InfoHub Logo

Roman

Bulaq: Shólge sińip,
Qurdymǵa quımasam eken.
Kólge quısam da,
Tuzyn jımasam eken!
Men: Áýmın.

QYS. MARATBEK

Qaraǵandy men Almatyǵa bir kúnde bir mazmundy eki telegramma shuǵyl jóneltildi.

Saılaýbektiń qoıyn dápterinen

— Saılaýjan, ne jazyp jatyrsyń?

— Sizdiń aıtqandaryńyzdy.

— Sonda sen bárimizdiń sózimizdi osylaı jazyp alasyń ba? Kitapqa basasyń ba?

— Múmkin, áje...

— Onda jaza ber, qaraǵym... Tek ótirik qospa. Neni aıtyp otyr edim? Á -á... Sonda deımin, bala kezimiz, eshteńeni paıymdamaıdy ekenbiz. Oılap otyrsam, bári dál kúni búgingideı kóz aldymda. Al, sonda deımin, jas shaqta oǵan kim mán bergen. Esimde: bárimizdi úı-úıdi túgel aralap júrip, jınap apardy. Tipti bar ǵoı, qaraǵym, aýylda qybyrlaǵan jan qalmady. Anaý Qısyqtyń Álimi de, Túgelbaıdyń Bımendesi de, Raqymjannyń Kúlpáshi de, eń aqyry Yrysbektiń shoınaq Mamany da sonda. Bizge ne kerek? Bir jaǵynan qorqamyz, bir jaǵynan qyzyq kóremiz. Qudaı-aý!... Jurt degeniń qaraqurym! Basyń aınalady. Sonda deımin, anaý tóbe men mynaý jazyqtyń ústi túp-túgel adam aıaǵynan kórinbeı ketti. Býdaq-býdaq shań! Aıtpa. Qolqany qaýyp, túshkirtip-pysqyrtyp ábigerimizdi shyǵardy. Túkirigimiz "Qarajúndiniń" qaıraq tasyna sup-surǵylt túıme bop domalaıdy. Ákeı baıǵus oń jaq, bilegimnen tas qylyp ustap apty. Ózi áldenege qalsh-qalsh dirildeıdi. Sonda deımin, oı qoryqqanym-aı!...

Basyma qyzyl oramal salmaǵanmen, qos jelpeıli etegi kólkildegen kóılek kıip, eseıip qalǵan kezim. Kóp ishinen tintkileı qaraıtyn suǵanaq kóz ondaıda qapysyn jiberer me! Ábden timiskiledi-aý! Biraq oǵan sol sátte kim kóńil bólgen. Aınala azan-qazan! Ý-shý!..

Shoıyn jol degendi buryn estip pe edik! Qazir ǵoı, poıyzsyz tipti qarǵa adym jer júre almaımyz. Tap bir kermeńe tizginin tuqyrtyp baılap qoıǵan basybaıly kóligińdeı, beletińdi ber de, mine ber! Sýaram demeısiń, otqa qoıam demeısiń! Túý-túý jer túbindegi Bosaǵaǵa da bir saǵatta jetkizip salady... Ol ol ma, men osy poıyzyńmen Maratbektiń uly áıel alǵanda, qudaǵı bop Qaraǵandyǵa da baryp kelgem, ony aıtsań. Biz ne kórmedik, qaraǵym. Bárin kórdik. Qudaıǵa shúkir, ókimetimizdiń arqasynda talaı jerdiń dámin tattyq...

Sonda deımin, sonaý "Qarajúndiniń" tumsyǵyndaǵy kópirdiń astyna bir jigit baryp turdy. Bilýshi edik. Omby, Tombydaǵy instıtótti bitirgen enjener bolatyn. Kópirdi de sol salǵyzǵan. Bilimine sengen sabaz kámesıa kisilerine: "Kópir — myqty! Ózim astynda turam!" degen ǵoı. Keıbireýler aıtady: "Ádeıi turǵyzǵan " — dep...

Áke-sheshesi: "Jalǵyzym-aý!" dep kisesin moınyna salyp eki jaqtan eńiresin. Jigit bolsa, ózi de bir mańǵaz: "Jylamańdar!' dep kúle qaraǵanda, tap bir nurdan jaralǵandaı kere qarys mańdaıy jarqyrap edi-aý!

Sodan bir kezde, saǵan ótirik, maǵan shyn, qaraǵym, jer jańǵyrtqan ańyraǵan daýys dalany dúr silkintti. Ákem bilegimdi qoıa berip, eki qolymen betin basyp qara jerge jalp etti. Qarasam, býdaq-býdaq qurym tútinin kókke shubatyp, bir qap-qara qubyjyq bizge qaraı, oı, bozdatyp keledi deısiń! Túıe bezdi tapyraqtap. Jylqy kisinedi shurqyrap. Al biz she?.. Bet-betimizben tym-tyraqaı qashaıyq.

Paroýyzdy alǵash kórgenimiz ǵoı. Birine birin tirkep alypty. Ekeý. Ysyldap bý atyp, dúbirletip jer solqyldatyp tusymyzdan óte shyqty... Sonda Maratbekti paroýyzdyń terezesinen kórip qalyp edim.

* * *

Tystaǵy boran qutyryna soǵyp tur. Áldebir alapat dúleı myń jyl boıy búrisip jatqan tar qumyrasynan álginde ǵana bosanyp shyǵyp, aıaq-qolyn syǵymdap qursaýlaǵan temir buǵaýdy byt-shyt úzip tastap, endi emin-erkin esiriktene taırańdap júrgendeı syrttaǵy surapyl tolastamaıdy. Birde toqal tamnyń tóbesinen áldekim tas kebisin súıretip dúńgirletip júgirip ótkendeı qarly quıyn aspanǵa tik shanshylady da, birde esik pen terezeni ekilene tyrnalaıtyn yzaly jelge kezek beredi. Sálden keıin álgi shydamsyz jel ishten jaýap kútkendeı tynshı qalady da, artynsha-aq, áýpirim minezben qaıtadan ákireńdeı jóneledi. Sybyzǵylatyp ishegin tartyp án salady. Ol azdaı-aq óńeshke óńesh jalǵap, kúrkiregen kúndeı jańǵyryq atady. Tipti bolmaǵan soń toqal úıdiń bir moıyn qısyq murjasyna joǵarydan tik sorǵalap súńgip ketedi de, lap etip tómennen qarsy umtylǵan ystyq jalyn men qarakúıe tútinge shashalyp, dar-dar jyrtylyp, kúrk-kúrk jótelip, jan saýǵalap zyta qashady.

Uzyny men kóldeneńi shamalas úlken, keń bólmeniń dál ortasyna qaraǵaı edenge jambasyn qalyńdatyp jaıma tósek salǵyzyp alyp, manadan únsiz jatqan Maratbek kózin ashty. Sırek kirpikterin jybyrlatyp, óń men tústiń arasynda kezdesetin maǵynasyz túısiktiń qalyń munaryn serpigendeı boldy. Badanadaı kózderdiń sarǵysh tartqan aq etine aıqysh-uıqysh jolaq bop aıǵyzdana jamyraǵan qan tamyrlary taramdalyp shyǵa keldi. Kúńgirt janar qar basqan áınekke qadaldy. Múkis qulaq boran yzyńyn shalyp qaldy ma, shal kórpe astynan eti qashqan oń qolyn jaılap shyǵaryp, úp-úshkir shyntaǵymen jer taıanyp, bir búıirine eki-úsh umsynyp baryp, aýnap tústi. Entigip, aýa jetpegendeı, ıegin shoshańdatty. Ájimdi bettegi júndeı uıysqan qasqa saqal men qyraýly murtty ajyratyp, arjaǵynan sýmańdaǵan tildi súıirletip aparyp kebersigen erindi jalap-jalap aldy. Sodan keıin tunshyǵa jótkirinip, kórpe astyndaǵy súıegine ilingen denesin búlk-búlk qımyldatty. Sol-aq eken, terisi bosaǵan qyrtysy mol shalqaq mańdaıǵa tarydaı bógip sýyq ter shyǵa-shyǵa keldi. Sırek kirpikteri qaıtadan bir-birine jamyraı kórisip, aıqasyp bara jatty...

... Projektordyń laqtyrǵan súńgideı ushqyr jaryǵy qarsy aldynda tutasa uıytqyǵan aq shańqan qabyrǵany uńǵyp óte almaı, shyr kóbelek aınalǵan alasapyran qar ushqynynda qalt-qult álsirep baryp, teplovoz tabanyna qashyp tyǵylady. Qaıtadan qalt-qult kúsheıip, tike shanshylyp, ólermendene keýdelegen aq tútek borandy qarsh-qarsh tilgileıdi.

Bet-aýzyn kúıe men ter aıǵyzdaǵan mashınıst aıqaı saldy:

— Saq bolǵaısyń. Qazir stansıadan ótemiz.

Kómekshisi basyn ızedi de, mańdaıyn áınekke japsyryp, terezege súzildi.

— Jyldamdyqty azaıt! Svetofor jabyq!

Projektordyń súńgisinde jalt-jult bılegen qar ushqyny tynymsyz oınaıdy. Tynymsyz jarq-jurq aıqasyp qalyp, ushqyr jaryqty dál ortasynan qaq bóledi.

— Jol ústinde bir nárse jaty-y-yr!

Mashınıstiń daýsy kómeıinen qarlyǵyp shyǵyp, aıaq astynan zyrq ete qalǵan klaksonnyń ashshy únimen kómilip ketti. Aýyr sostav aǵyzǵan kúıi tup-týra aq tútek arasynan quıyla sýyrylyp, appaq tómpeshikke jaqyndap qaldy. Aq tútek odan saıyn qutyrynyp, albasty bıin kúsheıtti. Projektordyń almas súńgisi sekýndtyń ár bólshegin ekilene sanaǵandaı dirildep ketti.

— Rels ústinde adam jatyr!

Kómekshisi sol úreıli habardy aıqaılap aıtty ma, sybyrlap jetkizdi me, esinde joq. Biraq sol sátte mashınıst sirese jarmasqan qos qolmen eki tormozdyń súıir tutqalaryn qabatynan tartyp qap, jandármen qımylmen qumsalǵyshtyń tepkishegin tabanymen shirene basqanyn ǵana biledi Lóket pyshaqpen qazan túbin qyrǵandaı ashshy dybys tómennen dýyldaı kóterilip, tóbe quıqany shymyrlata jetti de, jonarqaǵa kók shybyqty shyp-shyp soqqandaı búkil tulaboıǵa shapshyp ala jóneldi. Dońǵalaq pen rels arasyna saýyldap quıylǵan qıyrshyq qum aıaqqa oralǵan kendirdeı poezdy oqys solq etkizdi. Aýyr lokomotıv eki jaǵyna kezek teńselip, jol ústinde jatqan adamǵa esik pen tórdeı jaqyndap qalǵan edi. Dál mynaý ekpinimen teplovoz tómpeshiktiń ústinen bar salmaǵymen janshyp óte shyǵyp, eki-úsh metrdeı asyp baryp toqtaıdy...

"Ne isteý kerek?... Qandaı amal bar?!"

Mıdy shabaqtaǵan tutqıyl saýal boran sýylynan da shapshań eken, qan tamyrlardy búkil denede búlk-búlk soqqyzyp, aqyl-esti eseńgiretip qytymyr sheńgeline búrip aldy.

"Ne isteý kerek?"

Projektor súńgisi qarly tómpeshikti timiskilep taýyp, munartqan janarǵa badyraıtyp ákelip, súńgitip jiberdi.

Mashınıst ornynan atyp turdy. Oń jaq esikti julqı tartty. Kelesi esikti serpı ashyp, satylardy sanap jatpastan syrtqa atyldy. Jambasy shpal shetine sart etip tıgen sátte "podmetelnık"1 ilip áketken adamnyń dońǵalaq astyna qaraı syrǵyp bara jatqanyn shalyp qaldy. Endi bir qas qaqqansha, zyryldaǵan dońǵalaq qos jaýyryndy qıǵashtap, kese-kóldeneń qıyp ótedi eken...

Mashınıst lokomotıvtiń aldyna qaraı bir-aq yrǵyp sekirip, álgi adamnyń jelkesinen tarbıǵan sheńgelimen syǵymdaı ustap, shalqalaǵan kúıde barlyq qaıratymen tartyp qaldy. Qulap bara jatyp kabına terezesinen qup-qý bop túsi qashqan kómekshisiniń búkil bet pishinin alyp ketken tostaǵandaı-tostaǵandaı úreıli kózderin ǵana kórdi...

... Tystaǵy boran sýyly burynǵysynan da údeı tústi. Atjaldanyp kúrjıgen qar úıindisi tapal úıdiń boıymen teńesti. Sol-aq eken, manaǵy irgeden túıgishtegen adýyn esersoq ekpini azaıyp, zý-zý júıtkigen jylantós quıyn qısyq murjany dúrs-dúrs sabalap turyp aldy da, apyr-topyr aıqasyp, attandasyp bolǵan soń quldılap qýysqa quıyldy. Dúńgir-dúńgir pesh kómeıinde oıqastap biraz júrdi de, taǵy da jalyn men tútinge tunshyqqandaı aıdalaǵa beze qashty.

... Tarbıǵan sheńgel eltiri jaǵaly qysqa paltonyń jelkesine tıgende, aldyńǵy dońǵalaqtyń aldaspan júzindeı jarqyraǵan jyltyr tabany jaýyrynǵa jaqyndap qalǵan-dy. "Podmetelnıkke" sart etip soǵylǵan oń jaq tizesimen ıilgen denesin demeı berip, sart keri serpilip, qybyrsyz jatqan adamdy ústine ala-mala shalqasynan qulap tústi. Mup-muzdaı bop bet-aýzyn qaryǵan qardy súrtýge de murshasy kelmeı, jyǵylyp bara jatyp, surǵylt áınekten kirpik qaqpaı baǵjıyp qalǵan kómekshisiniń qorqynysh toly qos tostaǵan kózderin qarashyǵyna simirip áketken edi....

... Maratbek taǵy qozǵaldy. Sırek kirpikteri órmekshiniń aıaǵyndaı qybyrlap, dirildep qaldy da, qıýlasqan jigin ajyratyp, aq etke sarǵysh boıaý jalatqan kúńgirt janardy bolar-bolmas jyltyratty. Eti qashyp, kóz sharasy tómendep, shuńqyraıyp ketken eken: muzy qalyńdaǵan qysqy oıyqtan ólýsirep móldiregen tuńǵıyq sýdaı tumantyp, úıdiń tóbesine tesireıdi. Sylaǵy túsip, qaraǵaı taqtaıdyń jolaq-jolaq syzyǵy bilinip, qońyr qaqtanyp qaramaı taby tepsigen kedir-budyry kóp óz bólmesiniń tóbesin tanyp, álgindegi elesten birjolata arylaıyn degendeı jińishke salaly saýsaqtaryn biriktirip ákelip betin sıpady. Uıqyly-oıaý bilmepti. Endi-endi ǵana tas jastanǵandaı jaısyz jatqanyn sezindi. Úıkele-úıkele ábden kók quıqalanǵan taqyr shúıdesi mamyq jastyqtyń púlish tysyn jaqtyrmaı, bap izdep biraz syrǵydy. Kúıip-janǵan deneniń sharpyǵan alaýy tósekke qolamta seýip, qos tastaǵandaı, baıyz tapqyzatyn emes. Belortasynan qarǵa kómilgen, aıaz zerlegen tereze áınegine úzdige telmirdi. Eki-úsh attap baryp, shyńyltyr shynyǵa ystyq mańdaıyn tósep turyp syrttaǵy aıazdyń sýyq lebin túshirkene simirgisi keldi. Tystaǵy úskirik ótine tós súıegi shodyraıǵan jalańash qyzýly keýdesin tosyp turyp meıirlene jelpingisi keldi. Biraq ondaı atty kún qaıda? Qarǵa adym jer muń bop jatqanda mynaý ishtegi jalyn men syrttaǵy borannyń arpalysyn ishteı ǵana sezingen shaldy jer tósekke jelimdep tastaǵan qazirgi naýqas hali alǵash ret kúshtep kóndirgendeı oqys moıytyp jiberdi. Kúńgirt kózdiń qıyǵynan sýsyǵan synaptaı domalap, eki túıir móp-móldir tamshy jastyqqa tamyp-tamyp tústi. Shól dalanyń tamyzdaǵy tandyry kepken taqyryndaı tilim-tilim ájimdi júzdegi jyltyraǵan jas izi kópke deıin turyp qaldy.

... Boran shabalana qutyrynyp tur. Bet-baǵdaryn batystan túzep alyp, kóz baılanar shaqtyń jaqyndap qalǵanyn sezgendeı aspan-jerdi aq tútekpen bir-aq tabystyryp, yzyń-shýdy qoıqaptan aldyna salyp alyp, dúrkiretip qýyp bara jatyr...

Maratbek janaryn tóńkerip, jan-jaǵyna mólıe qarady. Mańaıynda kóz súriner eshnárse bolmady ma, kómeıden daýsyn soza yńyranyp qoıyp, sol jaq búıirine aýnady. Keń bólmeniń túpkirindegi buryshta qoıýlanǵan qarańǵylyqty qarashyǵyn kishireıte uzaq bajaılady. Áldekim boı tasalap, urymtalyn kútip, bas salýǵa andyp turǵandaı qýystandy. Kirpikter álsiz jypylyq qaǵyp, bir-birine ızeńdese amandasyp ótip, qaıta ajyrady. Buryshtyń eki qabyrǵa qosylǵan tip-tik syzyǵy aıqyn kórindi. Sol syzyqpen basqa jaqqa aýytqymaı asyqpaı órmelep bara jatqan qara noqat shybyn ba, órmekshi me, qandala ma, shal nazaryn ózine aýdardy. Baıaý qybyrlaǵan jándikte ermek eken, kúızelgen kóńilden tilektestik tapqanyn bilgendeı kidirissiz jyljı berdi.

Árkimniń óz joly bar. Anaý qara noqattyń da qybyrlaǵan tirligi áldebir súrleýin ólermendikpen jalǵastyryp barady. Kim bilsin, pánıdiń qyl aıaǵyndaǵy tireler jeri -toıymy joq qurdym bolsa da, dúnıege kóz ashyp, emirenip engen jan-janýar ǵumyr boıǵy tynymsyz tyrbańynan jańylyp kórdi me eken. Qara noqat ta sol sarsań mashyqtan ólmeı aınyr ma.

Jol... Maratbektiń kóz aldyna tartqan jebedeı qatarlasa zymyrap, bara-bara, kóz ushynda, birimen-biri dirildep jalǵasyp ketetin shoıyn jol — qos rels oraldy. Sonaý otyzynshy jyldary kochegary bop qara aıǵyrdyń jalyna jarmasqan ekpindegen kúnderinen bastap talaı mıllıon shaqyrymdy jaıyn dalanyń tósin dúbirletip belinen basyp ótken adýyn jigit dál qazir aýrý tıtyqtatqanda sol mıllıondaryn anaý ilbigen qara noqattyń úsh-tórt adymǵa moıymas qybyryna lám demeı aıyrbastap jibererdeı yntyǵady.

Qarańǵylyq uıydy da, qara noqatty jym-jylas jutyp jiberdi. Sálden keıin aýyz úıdiń elektr óshirgishi tyrs etip, shamy jaǵyldy. Qıýy qashqan esik jaqtaýynan tik buryshtanyp aq sarǵylt sáýle quıyldy. Shal qaıtadan qara noqatty izdedi. Uıasyna jasyrynyp qaldy ma, álde ushyp ketti me — janarǵa eshteńe shalynǵan joq. Shıryqqan keýdeden álsiz kúrsinis lep berdi.

Ómir joly... Qym-qıǵash, shym-shytyryq. Elýinshi jyldardyń aıaǵynda úırenshikti qara parovozdy aýystyryp, gýdoginiń ózi patefonnyń kúıtabaǵyndaı syńǵyraǵan jasyl teplovozdy júıkitken-di. Sondaǵy kózdi ashyp-jumǵansha telegraf baǵandaryn áıgólek bıletip, úzdik-úzdik artqa tastaıtyn qaıran ushqyrlyq qaıda? Janasa ketse astaryndaǵy ógizi men túıesin qos ókpeden qunjyńdaı tepkilep, shapanynyń sala qulash etegi jalp-jalp etip, jarty dúnıemen básekeles jarysqa túserdeı qıqýlasyp qosylatyn baıaǵy tól qurdas dostar qaıda? Sondaǵy maı sińgen, tútin ystaǵan formaly kepkasyn jyltyr kúnqaǵarynan shymshyp tartyp qap, susty qabaqqa ıtindirip tóndirip ákelip, qarsy aldynda salbyrap turǵan ilgek temirdi qulashtaı sozyp, arqyratyp gýdok beretin áperbaqan jelikti sáti qaıda?

Maratbek túrtinektegen qolynyń ilgeri umsyna qımyldap jatqanyn kórdi. Biraq saýsaqtarǵa iliner tutqa da, tuqyl da joq. Jiliginiń maıy azaıǵan bilek sylq tústi. Kórpe qaptaǵan aq sáten jaımany syǵymdap taramys sheńgeline búrip aldy.

Dál qazir bólme ishiniń qulaqkesti jym-jyrt tynyshtyǵyn sezer emes. Eki shekege dúńk-dúńk etip shege qaqqandaı qan tamyrynyń tynymsyz zirkilin aýyq-aýyq parovozdyń gúrildegen obyr ottyǵynda ysyldaıtyn zilmáýir jalyn únimen shatastyrady. Býdaq-býdaq bý atqan nán qazannyń saqyldaı qaınaǵan eń bir jaýapty sátin shyramytady. Oqtanyp, ishtegi asyǵys qımylmen manometrlerdi izdeıdi.

Tili áli kúrmelgen joq. Kókiregi ádettegideı-aq saırap tur. Biraq janymen tilep shaqyrar adamdary qasynda emes. Alysta. Óte alysta. Habarsyz bolar, áıtpese, shaldyń basy-qasynda qos uly, balapan nemereleri otyrar edi-aý...

Jastyqty baýyryna jumarlap qysyp, etpetine aýdaryldy. Sodan keıin alqynǵan demin basyp, ıegin kóterip, tórdegi tory ala kilemniń tósinde ilýli turǵan eki sýretke nazaryn turaqtatty. Shet-shetine ártúrli jipten kestelep oıý tókken uzyn keńirdek oramal japqan eki aǵash ramadan shaldyń qos uly — qos qarashyǵy kúlimsirep qarap qalypty. Maratbektiń qansyz óńine bolar-bolmas jylý júgirip, kóz sharasyna emirengen meıirim oraldy. Anaý qap-qara qoıý qastarynyń arasy sırep qosylyp, salmaqty úlken ıektiń shuńqyraıǵan oıyǵyna deıin bir kezdegi mynaý shaldyń bozbala keskinin aınytpaı qaıtalaıtyn eki jigit: "Áke-aý! Nege jatyrsyń? Tursańshy!" — deıtindeı, qas qaqpaıdy. Uldarynyń eljiregen júzderi osynaý alasapyrany mol shýly dúnıeniń mán-maǵynasyn ómir degen qanbazar shadymanǵa balaıtyndaı sezilip, shal kóńiline qanaǵatshyl shúkirlik engizdi.

Qashan edi? Osydan on jyl buryn eken-aý. Rels ústindegi adamdy ajaldan qutqaram dep júrip, podmetelnıkke ońdyrmaı soǵyp tizesin taıdyryp alyp, on shaqty kún úıinde jatyp qalǵan edi. Sol kezde arnaıy joldary túsip qara shańyraqqa bas suqqan uldarynyń bas barmaqtyń kólemindeı bir-bir sýretterin surap alyp, úlkeıtip ilip qoıǵan bolatyn. Sodan beri balalarymen osylaı únsiz sóıleser ádeti de qalyptasqan.

— Qartaıdyń ba, shalym? — degen úlkeni barbıǵan saýsaqtarymen qara shashyn shalqaıta qaıyryp. — Qaıta sen óz sýretińdi bizge ber. Nemereleriń umytpaı atalap júrsin.

"Shal" degen. Kútpegen jerden túıeden túskendeı dúńk etkizgen. Qoıý qabaǵy salbyrap kózin jaýyp, úndemeı syrt aınalyp ketip edi sonda bul. Shaldyqty qalamaǵany ma, shalalyqty tabalaǵany ma — áıteýir ol tusta ishtegi túıtkilin ashpaǵan.

... Tystaǵy boran odan saıyn qutyryndy. Beıýaq keshtiń qym-qýyt azynaǵan dúbirin jamyratyp, úı tóbesinde esiriktene oınaqtap júr. Qısyq murjany typ-tıpyl etip kómip tastapty. Shýdalana býdaq-býdaq kóterilgen tas kómirdiń qarakúreń maıly tútinin ash belinen opyra qysyp, tus-tustan talapaılap, túý-túý qıan dalaǵa kókpar tartqandaı ala-ala qashady...

Maratbek betin jastyqqa tósedi.

"Shalyń shynymen-aq shal boldy búgin, uldarym. Kúlge shókken atandaı turalap jatyr. Endi jer basyp turyp kete almas. Áı, kete almas..."

Kúbirledi me, oıymen kúrsindi me, áıteýir, sanadan sýyrylǵan sózderden saǵynysh esti. Kesheli-búgin tósek tartqaly beri jasamaǵan ádetin jasap, jigersiz kúırektik tanytyp qalatyn bop aldy. Ony taǵy moıyndaǵysy kelmeıdi. Jurt kózi túgil, qamkóńil kempiriniń sekemshil túısigine de sezik týdyrmaǵanymen, sanadaǵy saǵynysh taby áredik bir bulqynyp qalyp, osaldyq bildiretin sıaqty. Uldaryn saǵynǵany ras. Úlkeni osydan aı buryn, kenjesi eki apta buryn kelip ketken. Jumystaǵy jandardyń óne boıy qoly tıe bere me. Onyń ústine óz oty, óz oshaǵy bar uldaryn ázirshe alqymdaǵan ajaldy kórmegen soń jóndi-jónsiz mazalaǵysy da kelmeıdi. Biraq nege ekeni belgisiz, eki balasyn búgin jıi oılap, jalańaıaq jardan sekirgen, kelte kekili jelkildegen jabaǵy qalpynda kóp elestetti. Reısten sharshap qaıtqanda, sonadaıdan quldyrańdap, aldynan júgirip shyǵyp, arsalańdap jetetin uldaryn kezek-kezek kóterip, kún ıisi ábden sińgen qyzyl kúreń mańdaılarynan emirene súıgende saraıy ashylyp, sharshaǵany umytylyp sala berýshi edi-aý! Sodan keıin bir sát aınalasyna urlana qarap qoıyp, uldaryna qosyla júgirer edi-aý! Uldaryna qosyla qarq-qarq kúlip, raqatqa belshesinen batar edi-aý!

"Áke!"

Jalǵyz ǵana eljireýik sózde qanshama ystyq meıirim, qanshama toıymsyz lázzat bar. Renjip otyrsyn meıli, masaırap elirsin meıli, árdaıym oqys estiletin "áke" degen syńǵyr kúlkideı ǵajaıyp sózdi qulaqpen emes, búkil tulaboıymen qabyldap, kóńiline shýaq tógilgendeı jadyraıtyn. Qazir de azynaǵan boran sýylynan qulaqqa tanys emis-emis bir úndi ańdyp, qapy qalmaıyn deıtin túsiniksiz degbirsizdikpen yndyny quryp, eleńdep jatyr.

Úlken balasy sol joly "shal" degende qatty tiksingen. Atalyq qýanyshtyń aryndaǵan asaý erkindigine baıqaýsyzda quryq túskendeı úndemeı móńkip, kópke deıin álgibir túrpideı sózden "áke" deıtin ińkár áýezge úsh qaınasa sorpasy qosylmas jatbaýyrlyqtyń

syzyn sezgendeı bolyp edi. O da bolsa umytylmas bir dáýren eken. Endi oılap jatsa, ózi de perzent súıgen balasynyń bir ǵana sátke menmenshil kóńilmen atalyq tanytqan maqtanyshty yqylasyn elemepti-aý sonda. Ómir degen sol. Ul — áke, áke — shal bolady. Adamnyń erkinen tys, tynshymaıtyn tirlik zańyna qarsy turar qudiret taýyp kór! Taba almasań — bir urpaqtyń ornyn basar kelesi urpaqtyń kúni keshe óz basyńnan dúrkirep ótken kúıinish-súıinishine, muń-zary, qýanysh-qyzyǵyna qaraýlyq jasama, qyzǵanysh bildirme. Buryn áke boldyń, búgin ata boldyń. Endeshe, anay qara noqattaı ǵana jándiktiń qybyryna zar bolǵan kóńil-kúıińdi ázirshe uǵyna almas, túbinde jáne uǵynbaı qoımas ulyńa degen keýdeńdegi syzdaýyqtaı shanshyǵan saǵynyshyńdy sarnata ber...

Qansha ótkenin bilgen joq. Ýaqyttyń tynymsyz qomaǵaı syrtylyn qos shekede búlk-búlk urǵan qan tamyrynyń búlkilimen esepteıdi de, azaby mol máńgirtken aýrýdyń keshegisi men búginin, búgini men erteńin mıdaı shatastyryp, qımylsyz jata beredi.

Erni kebersip, tamaǵy qurǵady. İshten sharpyp shyqqan úzik-úzik leptiń aptaby — shildeniń órt tildi kerimsalyndaı. Tamsanyp, tańdaıdan silekeı izdep, túkirik jutaıyn dep edi, onysy da bos áreket bop shyqty. Erinder tobarsyp, ańqasy kepken qurǵaq aýyzdyń ystyq demi ókpesin qapty. Qylǵynyp jybyrlaǵan ernimen aýa qarmandy.

