dalasyndaǵy qara jolymen mań-mań basyp bara jatqan qarapaıym qazaq.

"Biz — qulmyz ba, kimbiz?" deıdi máńgi taýsylmas suraq.

Dalasynyń sol qara jolymen Balta endi júre alar ma? Qara joldan aýyp ketken tabany qaıtadan maıda topyraqty jalańashtanyp basa alar ma?

Avgýst 1985 jyl — ıanvar 1987 jyl, Almaty

---