Sodan keıin qol sozym jerde, edendegi túkti súlgimen beti jabýly turǵan qysyrdyń tostaǵan toly qymyzyna kóz súzdi. Urt tompaıta bir jutyp, qyshqyltym suıyqqa tilin kómeılete batyryp, uzaq simirgisi keldi. Buryn qymyz dese silekeıi shubyratyn. Jolaýshy poezyn alyp júrgen kezinde stansıa saıyn shyny shelegin kóterip, mamyrlaı basyp, jasyl vagondy jaǵalap qymyz satatyn toqqaryn áıelderdi kórgende, shydaı almaı jetip baratyn. Birer stakanyn tastap alyp, erejeni talaı buzǵany bar. Reıste bolǵanda mashınıst aǵaıynǵa syra túgil sherbet qymyzdyń mańaıyna quryq tastam jolaýǵa ruqsat etile me!

Maratbek tostaǵanǵa eriksiz qol sozdy. Eki saýsaqpen súlgi oramaldy ilip alyp, árirek serpip tastady. Qyzyl arshanyń tomardaı bezinen ózi oıyp, mánerlep jasaǵan kúreń qasyqpen qymyzdy uzaq sapyrdy. Kópirshigen sýsynnyń kermek dámi bólme ishin qydyra jaılap ketti. Isi murnyna kelgende, qasyqty qaıtadan ornyna shıyryp jiberip, tostaǵannyń betin qaıyra japty.

Qatalatqan shólge shydasa da, qylǵyndyratyn azapqa kóngisi kelmedi. Syzdyqtatyp shaı qasyqpen aýzyna sanap tamyzatyn nári ári barmaı, tamaqqa keptelip, tynysty biteı taryltyp, laq-laq qaıta qusylatyn. Qolqany julyp túserdeı býnap, tula-boıdan sýyq terdi shyp-shyp shyǵaratyn.

Maratbek qatty qaıran qalady. Bar qoregi — kúnine ishetin kese tolar-tolmas sýsyny alǵan demmen-aq býlanyp ushyp ketedi eken. Apyraý, sonda ystyq bulaýǵa salǵandaı óneboıyn udaıy shylaıtyn osy ter nemesi qaı jerinen óne beredi, qaı pushpaǵynan kele beredi?

Ýaqyt kúrmelip qalǵandaı. Qulaqshekedegi zárli zirkil — tystaǵy borannyń álsiz mazaǵy. Ekeýi birin-biri qıtyǵa qaıtalaıdy. Basqa túk joq. Anaý qabyrǵada ilýli turǵan sý jańa qara kıteliniń tós qaltasyndaǵy "Pavel Býreniń" kánigi tyqyly qulaǵy buralmaǵan qalpy osydan qyryq kún buryn toqtaǵan-dy. Sodan beri eki-úsh kúnde bir ret aýlaǵa shyǵyp, boı jazǵanda aýyz úıdegi qobdısha qabyrǵa saǵattyń birin-biri qýalaǵan qos tiline úırenshikti daǵdymen kóz tastap ótkende bolmasa, ýaqyt eseptep kórgen emes.

Jasyl teplovozdyń oń jaq terezesin ysyryp ashyp tastap adyr-jotasy mol týǵan jerdiń ár tas, ár túbirine deıin sondaı tanys, sondaı tańsyq kelbetine keýdesin shyǵara qumarta qarap otyryp, kúmis shynjyrly kúmis "Býreniń" ár sekýndin qalys jibermeı, tuqyrtqysh grafıktiń kestesimen jipsikteı toqaılastyratyn shal, ýaqyttan ajyrap qalǵanyna jábirlengendeı, yzalana myrs etti. Atyp turyp, kıteldiń qaltasyndaǵy judyryqtaı saǵatynyń salmaǵyn alaqanymen sezip, tilin qozǵap, tiriltip jibergisi keldi.

Boran manaǵysynsha býyrqanyp tur. Qara qanatyn qulashtaı jaıǵan qarańǵy túnde júıtkigen aq tútektiń oınaǵy kórinbeıdi. Sýyly men zýyly, saryny men sarnaýy mol alasapyrany ǵana baıyz tappaıdy.

Taqtaı esik syqyrlaı ashylyp, sarǵysh jaryq edenge jamyraı aqtaryldy.

— Qalaısyń? Tósegińdi qaǵyp bereıin.

Maratbek býyn-býyny sytyrlap, qasyna bir tizerlep búk túsken kempirine buryldy.

— Mal jaılap keldiń be? Sharshaǵan shyǵarsyń. Demal. Sál damylda.

— Tamaǵyń keýip jatqan bolar. Qymyz tamyzaıyn.

— Otyrshy...

Ekeýi de birazǵa deıin únsiz qaldy. Kempir qolyn qoıarǵa jer tappaǵandaı tósektiń o jer, bu jerin túrtinektep, jastyqtyń astyn kóterińkirep qoıdy. Baılamynan shyǵyp turǵan aq shalǵan shashynyń taramyn suq saýsaǵymen shıyrshyqtap, sháli astyna jymyryp, otaǵasyna bir túrli kúlimsireı qarady. Sonsoń ornynan lyp turyp baryp, terezeniń shúberek perdesin túsirdi.

— Sham jaǵaıyn ba?

— Keregi joq. Shaqyraıyp kózdiń túbin sýyrady.

Kempir qaıtadan tize búkti. Tostaǵannyń betindegi oramaldy ashyp, qasyqpen qymyzdy bappen sapyrdy. Tamsanyp qalyp, ydystyń betin japty.

— Óziń ishseńshi, Áıkijan. Aqyryp ketedi ǵoı bosqa. Tún asyryp qaıtesiń.

Kempiri basyn shaıqady. Shuńqyraıǵan alaqanyn shalynyń mańdaıyna eptep janastyrdy. Sýyq alaqan peıish qaqpasynyń samalyndaı eken. Kúnuzyn denesin kúıdire órtep jatqan ishtegi alaýdy solq-solq soryp alardaı sińirli saýsaqtar janyna jaıly tıdi. Maratbek meıirlene kózin jumdy. Emirenip tamaǵyn qyrnady.

Osy alaqan alǵash ret súırik saýsaqtardyń arasyna qysqan sháıi oramaldyń jumsaq lebimen janasqanda da, dál osyndaı raqat kúıdi tolqyndandyryp keýdege lyq-lyq engizgen-di. Júregi lyp-lyp dúrsildep, qyzyl jalaýlanyp batyp bara jatqan kúnniń qoıý shuǵylasy oınaǵan qara kózderden ózine degen shynaıy yqylasty, sabyrly senimdi kórgen. Sháıi oramaldyń maıda janasqan jylýyn sezingen.

Sýyq alaqan mańdaıdaǵy ystyqty báseńdetip, jan azabyn bir mysqal bolsa da azaıtyp tastady.

— Boran basylatyn emes pe? Maldaryńdy qoraǵa durystap qamaı aldyń ba?

— Qamadym. Qasqa sıyrdyń aqyryn toltyra almady. Shópti qar basyp qaldy. Jem berdim, ózi jelindep qalypty.

Úzik-úzik áńgimeleri odan ári sabaqtalmady.

Únsiz sóılesip jatqan sýyq alaqan men ystyq mańdaı.

Qudaı qosqan qosaq. Birigip tútin túgetkeli qyryq jyldan asypty. Ol kezde ekeýi de qylshyldaǵan jas edi. Áıkijan on altydaǵy tal shybyqtaı buralǵan boıjetken, Maratbek jıyrma beske shyqqan solqyldaǵan jigit bolatyn. Kezdesip qalǵanda qabaq astynan bir-birine urlana kóz tastap, áldenege qymsynyp, jasqana burylyp ketip júrgenderi bolmasa, ashyq syrlasýǵa bara almaıtyn. Maratbek jol qurylysynda — skrepershık. Áıkijan ázirshe jumysqa ornalaspaǵan. Ońashalyq buıyra bermeıdi.

Ekeýiniń qosylǵandary da qyzyq.

Maratbek bir kúni keshke qaraı bireý qýǵandaı ashananyń kúnbatys jaǵyndaǵy áıelder palatkasyna entigin basa almaı júgirip kirgen edi. Baraqtyń uzyn dálizine sý seýip, sypyryp júrgen Áıkijan jalǵyz eken. Maratbekti kórgende, qaraǵan sypyrǵyshy qolynan túsip ketip, qaraqat kózderi jáýdirep, jigitke ári úrke, ári kúlimsireı qaraǵan.

— Áıkijan, maǵan... maǵan turmysqa shyq.... — dep Maratbek dál osy sózderdi kúni boıy jattap kep, tezirek aıtyp qalaıyn degendeı asyǵys sybyrlap edi. Atqaqtaı soqqan júreginiń dúrsilin basa almaı, entige qylǵynady... — Jaraı ma, Áıkijan! Shyǵasyń ba?..

Áıkijan ne desin. Jigitke qara kózdi qadaı túsip, oqys tóńkerip jibergen. "Keliskeni shyǵar... " Maratbek eki attap kelip, qushaǵyn jaıǵan. Qyzdyń qolań shashyna tanaýyn kómgen. Juparyn ıiskegen, oramalyn alǵan. Sodan beri, mine qyryq jyldan artyq ýaqyt ótipti. Qalaı zymyraǵan deseńshi!...

Sýyq alaqan ystyq mańdaımen aımalasyp jatyr...

Áıkijandy súıdi me? Unatty ma? Unatqan bolar. Sondaǵy atqaqtaı týlaǵan júrektiń dirili umytylar ma.

Ómirde ne bolmaıdy. Jastyq jeligi, mastyq qyzýy qaıda jetelemeıdi. Maratbektiń oılamaǵan jerden jigitshilik jasaǵany da bar. Temir jol qurylysyna jumysshylardyń jańa tobymen birge kúlimkóz boıjetken kelgen bolatyn. Ózi de bir áıel jynysynyń ádemisi edi. Appaq jumyr baltyryn jalańashtap, dóńgelengen bóksesin bultıtyp, erkekterden qalyspaı táshke tartatyn. Serppedeı shıyrshyq atqan tolyq myqynǵa talaı tilemsek kózdiń suǵy qadalyp, talaı suǵanaq qoldyń qarymdy sheńgeli tolǵan. Ózi de adýyn edi, qanshyq qasqyrdaı jalt etip burylyp, qol ıesi — dyraý jigitterdi tymaq qurly kórmeı, tyrapaı asyratyn. Aq tisterin kúrishtiń dánindeı jarqyratyp, sonan soń saq-saq kúletin. Kózderi ǵajaıyp edi! Uzyn kirpikterin serpip qalǵanda, arjaǵynan naızaǵaı otyndaı ýytty janar shoq shashyp, qandaı jandy bolsyn eriksiz dir etkizetin.

— Janyń adyra qalǵyr! Qampıǵan qaýkókirek túrindi qaıteıin-aı! Sendeı teri shalbary qaýdyrlaǵan borkemiktiń birazyn kórgem. Ármen ári! Qunyńa qalarmyn.

Boıjetkenniń mysy basqan jigitter ne ázildesýge jaramaı, ne tirese ketýge daýalamaı, qur bosqa yrjalaqtaı beretin.

Maratbektiń ondaıda qyby ábden qanatyn. Tolyq myqynǵa qol júgirtpegenmen, naızaǵaıdaı ýytty janarǵa sebepti-sebepsiz tym ilikkish-aq. Basqalarǵa baqan ala umtylǵandaı batyrlyq tanytatyn kermıyq Aıymsha Maratbekke kelgende tez bosańsyp, ıi jumsaryp, kózi kúlimdep ala jóneletin. Janasa ketse, shymshýyrdaı sýmańdaǵan júırik saýsaqtar qapysyn taýyp, jigittiń ár jer, ár jerine tilene qadalatyn.

— Áıelińnen qorqasyń ba, Maratbek? Qoryqpa, jep qoımaımyn.

— Erkek jegen áıel kórgem joq.

— Óláı! Tiliń shyǵa bastapty-aý! Taǵy ne aıtasyń?

— Nemene, mylqaý dep pe ediń.

— Qaıdam! Shúıkedeı kelinshegiń basyńdy jadylap qoıǵan ba, buryn múlde úndemeýshi eń...

Sodan keıin Maratbektiń oqys qutyrtqan jelikti bir kúnderi bastalyp edi. Kúndi kún, túndi tún demeı qan tamyrda dýyldaǵan saıraýyq kúı tulaboıyn sirestire toltyryp, jurt qulaǵy, el kózi deıtin qytymyr qysyltaıańdy eletkizbeı, umyttyryp jibergen-di.

Jalǵyz-aq Áıkijan eshteńeni sezbedi. Oǵan Maratbek kádimgideı-aq máz. Kelinsheginiń qyzyl shıe jegendeı bultıǵan tolyq erinderinen ózine degen ókpe shyraıyn tappaı ma, álde nazar toqtatyp, zer salyp izdemeı me, qulaqqa yzyńdaǵan sybys kelmegen soń, qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq júrip jatty.

Toq myqyn sulý Aıymsha tipti esirip edi-aý. Uıat-aıatty jıyp qoıyp, tapa-tal túste baraq kóleńkesinde shaı iship otyrǵan Áıkijan men Maratbektiń ústerine keletin. Bir shynyny taýysqansha ot shashqan kózderi ázer shydap, erli-zaıypty ekeýdi qyljaqtap, qaǵytyp, aýyz ashtyrmaı talaı jerge aparyp tastaıtyn. Ári-beriden soń bir-aq yrǵyp, shyntaqtap jatqan Maratbektiń tóbesinde shańyraqtaı shalqalaǵan segiz saıly káris qalpaqty ala qashatyn. Jumyr baltyr aıdynnan kóringen aq sazandaı shorshıtyn. Odan ári árkimge de belgili jaı. Bas kıimin áýlekilengen tómenetekke berip jiberip, namysqa qyzbaı, yzdıyp ystyq shaı soraptaıtyn qaı erkekti kórip ediń. Birin-biri qýalaǵan jelaıaq qyz ben janyqqan jigit kóz ushyndaǵy eski qystaýǵa quldyrap joǵalyp ketetin. Sodan eki sút pisirim mezgilde qyzara bórtip boıjetken, qur súlderi qalyp, ilbip Maratbek oralatyn. Oralatyn da, kóleńkedegi bóstekke sylq qulap, qaıtadan eselegen kúreń shaıdy qunyǵa simiretin. Jaýdan jylqy aıyryp kelgendeı segiz saıly qalpaqty bir jaq shekesine mılyqtyra basa túsip, Áıkijanǵa qabaq astynan eleýsiz kóz tastaıtyn. Shıe jegendeı qyzarǵan tompaq erinniń kúrek tis batqan, qantalaǵan tustaryn kórse de, mán bermeı, qudaı qosqan qosaǵynyń qashqyn-qýǵyn "oıynynan" habarsyzdyǵynan kóńili ósip, eńkeıe berip, áldenege rızalyq tanytyp jymyń-jymyń eter edi.

Bir kúni ádire qalǵyr káris qalpaq ushty-kúıli joǵaldy. Qalpaq joǵalǵan soń kún saıynǵy daǵdyly "qýyp jet!" oınalmady. Kóleńkedegi ystyq shaı soraptalmady. Sulý Aıymsha ádettegideı qyzara bórtpedi.

— Áıkijan, qalpaǵymdy kórmediń be?

— Joq! Tastamaýshy ediń, qalaı aıyrylyp júrsiń?

Maratbek qyzýly qyzyǵyn urlatqandaı sharq uryp qalpaqty izdedi. Barmaǵan jeri, aqtarmaǵan qýysy qalmady. Jumys basyn da, eski qystaýdy da súzip qaıtty. Qolda bardyń qadiri joq degen osy. Áıtpese, maılyq pen sýlyqqa birdeı káris qalpaqty kóziniń qarashyǵyndaı saqtar edi ǵoı. Qalpaq joǵalǵan soń toq myqyn boıjetken de aıaq astynan júzi synyp, syrǵaqsyp sala berdi. Áldebir tilektes dánekeri úzilgendeı kóre me, naızaǵaıly janar birtúrli muńaıyp, syńǵyr kúlki sap tyıyldy.

Maratbek jumystan syltaýratyp erte qaıtyp, jalǵyz ózi baraqty astyn-ústine shyǵara emin-erkin aqtardy. Aqyry, bolmaǵan soń, kereýettiń astyndaǵy Áıkijannyń kıim-keshegi salynǵan temir qursaýly kóne ábdireni sýyryp shyǵaryp, qaqpaǵyn ashty. Apyl-qupyl qımyldap, qyzyl-jasyl kóılek-kónshekterdi burqyratyp jaıyp tastady. Ábdire túbindegi oraýly túıinshekten basqa eshteńe qalmady. Qalpaq joq. Kıimderdi burynǵysyndaı qattap, qaıta ornyna saldy. Shójip biraz otyrdy. Dirildegen saýsaqtarymen ábdireniń qaqpaǵyn jaba berdi de, áldene kilt oıyna túskendeı qaqpaqty shalqaıta sart etkizdi. Syńǵyrlap eski ábdire kirjiń qaqty. Dirildegen qol oraýly zatqa jarmasty. Jantalasa qımyldap oraýdy sheshti. Jeńsizge oraǵan "qadirli" bas kıimi kózine jarq etti. Eki beti ot qaryǵandaı dý ete tústi. Shoq túskendeı dirildegen saýsaqtar oraýdy qaıta býdy. Segiz saıly káris qalpaq emes, qara ábdirege qaıtyp shyqpastaı bolyp jigitshiligi, uıaty, masqarasy birge kómildi.

22-23 pdf joq

jazýshy degender qyzyq halyq. Tyrnaq astynan kir izdegish. Ótkende osynda Ormanbek degen, tanýshy ma ediń, jazýshy kelip... Suramaıtyny joq. Oba deı me-aý!.. Qorǵan deı me-aý, ábden basymdy qatyrdy...

Iá, aǵash qýrap barady, kóshe las. Monsha istemeıdi, shashtaraz atymen joq. Klýb qańyrap tur. Al, eshki kebenekterdiń qudaıy ábden berdi... Áı, shek! Shek ári!...

Sonymen aýylǵa kep qaldym de. Aıtpaqshy, Saılaý, aılyǵyń qansha osy? Á-á, e-e, tym mardymsyz eken. Úıdegi kóńildi bazardaǵy naryq bıleıdi degen. Onda qalańnan osy dalam artyq. Kúltýranyń ózi qyp-qyzyl on somdyqtarmen ilesip bosaǵadan topyrlap enip jatady munda. Úsh myń somnyń ımport garnıtýryn biz de aldyq. Televızordy saıratyp qoıamyz. Balalardyń toqpaqtaýyna pıanıno da bar. "Jıgýlı" tur dúrildep. Anaý Kárimde — "Moskvıch", anaý Turarda — "Nıva"... Kórdiń be qurdastaryńnyń tirligin!... Kóz maıyn sarsyltyp ınstıtýt taýyspaı-aq qaltasyn qampaıtady. Vot, qalaı! Ómir súrýdi biledi, á!

Kitap deımisiń? Joq, kitap jınamaımyz. Dúkenge túspeıdi. Sonsoń sonyńdy kim oqıdy. Ýaqyt, baýyrym, bul zamanda altynnan da qymbat. Jumys deısiń, úı sharýashylyǵy deısiń, qolyń bir bosaı ma. Otyn-sý, mal, shóp... Onyń ústine aýylda búginde ne kóp — toı, tamasha kóp. Anaý ótinip shaqyrady, mynaý qıylyp shaqyrady. Barmaýǵa taǵy bolmaıdy. Markany saqtaı bilý kerek. Qaı úıden konák, qaı dastarqannan shampan ishetin retińdi myqtap qadaǵala. Mán bermediń be, úlken basyń kishireıedi onda. Anada meniń qolastymdaǵy bir qyzmetkerim arnaıy qonaqqa shaqyrdy. Sonda, ponımaesh, álgi shirkin kóńirsigen kók araqty kólkitip aldyma qoıa salǵany. Átteń, ádepti esten shyǵarǵyń kelmeıdi-aý, aýyl ıntellıgenti degen atymyz bar, óıtpese me, tabaǵyn tas tóbesine tóńkere salar edim. Jo-joq! Turdym da, shyǵyp júre berdim. Bilsin. Ekinshi óıtip qorlamaıdy.

Ormanbek pe? Bir túnep ketken. Qonaqúı joq qoı bunda. Kóringen kók attyny kim shaqyra qoısyn? Dókeı deımisiń? Qap! Qyzmeti ne edi? Á-á, jaı jazýshy ǵana ma ? Biz kimdi bile bereıik.

Anaý meniń Káken inim de dókeı. Ol da óziń sıaqty gorodskoı. Kandıdat naýk! Tak chto, kandıdattyń aǵasy bolǵan biz de osal emespiz. Páteri qandaı! Sentrde! Kilemi! Kem degende on shaqty.

Qurdas-aý, Saılaýjan-aý, nege asyqtyń? Jylynda aıaq astynan. bir kezdeskende ótkendi eske túsirip, durystap sóıleseıik te. Kóshede sambyrlasqanymyz yńǵaısyz deımisiń. Aıyp mende. Sen, drýg, keshir. Keshke úıge biraz uıatty kisilerdi qonaqqa shaqyryp qoıyp edim... Kerek adamdar... Qurbyń sonyń jabdyǵymen bolyp, qoly tımeı jatyr. Sen ózimsiń ǵoı. Ókpelemessiń. Keıin, ońashada obázatelno kel ? Men senikinde, qalaǵa barsam, tup-týra shirenip jatyp alam.

Mashına deımisiń?! Taý aralaýǵa shyǵam deımisiń?! Mynaýyń qyzyq eken, Saılaýbek. Otpýskedegi adam tyraıyp jatpaı ma tynyǵyp? Jer kórem degeni nesi? Osy aranyń bala kezden beri sen kórmegen qaı pushpaǵy qalyp edi? Qaıtadan bir emin-erkin aralaımyn deısiń, á. Sen áýre bolma óıtip. Kóretin, qyzyqtaıtyn túgi joq. Baıaǵy at baýyryn sıpaıtyn kókoraı shalǵynnyń ornynda qý taqyr ǵana qalǵan. Bulaq bitken shetinen sýalǵan...

Joq! Mekemeniń mańdaıǵa basqan jalǵyz mashınasyn bere almaımyn. Motory onsyz da barahlıt etip júr? Onyń ústine shuǵyl jumys bar. Demalys bolsa she? Biz, qaraǵym, qaladaǵydaı senbi, jeksenbi dep shanıyp jatpaımyz, isteı beremiz. Áne, biz sol úshin aıanbaı ter tógip, jantalasa kúresip jatyrmyz. Lınıada sym úzilse... Áldeqalaı baǵan qulasa.... Baǵan nege qulamasqa... Jazym bolsa, adam da óledi. Baǵan ne? Aǵash!...

"Jıgýlıdi" atama! Jo-joq, Saılaý tisiń qyshymasyn! Taý-tasqa soǵyp qıratyp, segiz myń somdy jelge laqtyryp tastaı salatyn aqymaq emespin. Shań jýytpaı, kirshik qondyrmaı otyrsam. Áı, Saılaý, toqtashy! Ókpelep barasyń ba? Nemenege ókpeleısiń? Jaraıdy! Taýyqsyz da tańym atqan! Bar, bara ber! Biz de tegin emespiz. Kandıdat naýygymyz bar...

* * *

Qan qyzyl púlish shymyldyq samal jelpigen aıdyndaı dir silkinip qaldy da, dál ortasynan syzattana jıyrylyp, qaq jaryldy. Keń sahnada qaz-qatar tizilip turǵan artıserdiń betindegi qalyń boıaýy battasqan grıminde edennen urǵan rampa jaryǵy jalt-jult oınady.

Ár jerden bir dúrkirep shyǵyp, jamyraǵan qozydaı dýyldaı tutasyp yzyń-yzyń ún estildi. Shapalaq daýsy tyq-tyq jótelgendeı qumyǵyp turdy da, saıabyrsyp baryp basyldy. Úmittene kútken uzaq ovasıa bolǵan joq. Jandary qalmaı ekilene qol soǵyp jatqan sahnadaǵy akterler ǵana. Osynaý ólermen qımyldarymen zaldaǵy samarqaý jurtshylyqtan dátke qýat bolarlyq yntyzar tilektestik izdegen syńaımen qyp-qyzyl alaqandaryn qaıyqsha búgip ákelip, aýa toltyra dúńk-dúńk soqqylaıdy.

Talyqsyǵan jańǵyryq ár tustan qaıtadan tutanyp edi, burshaq qýyrǵandaı berekesiz tysyrlap, údep, ulǵaıyp kete almaı, kibirtikteı berdi. Sony sezgen artıserdiń bireýi jandalbasa tilekpen eriksiz tal qarmandy. Aýa jetpegendeı saqal-murt japsyrǵan dobaldaı aýzyn kıreleńdetip turdy da, temekiniń tútini qapqan ókpesindegi bar aýany aıamaı-aq bir-aq laq etkizip: "Avtor! Avtor!" dep gúj ete tústi. Sol-aq eken, dóńgelenip sap qurǵan akterler uran shaqyrǵandaı osynaý dáneker ilikti kóp daýyspen ilip áketti.

Saılaýbek shetki kresloda del-sal kúıde otyrǵan. Spektákldiń kórermenderdi birden uıytyp áketpeı, beı-jaı qaldyrǵanyn alǵashqy kórinisten keıin-aq sezgen-di. Sodan soń pesaǵa óziniń eshbir qatysy joq jandaı tuıyqtalyp, aınalasyna ádettegideı degbirsizdene kóz salmaı, buryn-sońdy kezdespegen túsiniksiz halge kóshken-di. Tek qana sahnada júrgen akterlardyń qoldarynan kelgenshe bar ónerin aıamaı, óli rolge ystyq qan quımaq bop qoldan kelgenshe tyrashtanyp, beker áýrege túskenderine alǵash ret kádimgideı jany ashydy. Álgilerdiń oıynyn arǵymaqty tusap qoıyp báıgege qosqandaı seze me, kóz aldyna emin-erkin baýyryn jaza almaı, qos aıaqtap shoqyraqtaǵan bıshara janýardyń esirik hali oralady da, sahna da, zal da joǵalyp, qym-qýyt shań basqan sahara saǵymy munarlana kólbeıdi.

— Avtor! Av-to-o-or!

"Nege shyqpaıdy avtory bar bolǵyr? Myna keleńsiz jáıtti nege tez aıaqtamaıdy?" degen oı býǵan Saılaýbek aıaq astynan tyqyrshydy. Aınalasyna jińishke moınyn buraı sozyp, edireıe qarandy. Sol sát bunyń ózine telmire qadalǵan kózderden áldene túısigine túrtki berdi me, sonshama dýyldasa izdegen avtordyń ózi ekeniń uqqandaı, kreslonyń shyntaq qoıaryna taıanyp, ornynan júreksine kóterildi.

Kilemshe japqan úsh tepkishek, úsh baspaldaq. Zal men sahnany qosatyn qyl kópirdiń bar-joǵy sol. Biraq kileminiń túgi qyrqylyp taqyrlanǵan osy úsh saty. Saılaýbekke úsh shaqyrymnan da uzaq kórindi. Býyn-býynynan ál ketkendeı, jeńil qara lak týflıli aıaǵyn ázer qozǵap, dirildep attady.

Qalt-qult sozylǵan jýan qoldar, umsynǵan appaq alaqandar, kimdiki ekeni belgisiz, kóz aldynda kezek-kezek almasady. Saılaýbektiń bolar-bolmas kúbirlegen ıkemsiz juqa erni kóne patefonnyń eski kúıtabaǵyndaı turyp qalyp, turyp qalyp: "Raqmet, raqmet!" degen jalǵyz sózdi jylýsyz, sezimsiz súlesoq qaıtalaıdy.

Kenet yp-ystyq lep mańdaıyna sharpı tıdi. İlbigen aıaq qalt toqtady. Ystyq lep ystyq erinnen esedi eken. Mańdaıdaǵy taby keppesten álgi erinder baıaý kúbirlep sóılep ketti.

— Renjime, Saılaýbek. Áli-aq bári jaqsy bolady.

Jigit basyn qulshyna ızedi. Kóktem tynysynyń saýmal ıisin jutqandaı, keýdesine tolqyndap engen jylýdy sezindi. Kóz toqtatyp, erin ıesine eljireı qarady.

Qaıqaıyp ıilgen kirpik aınalasyna jas úıirilipti. Kóz qıyǵyn kemerleı móldirep, sol móldir tamshylar janardyń ýytty ótkir qarasynda rampanyń sáýlesimen jylt-jylt etedi.

Qaz moıyn. Appaq. Bir de bir kóldeneń túsken syzyq, syzaty bilinbeıdi. Tolyqsha deneniń omyraýy ashyq qara atlas kóıleginen qos ıyǵy dóńgelene shalqaıyp, qus tósti qomaqtandyra kóterip, tik ketken oıyqty tereńdete kózge uryp tur. Saılaýbek Áıimgúldi endi ǵana tanydy.

Áıimgúl tyrnaǵyna manıkúr jalatqan úshkir saýsaǵynyń ushymen ıyǵynan batyra demep jiberip, jigitti oń jaǵyndaǵy kórshisine qaraı umsyna syrǵytty.

"Durys eken... Mynasy aqyl boldy"...

Kúbirlegen erin kúmiljigen "raqmet, raqmetin" taǵy qaıtalap, ıesi belgisiz biri jumsaq, biri qatqyl tersheń alaqandarǵa baǵyshtap jatyr.

Shyǵyr temir ilgekteri syryldap, tógilgen shashaǵymen shańy burqyraǵan edendi sypyryp, aýyr shymyldyq bappen syrǵanap jabyldy.

Saılaýbek eshkimge qaıyrylyp moıyn burmaı, álgi bir eshteńege turaqtamas súlesoq janaryn jurt nazarynan urlana jasyryp, teatrdan shyǵa sala meımanhanadaǵy nomerine tartty.

Kóz qıyǵyn jıekteı kemerlegen mólt-mólt jasty, ýytty janardy ǵana umytpaıdy. Jumyr ıyq, jalǵyz oıyqty kóredi. Áıimgúldi biledi. Basqasy oıynda joq.

Kirgen boıda telefon soǵyp tómendegi, ekinshi qabattaǵy restorannan nomerine tamaq alǵyzdy. Tońazytqyshtan bastalǵan konák qutysyn shyǵardy. Kúreń sharapty qumyrsqa bel rúmkaǵa toltyra quıdy.Óńesh boılaı sup-sýyq qyshqyltym qyjyldata júgirdi.

Tamaqqa zaýqy soqpady. Týflıin ókshesinen basyp, bir-birlep sypyryp tastady da, eki kisilik keń aǵash krovatqa shalqalap qulaı ketti.

"Qurysyn bári! Qoldan kelmegen soń bosqa tyrbańdap, álekke túskeni jaman eken. Synyqshydaı dál basatyn anaý qalyń kópshilik bunyń saýsaqtan soryp jazǵan dúnıesiniń bet perdesin jańa ǵana op-ońaı sypyryp tastaǵan joq pa? Menmensip asyp-tasqan jelbýaz daraqy kóńilge aıamaı sý seýip, bir-aq óshirgen joq pa. "Bóri aryǵyn bildirmes" degendeı shekireıe basyp, shirene túsip, shyrt túkirip júrgeni — qampıǵan keýdeniń óz-ózinen isinýi ǵana eken-aý. Daýyl turmaı-aq, úp etken samal esip edi, tyrs etti de, jarylyp ketti.

Qurysyn búıtken jazýshylyǵy! Júıkeni júndeı tútelegen tynymsyz azaptan at quıryǵyn short kesip, birjolata bezý kerek. Dúnıede qaǵaz shımaılaýdan basqa da jumys kóp. Paıda keltirse — áli-aq azamattyǵyn arqalanyp shyǵa keler. Talanttylardyń qos ókpesin órshelene tepkilep quıǵytatyn Pegasy munyń taqymyna jazylmaǵan janýar eken. Taqymǵa túspek túgil jalynan da sıpatpaı júrgen joq pa. "Arystan aıǵa shaýyp mert bolypty".

Basy meń-zeń. Sheke tamyry zirk-zirk. Mı ornynda ap-aýyr, sup-suıyq qorǵasyn solqyldaıtyndaı. Bálkim qaýashaǵynda bir esepten sol qorǵasynnyń bolǵany jaqsy ma edi? Onda mynaý janyn jegideı jegen úzdiksiz qınalysy men bosatpas kúızelisi umytylyp, baıaǵy balaýsa kúngi ýaıymsyz qyzyǵy men taýsylmas qýanyshy, ádemi armany men úmiti mol kúnderine qaıta oralar ma edi?...

Týmbochkanyń ústinde jatqan "Moskva" sıgaretine qol sozyp, bir talyn áreń tutatty. Qushyrlana soryp-soryp jiberdi de, tútinge shashalyp, býlyǵyp uzaq jótkirindi. Temekini kúlsalǵyshqa saýsaqtarynyń basymen myjǵylap sóndirip, qaıtadan shalqasyna yńyrana aýdaryldy. Eki alaqanyn aıqastyryp aparyp jelkesine tósedi.

Áıimgúl... Jalǵyz sol ǵana túsindi shıryqqan halin. İshtegi býyrqanǵan alaı-túleıdi Áıimgúl ǵana uqty. Kireýkelengen janardyń meıirban qarasy aldamaıdy. Aldaýy múmkin emes.

Bólme ishi qarakóleńke. Kóshedegi jalt-jult oınaǵan reklama shamynyń kempirqosaq tústi boıaýlarynyń san qubylǵan júrdek sáýlesi qarsy bet qabyrǵada jarysyp, birin-biri tynymsyz qýalaıdy.

Qashan edi? Saılaýbektiń teńizdi sıpattaǵan bir áńgimesin oqyp otyryp, synshy dosy sylq-sylq kúlgen-di.

— Sen teńizdi bas-kóz joq ylǵı bir kókshil boıaýmen aıǵyzdaı beredi ekensiń. Aspanyń da - tunjyraǵan kók, sýyń da — móldiregen kók. Soǵan qaraǵanda, dáýde bolsa, óziń týǵaly teńiz kórmegen paqyrsyń-aý!...

Kúlkide kekesin tuzdyǵy mol bolǵanymen Saılaýbek qarsy daý aıta almaı teris burylyp ketip, dosynyń ázilin únsiz simirgen de qoıǵan. Teńizdi ómirinde kórmegeni ras. Bilmegen nárseni dolbarlap soǵyp, bildim dep baqyraıtyp jazǵany da ras. Endeshe, qatelesse, qatelesken de shyǵar.

Bıyl jazda, demalysynda teńizge barǵan. Baqandaı aı boıy tabandap jatqan. Sondaǵy uqqany: tolqyndanǵan teńiz naǵyz bir sánqoı sylqym kelinshek minezdes eken. Qysqa kúnde qyryq qubylady. Áp-sátte san ózgeredi. Keıbir boı túzegish kerbez jeńgeıler de teńizdiń qasynda jip ese almaı qalatyn tárizdi.

Kelgen kúnniń erteńinde tań saz berisimen Saılaýbek tóseginen turyp ketip jaǵajaıǵa ońasha kelgen. Alyp sharada tolqynsyz dirildegen mylqaý teńiz kúp-kúlgin túspen kúl seýip tastaǵan kedir-budyrsyz jazyq daladaı mańǵaz kerilin jatty. Bir kez qybyrsyz aıdynnyń dál ortasynan vaterpol dobyndaı qyltıyp, qyp-qyzyl kún jylt etti. Sol-aq eken, álgi kúlgin dala aıaq astynan narttaı alaýlap, sýyq jaıqyn qıǵash-qısyq júgirgen kógildir jolaqtarmen aıqysh-uıqysh tilgilendi. Sálden keıin kún kókjıekten arqan boıy kóterilip, alys aspan kógildir shilterli munarǵa bókkende, tańǵy samalmen baıaý jelpingen alyp teńiz tobylǵy kúreń zeren toly jap-jasyl totıaıynǵa aınalyp ketti.

Anaý qabyrǵada qulpyryp oınaǵan neon shamynyń úzdiksiz shaǵylysýy Saılaýbekke teńizdiń san túrli boıaýyn taǵy bir elestetken edi.

Áıimgúl... Kóz jıegin kemerleı kireýkelegen mólt-mólt jas ýytty janardyń ótinde dál osy qabyrǵadaǵy alýan túspen qubylmap pa edi.

Ornynan serpile atyp turyp, rúmkaǵa sylq-sylq konák quıdy. Qos saýsaqpen qyldyryq belden ilip alyp rúmkany sylq-sylq kómeıge tóńkerdi. Tańdaıy taq etti. Qandala ıisti qyshqyly da bilinbedi. Tup-týra sý jutqandaı, alaqan syrtymen aýzyn súrtip tastady.

"Mas ta bola almaısyń!"

Sanasy qaıtadan shabýylyn bastady. Ony sál tejeıtin de, ýaqytsha toqtatatyn da dármeni joq. Shydaı almaı, oımaqtaı rúmkany taǵy shópildete toltyryp, taǵy óńeshke lekildete tóńkerdi. İshken saıyn túk bolmaǵandaı siresip, ózegin órtegen qyjyldy ókinish qaıta-qaıta kóldeneńdeı berdi.

Terezege jaqyndap baryp, erneýge bar salmaǵymen asylyp, syrtqa kóz saldy. Jetinshi qabattaǵy nomerden tómende ersili-qarsyly tynymsyz aǵylǵan jurt teńselgen tolqynda yqqan salyndydaı tutasyp, aralasyp kórindi. Zý-zý sapyrylysqan ushqyr jeńil mashınalar jyltyraǵan kýzovynda elektr jaryǵyn jalt-jult oınatyp, bir tynshymaıdy. Bári qarbalas asyǵys. Bári qaýyrt áreket ústinde.

Esikti eppen ǵana tyq-tyq shertken saýsaq tyqyry oqys estildi.

Saılaýbek artyna tez burylyp, bólme ishin kóz qıyǵymen sholyp ótti. Kıim-keshegi, kitap-qaǵazy ybyrsyp jatyr. Jınaýǵa ýaqyt joq.

— Kire berińiz.

Tórtburyshtanǵan surǵylt jaryqtan Áıimgúl ilgeri attady.

— Saılaýbek, mezgilsiz kelgenimdi keshir. Bólmede jalǵyz otyra almaı...

— Oqasy joq, Áıimgúl. Munda jaıǵas.

— Qarakóleńkede otyrsyń ǵoı... Kelem degen oıym joq edi. Eldi saǵyndym ba, bilmeımin. Bir túrli ózimnen qobaljyp... Saılaýbek, sen álginde qatty kúızeldiń-aý... Keıde men de...

— Sony aıtyp qaıtemiz, Áıimgúl. Konák ishesiń be?

Saılaýbek abdyraǵan kelinshektiń jaýabyn kútpesten eki rúmkaǵa móldiretip sharap quıdy. Týmbochkasyn ashyp stol ústine Almatydan ákelgen, ıisi burqyraǵan qyp-qyzyl aport almalaryn tizip qoıdy.

— Densaýlyq úshin!

Rúmkasyn aýzyna apara berip, shyny tasasynan syǵalap, qarsysyndaǵy ýytty janardan kemerlengen jasty kórgisi keldi. Ushyrastyra almaı, sál qınala kúrsindi. Rúmkany tóńkere saldy.

— Taǵy isheıik.

Áıimgúl keliskendeı únsiz bas ızedi. Kúlimdep ıek qaqty. Teatrdaǵy dekoltesi keń atlas kóılegin tastap, jaǵasy biteý kók jibek keýdeshe kıipti. Tóńkergen kesedeı aýmaqty qos tompaq omyraýdan atylyp, kókirek tusyn tyrs-tyrs shertip tur.

— Raqmet, Áıimgúl!

— Ne úshin?

— Bárine de. Baǵanaǵy súıgeniń úshin. Meni túsingeniń úshin... Osynda kelgeniń úshin!

Áıimgúl syńǵyr únmen sylq-sylq kúldi. Kúlkisin aıaqtamastan qyzyl erindi hrýstal rúmkanyń erneýine japsyra kómdi de, kómeıdegi syńǵyrdy kúreń sharappen qylq-qylq jutty.

Saılaýbek sátte tomsardy. Kúmbirlep tógilgen kúlkini konákqa qosyp qylq-qylq simirip jibergen kelinshekten endi qazirgi alasurǵan kóńil kúıine yrzalyq tanytar úndestik taba almaıtyndaı sezindi. Baıyrqalap sabasyna túse bastaǵan kóńili qaıtadan jetimsireı qulazydy. Qaz moıynnyń doǵalana ıilgen kirshiksiz appaq mármár tazalyǵyna qyzyǵa qarap otyrdy da, kóz qıyǵyn áli de bolsa qulyn múshesin túgel saqtap qalǵan Áıimgúldiń top-tolyq jumyr myqynyna súrindirip baryp, ile taıqytyp áketti. Kenet osy qarsy aldynda rıasyz jaırań minezben kúlimdep otyrǵan kelinshekti myqtap renjitkisi keldi. Qyrsyq tilekten ózin-ózi bezdire almady.

— Nege keldiń, Áıimgúl? Áli kúnge deıin jeligiń basylmaı-aq qoıdy ma?

— Bilmeımin... Jalǵyz basty áıeldiń oıynda neler bolmaıdy... Jalǵyzdyq ne istetpeıdi.

Jasqana qaraǵan kelinshektiń qoly dirildep, rúmkany shaıqap aldy. Kúreń tamshy erneýden ytqyp appaq beldemshege soraǵytyp tamyp ketti.

Áıimgúl rúmkany stol ústine qoıyp, oń alaqanymen jaılap betin basty. At joq saýsaqtaǵy dóńgelengen altyn júzikte syrttaǵy neon shamynyń júıtkigen sáýlesi shaıtan otyndaı janyp-óship, óship-janyp jyltyrap tur.

— Jalǵyzdyq — syltaý emes. Kez kelgen jerge qalqan etip kese-kóldeneń tosa bermeıik.

— Iá-á... Syltaý emes... Saılaýbek, keshir meni...

Saılaýbek Áıimgúldiń betinde jatqan alaqanyn qysa ustap, ózine julqa tartty. Sol sát qaıqy qara kirpikterdi kemerleı kireýkelegen móp-móldir jasty kórdi. Dál baǵanaǵydaı. Ýytty janarda shashyraǵan ushqyn joq eken. Munartyp kilegeılene qalypty.

Neon shamynyń kempirqosaq shuǵylasyndaı jaınaǵan qat-qabat boıaýy endi qabyrǵada emes, jigittiń tumantqan kóz aldynda túrli túspen sheńbirek atyp, uıytqyǵan tolqynǵa úıirip, shym-shym batyryp bara jatty.

* * *

Áıimgúl Saılaýbekten úsh-tórt jas úlken edi. Biraq qonaq úıdiń eki kisilik bylqyldaq jaıly tóseginde qushaǵynda qybyrsyz jatqan kelinshek jigitke osyǵan keıingi ózi biletin kóp qyzdardan áldeqaıda nazdy da sulý, áldeqaıda jap-jas bolyp kórindi.

Qary qozǵaltpaı uıyp qalypty. Kesh boıy qabyrǵa qýalaı júgirgen neon shamynyń sáýlesi de óshipti. Tún ortasy áldeqashan aýyp ketse kerek.

Saılaýbek maýjyrap uıyqtap jatqan Áıimgúldiń qara maqpal shashyna tumsyǵyn kóme tyǵyp, meıirlene ıiskedi. Tanaýyna ótkir átir ıisinen bólek áıel jynysyna ǵana tán maıda jupar lek-lek jetti.

Osynaý jyp-jyly erekshe názik ıis teńiz tolqynynyń jumsaq qushaǵyndaı manaýrata baıaý terbep, tula boıyna buryn-sondy esh kezdespegen qýanysh tynyshtyǵyn, eljireýik ińkárlik meıirimin toltyryp bara jatty. Jumyr deneniń otty qyzýy, tolyq baltyrdyń shymyr serpini jalańash etine janasa tıgende, baqaıshaqtan basqa deıingi taram-taram jamyraǵan tamyrdaǵy órekpigen qannyń ár tamshysy qyz-qyz dýyldap, essiz, esirik ańsardy on ese, júz ese qozdyryp jiberdi. Mynaý jibekteı sýsyǵan qolań shash, qaıqy kirpik, arshyn tós, qaz moıynda qandaı erikti alar sıqyr bar ekenin bilmeıdi, áıteýir, ystyq alaýymen bet sharpyǵan demniń sál ashylǵan qyzǵaldaq qaýashaǵyndaı kishkene oımaq aýyzdan jetip jatqany da sol bir jelikti jel úrlegendeı dúrildetip ala jóneldi. Sol-aq eken, boıdaq jigittiń "kóńilshek" kezderinde anda-sanda beısáýbet qyzdarmen baıqamaı oınap qoıyp, artynsha-aq sol bir atqaqtanǵan sáttiń bolǵanyna ishteı qınalyp, ekeýine birine-birin qaraǵysyzdaı uıatyna tabyntyp oralatyn kúızelisi bul joly Saılaýbektiń qaperine de kirip shyqpady. Qaıta, alǵash ret áıel tániniń ǵalamat qudiretin, áıel jynysynyń sulý qımylymen-aq tutqyndap áketer tylsymymen bastan keshirip, óz keýdesinde tutanǵan erkektik ushqyr sezimdi anyq paıymdady.

Tizgin tartqyzbaı-aq elgezek taqymnyń talabymen shyrq aınalatyn kánigi sáıgúlikteı qybyn tapqan qushaǵyndaǵy qyzýly dene bunyń yrqyna aıryqsha yqtıarymen álginde barynsha kónip edi. Sol kelisimpaz jarasty oınaqylyǵymen jigitti de óz erkine jáne barynsha kóndirip, shat qozǵalysy joq názik qımylymen-aq tátti qylyqqa uıytqany sondaı, Saılaýbek mynaý maýjyraǵan mamyrajaı raqaty sozyla berse eken deıtin yntyzar tilekti ishteı tamsaıdy.

Qara kirpikter dirildep qozǵalyp, jybyr-jybyr etti de, qara kózder keń ashylyp ketti. Áıimgúl uıqysynan oıandy. Áldeneden yńǵaısyzdana qymsynyp, aq jaımamen jalańash keýdesin jaýyp ala qoıdy.

— Oıaý jatyr ekensiń ǵoı...

— Nege jasyrasyń, Áıimgúl. Qymtama sulýlyqty.

— Yńǵaısyz... Qaramashy, Saılaýbek.

Áıimgúl ilgeri lyqsyp jigittiń keýdesine jasqanshaqtana betin basyp, ot bop janǵan qos tompaqty janastyrdy. Saılaýbek shydaı almaı, aq jaımany bilegimen serpip tastady.

— Saılaýbek, qoıshy... Ashpashy... Uıalam. Bilesiń be, sen bir unamsyz nárse jasaıtyn sıaqtysyń. Men de sóıtetin tárizdimin.

— Olaı emes, Áıimgúl. Seniń qylyǵyńnyń bári jaqsy. Bári de maǵan unaıdy.

— Toqtashy, qoıa turshy, osylaı jaı jata bereıikshi...

— Nege keldiń, Áıimgúl?

— Bilmeımin...

— Kelmeseń ǵoı, bir-birimizdi dál bulaı, búgingideı uǵa almaıtyn edik. Seniń mynaý tósińdegi meńińdi, mynaý...mynaý myqynyńdy bilmeıtin edim.

— Kelem degen oı joq edi. Nege keldim eken?

Áıimgúl qaz moınyn ıip, appaq jelkesin kórsete jigittiń qoltyq astyna tumsyǵyn tyǵa tústi de, kenet eki ıyǵy solqyldap jylap jiberdi.

Saılaýbek kelinshektiń alqymynan sol qolymen aıalaı ustap, ıegin sál kóterdi. Kirpik tóńiregine móldireı jınalǵan jasty kórdi.

— Nege jyladyń, Áıimgúl?

— Bilmeımin. Kelmeýim kerek edi. — Oımaq aýyz álsiz kemseńdegende, ezýdegi usaq ájim syzyǵy aıqyn bilindi. — Seniń men týraly ne oılaıtynyńdy qaıdan bileıin?

Apyraı, mynaý Áıimgúl shynynda da tegin emes. Tipti jylaǵanynyń ózi basqa eshkimge uqsamaıdy eken. Kemseńdegeni de keıbireýdiń kúlgeninen artyq.

Saılaýbek kirpik jaǵalaı tizilgen móldir monshaqtardy, ezýdegi ájimdi, alqymdaǵy dirildi, tós ústindegi kúreń meńdi kezek-kezek súıip ótti. Sodan keıin qoltyq astynan qolyn ótkizip alyp, kelinshektiń qabyrǵasyn syndyryp jibererdeı qushyrlana qysty. Alaýlap jatqan dene baýyryna jabysa kirip ketti.

— Kelgeniń jaqsy boldy. Jaqsy boldy, Áıimgúl! Qandaı aqyldysyń!...

Qolyn bosatty. Áıeldiń mańdaıyn buıralana japqan balapan kekilin alaqanymen qaıyryp tastap, betine betin tıgizdi.

— Sen meń dediń, Saılaýbek. Senen basqa erkek ol meńdi kórmep edi.

Áldenege óksikti ókinishi ketkendeı býlyqqan únmen sybyrlap aıtty. Aıtty da, zamat kózin jumdy. Dirildegen qalyń qaıqy kirpikter alystan buldyrap, qol bulǵap qosh-qoshyn bildirgen meıirban saýsaqtarǵa uqsap ketti.

Saılaýbek keýdesin kóterip, bir shyntaqtady. Kindikten súıemdeı joǵary ornalasqan qoja bıdaıdyń kúıgen dánindeı kúreńtken meńdi alaqanymen jaılap sıpady.

— Shyn aıtasyń ba, Áıimgúl? Men ǵana kórdim be?

— Iá! Basqa erkek kórgen emes. Kúıeýiń she? O da bir kórmedi me? Baıyń kórmeýshi me edi.

Kelinshekti synaǵysy keldi me, álde qazirgi ózine de túsiniksiz haline arasha bolar syltaý izdep, erkekke tán ojar minezden ilgeshek tapty ma, kózinde sýyq sus paıda boldy.

— Kórgen joq. Kóre almaı ketti... — dep kúrsingen Áıimgúl aq jaımany aıaǵynyń ushymen ilip alyp, qolyna jetkizdi de, qaıtadan ústine jamyldy.

— Qalaı?

— Ekeýmiz qosylǵan kúngi toı dastarqanyndaǵy áldebir tamaqtan ýlanyp... Erteńinde, operasıa ústinde til tartpaı ketti.

Áıimgúl shalqasyna aýdaryldy. Kirpigi qaıqaıyp, jasańǵyraǵan janary tóbege qadaldy. Saılaýbek nanar-nanbas kúıi tónip barady.

— Ekeýiń, tym bolmasa, jas jubaılardyń alǵashqy túngi kádesin de jasaı almadyńdar ma sonda?

Bir bastaǵan soń qıanpurystyqty toqtatý da qıyn. Názik sezimge túrpideı tıetin turpaıy sózderimen álgindegi ot bop janǵan tula boıdy qymsynbaı timiskilep, emine túrtpektegen urynshaq qoldyń qylyǵyn jýyp-shaımaq bola ma, odan saıyn údeı túsedi.

— Bilmeımin. Tósekten aýyryp turdy...

— Odan keıin.. Kúıeýińnen basqa... Bóten eshkimniń bolmaǵany ma?

— Bolǵan joq. Bolǵan emes! — Áıimgúl yzalana jalt qarady. Ashýly janarda tań shapaǵynda qubylǵan teńiz túsindeı bir ushqyn tutana berip, óship ketti. — Senen ózge erkektiń kóz qıyǵy túsken joq.

Saılaýbektiń júzi sátte jylydy. Eńkeıgen boıy ernin úlbiregen appaq syrǵalyqqa taqap ákep, tıgizip turyp, kelinshektiń qulaǵyna úzdikken únmen áldebir yrzalyq keshken halin sybyrlap jatyr. Sol sybyrǵa ózi de senip, Áıimgúldi de sendirip basqa bir dúnıege, ádemi de taza, pák dúnıege súısine shomyp barady.

Jigittiń sybyryna da, ystyq demine de búkil bolmysymen balqyǵan Áıimgúl áp-sátte qýana ózgerip, jańaryp, qulpyryp ketkenin sezetindeı qushaǵyna tyǵyla túsip, bir sózdi de qalt jibermeı yntyǵa tyńdaıdy.

— Men bar ǵoı, Saılaýbek, quddy jep-jeńil bop aspanda qalyqtap júrgen sıaqtymyn... Quıyn ba, qanat pa, áıteýir, bir qudiret saǵan qaraı dedektetip... asyqtyra lepirtip ushyryp ákele jatqandaı.

— Basqa eshkimdi kórgen joqpyn dediń á, Áıimgúl...

— Sen bar ǵoı tup-týra jańbyr sýyndaısyń, Saılaýbek. Shomylǵym keledi, tazarǵym keledi. Jutqym keledi, shólimdi qandyrǵym keledi...

— Ashshy mynaý jaımany!... Qymtanyp alǵanyń ne?

— Qoıshy. Jaı jata turaıyqshy... On bes jyl kúttim ǵoı... Shydashy, Saılaý...

Kóshe jaryǵy jylt-jylt tutandy da, sáýlesi bólme ishine mol quıyldy. Áıimgúl shıege býlaǵandaı qyzyl ernin jybyrlatyp ákelip jigittiń ernine janastyrdy.

— Sonymen.. men ekinshimin ǵoı, Áıimgúl?

— Nemene?

Jumsaq erin taǵy da taqalyp kele jatqan, qalt kidirdi. Kózder keń ashyldy.

— Men... men sen biletin... ómirindegi ekinshi erkek boldym ǵoı?

— Joq! Sen — birinshisiń!

Endi Saılaýbek oqys tań qaldy. Basyn jastyqtan julyp alyp, alaqanyna taıandy. Termen býsanǵan qara shashy buıralanyp, shıyrshyqtanǵan usaq dóńgelekter qulaǵynyń jıegin kómip ketipti.

— Men be? Qalaı?

— Sen! Sen — birinshi erkeksiń!

— Kúıeýiń she?

— Jo-joq. Ol kómeski bir eles. Shala eles qana. Ol sátte keýdemde úreı basym bolatyn... Nege ekenin bilmeımin, esimde sol túnnen eshteńe qalmapty.

Saılaýbek kelinshek júzine uzaq qadaldy. Qara atlastaı tús oınatqan tolqyndy shashyn, qyrlanyp tik kele jatyp, sál taıqıa toqtaǵan kishirek murnyn, buǵaǵy eleýsizdeı biline bastaǵan ashyq alqymyn bir-birlep kóz qıyǵymen sholyp ótip, lám demeı shalqasyna sylq tústi.

"On bes jyl kúttim deıdi. Sonshama ýaqyt shydap kelip, tap búgin aıaq astynan bosaǵany qalaı?"

Qaıtadan sanaǵa saýal júgirtip, túısikten sekem aýlady. Jaıshylyqta usaq-túıekti de eleýsiz qaldyrmaı ar sotynyń aldyna jyǵyp beretin sana da sap tyıylypty. Ádettegideı shań bermedi.

Saılaýbek ókinish sezingen joq. Qaıta mynaý qupıa syryn aqtaryp salyp, ózi de jalańash, júregi de jalańash jaırap jatqan Áıimgúldiń bar minez, bar qımyl-áreketinen ińkár náziktik tapqandaı áserlendi. "Shynymen birin-biri zaryǵa izdegeni me? Bul da, ol da ıneniń jasýyndaı qarsylyq bildirmepti. Qaıta búgingi túndi uzaq jyldar boıy ańsap kep, túbinde bir kezdesetinderine shúbásiz sengendeı, esh qymsynýsyz tabysypty. Álde topsasy bosaǵan kóńil jıdigen júıkeniń zyrq-zyrq pergilegen aýyr zeńbiregine tótep bere almaı, eseńgiregen shaǵynda yqylas tanytqan osynaý meıirban janardy medeý kórdi me eken? Solyǵy basylyp, jubanysh tapqan óksigi sabasyna túsken soń, ana alaqany mańdaıynan sıpaǵandaı qazirgi ótkinshi sáttiń meıirimin óz keýdesinen únsiz aýlap, záýide bir emirengen alǵyspen ǵana esine alar ma?"

Aq jaımany serpip ashyp tastap qara meńge taǵy bir kóz sýara qaraǵysy keldi. Ózin-ózi sol tilekten kúshtep tejedi. "Kim bilsin, qara meńde bunyń ómiriniń bólshegi qalǵan shyǵar. Mynaý názik saýsaqtar shomylǵanda ma, uıqysyz tósekte del-sal aýnaǵanda ma, qara meńdi qushyrlana sıpalar. Sıpalar da, jigitti eske túsirer. Bálkı sonda búgingisin oılap, ótken iske opynyp, qyzyl ernin tistelep qınalar. Bálkı sonda óz-ózinen eljireı kúlimsirep, tátti muńǵa shomar. O da ómir paraqtary. Solarǵa keı-keıde qıalmen altyn saraı ornatyp, sonyń bárin kezdeısoq burq etetin adýyn ashýly áreketpen oıran-topan qıratarmyz. Ómir paraqtary birin-biri aýystyrady. Talaı úmit talaı kúdikpen almasady. Talaı kúdikten ádemi úmit týyndaıdy. Biraq tapqanyńnan joǵaltqanyńdy asyryp alǵanda, ótkendi oıǵa elestetý mazasyz janyńa tynyshtyq ákele qoıar ma".

Bólmege perdesiz ashyq terezeden tań sáýlesi endi. Kóshe shamdary jalt-jult jypylyqtap qalyp óshti de, ishtegi kúreń reńk suıylyp, qabyrǵaǵa tutqan japsyrma qaǵazdyń jasyl boıaýy aıqyndalyp, tabıǵı túsin tapty. Ashyq balkonnyń esiginen syrttaǵy kóktiń jaýqazyn ıisi andyzdap jetti.

Áıimgúl irge jaqta kóterilip otyrdy. Basyn silkip qalǵanda qara shashy sýsyldap tógilip, appaq arqasyn búrkeı japty. Eki shyntaǵyn búlkildetip, qos alaqan men jelke tustan shashyn qysyp ustap, toqpaqtaı ǵyp túıdi. Jalańash arqa men jumyr ıyqtyń minsiz mármári ashyldy.

Saılaýbek sol ıyqtan tartyp, Áıimgúldi tósekke qaraı shalqaıta qulatty. Sodan keıin ashylǵan erinderin ashyq omyraýǵa qyshyrlana kómip jiberdi.

* * *

Qatty sharshap uıyqtaǵan Saılaýbek oıanǵanda janynda Áıimgúl joq edi. Qushaǵynda tolyqsyǵan kelinshektiń qaı kezde qasynan turyp ketkenin bilmeı de qalypty.

Qolyn sozyp aǵash kereýettiń basynan ustap raqattana kerildi de, oń jaǵyna aýnap túsip, shuńqyraıtyp jatqan jastyqqa betin tıgizip, áldenege qumarlana ıiskedi. Tań qalǵany: názik jupar ıis áli de bolsa seıile qoımapty.

"Nege aıtpaı ketti? Nege oıatpaı ketti?"

Túregelip oryndyqqa asqan shalbaryn alyp kıdi. Oramaldy jalańash ıyǵyna jaýyp, vanaǵa kirdi. Eki krandy: barynsha aǵytyp, dýsh astynda uzaq jýyndy. Joǵarydan shyp-shyp urǵan qanjylym sýǵa basyn shalqaıta betin tósep, jylt-jylt jyltyraǵan denesin alaqanymen ysqylap-ysqylap jiberdi.

"Áıimgúl uıyqtap jatqan shyǵar"?

Tómen túsip, býfetten bir shyny-aıaq ystyq kofe urttady. Qaıtyp oralyp kelip, kresloǵa jaıǵasyp otyrdy da, Áıimgúldiń nomerine telefon soqty.

Trýbkadan qyryldaǵan bóten daýys toqtaýsyz zirk-zirk estildi:

— Klıent joq! Ketip qalǵan!

— Ketip qaldy deımisiz!? Qashan?...

— Bir saǵattaı buryn. Óte asyǵys eken.

Trýbkadaǵy qyryldaýyq daýys zyń-zyń etti de úzilip ketti.

Saılaýbek syrtqa atyldy. Lıfti tospastan sol boıda eki-úsh baspaldaqtan sekire júgirip tómen tústi. Ótip bara jatqan kók shamy jyltyraǵan taksıdy qol bulǵap, ysqyryp toqtatty.

Taksıstyń tórtburyshty aýyr ıegin kóterip: "qaıda aparaıyn?" degen únsiz saýalyna "Domodedova aeroportyna!" dep eki sózben entige jaýap qaıyrdy da, sylq etip artqy orynǵa otyra ketti. Tek qana shoferǵa "tezdete kórińiz" deıtin ótinishke toly tilegin bildirip, oń qolyn alǵa qaraı asyǵys sermep qoıady.

Buralańdaǵan qala kóshelerin artqa tastap, keń shosege shyǵysymen sary "Volga" keýdesin qaıqańdatyp zymyraı jóneldi. Spıdometrdiń qyzyl syzyǵy "90-100" shaqyrymdyq jyldamdyqty kórsetip, dirildep tur. Qos qaptaldaǵy jol jıegindegi aǵashtar kóz ilespeı bılep, dóńgelenip qalyp jatyr.

"Nege aıtpaı ketti? Nege tym asyǵys attandy? Eń bolmasa júzin kórip, tildesip qalýym kerek."

Spıdometrdiń júzdik sıfrdiń tusyna jetip toqtaǵan qyzyl jolaǵyna yzalana qaraıdy. Jaraly ańdaı motor áýenimen yńyranǵan jańa "Volga" asfálttyń qara taspasyn baýyryna shıyrshyqtaı orap, kóz ushyndaǵy aeroport úılerin jyljytyp, jaqyndatyp keledi.

Shıyrshyqtalǵan aqshany shoferdiń qolyna ustata salyp, Saılaýbek shyny men betonnan salynǵan úlken úıdiń jarma esiginiń tabaldyryǵyn attaǵanda syrttaǵy jentektelgen tyǵyz alaý ishtegi tymyrsyq aýany tolqyta terbep qolqa qapty. Anyqtama búrosynan Almatyǵa ushatyn samolettiń reısin surady.

Shyq búrkengen jasyl japyraq tústes oınaqshyǵan kózderin jalt etkizgen kezekshi qyz aqseleý shashyn tolqyndandyra silkip jiberip, kúle jaýap qatty:

— Ylǵı osylaı asyǵyp júresiz be, jigitim. Samolettiń ushyp ketkenine on bes mınýt boldy. Kelesi reıs endi týra úsh saǵattan keıin bolady.

— Raqmet.

Jaınań qaǵyp keń ashylyp, taǵy da jaýaptasqaly iltıfat bildirgen jasyl japyraq tústi janardan sólbireıgen óz beınesin sýyryp áketken Saılaýbek zaldaǵy kreslonyń birine sylq otyrdy.

Kóz aldyna qara kúreń meń oraldy. Qara kúreń mendeı qara kózdiń aınalasyn qursaýlaı kemerlegen jasty elestetti.

"Sen quddy bir jańbyr sýyndaısyń, Saılaýbek. Shomylǵym keledi. Jýynǵym keledi. Tazarǵym keledi?"

"Bári-bári ótirik bolǵany ma? Neden shoshyndy? Áıimgúldiń jasy úlken bolǵanymen ekeýmiz bir-birimizdi ashyq túsingen joq pa edik?"

Áldekim art jaǵynan dybyssyz basyp kelip, ıyǵynan túrtti. Selk etip basyn kóterdi.

— Sálamatpysyz, Saılaýbek!

— Iá, esenbisiz...

— Mynaý sizge edi. Kezdeskenińiz mundaı jaqsy bolar ma?

Qolyna kók konvertti ustata salǵan kelinshek, basqa jumysym joq degendeı, aýyr bóksesin teńselte bulǵańdatyp esikke qaraı jaılap bet aldy.

Saılaýbek entige daýystady:

— Toqtaı turyńyzshy!.. Sál bógelińizshi!

— Iá, Al, bógeldik, — dep kelinshek jaqyndap keldi de "urlyǵyńdy bilem" deıtindeı qýlana kúlimsirep, tompaq kózdiń asty-ústine jarystyra battıta júrgizgen jasyl jolaǵyn kórsete, ırek kirpikterin aıqastyryp jiberip, qaıta ajyratty.

— Siz...siz gastróldegi trýppadansyz ǵoı. Áıimgúldi shyǵaryp saldyńyz ba? Jańaǵy reıspen ushty ma?

— Dál solaı, qymbattym. Shyǵaryp salatyn ret sizdiki edi. Uıqyshylsyz-aý, shamasy. — Dybyssyz da kúlki bolady eken, eki ıyq eki órkeshteı ep-ersi selkildedi.

— Nege asyqty?

— Ony sizden suraıyq.

— Degenmen... aıtpady ma?

— Ne desin. Súıinshi suraı ma. Biz Áıimgúldi perishte kórip, áýlıe tutyp júrsek. Belgili jaı ǵoı. Yńǵaıy kelgende jurttyń bári táýekelshil.

Kelinshek teńbil daqty qońyr manıkúr jalatqan uzyn tyrnaqtarymen altyn syrǵasyn shertip qaldy. Sodan soń barbıyp isik jaılaǵandaı, kishigirim baltyrdaı oń qarynyń bilem-bilem maıyn solqyldata qımyldatyp, tómen túsirdi. Adam múshesiniń osyndaı da ártúrli bitimi bolatynyna tań qalǵan Saılaýbek Áıimgúldiń ásem bilegin eriksiz eske aldy.

— Á...Iá. Sizder poezben qaıtasyzdar ǵoı endi?

— Poezben. Búgin keshke. Áıimgúldiki aqyl boldy. Ystyq kúnde qapyryq vagon ne jan qoısyn. Almatyǵa jetkenshe ábden silikpemiz shyǵyp biter.

Kelinshek sátte ózgerip, maquldaý kútkendeı Saılaýbekke bir túrli muńaıa múláıimsı qarady. Artynsha-aq, tez qubylyp jylmań qaqty.

— Qaıtpaımyz ba? Nesine otyramyz? Keshke deıin áli biraz bar. Múmkin, siz ekeýmiz "Serebrányı borda" qydyrarmyz? Ońasha ormanda serýendemep edim. Ýaıymdańyz. Áıimgúldi ázirshe joqtata qoımaspyn.

Saılaýbek bireý tóbesinen sýyq sý quıyp jibergendeı oqys dir ete qaldy. Keshegi keshten bergi ádemi áserine myna dóreki minez ben daraqy kúlki ý sepkendeı tyjyryntty.

— Jaraıdy, jaraıdy. Túsińizdi buzbańyz, ejireımeńiz óıtip... Bu da perishte bola qapty ǵoı aıaq astynan. Bile bilseńiz, men Áıimgúlden baqandaı on jas kishimin. Jasamys pen jastyń parqyn ajyratý nege turady.

— Jolyńyzdan qalmańyz?

— E-e, túsindim. Sútten aq, sýdan taza bolmaqsyz ǵoı. Onyńyzǵa sene qoıar aqymaq joq. Ońasha bólmede áıel men erkek túnimen shoshqa taǵalamaıdy.

Kelinshek bir kózin syǵyraıta qysyp, eshqandaı jasyryp, járkeshtemeı-aq Saılaýbektiń tulaboıyn bastan-aıaq timiskilep sholyp ótti. Sodan keıin muqatqandaı kekete myrs etip, ersileý súıreńdegen astyńǵy ernin ilgeri ozdyrdy da, jalt burylyp júre berdi.

Saılaýbek kresloǵa shalqaıyp, konverttiń shetin jyrtyp, ishindegi hatty sýyrdy. Tórt búktelgen qaǵazdy ashqanda arasynan sirińke qorabynyń kólemindeı eskirgen sýret shyqty.

Mássaǵan, óz sýreti! "Iapyraý, qaıdan aldy eken? Tipti dál mynadaı bir qyryn otyryp túsken joq edim ǵoı".

Fotony aýdaryp, syrtyna kóz júgirtti... "Súıikti Áıimge — Marattan" degen usaq jazýdy oqydy.

"Marat?!" Marat! Onysy kim? Men bolyp syrtymnan tanysyp júrgen qyljaqbas bireý me eken? Aıtpaqshy, haty bar edi ǵoı".

Saýsaqtary ılikpeı qaǵazdyń qyrtysyn áreń jazdy? Bir árpinen bir árpi sulýlana túsken qoltańbadan á degende kózi jasaýrap, eshteńe ajyrata almady. Tós qaltasynan oramalyn sýyryp mańdaıyn súrtti.

JAZ. SAILAÝBEK

Hatymdy oqyǵan kezde qasyńnan tappaı — renjirsiń. Qaıteıin, amalsyz dál osylaı jasaýym kerek boldy, Keıde adam óziniń jan-dúnıesiniń qalaı qubylaryn bile almaı qınalatyn kezi bolady ǵoı. Men de kesheden bergi shuǵyl ózgerisime ózim de túsine almaı álekpin. Sen menen "nege keldiń?" dep suradyń. Al, sen meniń ómirime osydan on bes jyl buryn kirgensiń. Qolyńdaǵy sýretke anyqtap qara. Tanydyń ba beıneńdi? Bul sýretti on bes jyl boıy saqtap kelem. Biraq fotodaǵy sen emessiń? Ol — meniń kúıeýim. Endi músindiń be?

Saılaýbek, keshir meni. Óz ishimdegi alaı-túleı jalyndy baıqamaı saǵan da tutatyp ketpedim be eken? Onsyz da qınalyp júrgen seni odan saıyn kúızeliske ushyratam ba degen bir oı janyma maza beretin emes. Qudaı-aý, ózegińdi órtegen órtti ózimshildikpen basqaǵa ıtere salatyn dármensiz bısharalyqtan qashan ǵana arylar ekenbiz? Endi ǵoı meni qınaǵan qarǵys ýyty saǵan da tógildi.

Dúnıede bir ǵana jandy súıippin. Ol — fotodaǵy adam. Eki kisiniń jalǵyz sýreti. Keıde sol sýretke úńile qarap, ótkendi búginmen, búgindi ótkenmen aýystyryp alatynym bar. Sondaıda aqyl-es shatasqandaı, ony da, seni de izdeımin. Kúıeýim ólmegendeı kórinedi de, seniń kúlimsiregen beıneń kóz aldyma turyp alady da qoıady.

Saılaýbek! Meniń mahabbatym asqar shyńyna da, aqyrǵy shegine de jetti. Endi soǵan toıattaımyn da, bárin umytam. Umytýǵa tyrysam. Jazmyshta mańdaıyma jazǵan bar lázzat súıinishi osy bolsa — ony azyrqanar men emes. Jo-joq! Rızamyn. Kezdestim. Qýandym. Meıirlendim. Budan artyqty qalamaımyn. Sen jańbyr sýyndaısyń. Shomyldym da tazardym. Seıildim de sergidim.

Saılaýbek! Meniń seni ádeıi izdep barǵanyma, túndegi óreskel qylyǵyma, maǵlumsyz minezime tań qalarsyń. Nege solaı jasaǵanymdy ózim de onsha túsinbeımin. Ǵaıyptan sap ete qalǵan bir qýanysh qar kóshkinindeı kishkene júrekti syzdata basqanda áıel jany shyr etken balapandaı qataımaǵan qaýyrsynyn dip-dip jaıyp, qaýipti de, kúdikti de, uıatty da umytyp sala beredi eken. Uıat deımin-aý. Ol sát múmkin sol miskinniń ǵumyr boıy ańsaǵan shýaǵy bolar. Ǵumyr boıy buıyǵyp kelip qas-qaǵymda ózin-ózi shyńyraýǵa atqan batyldyǵy bolar.

Qosh deıin, Saılaýbek. Alǵashqy kezdesýimiz, aqyrǵy da kezdesýimiz. Keshire alsań, keshir meni. Tynyshyńdy buzdym da, mazańdy qashyrdym. Sol bir jigersizdigim úshin ózime-ózim qatty razymyn. Óıtkeni osynaý birge ótken bes-alty saǵat meniń bylaıǵy ómirimniń baldaı nári, taýsylmas qoregi bolady.

Keshire alsań, keshir. Meni izdeme de, oılama. Óz qataryń kóp. Baqytyńa kedergi keltiretin qyldaı qıanat týǵyzatyn bolsam, onda qazirgi mynaý kók aspandaı taza kóńilimdi tuman shalar edi. Meni dál osy jubanysh tapqan kúıimde qaldyr.

Raqmet. Bári-bári úshin raqmet. Sen jańbyr sýyndaısyń, Saılaý. Jýyndym da tazardym.

Qolyńdaǵy sýretke taǵy bir úńilip kórshi. Sonda meniń kóz janarymdy sýyrǵan saǵynyshtyń ystyq taby bar. Únsiz tildesken kóp túnder syry bar. Ol syr — jalǵyz sýrettegi bir-birinen aınymaıtyn eki janǵa birdeı arnalǵan. Ekeýi de bir júrekte. Birigip, tutasyp, jalqy beınege aınalyp ketken. Ótkenge aıtqan muńym búgingige baǵyshtalatyn. Búgingige joldar qosh-qoshymnyń keshegime sińgen jańǵyryqtaı qaıta oralmaýyn tileımin.

Keshire alsań, men miskindi keshir.

Basqa ne deıin. Aınymas baqytyńdy tap. Tvorchestvonda árdaıym jemisti bol. Jigeriń jasymasyn.

Kórdiń be, názik jandy áıel de táýekelge tastúıin bekinse baltalap shaba almas batyl sheshimge bara alady. Meni sondaı nartáýekelge bastaǵan saǵan degen sezim shynaıylyǵy. Eshqandaı ókinishim joq. Eshqandaı kúmánim joq. Áıtpese, shymyr-shymyr týlaǵan júrek qanynan alaýgúl — mahabbat qyzǵaldaǵy qulpyrar ma edi. Párýana demegin meni. Ot kórip, shyr aınalyp es-tússiz qulap túskem joq. Men sanamen sezip, júrekpen qalap, ólshep, piship, ekshep baryp, qasıetteı tabynyp alǵanmyn qushaǵyńdy. Aıaýsyz simirgem shýaǵyńdy.

Keshire alsań, keshir meni. Qudiretke senbeýshi em, uıqym qanyp oıanǵandaı, bar-bar bolmysymdy jańǵyrtqan jańa sezimge shúp-shúp tolymyn. Shyńyraýǵa qulap túsip em, zańǵar kókke qalyqtap ketippin. Endi osy qudiret — tátti estelikke qalǵan kúnderimde aldanyp ótermin. Talshyq etip, aıalap ótermin.

Qolyńdaǵy fotoǵa qara, Saılaý. Bir beıneli — qos júrek ol. Bireýi alǵashqy táı-táı dirilinen bastap jalǵyz men dep soqqan-dy. Ekinshisi sátke bolsa da men úshin qan tasytqan. Ekeýin de qıyp kettim. Biriniń sýretin, biriniń ózin qaldyryp baram. Mendegi estelik endi bárin almastyrady.

Saý bol. Meni izdeme. Almatyǵa barǵan soń kezdesem dep áýrelenbe. Qınama meni. Qınama ózińdi. Qataryńdy tap. Kóp-kóp tilektes, Áıimgúl".

Saılaýbek hatty eki qaıtara oqyp shyqty. Kózin qysyńqyraı, qarashyǵyn tesireıtip fotoǵa uzaq qadaldy. Óziniń ınstıtýttyń ekinshi kýrsynda oqyp júrip túsken sýretinen aınymaıdy. Osydan on jyl buryn shıyrshyqtalǵan qara buırasy qalyń dýdar bas ashań júzdi taldyrmash bozbalanyń pák janary osylaı rıasyz móldireıtin. Alys aspandaǵy tolyqsyǵan aıǵa qol sozǵan lepirgen kóńilmen aldaǵy i únderdiń shyrqaý kógine jarqyrap kóterilerine senimi kámil bolatyn. Buryn-sondy el estip, jurt kórmegen aıta qalarlyqtaı bir is tyndyryp, aıdaı álemdi aýzyna qaratyp, ataǵyn arýaqtandyryp shyǵaram degen alyp ushqan tákappar ekpin bar-tyn. Biraq ne paıda, saýsaq arasynan sýsyp tógilgen qumdaı ýysyndaǵy úmit ustatpaı álek, kóterińki kóńil qansha talpynsa da, qalyqtap ushyp kete almaıdy.

Saılaýbek ilbı basyp syrtqa shyqty. Aerovokzal alańyn aınala qorshaǵan aǵashtarǵa qaraı tik saldy. Aıaq astyndaǵy surǵylt asfált bylq-bylq balqyp, qarashanyń qamys arasyndaǵy pyshaq syrty muzyndaı búlkildeı maıysyp, ókshe tartady.

Adam jadynyń tynshymas óz tirligi bar. Japyraqtan japyraqqa sekirip oınaǵan shymshyqtaı qubylǵan degbirsiz kún sáýlesi aýyq-aýyq janardy jasqanta shanshylady. Saılaýbek kózin tars jumyp, qaıyń balaǵyn boılaı ósken jasyl kógalǵa baýyryn tósep jata ketti.

Adam jadynyń ózgermes óz tirligi bar, ol ózge estelikke eleńdemeıdi. Basqa uǵymmen sanaspaıdy. Qazir de Saılaýbekti tizgindeı tartyp, oı tolqynynyń tereń úıirimine shym batyryp barady.

Qyrkúıektiń ortasy bolatyn. Dala óńirinde jaz áli bitip, kúz ene qoımaǵan. Kún shaǵyrmaq. Altynshy klasta ózimen birge oqıtyn, ınternatta jatatyn joldasy demalysqa qarsy Saılaýbekti aýlyna qonaqqa shaqyrǵan. Bala kóńilge beıtanys nárseniń bári ermek, bári qyzyq kórinedi ǵoı. Sheshesinen qyńqyldaı jalynyp ruqsat surap alǵan Saılaýbek támpish tanaý joldasy ekeýi esteri qalmaı qýana júgirip, stansıaǵa qaraı dedekteı jónelgen-di. Bular kelgende jolaýshy poezy ótip ketken eken. Amalsyz júk poezyn tosyp ekeýi alasa perronda qydyrystap júrgen. Tusynan ótip bara jatqan parovozdan áldekimniń daýsy estildi. Saılaýbek qýana aıqaılap jiberdi:

— Kóke! Alaqaı kókem!

Daýystap shaqyrǵan ákesi eken. Eki baladan jón surap, qaıda bara jatqandaryn bilgen soń, qolymen ymdap parovozyna mingizip aldy.

— Saılaýjan, mashınıst bolamysyń?

— Joq, kóke! Men bar ǵoı, jazýshy bolam.

— Bol, bol, balam. Jazýshy-aq bol, — dep eljireı kúlimdegen ákesi qalpaǵynyń tóbesinen bir nuqyp qalyp, kúıe juqqan betine meıirim úıirip, áldenege jymyń-jymyń etti.

— Al, sen she? Dáýde bolsa, osy sen mashınıst bolarsyń? — dep ulynyń dosynyń ıyǵyna qolyn saldy.

— Iá, aǵataı! Mashınıst bolam. Aǵataı, maǵan ustatyńyzshy, gýdok bereıin, — dep erkindegen bala salbyraǵan ilgek temirdi julqylaı sozyp, arqyraǵan parovozdy quddy ózi júrgizip kele jatqandaı raqattana masattanǵanda, syǵyraıǵan kózderi jumylyp ketti.

Kelesi stansıada bular uzaq bógeldi. Ákesi parovozyn áketip, biraz manevr jasady. Uzyn sostavqa qosymsha jolda turǵan úsh vagondy art jaǵynan tirkep bolyp, qaıtadan sostavtyń basyna shyqty.

Sol eki arada qarsy keletin júırik jolaýshy poezynyń grafıktegi ýaqyty jaqyndap, joldyń bosaýyn kútken bular eriksiz taǵy biraz aıaldaǵan.

— Qaryndaryń ashty ma, jigitter?

— Iá, kóke! Ashqanda qandaı!

— Júrińder, onda. Vokzaldaǵy býfetten tezdetip birdeme qaýjap qaıtaıyq.

Úsheýi úzdik-sozdyq shubatylyp vokzalǵa jaqyndaı bergende, perronda júrgen jolaýshylardyń arasynan entelegen áldekim bulardyń jolyn kes-kestedi.

— Maratbek? Apyra-aı, Maratbekpisiń?!

Ákesi sasqalaqtap qalt toqtady. Bas-kóz joq oń qolyna jarmasqan áıelge únsiz baǵjıa qarady. Tútin ystaǵan júzi sátte jylyp sala berdi. Kóz qıyǵyna sirińkeniń bir tal shyrpysynan tutanǵan álsiz alaýdaı mazdaǵan kógildir shoq júgirdi de, ile tez óshti. Álgi nurlana qubylǵan sulý óń qas qaǵymda sup-sur bop qýara qaldy.

— Sen be ediń? Apyraı, Aıymshamysyń?!

Saılaýbektiń kóz aldynda beıtanys áıel sál-pálde qyryq qubyldy. Birese kúlip, birese kemseńdep aýzyndaǵy jalǵyz sózdi saǵyzdaı sozady.

— Maratbek! Maratbek-ay!..

Typ-tynysh júregi oıda joqta dúrsildeı soqqan Maratbek te sátte ózgerdi:

— Aıymsha-aı, seni de kóretin kún bar eken-aý! Jybyr-jybyr janasa tabysqan saýsaqtar qan berip, qan quıysqandaı tynshyr emes. Únsiz aımalasyp jatyr.

— Maratbek-aý! Saǵyndym ǵoı!

Aıymsha atanǵan egde áıel kóz sharasyna úıirilgen móldir jasty kirpigin silkip qap, omyraýyna domalatyp-domalatyp túsirdi de, kenet ákesiniń keýdesine basyn tósep, óksip-óksip jiberdi.

— Qoı, Aıymsha, bosama. Myqty ediń ǵoı... Berik ediń ǵoı, Aıymsha...

Maratbek suq saýsaǵynyń qyrymen qara murtynyń qos shalǵysyn qaırap-qaırap turyp, ernin jaılap qana áıeldiń sharshysyna tıgizdi. Oń qolyn sozyp, Aıymshanyń arqasynda sulap jatqan qara burymdy ustady.

Tulaboıda dý-dý qan qyzdy. Aq sur júzge tolqyndap qyzǵylt reń tepti.

— Qalpaqty umyttyń ba, Aıymsha?

Aıymsha ıyqtan ıterip keıin serpildi. Jas tunǵan kózderi kenet rıasyz kúlimdep, aınalasynda ájim tory aıqyn, anyq bilingen ótkir janarmen baıaǵydaı oınaqylanyp tilene qadaldy.

— Nege umytaıyn. Umytsam, seni osy ýaqqa deıin izdeımin be, Maratbek?

— Úı-jaıyń, joldasyń bar shyǵar?

— Joq! Qudaıdan suraǵanym quryǵymnan shyǵyp ketken soń, kóringenge qol jaıyp ne tabam dedim. Qazyqqa qaraılaǵan qaradaı, bir orynda shyr aınalyp jalǵyz basym júrip jatyrmyn, — dep Aıymsha yqylyq ata kúrsindi.

Maratbek ózge dúnıeni túgel umytty. Et-baýyryn eljiretken ińkár kúıge shomdy da, ebil-sebil júgiretin alańsyz jastyq kezin, esik-terezesiz eski qystaýdy sonshalyq bir qımas sezimmen eske túsirdi. Myna jaýlyq astynan shıratylyp shashyrap shyqqan balapan shashtyń baıaǵy maıda juparyn qaıta jutqandaı áserlendi.

Aıymsha Maratbektiń qaıda qarap turǵanyn sezdi me, sharshysyn sheship, ár jerden bir taspalanyp aq kúmis aralasqan qolań shashyn kórsetip qalyp, qaıta baılady. Álginde burqyrap shıratylyp turǵan saqınaly oramdar jym-jylas oramal astyna sińip ketti.

Jeńinen bireý tartqylady. Maratbek sasqalaqtap, nazar aýdaryp, balasyn kórdi..

— Ne-e, Saılaý?

— Keteıik, kóke...

— Á-á-á. Qazir, Saılaýjan...

— Keteıikshi, kóke.

— Jaraıdy. Ketemiz, Saılaý...

Maratbek qaıtadan aq sur tartyp, baısaldy júzin qataıtyp ala qoıdy. Aıymshaǵa tiktep qarady da, qolymen Saılaýdy baýyryna qysyp, kekili jalbyraǵan mańdaıynan sıpady.

— Ketemiz, Saılaýjan... Qazir tamaq áperem.

— Balań ba?

— Iá, kenjem.

— Kelshi, kúnim! Kele ǵoı, — dep Aıymsha eńkeıip Saılaýbektiń betinen emirene súıdi. Ystyq erin sharpı janasqanda áıelge degen belgisiz meıirim júregin búlk etkizdi me, áldenege zapylanǵan bala bet-aýzyn ysqylap súrtip-súrtip jiberip, til qatpastan parovozǵa qaraı burylyp jónele berdi.

Ákesiniń Aıymshaǵa eńkeıe túsip kináli jandaı kúbir-kúbir ne aıtyp jatqanyn estigen joq. Sálden keıin sońynan ilese kelgen Maratbek parovozǵa súlesoq kóterildi. Tomsyraıǵan balasyna qaramaı, kochegardyń qolyndaǵy qysqa sap kúrekti aldy. Tenderdegi taý bop jatqan usaq kómirdi kósip-kósip parovozdyń ottyǵyna lyq-lyq laqtyrdy. Qatardaǵy joldyń relsi men shpaldaryn dúrs-dúrs urǵylaǵan júrdek jolaýshy poezy tustarynan aǵyndap óte shyqty. Keshikpeı júk poezy da ornynan qozǵaldy.

Joldasy da, Saılaýbek te únsiz. Oń jaq terezeni ashyp qoıyp ilgeri jaqqa tesile qarap, oıǵa batqan Maratbekke burynǵydaı suraq bermek túgil ıekterin de kótere almaıdy.

Kenet án estildi. Tars-turs rels toqpaqtaǵan dońǵalaq dúmpýinen de asyra, ashshy daýysyn kókke shanshyltyp, asqaqtaı shyrqaı jónelgen kókesine Saılaýbek jalt qarady. Kókesi aldyna quldyraı kóz tigip, qaqqan qazyqtaı qadalyp qapty. Aýzyn keń ashyp án sozǵanda, kirpikteri aıqasyp, ótkir kóz jumylyp ketedi de, muńly yrǵaq toly sazdy áýen dirildep baryp, qaıta órleıdi.

...Óterin pánı jalǵan oılaǵanda,

Ózińmen qol ustasyp qalar ma edim.

Osy bir joldardy óz janynan shyǵaryp, álgindegi áıelge úzdige arnap aıtqandaı sezildi. Qaıtadan ákege degen jumbaq ókpe ózimshil keýdede byqsı tutanyp, belgisiz kúshpen qaıystyryp, bala kóńilin taǵy da syrdań tartqyzdy.

Án qalyqtap tur. Ashshy daýys shyǵandaǵan bıiginen dál bir ótinish-nazyn, kúıik-armanyn mynaý sarǵysh tarta bastaǵan medıen dala men mekensiz óńirge shaǵyna jetkizerdeı uzap-uzap ketedi. Qaıyrma tusyndaǵy baıaýlap turyp óksik sarnatqan qońyr ún Saılaýbektiń kinámshil kókiregin osyp-osyp alǵandaı boldy.

Sol kúnnen keıin áke men bala arasyna tosańdyq ornaǵan. Saılaýbek burynǵydaı arsy-gúrsi erkeleýin kilt azaıtyp, áldebir kinámshil eresek qaraspen ákesine oıda joq jerden tik shanshyla qalatyn. Ondaıda Maratbek urlyq jasaǵandaı óz-ózinen eriksiz qýystanyp, ulynyń kózine týra qaraýǵa dáti shydamaı, keń mańdaıǵa qysylyp shyqqan sýyq terdi sıpalap súrtkilep, syrt aınalatyn.

Tas tóbege shaqyraıa kóterilgen kún sáýlesi aǵash arasynan tik tógilip, kóleńkeni qýalaı qashyryp, pysynata bastady. Úsh-tórt aýnap túsip, butaǵy qoıýlana tutasqan qaraǵaıdyń tasasyna syrǵanaǵan Saılaýbek shalqalap jatty. Jel joq sıaqty edi, aǵash bastary baıaý yrǵalyp maza tappaı tur. Joǵaryda, buta arasynan syǵalap kók aspan munartyp kóz tartady. Dirildep joǵalyp ketip, dirildep qaıta kórinedi.

Áke syryn dál qazir anyq uqty. Ózi kinálap edi, ózi jáne arashalap aldy. Biraq, aradaǵy sýyq shalǵan, ekeýara ishteı arbasqan kúnderin kim qaıtarady? Endi sonaý vokzal basyndaǵy oqıǵadan keıingi abaısyzda joǵaltyp alǵan balaýsa erkeligin qaıdan izdeıdi?

Bir tal shópti úzip, aýzyna saldy. Kermek dámdi sezgende ishegi shuryldap, asqa zaýqy soqty. Qarny ashyp qalǵan eken. Turýǵa erindi.

Aıymsha ma edi? Ákesine yntyǵa qaraǵan meıirban janarda zaryqqan pendeniń búkil tilegi tunyp turdy-aý.

"Áı, qyzǵanshaqtyq-aı! Kóńilge perde toqyp, kóz aldyńdy tumshalap alatynyń bar ǵoı. Betine qan teýip, júzine shyraı júgirip meımanasy tasyǵan áıeldiń shyn tebirenip, taqyryna tamshy tıgen dıqandaı jadyraǵan sátin de kópsinipti-aý! Taǵdyrynan ba, táńirinen be, kimnen kórerin bilmeı, jastyqtyń jetkizbeı ketken qýanyshyn jasymen bulap júrgende, japyraǵyna jańbyr tamǵan qaıyndaı kók jelegin kókke kótermep edi? Qulpyryp qol sozbap pa edi! Áttegen-aı, ash ózekke sý tamyzyp meıir qandyrmaı julyp alǵandaı bopty-aý!

Yqylas kórmeı yntyǵyp jetip, biraq sol yntyzary jáne tarqamaı, býlyqqan óksikte qala beripti-aý. Sol, sol óksikte tunshyqqan ókinishti kim qaıtarar? Qyldaı qıanaty joq, biraq óreskel kúdigi kóp sonaý kezdesýdi kim qaıta oraltar? Boljamshyl kóńil qashanǵy jaqsylyqty jamandyqqa, sulýlyqty sumpaıyǵa telı berer?

Apyraı, sekemshil júrek netken qatygez edi — syılastyqty tas-talqan qıratypty da, qynjylmaı kete barypty... Qıratypty da, kek alypty...

Aǵash bastary baıaý qozǵalady. Jel joq sıaqty edi. Aq sáýle men qara kóleńke — ıtjyǵys. Aıymsha júzindegi uıań kúlki men úreıli jastaı. Nege kúldi? Nege jylady?

Áıimgúl she? Áıimgúl de syńǵyrlap kúlgen, Áıimgúl de óksip jylaǵan..."

Tyqyr-tyqyr basqan aıaq dybysy estildi. Syrt etip áldene syndy. Áldekim kómeıden qarq-qarq kúldi. Saılaýbek basyn da kótergen joq. Kúırek kóńilde odan da zorlar byt-shyt qırap jatqanda, shyny syńǵyry kimge dárker. Uıqy-tuıqy óz keýdesinde bult kóship, alasapyrany údegende, qarq-qarq kúlgen beısaýat jandy bu ne qylsyn.

Aǵash bastary qaıshylana teńselip ketti. Tıip qaıtyp, tıip qaıtyp, bir-birimen esendesip tur. "Apyraı, jel qataıdy ma?" Saılaýbek ıegin shoshaıtyp, shalqalaı tústi. Kók zeńgir shurq-shurq eleýishteı tesilip, úzik-úzik kórindi.

Tabany oqys tyz etti. Eki búktetilgen oń jaq aıaqtyń úshkir tizesi Vanka-Vstankadaı shoshań ete qaldy. Óksheden tıgen aýyr soqqy jańǵyryǵyp baryp búkil júıkesinde oınady. Shapshań qozǵalyp, shyntaqtap keýdesin kóterdi. Artymen jyljyp arqasyn qaıyń dińine súıedi.

Qarsy aldynda ekeý tur. Ekeýi de iri. Juqa tenıskaly ashyq omyraýlary men qarynyń bulshyq etteri bilemdenip, jyltyraǵan qońyr terini tyrs-tyrs tebedi.

— Nege jatasyń?

— Jatsam, seniń tórinde emes, ashyq aspan, qara jerde jatyrmyn. — Saılaýbek eki tizesin qushaqtap, alaqandaryn aıqastyrdy.

— Temekiń bar ma?

— Bar. Biraq bere almaımyn.

— Nege?

— Nege ekenin senderden suraǵym keledi. Qarap jatqan kisini teýip, kúshtilik kórsetken joqpyn.

— Aha! Eshe úıretedi bizdi.

— Lexa, poddaı eshe raz!

— Jigitter, eskertip qoıaıyn. Sendermen aınalysýǵa esh zaýqym joq. Jónderińdi tabyndar.

— Nemene?! — Lexa dep atalǵany shegir kózderi qantalap, jıren shashyn oń qolymen qyshyrlana uıpalap-uıpalap jiberdi de, dál aldyna júrelep otyra qaldy. Bir puttyq balǵadaı jumylǵan judyryǵyn aýyr toqpaqtaı salmaqtaı ákelip, Saılaýbektiń murnynyń ushyna tósedi. Qoldan temekiniń, ashshy qıardyń, qyshqyl syranyń tuzdyqtalǵan qoıý ıisi ańqyp, qolqa qapty.

— Kórdiń be?

— Judyryqsyz jigit bola ma? Biraq kúshke sıynyp, aıýandyq jasaý — azamatqa laıyq emes.

— Vot tak ýmora! — Túregep turǵany quddy bir sırk kloýnyndaı ishin basyp, bet-aýzyn maımylsha tyrjyńdatyp, shıyq-shıyq kúldi. Kúlip turyp, qolyn sozyp, qaıyń butaǵyn syndyryp aldy. — Lexa, myna dúleıdi qashanǵy saıratamyz...

Tumsyǵyna tirelip turǵan jýan judyryq yzbarmen keıin syrǵyp, qaıta atylǵaly yńǵaılanyp edi, tasasynda jatqan dolyrǵan júz ben óshpendi janardy baqyraıtyp jaıyp saldy. Endi sál keshikse qapyda ketetinin sezgen Saılaýbek baýyryndaǵy aıaǵyn jalma-jan kóz ilespes shapshańdyqpen siltep qap, platformaly týflıdiń dobal tumsyǵymen Lehanyń keýdesinen teýip jiberdi.

Yńq etken dene joldasynyń aıaǵynyń astyna shalqasynan sereıip sulap tústi. Anaý bolsa qyljań etip sylq qulaǵan serigin aıaǵynyń ushymen ıterip tastap, Saılaýbekke kijinip umtyldy. Qolyndaǵy bir qulash butaq ysyldaı aýa tilip, qaq mańdaıǵa taıana bergende, Saılaýbek mysyqsha shalt qımyldap, atylyp baryp, qos tilersekten syǵymdaı ustap, bar pármenimen julqyp qaldy. Biriniń ústine biri umar-jumar qulady. Jyp-jyp júgirgen Saılaýbektiń ashýly judyryǵy astyndaǵy jigittiń ash búıirine tyq-tyq qadaldy.

— Jibe-e-er!

— Atańnyń basy!... — dep Saılaýbek ar jaǵyn qazaqsha jalǵastyryp boqtap jiberdi.

Kenet qulaq shekesi zyrq etti. Turyp úlgergen Lexa dáý judyryǵyn dáldep kózdegen eken. Qulaǵy zyńyldap, sátke ǵana kóz aldy qaraýytyp ketti. Astyndaǵyny tastaı berip, táltirektep túregeldi. Bir uryp eseńgiretip alǵanyna masattanǵan qıanpurys jigit ezýine kekesin mysqyl úıirip, saýsaǵynyń ushyn jybyrlatyp, mazaqtaı shaqyryp, namysqa shı júgirtti. Saılaýbek yrǵyp bir-aq atyldy. Ashý men yza aıla qarastyrtpady ma, qapelimde Lehanyń judyryǵy aýzyna taǵy da saq ete qaldy. Tiline jylymshy qan dámi bilindi. Ernin sora tartyp, ytqytyp túkirip tastady. Qop-qoıý qyzyl qoımaljyń jerde jatqan jasyl japyraqty kómip ketti. Osy soqqy kúshin eseledi bilem, stýdent kezinde birer semestr boks seksıasyna qatysyp júrip paıymdap qalǵan bir tásildi dereý qoldana qoıdy. Áli quryǵandaı ıini túsip, esh qarsylyq tanytpaı, kóz astymen óshige súzildi. Anaý bolsa endi birjolata tuqyrtyp alaıyn degendeı saqtyqty umytyp búkil denesimen qorbańdap tap berdi. Saılaýbek osy sátti ańdyǵan. Qulashyn jazbastan, ilgeri serpken oń qolymen kóz ilestirmeı búıirden túıip jiberdi. Lehanyń shoqpardaı siresip, surapyl soqqy bop tóngeli kele jatqan qoly erbeń etip kóterildi de, eki búktetilgen denesi tóbesimen jer súze gúrs etip qulap tústi.

Saılaýbek asyqpaı anandaı jerge baryp jaılanyp otyrdy. Saýsaǵynyń ushymen tizesiniń shańyn qaqty. Kóntıip isip ketken astyńǵy ernin shymshylady. Tilin júgirtip qandy jalap-jalap aldy. Nasybaı qaýjalaǵandaı ernin jymyryp, ysyldaı sordy da, taǵy da túkirdi. Sodan keıin sulap jatqan ekeýge anyqtap qarady. Alǵashqy qulaǵany keýdesin kóterip, maldasyn quryp alypty. Salmaqty aýyr ıegin sol qolymen ýystaı ustap, qıqańdatyp otyr. Kenet seleý tústi sırek kirpikti kózderin buǵan tesireıte qadap, bir kez oń kózin qysyp qaldy. Tap bir oınap alysyp, keksiz jattyǵýǵa túsken qurbysyndaı yrjyń-yrjyń kúlmeńdedi. Saılaýbek ekinshi jigitke nazaryn qydyrtty.

Qybyrsyz jatqan Leha orǵyp oń búıirine aýdaryldy. Syǵyraıtyp kózin ashty. Syzattan jaýlyq qaras oqtaı qadaldy.

"Apyraı netken jaýyz! Mynaý óshpendi janar qarnyńa piskilep qanjar suqqanda da bir selt etpes-aý! Shimirikpeı-aq aıaq-qoldy butarlap julatyn jendet zulymdyǵy tunyp tur ǵoı júzinde. Osyndaı jendetter qaıdan shyǵady? Qalaı shyǵady?"

Aıaq astynan áldenege qatty zapylanǵan Saılaýbek qaltasynan sıgaret alyp tutatty. Kókshil tútindi qos tanaýdan burq-burq atty. Gaz ottyǵyn qaqpaqyldap otyrdy da, kenet sańylaýlanǵan qıas janarǵa jiberip urmaqshy bop ońtaılanyp baryp qaıtty. "Munym ne sonda? Jaýyzdyqqa jaýyzdyq izdegenim be? Kekten kek týyndaı berse, onda ne bolar?"

Sırek kirpikti jigit mekirenip tamaǵyn qyrnady. Ashkózdenip, kóz aldyndaǵy ezýde qyltıǵan sıgaretke mólıdi. Tanaýyn jybyrlatyp, tútin ısin aýlady.

Saılaýbek myrs etip kúlip, shalbarynyń qaltasynan temeki qorabyn sýyrdy. Bir tal shylymdy sırek kirpikke qaraı shıyryp jiberdi. Anaý in aýzyndaǵy mysyqtaı qapysyz ańdyp otyr eken, ábjil qımyldap, jerge túsirmeı eki saýsaqpen qaǵyp aldy. Qaǵyp aldy da, kúreń fıltrdi tis arasyna qystyryp, qushyrlana egedi. Qalta-qýsynan sirińkeniń bir shıin uzaq aqtaryp taýyp alyp, botınkasynyń bylǵary tabanyna úıkep qap, jandyrdy. Tútinsiz sarǵysh alaýǵa az-kem syǵyraıa qarap turdy da, temekisin tutatty. Aýyz ben murnynan bý atqan parovozdyń lebindeı býdaq-býdaq tútin tolqyndap lyqsydy.

— Mersı!

Saılaýbek qulyqsyz ǵana basyn ızedi. "Áýelde osylaı ıbamen kelseń, judyryqtasyp nemiz bar edi. Ejireıistik te pergilestik. Ne jetpep edi bizge? Al, tóbelestik; tumsyǵymyz buzyldy, murnymyz qanady, ne shyqty? Toryqqan kóńil táýbesin joǵaltyp, ashynǵan keýdege topyrlatyp yza men kúıik toǵytty. Adamdy adamnan bezdirdi. Adamnan adamdy jerintti. Basqa ne taptyq?" Saılaýbek sırek kirpikke jıirkene qarady. Suq saýsaǵymen mańdaıyn shertti.

Osy kezde únsiz jatqan jıren shashty Lexa bir ytqyp baryp sırek kirpiktiń qolyndaǵy temekini julyp aldy. Julyp aldy da, sıgaretti jutyp jibererdeı yrs-yrs sordy. Jyltyrap janǵan temeki ushyndaǵy úldiregen appaq kúldi seriginiń betine qaraı úrlep jiberdi. Anaý shar etip kózin basty.

Jıren shash óz-ózinen máz. Jańaǵy qylyǵyn azsynǵandaı bylsh etkizip jáne túkirigin atty.

Sırek kirpikti jigit surǵylt túıme bop omyraýyna jabysyp túsken suıyq qoımaljyńǵa kóz qıyǵyn júgirtip ótti de, joldasyna tiktep qadaldy.

— Súrt!

— Nemene! Qaıdan shyqqan fraıer ediń? Sende de qol bar, óziń súrt, bildiń be. Ha-ha-ha!

— Súrt! Áıtpese...

— Nemene áıtpese? Myqty bolsań, tóbeleste qaıda qaldyń? Ananyń astyna túskende kúshińdi nege kórsetpediń. Býharık!

Sırek kirpik odan ári til qatqan joq. Otyrǵan jerinde kózin qıastana syǵyraıta berip, Lehanyń sıgaret tuqyly dirildegen kóntek aýzynan salyp jiberdi. Salmaqty ıek saq etip, tamaqta qarlyqqan úndi yńyratqyza óshirip, kómeıge qaıta tyqty. Sol-aq eken ekeýi umar-jumar jentektelip, uzaq alysty. Doldanǵan, qutyrynǵan kókjaldaı sart-sart judyryq siltesip, dar-dar kóılek jyrtty. Bulshyq etteri bilemdengen qar men jalańash qaryndarda aıǵyz-aıǵyz jorǵalaǵan tyrnaq izi qaldy.

Bir kez sırek kirpikti jigit qylǵyna qyryldady. Saılaýbek jalt qarady. Uıpalaq shashy termen shylanǵan Lexa seriginiń alqymynan qansheńgeldi syǵymdaı qysyp, býyndyra qarystyryp barady eken. Alarǵan kózder sharasynan shyǵyp, ál-dármennen aırylyp, óleýsirep sala berdi.

Saılaýbek ornynan ushyp turyp, bileziktikten barmaq batyra mytyp jiberdi. Qansheńgel sátte jazyldy. Qantalaǵan janar kek shashty.

— Ket! Tart qolyńdy, azıat! Ný-ý!...

— Men seni!.. Qandaı jyrtqysh ediń?..

— Kirispe! Sharýań bolmasyn!

— Sharýam bolǵanda qandaı Tóbeńdi oıam!

— Vot psıh! Qorqytady eshe, ýzkoglazyı!

— Jeter!

Jerden julqyp kóterip aldy da, Saılaýbek tumsyqtan dáldep birdi qonjıytty. Táltirektep baryp shaq túzelgen deneniń maı quıryǵynan jáne bir tepti. Entelegen boıda ilgeri qaraı dedektegen Lexa qarsy aldyndaǵy aq baltyr qaıyńdy keýdesimen súze toqtady.

— Joǵal! Áıtpese kotlet jasaımyn. Kókeńdi kórmeı júr ekensiń!

— Ný, ný-ný! Qoıdym.. Kete-em...

Jıren shashyn sıpalaǵan Lexa alystap uzap bardy da, aǵash arasyna súńgip ketti. Saılaýbek sırek kirpikti jigittiń ernine qaıtadan sıgaret tutatyp qystyrdy.

— R-raq-met!

— Álgimen qalaı dostasyp júrsiń?

— Kolonıadan ekeýmiz birge bosanǵanbyz.

— Qaıda barmaq edińder?

— Jumysqa ornalassaq dep edik... Reti kelmedi. Qazaqstanǵa baramyz ba? Bilmeımin. Estýimshe, jeri keń, eli baı, halqy qonaqjaı deıdi.

Saılaýbek boıyn tartyp qaldy. "Jeriniń keń, eliniń baı ekeni ras. Halqynyń qonaqjaılyǵy da kóp jurtqa aıan. Sony arqalanyp, qazaqtyń meımandostyǵyn jýastyq pen momyndyq sanaıtyndar da kezdesedi. Kóńili jarasqanǵa aıamaı-aq qoń etin kesip beretin jomart qazaq mynaý ekeýi sıaqty qolyn — shoqpar, kókiregin — zárge aınaldyryp, onda syrǵyp, munda jyljyp, bir jerge baıyzdap turaqtaı almaı júrgenderge de baýyrmal qushaǵyn aıqara ashatyny belgili. Ur da jyq minez biraq ońaı arylar ma? Esikten súmireıip kirip alyp, tór meniki dep erteń-aq taırańdap shyǵa kelmes pe? Dál mynaý sırek kirpik jigit olaı jasamas-aý, al ana jıren shashty, jaýyz janarly Leha túzelmes. Túzelmes-aý! Kolonıadan shyqpaı jatyp shataq izdep, kim kóringenge álden-aq urynyp júrse, bara-bara janjaldy satyp almasyna kim kepil".

— Sibirde de jumys qoly qajet. Tup-týra BAM-ǵa barsań, erteń-aq dúrildep shyǵa kelesiń, — dep Saılaýbek syrǵaqtatty..

— Jo-joq! BAM — men úshin emes. Meniń ánim basqa.

— Mán túzelse, án de túzeledi.

— Toqta, dos, agıtasıa qajet emes. Kómeıime deıin oǵan kolonıada meldektep bolǵam ábden. Tup-týra óńeshimnen asyp tógileıin dep tur qazir. Balyq ekesh balyq ta tereńge súńgıdi, qarbytyp bir-aq asaıdy. Al, men — adammyn. Qaladaǵy Bogdan da, selodaǵy Selıfan da bolmaı, tentirep júre bergim kelmeıdi. Sondyqtan da Qazaqstanǵa tartam.

— Nege?

— Qazaqstanda úıdi tez beredi deıdi. Maǵan aldymen páter kerek. Sodan keıin úılenem. Onda astyq mol, mal kóp eken. Endeshe ette, nan da jetkilikti. Teginnen teris aınalatyn moıa gýba ne dýra.

— Iá, aqymaq emes. Kórinip tur?

Saılaýbek shójip qaldy. On jyl boıy san orystyń bosaǵasyn jaldap júrip, jalǵyz bólmeli seksıaǵa qoly ázer jetip edi. Sondaıda qaladaǵy birinen biri ádemi, záýlim ǵımarattar kózdiń jaýyn alyp, sap túzep qatarǵa qosylyp jatqanda, buǵan ońasha tereze de buıyrmaı qoıǵanda, "jańa páterlerdi kimder ala beredi? Eń bolmasa bosaǵan bireýi de tımeı me?" dep únsiz úmit aýlaıtyn. Sol kúızelisi esine tústi me, aqyryn kúrsindi de basyldy.

— Durys... Aqyl eken...

Sırek kirpik ıinindegi jyrtyq tenıskasyn sheship aldy. Búktep-búktep, qaltasyna buralap tyqty.

— Keıin jamap alarmyn.

— Jamaǵansha ne isteısiń?

— Júk túsirem... Jolaýshylarǵa kómektesem...

— Atyń kim? Aqyry jerles bolady ekenbiz, tanysyp qoıalyq, — dep Saılaýbek ózin-ózi zorlaǵandaı bop qol sozdy.

— A-a!? Sen Qazaqstannanbysyń?! Qazaqsyń ǵoı! Men — Lenámyn. Leonıd Ejovpyn.

Kúrekteı alaqan shalqalap kelip Saılaýbektiń salaly saýsaqtaryn yrzalyqpen kósip aldy.Sırek kirpikter tez-tez qımyldap, kókshil janarmen rıasyz jymyńdady. Uıań, aq seleý maıda shashtyń arasynan kóringen qyzyl kúreń quıqasy termen jyltyrady.

— Bilesiń be, senen muny kútpep edim... Peıilińdi aıtam. Sonsoń... álginde maǵan nege bolystyń?

— Lená, aqymaqsyń.

— Degenmen... men saǵan judyryq jumsadym ǵoı.

— Meniń de judyryǵym qaltamda jatqan joq-tyn. Keıde judyryq ta ádilet úshin túıiledi.

— Túsindim. Vse-takı ty molodes, Saılaý. Endi kezdeser bolsaq, dál búgingideı kezdespespiz. Sen maǵan ılan, Saılaý...

Ejov eki qolymen jer tirep, ornynan turdy. Shalbarǵa juqqan maıly topyraqty, jas japyraqtyń jasyl nilin súrtti. Saýsaǵynyń ushyna túkirip, qarnyndaǵy tyrnaq izi aıǵyzdaǵan kúreń jolaqty ysqylady. Kir men shańnan tazarǵan tilim-tilim jaraǵa usaq bytyradaı shashyrap, móldiregen tamshylar tizildi. Leonıd jaýyrynyn qunjıtyp eńkeıip turdy da, ıyǵyn qıqań etkizdi. Oń qolyn silkip qaldy.

— Kettim. Saý bol, Saılaý.

Saılaýbek jaıbaraqat únsiz qarap otyrǵan. Kenet atyp turdy.

— Lená, toqtashy! Sen osy arada meni tos. Jaraı ma?

— Nege? Taǵy nemene?

— Tos dedim ǵoı saǵan. Tez oralam.

Saılaýbek aerovokzalǵa qaraı asyǵa adymdady. Taban jolda shashylyp jatqan kebý japyraqty kútir-kútir ýatqan platformaly týflı ashyq alańǵa shyqqanda maqta basqandaı dybysyn óshirip, balqyǵan asfáltke magnıtteı jabysty.

Saılaýbek kıoskilerdi bir shetten jaǵalady. Aqyry juqa jeıde satyp aldy. Álgini satýshyǵa qaǵazǵa oratyp, qoltyǵyna qysty. Botqa kójedeı bylbyraǵan jadaǵaı alańdy tik keship ótip, Lenány qaldyryp ketken jerine qaıtyp keldi.

Alys-julystyń maıdany bolǵan úı ornyndaı japyrylǵan shóp, synǵan butaq jatyr. Ejov ushty-kúıli joq.

"Eh, sabazym-aq eken! Sózinde turmady-aý! Bes mınýtqa shydasa, nesi keter edi".

Qaıyń dińine arqasyn súıep, ıegin shoshaıtyp aspanǵa qarady. Sál-pál shaıqalǵan aǵash bastarynyń arjaǵynan kókshil janardaı jáýdiregen zańǵar aspan bultsyz móldiredi. Lenányń álgibir rızalyq tanytqan kóz qarasyndaı eken.

"Saıtan alsyn. Nem bar edi?"

Qaltasyna qol saldy. Temeki qorabyn saýsaqtarymen sıpady? Shegi shuryldady. Qylǵyna daýystady.

— Lená! Ejov! Leonıd! Qaıdasyń?

Entikkendeı tanaýdan shýyldata dem alyp, aýzymen aýany lytqytty da, jez doǵabas beldigin qataıtyp býyndy. Bir silem artyq maıy joq jup-juqa qarny qabysyp baryp, keń jaýyryndy shalqaq keýdesin serpindi kúshke toltyryp, bulshyq etteri bult-bult oınaǵan sıdam deneni jyp-jınaqy túzep ala qoıdy .

— Lená!.. Men keldim.

Esik pen tórdeı jerdegi shoǵyrlanyp ósken akasıanyń arasynan aq seleý shash kórindi. Sırek kirpik tynymsyz jypylyqtady. Jypylyqtady da, kináli kúlimsiredi.

— A-a... Saılaý?! Qazir...

Buta qaıtadan sybdyrsyz qosyldy da, qaltaqtaǵan basty jutyp jiberdi. Ar jaǵynan ekeýdiń kúbir-kúbir talasy estildi. Sálden keıin Lená jalǵyz keldi.

— Al, nemene? Endi qansha kúteıin?

— Má, mynany kı! — Saılaýbek oramdy jazyp, juqa jeıdeni usyndy. — Kıip al. Jalańash júremisiń.

Leonıd eki qolyn erbeńdetip keıin shegindi. Kúnuzynǵy ezýdegi bir joǵalyp, bir oralyp turǵan jymysqy mysqyl kúlki sap tyıyldy. Kúrek tistiń ornyndaǵy qasqa ketiginen qytyqqa tıe jylt-jylt etetin súırik tildiń qyzyl istigi de ǵaıyp boldy.

— Maǵan ba? Sen...sen, Saılaý, ádeıi maǵan satyp ákeldiń be?

— Saǵan. Myna túrińmen eldi úrkitersiń.

— Chýdesa-a! — Syǵyraıa túsken janar sál enjar tartty da, aldyndaǵy Saılaýbekti kókteı ótip, eshnársege turaqtamaı maǵynasyz ushqyndady. Lená zamatta selqos kúıden arylyp, ilezde álgi saýaldy taǵy qaıtalady.

— Maǵan ba?

— Saǵan dedim ǵoı. Qolym taldy.

— Vot tak okazıa! — Yrzalyqtan ba, álde áli de bolsa seıile qoımaǵan senimsizdikten be, kúlgin ot shashqan kózderin qysyp qap, Leonıd alaqanymen alaqanyn qushyrlana úıkelep jiberdi.

— Ákel! Raqmet.

— Kóz — mólsher, kóńil — tarazy degen osy. Quıyp qoıǵandaı eken saǵan.

— Á-á. Iá! Ózime ólshep tikkendeı.

Lená ústindegi jeıdeni sıpap qoıdy da, eki alaqanymen tóbesinde tikireıip turǵan seleý shashyn eki jaqqa qısaıta bastyrdy. Kóńildene kúlip, qos búıirin taıandy.

— Qalaı? Kınoǵa túsýime bola ma?

— Ábden. Álginde qaıda joǵalyp kettiń?

Leonıd qıpaqtap kúmiljidi. Kózin jasyryp, teris aınaldy. Sıpaqtap qaltasyna qol suqty. Ýmajdalǵan tenıskasyn sýyryp alyp, jerge atyp urdy. Jaqyndap kep entige sybyrlady.

— Shynymdy aıtaıyn ba?

— Men seniń ótirigińe zárý emespin.

— Shynymdy aıtsam, qoryqtym.

— Kimnen?

— Senen! Saılaý, ný, senen emes... Sen shýherdy... mılısıonerdi ertip ákele me dep...

— Nege? Mılısıada nem bar?

— Biz saǵan orynsyz tıistik. Tóbelestik. Biz... sottalǵan... sot aldyn kórgen janbyz. Tóbeles úshin mańdaıymyzdan sıpamaıdy... Al, meniń adam bolǵym keledi. Adamsha ómir súrgim keledi.

Leonıd Ejov túkirigin qylǵyna jutty. Sarǵysh qyldy sırek qasynyń arasy qysqara qosylyp, dúńkıip kóterilgen qabaqqa alǵash ret oıly kisiniń salmaqty bet ajary oraldy.

"Joq. Shynyn aıtyp tur. Adam bolǵym keledi deıdi. Oılanǵan eken. Osy týra jolynan taımasa ǵoı. Shirkin, keıinde kezdeser me edi. Tamasha azamat bolǵanyn kórsem-aý! Al men she? Osylaı ózimdi-ózim qajap óte berem be?"

— Durys, Leonıd, men saǵan senem.

— Ýáde bere almaımyn. Oǵan mashyǵym joq. Al, bir sózben aıtqanda tyrysam. Tyrysyp baǵam.

— Maǵan ýádeń qajet emes. Tyrysam dediń — sol jetedi. Kelistik qoı.

— Kelistik.

Ejov býdaqtaǵan temeki tútini arasynan oń kózin syǵyraıtyp qarap turdy da, ashyq-jarqyn jymıdy. Sodan keıin eki aıaǵyn kezek kóterip-túsirip, áldebir oınaqy bıdiń dobaldaý órnegin qaıtalady.

— Eh, aqyrǵy ret emin-erkin bir góıtteý kerek-aq edi. Qol qysqa. Jaraıdy, jerles boldyq qoı, áli kezdesermiz. Ákel qolyńdy, Saılaý,- dep temeki tuqylyn shertip jiberip, taǵy da kúrekteı alaqanyn qaıqaıtyp ákep, Saılaýbektiń qalamnan úsh saýsaǵy ábden jaýyr bolǵan oń qolyn qushyrlana qysty. Kezdeskenshe!

— Saý bol, Lená. Tilimdi alsań, Leha-Alekseı serigińnen aýlaq júr. Ol seni bir jarǵa uryndyrady. Tosyp tur ǵoı?

— Qaıdan bildiń? — dep Leonıd qarsy suraq qoıdy.

— Bildim ǵoı. Qazir de ana jerde, butaq arasynda ózińdi tosyp otyr.

Leonıd ysyldaı dem alyp, qýystanǵan jannyń degbiri qasha qalatyn beı-bereket ádetimen kózin tiktep qaraı almaı bir qyzaryp, bir surlanyp, saýsaqtarynyń býyndaryn sytyr-sytyr etkizdi. Sodan keıin selsoq buryldy da, shaıqala basyp tómen tuqyrǵan kúıi júrip ketti.

Adam jadynyń óz tirligi bar. Ol ózge eshteńege eleńdemeıdi. Saılaýbektiń esine áldenege hat joldary tústi. "Keshire alsań, keshir meni... Mendegi estelik endi bárin almastyrady..."

Qýyrylǵan bıdaıdyń kúreńitken dánine uqsas kúreń mendeı bop aq baltyr qaıyńnyń shubar-ala noqattary jasyl japyraq arasynan syǵalaı qaraıdy.

* * *

Meımanhana aýlasyndaǵy tep-tegis etip uqyptap qyryqqan jasyl gazonnyń ortasyndaǵy dóńgelek haýyzdan satylana tik kókke atqylaǵan ásem fontan aınalasyna maıda dym búrkedi. Kók tútini munartqan shýly kósheden alys jatqan osy shaǵyn ǵana kókoraı móldir tamshymen shylanyp, tanaýǵa jańa shabylǵan balaýsa quraqtyń tańsyq ısin jetkizip, alys aýylǵa degen ińkár saǵynyshty oıatyp, júrekti bir búlk etkizdi. Saılaýbek shaqyraıǵan kún kózinen bıik terektiń saıasyn panalap, haýyzdy shalpyldata shomylyp jatqan balalarǵa qyzyǵa qarap qalypty. Súrdiń maıyndaı kúreńite jyltyraǵan kúńqaqty denelerin fontannyń astyna tosyp, dúnıeniń bar qyzyǵyn ózderi ǵana keship jatqan jalańash qaýym ótken-ketkenderden onsha qymsynar emes. Keıbireýleri sýdan yrǵyp shyǵyp, haýyzdyń bý atqan mármár shegenine baýyry men jaýyrynyn tósep, qyzdyrynyp jata ketisedi.

Bireý daýystady. Saılaýbek shoshyp oıanǵan jandaı titirkenip, jan-jaǵyna qarandy. Entelep, qol bulǵap kele jatqan teatrdyń kezekshi rejısery eken.

— Nemene? — Saılaýbek qulyqsyz amandasty.

— Seni izdep júr.

— Kim? Meni qaıtpek?

— Jazýshylar odaǵynan. Inkomıssıadan. Sirá, seni dáýde bolsa, sheteldiń bir sylqym kelinshegimen tanystyrmaq-aý. Áı-áı, Saılaýbek, baıqa otyzǵa kelgenshe úılenbeı qoıyp ediń, endi aıaq astynan tilmash izdep júrmeıik.

Saılaýbek jaýap qatpastan qonaqúıdiń tabaldyryǵynan ishke attady. Keń vestıbúlde jaıshylyqta sapyrylysyp jatatyn adam aıaǵy sırek eken. Bir ózi tórt-bes jigit bop qabyrǵalardaǵy aınalarda kóbeıip qozǵalǵan Saılaýbek asyqpaı lıftige buryldy, Áldekim artynan sybdyrsyz kelip, ıyǵyna qol saldy.

— Tústiń be ýysyma.

— Sen be ediń, Andreı Petrovıch?

— No-no, Saılaý, k chemý ofısıalnostı? Men saǵan Andreımin. Tez kettik!

— Qaıda?

— Bara kóresiń. İzdetip jatyr. Sen búgin bizge óte qajetsiń.

— Kıim aýystyraıyn.

Eki jigit taksımen zyrǵytyp Vorovskıı kóshesindegi Jazýshylar odaǵynyń úıine kelgende, áńgime-suhbat bastalyp ketken eken. Bular bir shetten eleýsiz jaıǵasty.

Uzyn stoldyń qarsy betinde, tórge qaraı ornalasqan ekeýden basqany Saılaýbek tegis tanıdy. Kóbisi osy Jazýshylar odaǵynyń adamdary, shetel komısıasynyń músheleri, jazýshylar, aqyndar.

Shaǵyn pres-konferensıany basqaryp ótkizip otyrǵan sheteldiń komısıa tóraǵasynyń orynbasary bir kezde qonaqtarǵa Saılaýbekti tanystyryp, álgi ekeýdiń Amerıkadan kelgen jazýshylar ekenin qysqasha aıtyp ótti.

Uzyn saýsaqtarymen apelsınniń qyzǵylt sary qabyǵyn asa bir yjdaǵattylyqpen arshyp otyrǵan orta jastaǵy adam qýqyl júzindegi oınaqy shegir kózin Saılaýbekke bir tóńkerip qarap qoıdy da, qasyndaǵy serigine buryla túsip, óz tilinde áldeneni kúbir-kúbir túsindirip ala jóneldi.

Pres-konferensıa, jınalys, suraq-jaýap, dıskýssıa deıtinderge burynnan da múldem zaýyqsyz Saılaýbek "osy araǵa beker kelgen ekem" dep álden-aq súle-soqtanyp, sharshańqy reńkpen tómen tuqyrdy. Azanda urttaǵan bir shyny qara kofeden basqa tamaǵynan jarty dán ótpegenge shegi shuryldap, aınalasyna attandap álek sala bastady. Sony bireý-mireý estip qoımady ma dep uıala qysylǵanda, keń mańdaıǵa shyp-shyp ter shyqty. Únemi kúlimdep turatyn jaıdary minezdi Andreımen de ishteı ustasty. "Osy-aq elden erekshe elpildeıdi de júredi. Meniń munda qansha qajetim bar? Kelmeýim kerek edi. Kóńil qaldyrmaıyn deısiń de, osylaı urynyp qalyp júresiń".

— Endigi suraǵymyzdy qazaqstandyq jazýshyǵa qoıǵymyz keledi deıdi. Siz qarsy emespisiz? — dep jalaqtaǵan tilmash Saılaýbekke buryldy.

Saılaýbek aıaq astynan abdyrap Andreı Petrovıchke jaýtańdaı qarady.

— Maǵan ba? Onyń qajeti qansha? Osynda otyrǵan bárimiz de bir tvorchestvalyq odaqtyń múshesimiz? Bárimiz de Sovettik Otannyń azamatymyz. Áńgime ortaq bolsyn. Bólip-jaratyn nesi bar.

Amerıkandyq jazýshylar kúbirlese qalyp tilmashpen biraz sóılesti.

— Onyńyz durys deıdi. Bólip, bólektep otyrǵan joq. Bilgisi, túsingisi, óz aýzyńyzdan estigisi keletin biraz jaılary bar eken. Máselen, amerıkandyq iskerlik, shydamsyzdyq, áýesqoılyq sizderdiń dalańyzda qalaı qabyldanady, — deıdi.

Saılaýbek az-kem oılanyp qaldy. Dál bulaı jaýaptasam dep kútpep edi. Oqysta sasyp qalǵany ras. Andreı Petrovıch stol astynan tizesinen jaılap qysyp qoıdy. Saılaýbek basyn ızedi.

— İskerlik pen áýesqoılyqty árkimniń qabyldaýy ártúrli ǵoı. Dalamyzdyń keńdigi bizdiń halyqty árbir istiń tıanaqty, túpkilikti ári paıdaly bolyp jasalýyna ábden daǵdylandyrǵan. İskerlik dep jelbýaz dańǵoılyqty qutyrtyp ala jónelmeımiz. Al, áýesqoılyqtyń árqıly tórkini bar. Janyńdy, rýhyńdy, tynys-tirligińdi dostyq kóńilmen túsinýge tyrysatyn shynaıy talpynysty áýesqoılyqtyń anasyna balaımyz. Kıoskidegi gazetke, aıaldamadaǵy avtobýs tosyp kezekke turyp qalǵan jurtty kórip, qyryq qubyltatyn shydamsyz shapshańdyqty menińshe, áýesqoılyq demese kerek.

— Ózińiz qaı tilde jazasyz?

— Ana tilimde.

— Orysshaǵa aýdaryldyńyz ba?

— Úmittenip júrmin.

— Sizderde ult tilin ysyryp tastap, orys tilinde jazatyn jazýshylar kóp dep estidim. Óz tiline ógeılik etkende sonda órisi keńeıe me eken?

— Iá, bizde orys tilinde jazatyn jazýshylar da kezdesedi. Biraq ol — óz ana tilin, óz ulttyq dástúrin mansuq etkendikten emes. Halqymyzdyń qymyz degen shıpaly sýsyny bar. Sol qymyzdy bokalǵa quıyp ish, kesege quıyp ish, tostaǵanǵa quıyp ish, — báribir meıir qandyryp, dámi til úıiredi. Másele syrtqy ydysynda emes, ishki máninde. Qaı tilde jazbasyn, jazýshylarymyz aldymen týǵan topyraqtyń qasıetin perzenttik júrekpen ısinip, sezinip baryp qalam ustaıdy.

Ógeı til bolmaıdy. Tilge ógeı ul bolady. Qazaq tili Sovetter Odaǵyndaǵy qaı tilmen bolsa da terezesi teń. Bizdiń ádebıetimizdiń klassıgi — Muhtar Áýezov qazaq tilinde jazyp-aq, búkil álemniń kez kelgen úıinen, tórinen oryn alǵan jazýshy. Al, ony sol bıikke kótergen, eń aldymen, ana tili, sodan keıin orys tili. Oryssha aýdarmalary arqyly júrekten júrekke jol taýyp, el men eldi emin-erkin aralap ketti. Órisi keńeıgen óner osy emes pe.

— Qazaqstan odaqtas respýblıkalar ishinde Rossıadan keıin jeriniń keńdigi jóninen ekinshi oryn alady deıdi. Estýimshe, qazaq halqy alty mıllıon ǵana eken.

Terıtorıańyzdaǵy sonshama mol baılyqty ıgerýge shamalaryńyz jete me?

— "Jer baılyǵy — el baılyǵy" degen tamasha maqalymyz bar. Elimiz júz ulttan astam sovet halqynan quralǵan. Al bizdiń halyqtyń eki júz jetpis mıllıonnan asyp bara jatqanyn Sizge eskerte keteıin. Kóp jumylsa, taý qoparady, teńiz ornatady.

— Joq. Siz meni durys túsinbedińiz. Bulaq sýy tuzdy kólge quıǵanda dámi kermek tatyp, káýsarynan aırylyp qalmaı ma? Sol jaǵyn oılandyńyz ba?

— Iá, oılandym. Jeke býlanǵan bulaqtan tolqyn atqan telegeı shalqardyń qýaty da kúshti, aryny da zor, túbi degen tereń degim-aq bar. Biraq... bulaqtyń jóni bólek-aq. Bizde adam men adam dos, týys, baýyr degen qaǵıda ústem. At-túıesin jegip alǵan qazaq jıyrmasynshy jyldardyń aıaǵynda Magnıtkany orystarmen qoıyndasyp salysqan. Otyzynshy jyldardyń Balqashy men Qońyratyn turǵyzǵan. Qyrqynshy jyldardyń uly jeńisin orys, ýkraın, belorýs, grýzın, ózbektermen birge ákelgen. Elýinshi jyldardyń dalamyzdaǵy tyń jerlerin barlyq halyqtyń jas ulandaryn qushaq jaıa qarsy ala otyryp, birge kórgen. Bul da sol káýsar bulaqtyń aıbyndy shalqarǵa aınalýynyń jemisi men kýási deýge de bolar...

— Sizderdiń kóptegen jer-sý, qala-taý attary burynǵy ulttyq ataý-esimin joǵaltyp, orys balamalarymen aıtylatyn kórinedi. Toponımıka - halyq tarıhynyń buljymas bir bólshegi emes pe. Jańadan at qoıǵysh amerıkandyqtar da jergilikti taıpalardyń toponımıkasyn saqtap qaldy ǵoı.

— Durys aıtasyz. Toponımıka — halyqtyń ǵasyrlar boıy ómir tájirıbesinde synalyp baryp, óz ataý-atyna laıyq qoıylǵan shejiresi ispetti. Kentaý, Jezqazǵan, Temirtaý, Muńaıly, Jezdi — óz maǵynasyn durys aqtaǵan ataýlar. Osy toponımıkalar erte ǵasyrdyń ózinde-aq kóshpeli dep júrgen qazaq halqynyń tek qana mal baǵyp qana qoımaı, otyryqshy, ornyqty el bop, ken izdegen, metal óńdegen ordaly memleket bolǵanyn da aıǵaqtaıdy. Sondyqtan da týǵan tildiń tatymdy dámimen tańdaı úıiretin tól esimderdiń Pavlodar, Semıpalatınsk bolmaı, buljymaı qalýyn, máńgi ózgermeı saqtalýyn men de jan-tánimmen qalar edim.

— Ulttyq kolorıt sizderdiń shyǵarmalaryńyzda saqtala ma? Sebebi, siz jańa sosıalısik qurylys — búkil halyqqa ortaq is dep aıtyp kettińiz. Endeshe, sizderdiń kitaptaryńyzda ór ulttyń ókili top-top bop júrýi kerek qoı.. Ondaı kezde ulttyq kolorıtten aırylyp qalý ońaı emes pe?

— Jazýshy — eń aldymen ıntellektýal. Ol qoǵamdyq qubylysty óz tanym-biligimen, óz kózqarasymen, ishteı túleýimen, jańǵyrýymen sezinedi.

Ártúrli áleýmettik qarym-qatynasty túsiný úshin ol ómir aqıqatyn júrek qanynyń ystyq lúpilimen tekserip otyrady. Sondyqtan da ana sútimen qanǵa sińgen ónegeli qasıet qalamgerdiń oı-júıesinen eshqashan da tysqary qalmaıdy. Negizi — gýmanızmnen ósip-órbıtin mádenıet árbir ulttyń ásem óneriniń san qyrly úlgili tustaryn óz ıgiligine aınaldyrýǵa mol múmkindik týǵyzady. Endeshe, ulttyq kolorıt odan saıyn órkendeı túsedi ǵoı.

— Ádebıettiń partıalylyǵy men halyqtyǵy degen prınsıpke qalaı qaraısyz? Óıtkeni tvorchestvo — syrttan keler nusqaý, jospar, jobaǵa baǵyna bermeıtin jazýshynyń ózine de qıqarlyq kórsetip, bulqynyp qalyp otyratyn basasaý tirlik qoı.

— Álbette, josparmen, zakazben shynaıy týyndy jazylmaq emes. Ár jazýshy neni jazam, qalaı jazam dese de erikti. Oǵan tyıym salynǵan kezeńdi estigen emespin. Iá, biz, sovet jazýshylary, ádebıettiń — partıalylyǵy men halyqtyǵy degen prınsıpti berik tutynamyz. Óıtkeni bizde halyqpen partıa — birtutas degen uǵym qalyptasqan. Partıa úndeýimen óz oıym úılesip jatsa, maǵan basqasha jazýdyń qansha qajeti bar. Ádette, maqsat birligi — ǵalamat kúsh. Ony túsinbeıtinderdi men de túsinbeımin.

— Adam boıyndaǵy minez-qulyq, ádet-ǵuryptyń turaqtylyǵyna qalaı qaraısyz? Enjarlyqty túzeýge, sharasyzdy shıratýǵa ádebıettiń áseri tıedi dep senesiz be?

— Adam organızminiń erekshe qasıeti dep men onyń tirlik etý úshin ózine qajetti jaǵdaıdy týǵyzýǵa barynsha umtylýyn aıtar edim. Adam árqashanda tıimsiz, yńǵaısyz, qajetsiz nárselerden aýlaqtanǵysh bolady. Al osy jeriný, qabyldamaý ýaqyty, ishteı bolsa da qarsylyq bildirý áreketi boıy úırengenshe ǵana. Daǵdylandy degenshe, eti ólip, elgezektigin joǵaltyp, beıjaı tartyp sala beredi. Máselen, jer silkiný qaýpi kúshti ekenin bile tura sol mańaıdaǵy jergilikti turǵyndar atamekenin tastap basqa jaqqa kóship kete me? Nemese, soǵys apatynyń qasiretin qanshama tartqanymen sodan úzildi-kesildi bas tartty ma? Ony aıtasyz, myna qolymdaǵy bir tal temekiniń densaýlyqqa óte zıandy ekenin bilip otyrsam da, men osyny tastaı alam ba?

Adam boıyndaǵy minez-qulyqty ózgertýge bolmaıdy eken dep qalmańyz biraq. Ózgeredi. Ózgertýge ábden bolady. Oǵan ádebıettiń eter áseri kúshti. Mysaly men sizderdiń amerıkandyq jazýshy Govard Fasttan keltireıin. Siz sol ózderińizdiń jazýshyńyzdyń "Saılas Tımbermen" degen romanyn oqyǵan bolarsyz. Alǵash beıtarap júrgen qarapaıym oqytýshy Tımbermen atom qarýyn qoldanýdyń álemdegi barlyq adamzatty qandaı apatqa ushyratatynyn sezgende, osy qarýdy qoldanbaýdy ýaǵyzdap, úlken adamgershilik júrek tanytpaı ma? Endeshe, adam mineziniń ózgerýi ábden múmkin. Al, osy romandy oqyǵan árbir amerıkandyqtyń aqyl-sanasyna quıylyp shýaq túspegenine men senbeımin.

— Sonda adam minezi qubylǵysh bolǵany ma?

— Siz minez ben senimdi shatastyryp otyrǵan joqsyz ba?

— Joq.

— "Adamzat tabıǵat zańyna qarsylyq jasamasa, tabıǵat adamǵa qarsy kelmeıdi", — degen Gersen. Adam mineziniń ózgerýi ózin qorshaǵan ortanyń áserine tikeleı baılanysty.

— Al senimi she?

— Taǵy da sıtataǵa júgineıin. "Senimim qantamyrymnyń búlkilimen selkildeıtin bolsa, onda qaıǵynyń qara bulty tónsin ústimnen" degen Shıller.

Amerıkan jazýshysy ernine taqaı bergen konák toly kishirek rúmkany aldyna qoıa saldy. Kózin syǵyraıtyp Saılaýbekke uzaq úńildi. Sodan keıin serigimen sybyrlasa sóılesip ketti de, qaıtadan beri qaraı búkil denesimen eńserile buryldy.

— Sizder óz shyǵarmalaryńyzdy jazyp bitirisimen qalaǵan ýaqyttaryńyzda qoljazbalaryńyzdy jeke kitap etip shyǵara alasyzdar ma? Meniń buny surap otyrǵan sebebim, sosıalısik qoǵam josparsyz qımyldamaıdy ǵoı. Al eger jyldar buryn aldyn ala josparlanǵan tizimge der kezinde shyǵarmańyz kire almaı qalsa, ne isteısizder? Qolma-qol shartqa otyra qoıatyn jekemenshik baspa da joq.

— Álbette sosıalısik qurylystyń negizi — josparlaý ekeni ras. Sharýashylyqtyń sala-salalarynda úlken jeńisterge jetip jatqanymyz sonyń arqasy. Ádebı shyǵarma da kitap bolyp, túrli-túrli baspalardyń taqyryptyq josparyna kiredi. Shynyn aıtý kerek, keıde birer jyl qoljazbalardyń kezek kútip, jatyp qalatyny árıne qynjyltady. Biraq eshqashanda jaryq kórmeı qalǵan emes. Osy arada sizderge erekshe atap ketkim keleri: bizdiń odaqtas respýblıkalarda ult tilindegi týyndylardyń asa kóp danamen shyǵarylatyny. Bunyń ózi óskeleń eldiń - ómirsheń qasıeti bolar?

— Sovet jazýshylarynyń materıaldyq, moraldyq yntalandyrylýyn aıta ketseńiz eken.

— Qazaqta: "Eńbek túbi — zeınet" degen maqal bar. Eńbek tólemi elenbeı qalǵan emes. Saqa jazýshylardy atamaı-aq óz qatarymdy-aq alsam, jeke menshiginde jeńil mashınasy joqtary biren-saran.

— Jo-joq! Meniń bilgim kelgeni basqa. Máselen, sizderde qarapaıym kolhozshy, shopan, dıqan, kombaıner, nemese sportshy ıakı sylaqshy, keıde sýdent de orden, medaldar alyp, parlament músheligine saılanyp jatady eken. Jazýshylar arasynda da osyndaı bedelge ıe bolǵandar kóp pe?

— Iá. Bir jazýshymyz Sosıalısik Eńbek Eri. Kóbi depýtat, Lenın, Oktábr revolúsıasy, "Halyqtar dostyǵy" ordenderiniń kavaleri atanǵan qalamgerlerimiz de jetkilikti.

— Ózińizde she?

— Ázirshe joq.

— Qurbylaryńyzda bar ǵoı.

— Bolatynyna senem.

— Neshedesiz?

— Otyz ekidemin. Ony nege suradyńyz?

— Nagradasy bar eń jas áriptesińiz qanshada?

— Qyryqta.

— Sonda qyryqqa deıin jazýshynyń búkil eńbegi sylaqshynyń jumysynan tómen bolǵany ma?

— Halyqqa jasaǵan qyzmet nagrada tilemese kerek. Ár qalamger óz dúnıesin tarazynyń tabaǵyna tastap jiberip, qampaıǵan kólemi men salmaǵyna qarap emes, oqyrman qaýymnyń nazarymen paıymdaıdy. Qabyldasa — qýanady. Qushtarlyqpen jańa shyǵarmasyna kirisedi. Oǵan odan artyq qurmet qajet emes. Ózi jazǵan kitaptaryn keleshek býyn raqattana oqyp shyǵyp, jazýshynyń uzaq túnderde oı tergen tynymsyz haraketinen lázzat alsa, shyn qalamgerge basqa baqyttyń túrin kórsete alasyz ba? Jazyp otyrǵanda qýanysh ákelmegen shyǵarma avtoryna qandaı nagradamen de súıispenshilik týǵyza almaıdy. Talant syılaǵan tabıǵatqa degen alǵysty sezinýden úlken qudiret joq. Ony joǵaltqan sátinde bárinen de aırylasyń.

Amerıkan jazýshysy temekisiniń tútinin saqınalandyra ytqytty da, basyn oń ıyǵyna eńkeıte tósep, kózderin baqyraıta qadaldy. Sol túri: "Endigi surarym basqasha!" deıtin syńaıdan kórinis bergendeı. Saılaýbek álgi pishindi kirpigin qaqpaı qarsy kútip aldy. Dál qazir áldenege arqasy qozǵandaı, ózi de suraq-jaýap qaqtyǵysyn tilene izdep otyr.

— Mıster Maratbekov, siz "búkil adamzattyq rýhanı baılyq jáne ádebıet" deıtin taqyrypty qalaı túsinesiz? Halyqaralyq shıelenisti báseńdetýge qalamgerdiń septigi tıe ala ma?

Saılaýbek basyn tez-tez ızedi.

— Ádebıet, shyn mánisindegi kórkem ádebıet, menińshe, búkil adamzattyń rýhanı baılyǵy ekeni aqıqat qoı. Qos graf Tolstoılardyń, Dostoevskııdiń, Týrgenevtiń, Chehovtyń, Sholohovtyń, Fadeevtyń, Maıakovskııdiń, Esenınniń, Áýezovtiń, Músirepovtyń, Voznesenskıılerdiń shyǵarmalaryn álem oqyrmandary óz ıgiligine aınaldyrdy. Olardy sizdiń halyq ta súıip oqıdy. Sondaı-aq Mark Tvenniń, Draızerdiń, Bredberı, E. Olbı, E. Doktoroý, Hemıngýeı, G.Solsberı, F. Greılerdiń kitaptary sovet jurtshylyǵynyń asyl qazynasyna aınalyp ketti. Rýhanı baılyqtyń órisine tosqaýyl bolar shekara kórdińiz be? Adamzat tarıhynda ár eldiń óz topyraǵynda ósirgen máýesi basqa jerge uryq shashpaǵanyn estigenińiz bar ma? Endeshe shynaıy ádebıet ónerdiń biregeı túri retinde búkil adamzattyq rýhanı baılyqtyń ortaq qazynasy. Ortaq bastaýy. Ortaq nári.

Endi ekinshi suraǵyńyzdyń jaýabyna kósheıin. Aldymen qurmetti mıster, keshirińiz, aty-jónińizdi bilmeımin, bizdiń búgingi myna kezdesýimizdiń ózi biraz nárseniń basyn ashyp bermeı me? Erterekte dál osyndaı amerıkan-sovet jazýshylarynyń suhbattasýy ótýshi ma edi. Eger bir-birimizdi júzbe-júz kórip, pikir-keńes alysýǵa múmkinshilik tapsaq, onda ol halyqaralyq shıelenisti azaıtýdyń áreketine saımaı ma? Árıne, sońǵy eki-úsh jyldyń mólsherindegi sovet-amerıkan qatynastarynyń asa shıryqqan kezeńin sizder de bilesizder. Qyrǵıqabaq soǵysty qaıta jandandyrǵanda adamzattyń utys emes utylysqa dýshar bolaryn sizder túsinbeıdi dep otyrǵan joqpyn. Alaıda jappaı qarýlanýdyń jańa túrine bilek túrine kirisken jaǵdaıda álemge soǵys qaýpiniń tóngenin taǵy aıtpaı ketýge bizdiń áddimiz joq.

Álbette Sovet Odaǵynyń Qurama Shtattarymen qarym-qatynasyn ýshyqtyrýǵa eshqashanda umtylmaǵanyn jáne umtylmaıtynyn da men sizge dáleldep jatpaımyn. Ol dáleldeýdi qajet te etpeıdi. Biraq keıbir amerıkalyq toptardyń Sovet Odaǵyna qarsy boıkot uıymdastyrýǵa ábden bolady dep kópsine kókirek qaqqan ambısıasyn esterińizge sala ketýdi jón kórem. Sondyqtan da bizdiń sovet jazýshylary, sizderdiń de birneshe qalamgerler SSSR men AQSH arasyndaǵy áreketti dıalogtyń asa qajet ekenin búginde aktýaldy máselege aınaldyrdy. Ol dıalogta álem taǵdyry úshin jaýapkershilik, jer júzindegi qaýipsizdik, jappaı qarýlandyrýdy toqtatý jáne beıbitshilikti saqtaý tárizdi búkiladamzattyq rýhanı qajetter kún tártibine qoıylýy tıis. Sonda ǵana bizderde, sizder de tvorchestvoǵa kerekti jaǵdaıdy túgel alyp, rýhanı qazynany odan ári tolyqtyra túsemiz.

Saılaýbek sál kidirdi de, oponentine nazar tikti. Anaý bolsa, sol oń jaǵyna qısaıǵan kúıi bar zeıinin berip qybyrsyz otyr eken, appaq qyldy kirpikterin jybyrlata qanaǵattanǵan peıil bildirip, tilmashtyń qybyrlaǵan erninen qaımyjyqtaı juqa qulaǵyn buryp áketti. Eki saýsaqtyń arasyndaǵy sıgarettiń ushyndaǵy qos elige jýyq surǵylt kúlin silkip qap kúlsalǵyshqa ytqytyp jiberip, ilgeri lyqsydy.

— Ǵafý etińiz, mıster Maratbekov, sizge taǵy bir saýal bermekpin.

— Aıtyńyz, ótinem, — dep Saılaýbek aýzyna apara bergen kofesin stolǵa qaıta qoıdy. Burylyp Andreı Petrovıchke qarashyǵyn tóndirdi. "Durys! Osy qarqynyńnan jazba!" degen qoshtaýyn kózimen de, qımylymen de tanytqan dosy tizesinen qysyp-qysyp qoıdy.

— Aıtyńyzshy, sizder "jappaı mádenıet" degenge qalaı qaraısyz. Óıtkeni, qandaı qoǵamda bolmasyn, áleýmettik toptardyń tanym, biligi birdeı emes qoı. Qarapaıym aýlashy men profesordyń oı-parasaty arasyndaǵy alshaqtyq mádenıetti birkelki qabyldaýǵa múmkindik bermeıtinin oıladyńyz ba?

— Árıne. Bizde sovet azamatyna orta bilim berý Konstıtýtsıamyzda jazylǵan. Saýatsyzdyq, kerek deseńiz, elimizde otyzynshy jyldarda-aq joıylǵan bolatyn. Sodan da bolar aýlashymyz ben akademıgimiz birin-biri jaqsy túsinedi. "Jappaı mádenıet" — dep rýhanı nári joq, ómirlik problemalardan ajyratyp áktetetin oısyz, álsiz kúldibadam daıyndalatyn standart prodýksıalardan aýlaqpyz. Óıtkeni mahabatty óshpendilikke, týrashyldyqty — satqyndyqqa, izgilikti — zınaqorlyqqa, zınaqorlyqty — izgilikke, aqyldy — aqymaqtyqqa, aqymaqtyqty — abyroıǵa aınaldyratyn áleýmettik senim men moraldik kózqaras bizderge jat. Bul arada, keshirińiz, men taǵy da sizdiń amerıkalyq jazýshy Sol Belloýdyń sózine júgineıin: "Óner júıesizdikten tártipke qaraı umtylý arqyly órkendeıdi. Biraq ókinishke qaraı, bizdiń kóptegen amerıkalyq jazýshylar, kerisinshe baǵytta árekettenedi. Olar narkotıkterdi paıdalanýdy ýaǵyzdaıdy. Taǵylyq pen jabaıylyqty dáriptep, tehnokratıalyq qoǵamnyń arasyna turpaıy mádenıetti sińdirip barady", dep jazǵan. Biraq, men sizderdiń, demokratıalyq, progresshil kózqarastaǵy jazýshylaryńyzdyń óte joǵary kórkemdik shyǵarmalaryn da jaqsy bilem. Solarǵa senem. Zorlyq-zombylyq pen qastandyqty birinshi orynǵa qoıǵan óner men ádebıettiń órisi tar, óresi qysqa. Ondaı "jappaı mádenıet" býrjýazıalyq qoǵamnyń stereotıpy ispettes.

Amerıka jazýshysy basyn qaıta-qaıta shulǵyp, aldyndaǵy konák qutysyn kóterip, Saılaýbektiń rúmkasyna qaraı eńserile sozyldy. Qyzyl kúreń sharapty syzdyqtata quıyp, qımylymen "kóterip, qoıyńyz" degen tilek bildirdi. Ózi de ydysyna ernin tıgizip, tamsanyp alyp, tilmashqa enteledi.

— Jaqsy aıttyńyz. Ár qalamgerdiń boryshy — minez-qulyqtaǵy tazalyqty saqtaý, asa joǵary kórkemdik deńgeıge jetý úshin kúresý ǵoı. Ras, elektrondyq ǵasyrdyń balalary kógildir ekrannyń aldynan shyqpaı kisi ólimi, talaý-tonaý, atys-shabys, qınaý-dúreleý, tóbeles, maskúnemdik tárizdi shart-shurt aıǵaıǵa eligip bara jatqan kezde jazýshynyń mısıasy tipti jaýapkershiligin kúsheıtse kerek. Kıno men televıdenıamyzdyń adam sanasyndaǵy izgilik pen qaıyrymdylyqty aıaýsyz qıratyp bara jatqan agresorlyq ımpúlsin ózimiz de jaqsy bilemiz. "Jappaı mádenıettiń" mádenıetke uqsamaıtynyn , uǵynýdamyz. Amal neshik... — sózin jutyp qalyp, alaqandaryn jaıdy. Tórdegi májilisti basqaryp otyrǵan shetel komısıasy predsedateliniń orynbasaryna basyn ıdi. — Sizderge kóp raqmet. Mıster Maratbekovke suraqtaryma jan-jaqty ári tolyq jaýap bergeni úshin alǵys aıtýǵa ruqsat etińiz.

Bólmeden shyqqan jurt tómendegi satymen SDL-ǵa qaraı bet alǵanda, foıede turyp qalǵan Saılaýbekke Andreı Petrovıch jaltaqtaı jaqyndady.

— Ný, Saılaý, bizben júremisiń?

— Qaıda?

— Azdaǵan banketimiz bar edi, — dep kúbirlep qalyp, júzin buryp áketti. — Bizdiń keı jigitter qyzyq qoı. Atap-atap shaqyrdy. Seni... umytyp ketti me, ataǵan joq.

— Raqmet, Andreı Petrovıch. Qonaqúıime jeteıin.

— Áı, resmılikti qoısańshy. Men saǵan qaı kezde de Andreımin. Bilip qoı. Júrseńshi. Bir adam kóptik etpes.

Saılaýbek samarqaý ǵana qolyn usyndy da, burylyp syrtqy esikke bettedi. Andreı Petrovıch odan ári ótingen joq, mindetinen qutylǵandaı bir kúrsinip alyp, domalańdaı jóneldi.

"Iá, qyzyq halyqpyz. Úlken áreketterde óte batylmyz da, usaq-túıekke kelgende kibirtikteı beremiz. Apyraý, renjip qalǵam ba? Banketine shaqyrmady dep, jas balasha torsańdaǵanyma jol bolsyn. Qarnymnyń ashqany ras. Dastarqandarynda birge otyryp, álgindegi rýhanı jaqyndyqty jalǵastyrǵym keletinin ishteı qalap turǵanym da ótirik emes. Biraq áldebireýdiń sarań qalamy shımaılaǵan tizimge enbeı qalǵanǵa nesine búlinem? Tvorchestvomdaǵy ornymdy syzyp tastamasa bolǵany".

Kók taksıdi kóldeneńdetip qonaqúıdiń esiginiń aldyna toqtatqanda, fontan jaqtan bas rejıser dosy daýystap qalyp, qolyn bulǵady.

— Saılaýbek, moıyn burshy.

— Asyǵyp turmyn. Nansań, tań atqaly nár syzǵam joq áli. Júr, ekeýmiz ońasha bir toılaıyq.

— Seniń toıyń bitpeıdi eken.

Saılaýbek rejıserdyń daýsynan qatqyldyq sezdi.

— Saǵan ne bolǵan? Shabyńnan túrtkendeı ǵoı.

— Já! Keketpe! Men ondaıyń emespin.

— Oý, ne bolyp qaldy? Jónińdi bildirshi.

— Sen ne istep júrsiń osy? Sende azamattyq qasıet bar ma? — dep rejıser betpe-bet keldi.

— Ne? Nemene? Durystap aıtshy. Túk uqpaı turmyn, — dep Saılaýbek ań-tań.

— Árıne, túk uqpaısyń. Áıimgúl qaıda?

— Almatyǵa ushyp ketken.

— Nege ketedi ol? Trýppadan nege bólinedi ol?

— Bilmedim.

— Bilesiń. Sen bárin bilesiń! Ony azdyrǵan — sen! Kollektıvke búlik ákeldiń. Amoraldyq is jasadyń. Erteń ana jaqta kúbir-sybyr tarap, trýppanyń jumysyn tyńdaǵanda soqqynyń úlkeni maǵan tıedi. Estip turmysyń. Sengen qoıym sen bolsań... Seni de dos deıdi-aý. Almatyda ýaqyt jetpegendeı. Aý, jigitshiligiń ustap bara jatsa, osy qalada da qyz jetkilikti edi ǵoı. Álde meniń bedelim saǵan oıynshyq pa edi. Ádeıi ańdyp kep soqqan soıylyń ba edi. Anaý trýppadaǵy búkil qyz-kelinshek bitken álden-aq shýyldap, ekeýińdi ár saqqa qubyltyp otyr. Aıtpady deme, bunyń aıaǵy nasyrǵa shabady. Áıteýir dátke qýat, Áıimgúldiń basy bos. Kúıeýi bolǵanda qandaı daýǵa dýshar bolar edik.

— Boldyń ba?

— Á-á? Ne?

— Boldyń ba? Endi kóp basymdy aýyrtpa. Áıimgúlde jumysyń bolmasyn. Bárine ózim ǵana jaýap berem, — dep Saılaýbek burylyp, júrip ketti.

QYS. MARATBEK

Saılaýbektiń qoıyn dápterinen.

Adam qısyǵy túzelmes, aǵash qısyǵy túzeler. Ol ońaı, Saılaýjan. Qozǵa balqytyp, tezge salsań — bitip jatyr. Al, adam... Baıaǵyda deımin, otyzynshy jyl da baıaǵy bop barady-aý, Qısyqtyń Álimi bolǵan. Naǵyz qısyqtyń ózi edi... Marqumdy bosqa jamandap qaıteıin. Áı, ıt edi-aý!... Attan tússe, taqtan ushqandaı kóretin. Aýyl ortasynda úzeńgige shirenip alyp, talaıdyń jonynan taspa tilip edi. Qarsy kelgendi "qulaq" dep aýyz ashtyrmaıtyn. Ol zamanda kıiz sómkeli belsendiden myqty joq. Sonda deımin, álgige eshkim bata almaýshy edi. Bizdiń úıdiń qyzyl qasqa synyq múıiz sıyryn salyqqa dep bir aldy aıdatyp. Kúzge qaraı syńar emshek eshkimizdi etke dep jáne ótkizdirdi. Sonymen mal bitkennen taqa tyıyldyq. Qamshysyn úıirip taǵy kelgende, ákem (baıǵus momyn edi) qara qanshyqty qarǵy baýynan jetektep aparyp, aldyna kóldeneń tosty. Sonda deımin, Qısyqtyń Álimi áıt-úıt joq, qamshymen saldy ketti, saldy ketti. Ákemniń samaıynan aqqan qan saýyldap moınyna quıyldy. Sonda deımin, qara qanshyq ars etip, tura atylsyn. At ústinen julyp alyp Álimdi talady-aı kep! Kórshi-qolańnan bir adam arashalamady-aý. It te bolsa álgige qarsy shyǵar jan ıesi tabylǵanǵa qybymyz ábden qandy.

Sol Álim óziniń nemere aǵasyn qulaq dep jer aýdartqan. Keıin estidik, toqal jeńgesin alyp qalyp, aıaq salypty.

Keıin jer aýdarylyp, áke-sheshe, ini-sińlilerimnen otyz ekiniń ashtyǵynda túgel aırylyp birer jyldan soń qaıta oraldym... Ol kezdiń nesin aıtaıyn... Bári ótti, umytylady...

Sonda deımin, anaý aqsaq muǵalimdi alǵash ret kórip em... Qol-aıaǵy balǵadaı, deni-basy saý, ıneniń kózinen ótken qylshyldaǵan der shaǵy. Aqsaq bolǵany keshegi soǵystyń zardaby ǵoı. Al, ol kezde jalyn edi-aý! Jalyn bolatyn! Qıyq murty, shalqaıta qaıyrǵan qoıý qara shashy ózin birtúrli aıbyndy da alapat etip kórsetetin. Daýsy qandaı! Kolhoz jınalysyn ótkizip turyp: "Barlyq baılyq seniki! Mal da, jer de ortaq. Turmystyń kilti óz qolyńda, eńbekshi qaýym!" degende, qudaı-aý, árqaısysymyz ózimizge aıtqandaı sezinip, alaqanymyzdy kilt jatqandaı úńile qaraıtynbyz! Sendire bilýshi edi-aý...

Ózi anaý Álimmen myqtap ustasty. Aqyry, Álim qatty ketti. Bandy deı me, qaraqshy deı me, bireýlerdi jıyp kelip, astyq qoımaǵa órt qoıǵyzypty. Ony ózi muǵalimge japqan ǵoı. Aqsaq muǵalimdi (ol kezde aqsaq ta, muǵalim de emes qoı) ańdyp júrip eki ret atty. Baıǵus ekeýinde de ajaldan aman qaldy. Aqqa qudaı jaq.... Sodan birer jyl azamattyń basy jumysty bolyp, aqyry ne kerek, soǵystan bir-aq shyǵypty. Muǵalimniń sońynan Álimniń quıyrshyqtary myqtap tústi ǵoı.

Sonda deımin, muǵalimge jany ashymaǵan bir adam bolmady. Anaǵan da aıtamyz, mynaǵan da aıtamyz. Adaldyǵyna ant berýge barmyz. Biraq Álimder kúshti edi. Kim bilsin, beıbaqqa qaıyrymyz tıgen de shyǵar...

* * *

Uıqyly-oıaý, shala-sharpy óń men tústiń arasy jumsaq tolqyndaı aqyryn syrǵyp, qaqpaqyldap áketip barady. Óliara sátke kúniń men túniń bir. Qulaq tundyrar shýyly, kóz qaryqtyrar álem-jálemi joq býaldyr tynyshtyq Maratbektiń qol-aıaǵyn qursaýlaı bólep, únsiz áldıleıdi.

Jalǵyz ermek — tereze. Árqaısysy ashylǵan kitaptyń aýmaǵyndaı alty qıyqtan maıda sebelep, qys kúniniń uıań shýaǵy tógiledi de, artynsha-aq bult búrkene me, bozamyqtanyp seıilip ketedi. Eleń-alań shaqtaǵy sibirlegen tańnyń alǵashqy qyzǵylt sáýlesin Maratbek buryn tórdegi temir kereýettiń jalt-jult jyltyraǵan aq nıkel tobyrshyqtarynda ushyratýshy edi.

Endi qaıda, qarys súıem oń jaqqa aýnap ketipti — sirá tún uzarǵan-aý!

Sháýildep ıt úrdi. Shabalanyp odan saıyn údedi de, bir sát qańsylap baryp, qalt tyıyldy. Maratbek yńyranyp qoıdy. "Aqtósti bireý urdy-aý!"

Sóıtkenshe aýyz úıdiń oıbaılaýyq syrtqy esigi ashylyp, dúnıeni túgel kóshirgendeı dabdyrlaı sóılegen erkektiń daýsy estildi.

Áıkijannyń qonaqty quraq usha, jalpyldaı qarsy alyp jatqany sezildi.

— Joǵary shyǵyńyz. Kórpe salaıyn.

— Áýre bolma, Áıkijan. Maratbektiń kóńilin surap shyǵaıyn dep em. Tize búgýge ýaqytym joq. Asyǵyspyn. Soǵymdy ákelýge asyǵys ketip bara jatqan betim. Joldan kirip shyǵaıyn dep. Qaıda ózi? Tórgi úıde me? Shalyńdy kórsetkiń kelmeıdi-aý, á.

Sambyrlaǵan qyryldaq daýysty Maratbek aınytpaı tanyp edi, alańdap únemi adam kútip jatatyn beımaza kóńili júdep qaldy. Qaıtkende de anaý aýyz úıdegi dabdyrlaq jannyń júzin dál qazir kórgisi kelmeıtin tárizdi. Kórpemen betin búrkenip, yńqyl arasynan zorlaǵandaı etip qoryl belgisin bildirip, jalma-jan uıyqtaǵan syńaı tanytty.

Esikten Áıkijan bas suǵyp qarap ketti.

— Kóz shyrymyn jańa aldy-aý deıim. Oıatqym kelmeı tur. Túnimen uıyqtaı almaı aýnaqshyp shyǵyp edi.

— Paı-paı, Áıkijan! Baıaǵy qyzǵysh mineziń qalmapty-aý, áli. Qoı, qoı-aq qoı. Jaman qatyn jaqtyrmaıdy eken dep keshegi taı-qulyndaı tebisip ósken Maratbekti qalaı kórmeı ketem. Oý, ókpelemeı me, ol. Ádeıi kelip, bir aýyz tildespeı shyqsam... Qoı endi, aýrýdyń halin surasań, bir mysqal bolsa da dertinen arylady.

Lepirgen túıdek sóz ekpinin jazdyrmaı ekeýdi tórgi úıge topyrlatyp engizdi. Maratbek shýdan oıanǵandaı jaqtyrmaı tyjyrynyp, betin ashty. Qyzarǵan sýyq alaqanǵa tamyry kógere adyraıǵan qý súıek ystyq alaqanyn súlesoq tosty. Álsiz kúrsindi.

— Súıelbaı, sen be ediń? At-kólik aman ba? Erteletip neǵyp júrsiń?

— Tiri kisiniń tirligi bitken be, Maratbek. Kúzdik taýsylyp, endi, alla jazsa, soǵymǵa ketip baram. Bizdiń álgi opravláıshi bala jylqyshylarǵa bir tý bıe daıyndatyp qoıǵan eken. Búgin sony ákelip, jyǵyp alaıyn dep otyrmyn, — degende nasattanǵan Súıelbaı shúılesi shyǵyńqy keshkil basyn bilegimen bir sıpap aıady da, kempir men shalǵa alarǵan kózdi kezek júgirtip ótti. Balasy sovhozdyń bir bólimshesinde meńgerýshi bolǵaly omyraýlap tórge shyqqysh, topqa túskish bop, keýdemsoq minezin burynǵydan da ári ábden asqyndyryp alǵan-dy.

— Jón, jón. Soǵymnyń ýaqyty jetti, — dep Maratbek nemquraıdy qoshtady.

Súıelbaı aǵy kóp, qarashyǵy kishkene kózine alaý-jalaý taraýlana júgirgen qyzyl tamyrlaryn adyraıta kórsetip, suǵanaqtanǵan janaryn jarq-jurq etkizdi de, áldenege shıyq-shıyq kúlip aldy.

— Sen ne bildiń, Maratbek? Áneýgúni bir qyzyq boldy. Osy kúni molda bitken qutyrǵan zaman ǵoı. Bári shetinen kisimsip shirenip turǵany. Álgi Beken shaldyń. Namazyna jınaldyq. Sen endi, árıne, bolǵan joqsyń. Sodan keshigińkirep barsam, dál tórde shanshylǵan úlken molda, eki jaǵyńda Tóken molda, Sarybaı pirádár. Aıaqtaryn jınamaıdy. — Súıelbaıdyń qyryldaq daýsy qatqyldanyp, kóziniń qıyǵyna sus bilindi. — Aqyrdym kelip. Osyndaıda jyndylyqtyń paıdasy tıedi. "Ólik izdep, olja kózdegen nemeler! Qıraǵatyn keltirem dep tıyn sanap, qulqyndaryńdy qurt jep baratqan qapteserler! Kisini qashanǵy qańtarasyńdar! Úsh kún boldy, máıit jatyr sýlanyp. Qashanǵy tosasyńdar? Kelmeıdi balasy. Jambasyn jerge tıgizeıik te baıǵustyń. Kókeılerińdi tesken aqsha ǵoı. Qaladaǵynyń qaltasy tesik. Myń jerden oqymysty balasy bolǵanymen senderge tıer soqyr tıyn joq. Tospańdar endi", degenimde úlken molda tizesi dirildep, býyn-býyny syqyrlap kóterile berdi. "Jón, jón! Súıeke, sizdiki durys! Máıitke obal bolmasyn" dep aıaqastynan quraq ushqany. Álgi seniń "jón" degenińnen esime túsip otyr, Maratbek-aý. Sodan moldekeń jaryqtyq quran aýdaryp alǵan qyzyl taıynshasyn da maǵan qaldyryp ketti. Tiri pendeniń sarańy emes pe ol syǵyr. Bundaı tańdanbaspyn. Basqa basqa bolsyn, úlken moldanyń alaqany ashylyp, judyryǵy jazylyp keter dep kim oılaǵan. Keıin ańǵarsam, sol ózi anaý meniń opravláıshi balamnyń arqasy eken. Minezi urt neme edi, anada biraz moldany jıyp alyp, jumysqa kedergi keltiresińder dep qalshyldap qamshy úıiripti. Keıde sonysy da durys. Jurt yǵyp júrse, buǵyp júredi. Áne, óstip qartaıǵanda kádimgideı dáýirlep jatyrmyn. Qudaıaqy, shynym, Maratbek. Seniń anaý Saılaýyń atyńdy tasqa basqyzyp, kazıtke shyǵarǵanda sumdyq qyzǵanyp edim. Onym bekershilik eken. Sende ataq bar, mende bedel bar. Seni jurt syılaýy múmkin, al menen qorqady. Soǵan qarap aqyn balań bolǵansha, ákim balań bolǵany artyq pa deımin. Áıteýir, kishigirim ákim bolsyn. Aýylynda, aldynda júrsin. Sonda elge syıly da, qadirli de bolasyń.

Súıelbaı mańǵazdanyp shyrt túkirdi. Ezýdegi nasybaı shyryny juqqan sarǵysh nil tabaldyryqqa ıtinip qulady. Áıkijan jıirkene tyjyrynyp, ústinen túkirik sekirip ótken másisin jıyryp aldy.

— Baıaǵyda deıim-aý, osy sen ekeýmiz, Maratbek, bir tús shaıysyp qalyp ek. Qudanyń qudireti, shynymen-aq qartaıdyq pa, ár nárse eske túskish. Eserlikpen meńdýana jegendeı urypberme qylyqqa júginippiz. Tipti, keıde adam ózinen-ózi uıalady eken.

Súıelbaı sóziniń saryny qandaı áser etkenin belgisi keldi me, qasynda únsiz sazaryp jatqan Maratbektiń eki urty sýalyp ishine túsip, aqbýryldanyp qylshyqtanǵan jaǵyna bir sát tesile qaldy. Súıir ıek toqtap, jińishke erinderi jymdasqanda ala kózdiń kishkene qarashyǵy burǵysha aınalyp, tuńǵıyqqa sińip bara jatty. Jutqynshaǵy tobyqtaı tompaıǵan uzyn moıyn jylanbastanyp arbap turǵan sıaqty. Maratbek shydamaı kirpik qaǵyp, kózin jumdy. Osy álsiz qımyldy keliskendik yńǵaıǵa saıdy ma, Súıelbaı quıryǵymen qoparyla jyljyp, tósekke enteleı jaqyndap keldi.

— Oıbaı-aý, arqaly azamatpyz ǵoı bárimiz. Onyń ústine "Er shekispeı bekispeıdi" deıtinimiz de bar. Saqal-shashty birge aǵarttyq. Kórshilik, qudandalyq joldy da ótkerdik. Saıyp kelgende, sonyń bári bir kúngideı bolmaıdy eken. Tirlikte tustas qataryńnyń azaıǵany jaman. Sen aýyryp, tósek tartyp qaldy degendi estigende, ne bop ketkenimdi bilseń. Ollahı, Maratbek. Ózim nege aýyrmadym dep beı-jaı bop úsh kúnge deıin tamaqqa qaraı almadym. Nıetke berse, qudaı bar jaqsylyqty aıamaı-aq úıip-tógip saǵan berer edi.

Súıelbaı aıdalaǵa laǵyp bara jatqanyn sezdi me, sózin kilt toqtatyp, bosaǵa jaqtaǵy Áıkijanǵa oqshyraıyp buryldy. Kózi jypylyqtap otyrdy da, óz-ózinen ıyǵy selkildep jylaı bastady.

— Sen meni kesh, Maratbek! Ózińe sonshama jyldan beri talaı oqtanyp kelip aıta almap em. Meniki ıttik eken. Bekershilik etippin. Seniki durys eken, — dep aıaǵyn sozyp jiberip, jastyqqa qısaıa eńkeıip, betin tósedi.

Iyǵy selkildep, jaýyryny búlkildep údep bara jatqan soń, Maratbek eriksiz ún qatty.

— Súıelbaı, ótkendi oraǵytyp qaıtemiz. Túsinseń boldy. Basyńdy kóter. Meni tap búgin o dúnıege toqtatpaı jóneltkeli turǵan joq shyǵarsyń. Ońaılyqpen ózim de jýyq arada óle qoımaımyn.

Súıelbaı basyn jerden julyp aldy. Kirpigindegi barmaqtaı jasty shynashaǵymen shertip túsirip, aýzyn qıqańdata kergilep tópep ketti.

— Oıbaı-aý, o ne degeniń! Bir emes on ajal qatar kelse, seni qolymnan berer me ekem... Ólme! Qoı, qoı-aq qoı. Atama ol ólim deıtin aty óshkirdi. Aý sonda, sen olaı-bulaı bolsań, men kimge kep syr shertem. Ári-beriden soń, Maratbek, men saǵan qarap osy qalpyma jetkem. Joǵa deıim-aý, senen qalyspaspyn degen ishteı báseke tilek meni adam etken. Bolmaıdy! Jo-joq, kónbeımin, — dep sátte shuǵyl ózgerip, álgindegi bosańsyp eńiregenin tez umytyp, artymen jyljyp burynǵy ornyna bardy. Kirgende ıyǵynan sypyryp tastaǵan brezent sýlyqty seńseń tonynyń qaltasynan múıiz shaqshasyn sýyrdy. Tyńq etkizip rezeńke tyǵynyn ashyp, alaqanǵa usaq bytyradaı kókshil nasybaıdy lyqyp tókti de, úsh saýsaq ushymen búrip aparǵan ashqyltymdy astyńǵy erindi súıirleı sozyp ilip aldy. Tamsanyp qos urtyna tilin júgirtti. Ernin tompaıtyp saqaýlana sóıledi.

— Maratbek-aý, ten óti myqtytyń... Moıymaıtyn... Moıyma. "Aýyryp turdyń — aýnap turdyń" degen burynǵylar. Aınalaıyn — tolar duryt aıtqan alda-talda, qudaı betin aýlaq qyltyn, olaı-bulaı bop ketteń, bir malyń moınymda... Kitinetip botaǵańa baılaımyn.

Súıelbaı aýyzdyqty julqa arqalanyp ketti. Kisinetip ákelip bosaǵaǵa at baılap qoıǵandaı toqmeıil mekirenip, úı ishiniń qýys-qýysyn timiskeleı alaq-julaq qarap aldy. "Syıǵa syı, syraǵa bal". Bul aıamaı berdi, endi qarymtasyn alýy kerek. "Ne qalasam eken?" Kózi qabyrǵada ilýli turǵan tobylǵy sapty jez saqınaly bestemshege tústi. Sol-aq eken, rezeńke balonnyń tiliginen jasaǵan óziniń sholaq bıshigine kóńili tolmaı, oısyraı kúrsindi. Eńkeıip, álgini ushynan tartyp ilip aldy da, sabaý sabyn tizege sart etkizip, qaq bóldi. Ilikpeıtin rezeńke taspany kıreleń etkizip esik kózine atty.

Áıkijan "olaı-bulaı bop ketseń" degendi estigende úrke qobaljyp, kózine jas alyp eńkeıe bergen edi. Súıelbaıdyń qarap otyryp qamshysyn syndyryp óz-ózinen shala búlingenin kórgen soń, jaýlyǵynyń ushyn ýystaǵan qalpynda, baǵjań etip qonaǵyna sostıyp qarap qaldy.

Maratbek mıyǵynan myrs etip kúldi. Suńǵyla minezben bárin sezip jatty ma, álde Súıelbaıdyń joq jerden bos qıtyǵyp, qarýsyz qur qol qalǵanyn aıady ma, kempirine ıek kóterip, daýsyn sozdy.

— Áıkijan, Súıelbaıǵa meniń qamshymdy ápershi. Atqa mingen adam aıbyndy júrsin.

Súıelbaı dóńgelengen jez saqınalardy júrdek saýsaqtarymen qydyrta sıpalap ótti. Buzaýtis órimniń jumyr budyryn kózine jaqyndatyp ákelip uzaq tosty. Sodan soń qaıys búldirgeni bileziktigine ótkizip, qamshyny qos búktep salmaqtap qoıdy da, oıyndaǵysy oryndalǵanǵa jymyń qaqty. Aýzyn taǵy kergiledi.

— Áı, ónerlim-aı! On taýtaǵyń qudiret qoı. Bir qaralyq eken! Maratbek dotymnyń tyılyǵy dep aıta júrem ǵoı. Aıta júrem, — dep yrǵalyp aldy da, búkil keýdesimen shalqaıyp syrmaqtyń shetin kóterip, aýzyn bosatty. — Al, Maratbek, men endi qozǵalaıyn.

Áıkijan ishteı unatpaı otyrsa da, ádettegideı qonaqjaılylyq tanytty.

— Súıeke, asyqpaı sybaǵańyzdy jep ketińiz. Qazan kótereıin.

— Áı, Áıkijan! Burynǵynyń kózisiń-aý! Raqmet! Sybaǵamdy keıin arnaıy kelip jermin. Joldan qalmaıyn, — dep Súıelbaı bir tizerlep kóterile berdi de, — Apyraı, endi "qýys úıden qur shyqpa" deıtin qazaq ek. Bolmas. Nan aýyz tıeıin, — dep qaıta quıryq basty. Qamshynyń sabymen Maratbektiń bas jaǵynda turǵan túkti oramaldy serpip tastady.

— Qymyz ba?

— Qymyz. Qasqa bıe bıyl qysyr. Áli saýylady, — dedi Maratbek. Áıkijanǵa ısharat etti. — Qazir tańsyq qoı qymyz. Ápershi qonaǵyńa.

— Qoı, oıbaı! Seniń bir jutym qoregińe jarmaspaıyn. Jylqyly aýylǵa bara jatyrmyn. Buıyrsa, men de qysyrdyń qymyzyna kenelermin.

Áıkijan qonaǵynyń sózine kóńili tolyp, sozǵan qolyn tartyp alyp, keseni qaıtadan ornyna qoıa bergeni sol edi, bilegine búldirge salǵan jyldam alaqan orta joldan ydysty ilip áketti.

Úlkeıgen jutqynshaq jas balanyń judyryǵyndaı túıilip, óndirshekte joǵary-tómen eki-aq ret sekirdi. Túbi kóringen kese Áıkijannyń qolyna kóshti.

Maratbektiń qymyzdy ózi jutqandaı qyby qandy. Dem arasynda óńine qan júgirip, aq juqqan murtqa qyzyǵa qarady.

Súıelbaı qyzyl tilin sýmańdatyp, súıek kemirgen sıyrdaı murtyn jalanyp aldy da, uza-aq kekirdi. Alaqanynyń syrtymen aýzyn súrtti.

— Jiliktiń maıyndaı eken, shirkin! Qazir tańsyq qymyz ǵoı. Maratbek, sen eń bolmasa, osynyń kúnine bir tostaǵanyn tóńkerip otyr. Qudaı biledi, deıin-aý, áli-aq túk kórmegendeı túregelip ketesiń.

Qaýdyr-qaýdyr sýdyrlaǵan brezent sýlyqty seńseń ton uzaq kıildi. Eki jeń eki jaqqa qashyp, kópke deıin ustatpady. Qos qulash shyt belbeý uzaq oratyldy Jasyl barqytpen tystaǵan túlki tymaq qabaqty jaba ıtinip, alqymnyń astynan aıqara baılandy. Kibirtik kóbeıgen soń Maratbek shydaı almady.

— Jolyń bolsyn! Barsańshy endi!

Tobylǵy sapty qamshy ıesiniń aldynan aqyrǵy ret shubatyla ıreleńdep tabaldyryqtan bir jylt etti de, joq boldy. Esik sart jabyldy.

Sálden keıin syrttan sháýildep Aqtós úrdi de, artynsha shabalanyp, qyryldaq daýyspen sybaǵasyn aıamaı-aq syılaǵan atty adamdy uzatyp bara jatty.

Terezege qarama-qarsy kelgen kúnniń shilterli sáýlesi edende oınady. Maratbek alaqanyn tósep maıda shýaqtyń álsiz jylýyn sezindi. Ýysyn ashyp-jumyp sol bir móldir nurdy salmaqtap qarmanǵysy kelgendeı biraz qımylsyz jatty. Alaqanda oınaǵan shýaq sáýle bulyń-bulyń alystan tirilgen bir elesti dirildetip turdy da, bar beder-boıaýymen kóńilinde jaıyp saldy.

* * *

Dyń-dyń-dyń!...
Zyń-zyń-zyń!..

Osy bir ashshy zirkil jazyq betkeıge uzyn kóshe bop ornalasqan alty baraq túgil búkil qıan dalany qatqyl temir únimen qarsh-qarsh kemirip bara jatyr. Á degende tańǵy tunyq aýany oqys silkip-silkip jiberip edi. Endi týlaq qaqqandaı tynymsyz dúńkildep, zyńyldaǵan zirkildi qýalata jańǵyryqtyryp taý-tasqa ala qashty.

Alty baraq aıqara ashylyp, aqtarylyp ketti. Áp-sátte jyly tósekten úrpıisip oıanyp, uıqyly kózderin tyrnalap ashqan jurt: erkek-áıeli, bala-shaǵasy, orys-qazaǵy mıdaı aralasyp, dalaǵa órip shyqqan. Baraqtardan oq boıy ońasha turǵan qyzyl syrly aǵash vagonnyń qasyndaǵy jumyr baǵanǵa salbyrata baılaǵan bir qulashtaı rels synyǵyn qos qoldap súımenmen uryp turǵan jalǵyz adamǵa qaraı dúrkireı jóńkildi.

Zyń-zyń-zyń!

Tus-tustan jamyraǵan aıqaı-shý jylaǵan balalardyń úni men úrgen ıttiń daýsyn kómip tastap, shekelerdegi zirk-zirk tasyǵan qan búlkilimen kúsheıip, údep barady. Alakeýim shaqtyń qatyqtaı uıyp túsetin qoıý tynyshtyǵyn qaq aıyryp, temirdiń temirge ekilene tıgen shaq-shaq shyńyly osharylǵan topqa áldeqaıdan sap ete qalǵan beımezgil dúrbeleńniń jaısyz habaryn attandatyp jatyr edi. Es-túsi qalmaı relsti órshelene túıgishtegen brıgadırdiń qolyndaǵy temir súımendi áldekim julyp aldy. "Zyń-ń!" degen shyńyltyr ún tunshyǵyp baryp, úzilip ketti. Maratbek súımendi julyp alǵan adamdy endi ǵana tanydy. Osyndaǵy temir jol qurylysynyń bastyǵy Nagornyı eken.

— Ne boldy?! Jyndanyp kettiń be? — dedi Nagornyı.

— Jyndanbassyń munda. Jyndandyrmaı qoımas. Taǵy dala, taǵylardyń ortasynda...

— Al, sen... durystap aıt, — dep Nagornyı entigin basyp, tolstovkasynyń qaltasynan kısetin shyǵardy. — Má, bosqa aptyqpaı temeki tart!

— Temeki, temeki!... Tartqyzady áli. Bul jabaıy, dıkar kırgızdar qý súıegińdi tezek qylady uzatpaı! Temeki deıdi-aý!..

Brıgadır Nahapetov aýzynan túkirigi shashyrap qolyn bir siltedi.

Nagornyı qup-qý bop ketti. Kısetin qaıtadan qaltasyna súńgitti de, dobaldaı saýsaqtarymen brıgadırdiń spesovkasynyń jaǵasynan syǵymdap búre ustady. Kók kózderi syǵyraıyp jumyla túskende ashýly seleý kirpik kezengen naızadaı shanshyldy. Sol-aq eken, ishtegi yza býlyqqan kómeıden tolqyndap syrtqa atqaryldy.

— Ne dediń! Aldymen kırgız emes, qazaq. Respýblıkanyń qazaq atalǵanyna bes jyl toldy. Ekinshiden olar jabaıy emes, jabaıy taǵy da, dúleı de sensiń, Nahapetov! Sen...sen... — Nagornyı odan ári ashýdan tyǵyp sóz aıta almaı Nahapetovty qulashtap betten perip jiberdi.

Murynnan qan saýlady. Sony kórgende ózeýregen brıgadır óńirine tamǵan qyzyl qandy alaqanymen súrtip tastap qylǵyna aıqaılady.

— Judyryq jumsaısyń, bastyq! Jumyskerge qol kóteresiń! Baskeser kırgızdardy, azıattardy jasyrasyń! Bratsy, k chertý vse! Aıda beı ıh, kosoglazyh kalbıtov! Skreperdiń búkil attaryn osylar ádeıi urlap áketipti. At joq! Nagornyı bizdi aıdalada óltirgeli júr. Túp-túgel shetimizden qyryp salmaq!

Aıaq astynan daýyl kóterilgendeı dúrildegen top ilezde qaq jaryldy. Orys, qazaq sózderi tus-tustan birin-biri tospaı jamyrap, bylapyt aralasyp, endi bolmasa tutanyp ketkeli turǵan jappaı tóbeleske yńǵaı bere bastap edi. Nagornyı temir relsti súımenmen soǵyp-soǵyp jiberdi.

— Toqta! Maǵan sóz berińder.

Shý saıabyrlap baryp áreń basyldy. Ár jerden bir yzaly kúńkil estilgenimen jurttyń bári eriksiz ortada entigip turǵan Nagornyıǵa ejireıe qadaldy. Nagornyı eki-aq sóz aıtty da, toqtady.

— Halyq — kim?

Sóz sóıleımin dep julqynyp shyǵyp bastyqtyń ózderine qarsy suraq qoıǵanyna túsinbedi me, álde osy tóten suraq kádimgideı oılantty ma, bir sátte mańaıda meńireý tynyshtyq ornady. Jótelmek turmaq, qatty dem alýdan da jasqanatyndaı árkim ishteı tynyp qalǵan. Nagornyı basyndaǵy formaly fýrajkasyn sheship aldy da, ýysyna jumarlap qysyp qolyn ilgeri sermep qaldy.

— Halyq — myna turǵan sender! Ol — orys, qazaq dep bólinbeıdi. Eńbekshi, ústem tap dep jikteledi. Men senderge úgit júrgizbeımin. Qane, alaqandaryńa qarańdarshy. Múıizdenbegen biri bar ma? Joq qoı. Endeshe, bosqa daýryqpaıyq. Bizdi tabystyrǵan sosıalısik ortaq múdde.

— Durys!

— Jón aıtyp tur!

— Bosqa arandap qala jazdappyz.

Nagornyı brıgadırdi qasyna ymdap shaqyrdy.

— Nahapetov, kiná menen. Judyryq jumsaǵanyma aıyptymyn. Al endi jaılap túsindirshi. Attar joq dediń be? Kúzetshi qaıda? Ol ne bitirgen?

Brıgadır álgindegideı emes júni jyǵylyp, búgejektep qalypty. Biraq áli de bolsa qyzyly qoıýlanǵan ashýly jıren murtty júzine zil úıirip, jaýabyn qysqa qaıyryp, teris aınaldy.

— Iá! Attar urlanypty. Kúzetshini uryp, baılap ketipti.

— Kimnen keldi deısiń?

— Men aıtarymdy aıtqam.

Nagornyı taǵy daýystady.

— Qane, jigitterdi túgendeıik!

Eki jaqtan da bir de bir adam ketpepti. Bári ornynda eken.

— Al onda turmaıyq. Jumysqa kiriseıik.

Maratbek aǵash vagonnyń esigin saýsaǵymen aqyryn ǵana tyqyrlatty.

— Kir!

Kibirtiktep tabaldyryqtan attasymen Maratbek bastyǵyna qolqa saldy:

— Nagornyı joldas, maǵan ruqsat etińiz. Jumystan búginshe bosatyńyz.

— Qaıda barasyń?

— Men osy óńirdiń uńǵyl-shuńǵylyna deıin tegis bilem. Joǵalǵan attardy izdep qaıtaıyn.

— Esiń durys pa ózińniń? Jalǵyz ne bitiresiń? — Nagornyı sarǵaıǵan gazet qıyndysyna temeki orap, tutatyp aldy da, ashshy tútindi ernin dóńgelentip saqınalatyp ytqytty. — Bolmaıdy, Maratbek. Túsinseńshi. Bandy jalǵyz-jarym júrmeıdi. Mert bolasyń. Men jańa ǵana aýdanmen habarlastym. Mılısıa shyǵady.

Maratbek úndemedi. Tar bólmeniń kók tútin jaılaǵan qapyryq aýasyn tanaýymen ysyldaı tartyp, salmaǵyn eki aıaǵyna kezek aýystyryp, bosaǵada teńselip tur. Burylyp únsiz shyǵyp ketýdiń de bastyqqa qarsy daý aıtýdyń da retin taba almady. Keýdesin qınaǵan oıdy qalaı jetkizer. Joq, kózsiz erliktiń adamy Maratbek emes. İrilik bildirip, aýyzǵa ilineıin degen de tilegi bolmaǵan. Syrty jýas adamnyń keı-keıde ishki qajyry oqys namyspen burq-burq tasıtyn kezi bar. Álginde brıgadır Nahapetov "qazaqtyń bári -qaraqshy" dep álde ańdaýsyz, álde ádeıilep ashý ústinde halqyna til tıgizgende qatty shıryǵyp qalyp edi. Sony teriske shyǵarý úshin jarq etip boı kórsetip senimdi aqtaımyn degen jaqsy nıetpen Nagornyıdyń keńsesine dámelenip kirgen-di. Ony biraq sózben túsindirý qıyn. Únsiz shyǵyp ketý jáne aýyr. Nege ekenin bilmeıdi, áıteýir, qoldy bolǵan attardy tek óziniń tabatynyna senimdi. Óıtkeni, yńyrshaǵy aınalǵan kúndelikti jumys kóligin kim alsa da alysqa ákete almaıdy. Kánigi jolbasar kúndiz kózge túspeı kóztutar túndi tosady. Endeshe, onyń búginshe tasalanatyny — ury shattyń biri.

— Áli tursyń ba?

Maratbek selk etip, eńsesin kóterdi.

— Turmyn. Ruqsat etińiz.

Nagornyı ornynan turyp kelip, ıyǵyna qol saldy. Jymıyp, basyn shaıqady.

— Bolmaıdy, tamyr. Bosqa ókpeleme. "Býynsyz jerge pyshaq urma" degendi óziń úıretpep pe ediń. Bolmaıdy. Arandap qalasyń.

Aǵash vagonnan qalaı renjip shyqqany, nemere aǵasynyń tórt qanat kıiz úıiniń tabaldyryǵynan qalaı ilbip attaǵany shala-sharpy esinde. Qıralań etip tór aldyna uzynynan qulaı ketken. Quıań aýrýly aǵasy jertósekten basyn kóterip jaqtyrmaı qarady.

— Bir úıden eki progól2 shyqsyn. Jetisken ekenbiz. Al, jat! Má, myna meniń ornyma jat! Sonsoń anaý kámsomol dókimetińdi maǵan ber. Al, aýrý men baraıyn!

Maratbek jata almady. Baýyryn kóterip, tórt taǵandaǵan kúıi aǵasyna til qatpaı alaryp bir qarady da, ile atyp turyp syrtqa apyr-topyr umtyldy. Sol eki arada daladan adýyn jeńgesiniń shapyldaǵan daýsy etildi.

— Oý, Tentek, saǵan ne boldy?.. Áı, mynaý qaıtedi? Saýýly bıeni jaıdaq minip... Beý, eki betimdi qanjosa etip alyp tastaıyn ba?... Oıbaı, sormańdaı, bıeni býsandyryp qurtatyn boldy-aý. Áı, áı, Tentek! Beý, beý adam-aý, anaý jyndy inińe qoı deseńshi!... Oıbúı, endi qaıttim? Bas saýymy bolyp qap edi, ıisinip ketetin boldy-aý. İshine sıeıin... Aýyrsa aǵasy aýyrady! Ólse týysy óledi! Meniń nem ketedi... Bul, bul qutyrǵan shyǵar! Tań atpaı qaı qyzoınaǵy esine tústi eken á... Osyny áldeqashan áıel alyp berip, bólek shyǵar dep edim. Áı, áı, kónbeı qoıdyń. Beý, beý, adam-aı!

Aǵasy úıden aıqaı saldy.

— Qatyn, qulyndy bosatyp jiber! Tez bosat!

Syrttaǵy daýys azdap báseńdedi.

— Ne deıdi! Shetinen jyndanǵan ba? Bul ekeýine búgin birdeńe kóringen shyǵar.

— Er jigittiń artynan shapyldama. Aıtqandy iste! Bıeniń tastaq taqyrǵa dúńk-dúńk tıgen dóńgelek tuıaǵy tońq-tońq jelgenin bildirgenmen, jer apshysyn qýyrar ushqyrlyǵy shamaly eken. Jaz boıy bedireıgen aspannan tyrs etip tamshy tambaǵan qýań dalanyń surǵylt óńi jarylyp-tilinip, búri úgilip, shań qapqań kúreń tobylǵy tuıaq tıgende syrt-syrt synyp, burq-burq shań atyp qalady.

Kók bıeniń ózine laıyq aldamshy búlkegi bar. Aldy teńsele súmpıip, bóksesi zorǵa qybyrlap, qaıta-qaıta qulynyna alańdap keledi. Noqtadan bosanǵan jas neme erkindik tıgenge masaırap, qundyzdaı jaltyraǵan túginde sáskege tyrmysqan ótkir kúnniń mol nesin oınatyp, quıryǵyn tik shanshyp alyp qula túzde quıyndaı aqty. Quldyrap kóz ushyna uzap baryp, áldeneden oqys úrkip, artqy eki aıaǵyn móńkı serpip, qaıtadan beri saldy. Typyrshı kisinegen enesiniń emirene shyqqan qarlyǵyńqy kómeılegen úninen jubanysh izdedi me, aǵyndaǵan ekpinmen toqtap úlgere almaı, bıeni omyraýlaı soǵyp, shońqaıyp, syrtqy eki aıaǵy búgilip baryp túzeldi. Jińishke quldyrymen erkeleı kisinedi. Sodan keıin qatarlasa erdi.

Maratbek aınalasyna uzaq kóz saldy. Ár butasyna deıin sondaı ystyq týǵan jerdiń saǵymy sýsyǵan kóldeneń jazyǵyna kirpik qaqpaı qadalyp turdy da, bir sát bıe ústinde bir jambastaı syrt aınalyp, oń qaptalda qalyp bara jatqan Búrkittiniń jataǵan silemin qydyrta sholyp ótti. Shańytqan munar sary dalanyń jym-jyrt tynyshtyǵyn búrkeı túsip, beder-budyr bitkendi jymqyra jasyryp biryńǵaı kókshil tústi kóz aldyna tosty.

Aspanda bult joq. Tymyq aýany álden-aq nyǵyzdaǵan kún qyzdyryp barady. Ony azsynǵandaı sálden keıin mańdaı tustan ystyq kerimsal esti.

Maratbektiń kózdegen nysanasy — qarsysyndaǵy qos shoqynyń túıe órkeshi. Odan ári ıreleńdep bastalatyn saı tereńdep uzap, aqar-shaqar tiresken kóp tóbeniń shatqalyna ulasady. Tóbe saıyn qorym tas. Qylt etkendi qıadan shalyp, qapysyz túsiretin naǵyz urymtal. Kóz mólshermen dittegen shatqalyna eki sút pisirim mezgilde jetetinin sezgen soń, tizgin tartty. Ókpe-baýyrdy toq-toq bıletken kók bıe mamyrlap jaıly aıańǵa aýysty.

Keıin qaraı syrǵı túsip bir jambastap taqymyn jazdy. Jaıdaq mingen bıeniń pyshaqtyń qyryndaı arqasynan jaısyz oryn joq shyǵar.

Úńilip jerge shúıildi.

"Qap!"

Shapyldaǵan jeńge men syzdanǵan aǵaǵa eregisem dep júrip, aýyldan shyǵa beriste iz kesýdi de umytyp ketipti. Endi ókingenimen amal joq. Qaıta oralýǵa dáti shydamady.

Kún shyjyp ketti. Talaýraǵan aspannan kedergisiz quıylǵan shilde aptaby shashyn tyqyrlap qyrǵyzǵan taqyr tóbesine shymyrlap enip bara jatqandaı bolǵan soń qol oramalynyń tórt buryshyn túıip, basyn kóleńkelep ildalda jasady.

Tań atqaly orazasyn ashyp, nár syzbaǵan jigitti bir kez shól qysty. Dalbasalap túkirigin jutty. Qurǵaq aýyzdyń ystyq demi ishtegi ylǵaldy soryp ala ma, kermek dám tańdaı qýyrdy.

Alysta Jumanbaı bulaǵynyń shoǵyr shiligi buldyrady. Suramshaq dáme sony kórgende eriksiz tizginge jarmasyp, at basyn burǵyzbaq bop, taıtalasa jóneldi. Qybyrlaǵan saýsaqtar erikten tys bıeni syńarezýlete bastaǵan eken, Maratbek esin jıǵandaı dúr silkinip, ózin-ózi kúshtep tyıdy.

Dúnıe túgel múlgip tur. Qybyrlaǵan aıańy bolmasa bıe de, ústindegi Maratbek te qalyń uıqyǵa shomǵandaı, dybys bermeıdi. Biraq Maratbek áli de jerge qadalǵan ótkir kózderin basqa jaqqa aýdarar emes.

Bul kezde qos shoqynyń tusyna ilikken edi. Saı tabany qýsyrylyp órleı tartty. Endi jitiliktiń naǵyz kerek jeri osy. Qaq mańdaıdy irkes-tirkes daldalap, kóldeneń sulaǵan tóbelerdiń qoınaýyna tik bastar qaqpasy da mynaý saıtaban. Qansha jyryndy bolǵanymen, qus bop ushyp ketpese, bul ólkeniń urysy dál osy aradan ǵana ótse kerek.

Qamshylar qaptalǵa eńserile qısaıyp, tónip kele jatyr edi. Maratbek oqys yńyranyp qaldy. Bul — onyń qýanǵandaǵy qashanǵy ádeti. Bir tal kódeniń julynyp túsken sabaǵy tamyryndaǵy kúlgin topyraǵyn joǵaltpaı jyltyr qaıraq tastyń ústinde jatyr eken. At tuıaǵy tımese, onda da ekpindi tuıaq, shaýyp kele jatqan attyń tuıaǵy tımese, kódege neniń zaýaly jetkendeı. Maratbek tipti eńkeıip aldy. Sálden keıin joramaly rasqa shyqty. Qaq sýynyń ornyndaǵy tunba laıdan at izin aıqyn kórdi.

"E, báse, jobam joba-aý! Qansha jerden sarqyndy bolsa da, alaman jan sasqalaq. Bir belgi qaldyrmaýy múmkin emes qoı. Áı, ańdyp otyrsyń-aý! Qaı qorymdy qalqalandyń eken? Náıáti jalǵyz bolarsyń. Kóp kóptigine senip, qoqan-loqqylap bógelmeı tura tarta berer edi. Tasalanbas edi. Endeshe, aıanbaı bir aıqasarmyn," dep oıyn tujyryp qoıdy.

Endi tez lypyp túzelip, elgezek qalypqa kóshti. Tizgindi tuqyrta tartyp, kóligin toqtatty. Sýyt júristi kótermeıtin kók bıeniń qulaǵynyń túbi jipsip, móldiregen ter tamshylary jylt-jylt nur shaǵylystyryp tur. Qarager qulyn túrtinektep emshekke jabysty. Borp-borp sordy.

Maratbek kún sala qarap, mańaıyn uzaq barlady. Saı jaǵalap júgirgen ótkir janar kirpik qaqpaı uzap, saǵymmen munarlanǵan shatqaldyń tolqı dirildegen shańytyna kómeskilenip sińip ketti de, qaıta keri jyljyp, qoınaý-qolatty birtindep súzip shyqty. Serek tastar selt etpedi. Eshqandaı sybys bilinbedi. Jalp etip qonyp, dalbaqtap usha jóneletin ne bir kúshigen, ne bir kúıkentaı kezdesseıshi.

"Saq ekensiń. Biraq qashanǵy shydarsyń. Túptiń túbinde bir syr berersiń".

Bıeden syrǵanap túsip, shylbyryn súırete kelip, jaqpar tastarǵa eńkeıip qulaq tósedi. Taý arasyndaǵy ún jańǵyryǵyp talaı jerden talyp jetkish. Sodan qatty dámeli. At kisineı me, bolat tuıaq dúbirleı me, — "tez jet, biz mundamyz!" degendeı bolar edi.

Qulaqqa da eshqandaı senim bolmady. Ornynan nartáýekelmen atyp turyp, kóligine qaıta qondy. Samarqaý qozǵalǵan kók bıeni qybyrlata aıańdatyp saı ortasymen qıalata órletip keledi. Osy júrisi ózine qaýipsiz tárizdi. Eki jaqtaǵy qorym tastardy alystan tinte otyrýǵa óte yńǵaıly. Soıyl soǵarǵa kelgenshe, erterek qamdanyp, qaraket jasaýǵa úlgiredi.

Osyny aqylǵa salyp, taldap ótken soń, kóńilindegi dúdámal kúdik seıilip, tula boıyna áldebir qaırat lebi tolqyndap jetti. Kibirtiktegen bıeni shaýjaılap shylbyr ushymen sıpap qoıdy. Taǵasyz tuıaq shaq-shuq tasqa tıip, býsanǵan janýardy áıenshektetip keledi. Eshteńeden qapersiz — qarager qulynshaq qana. Sútke toıyp, shóli qanǵan soń balalyq oıynǵa barynsha berilgen. Quldyrap oınaqtap júr. "Oıbaı-aý, kúndik jerden habar berip, dúbirletip taý-tasty jańǵyrtty-aý! Áı, biraq ańdyǵan jaý baǵanadan beri kórip otyr ǵoı. Baǵyp otyr ǵoı qapysyz. Otyrsyn. Tek, myna shirkin oınaımyn dep júrip, qaıtarda boldyryp qalmasa jarar edi".

Saıdyń eni taryla tústi. Túıetaılanyp ilgeri órlegen qýysqa suǵynyp kelip, qos ókpeden qysa janasatyn oq boıy jerdegi qyltany Maratbek naǵyz qaýipti tusqa jorydy. Ózi de degen urymtal. Oń jaǵy — shoǵyrlanǵan jataǵan jasyl arsha. Qansha adam jasyrynsa da, eles ustatpas qupıa meken, jatbaýyr uıa.

Kók bıe kisinedi. Iis alǵysh sergek janýar qara tanydy ma, qos qulaǵyn qaıshylap qoıyp, orqash-orqash shanshylǵan jaqpar tastarǵa edireıip qarap ótip, qaıta mıtyńdady. Sekemdener túk kezdestire almaǵan soń, Maratbek jym-jymdy qýalaı sholyp, janaryn taldyrdy.

Árirekte kókshil torǵyn munar sýsyǵan jibekteı dirildep tur. Baýyryna ne tyqsa da, kólegeılep ustatpaıdy. Biraq ol alys. Jáne qalǵyp tynǵan usaq tóbelerdi maıda jelpip, áldılep jatqan kók munardan qaýip kútpeıdi. Ne bolsa da, bar pále myna qyltada. Iek astynda.

Batyrǵa da jan kerek. Júrek dúrsili ereýildeı kúsheıdi. Álgindegi sabyrly shyraı sál qýqyl tartty. Keń mańdaıǵa shyp-shyp tizilgen ter úıirildi. Shól qysqannan ba, seskengen soń ba, tili aýzyna sımaı keledi. Manadan beri úı irgesinen ilip áketken qaıyń quryǵy taqymynda bolatyn, endi qajetsindi me, bosatyp alyp, yńǵaılap qolyna qysa ustady.

Saı ishi quıqaly, syzdy. Qapyryq azaıyp, kebir tańdaıdy dymqyl qapty. O da bolsa kádimgideı medeý eken. Tilge úıirilgen suıyq silekeı tamaq jibitti. Endi búkil denesimen osharylyp, oń qoltyqtaǵy serek tasty kirpik qaqpaı baǵyp keledi. Jataǵan jasyl arshanyń arasynda tyǵylyp otyrý múmkin emesteı. Qandaı azýly jyrtqysh bolmasyn boıyn jazyp, tik atylýdy qalaıdy. Úsh búktetilip denedegi qandy uıytý — ózin-ózi ustap berý. Endeshe, qorym qoıtastan esh kóz jazbaý kerek degen sheshimge ishteı baılandy.

Joǵary órlegen saıyn kók bıe tipti qybyrlap qaldy. Aǵasynyń janyna balaǵan jalǵyz jaldysyn óksitip, qınaǵanyna jany ashyǵanymen, ekpindi qurylystyń jıyrma shaqty jylqysyn oılaǵanda, ol aıanyshynan eriksiz irkildi de, taqymdy qysa tústi.

Kún tas tóbege shaqyraıa kóterilgen eken, qysqarǵan kóleńke at baýyryna urlana tyǵylyp, qudıyp ketipti. Dúnıedegi qara-qura bitkendi appaq nur men kókshil dýshar ǵana baıaý jelpıdi.

Oq jylannyń ysqyryǵyndaı oqys sýyl estildi de, áldebir myqty tegeýrin jalt qaraýǵa shamasyn keltirmeı at ústinen umar-jumar julyp tústi. Sezgeni: shanshylyp qatty qulaǵany. Sol jaq ıyǵymen gúrs etip jerge tıgende kóz aldynda sheńbirek atqan kempirqosaq boıaýy shashylyp, shashyrap ketken edi, qaıta jınalmaı, tumshalaǵan qap-qara perdeniń tasasynda qaldy.

Alqymda yp-ystyq qolamta bar. Tyzyldatyp, kúıdirip barady. Jo-joq. Alqymdy sheńgeldeı syǵyp, dem-tynysty taryltyp, qylǵynta býyndyryp barady.

Kempirqosaqtyń ár tústi boıaýy qaıtadan shuǵyla shashyp, tus-tustan jamyrap kelip birikti de, qara perdeni serpip jiberdi. Kirpiktiń dál ushynda órt tutanǵandaı boldy da, alaýlaǵan qyzyl sáýle basqa boıaýdy túgel ysyra jetip, qoıýlana búrkedi.

"Qan ba?!"

Alqymdy tas qyp sheńgeldegen qudiretti ýys bosatar emes.

"Bul ne? Býyndyryp jatyr ma?" Qarmanyp, qolyn sozdy. Saýsaqtar jybyrlap janasyp ótkir qylǵa tıdi.

"Buǵalyq qoı!"

Maratbek serpilip bar qaıratyn jıdy. Áli de bolsa aryla qoımaǵan qyzyl boıaýdy ydyratyp jibergisi kelgendeı qolyn kózine apardy. Ýqalap súrtti. Qan uıyǵan kirpikti bir-birinen ajyratty.

Endi ǵana baıqady. Sart etip talsha moıynǵa oralǵan qyl arqan kenep spesovkanyń jaǵasyn oraı syǵyp alyp, jelkege jumarlaı jıyrypty, ázirshe dem-tynysty sarqyp alýǵa jibermeı turǵan sol eken. Shym-shymdap batyp, ajal tuńǵıyǵyna súırep bara jatqan adýyn kúsh qarsy qaırat qylmasa, es jıǵyzbastan múrdem ketiretini anyq.

Qol ıesi áli de belgisiz. Kim de bolsa, qapysyn taýyp aıanbaı jaýlyq jasaýǵa bekingen. Tuıaq serpip, jan dalbasalamasa, bul óledi.

Búktetilgen kúrte syrǵyp omyraýyna keptelip qalypty. Jalańash qaryndy tas jyryp, qantalap ashyp barady. Bir kez aldynan bir túp tobylǵy kezdesti. Keýdelep kelip Maratbek álgige ıyqpen tireldi. Osy irkilis sál dem berdi. Qadalap qyl arqanǵa jantalasa jarmasty. Alaqanyn qaryp túsken dombyranyń astyńǵy shegindeı dyńyldaǵan arqandy kúshteı tartty. Iyqty tobylǵynyń túbirine tireı kósep, shym-shymdap arqandy bir, eki... úsh... eli ózine qaraı lyqsytty. Siresip qalǵan tuzaq keıin serppese de moıyndaǵy syǵymdap bara jatqan qursaýly sheńgelin azaıtyp, tynysy sál de bolsa keńip sala berdi. Bir jutym aýanyń mundaı shıpaly bolaryn buryn sezdi me eken, aýzyn kere ashyp tobylǵynyń jupary sińgen taza aýany qumarlana jutty. Boıyna mysqaldap qaırat qosylǵandaı sezindi. Basyn kekjıtip, endi arqandy qulashtaı tartty. Sheńbirek atqan arqan kerilip turdy da, qatty serpip qalyp bosap ketti. Kegjıgen bas sylq tústi. Maratbek jandármen qımyldap, alaqanyn qan jýǵan qolymen tuzaqty moınynan aǵytty. Aıaǵyn baýyryna tartyp, búktetilip maldas qurdy. Kózin baqyraıta arshaǵa súzildi.

Tizeden keletin jasyl arshanyń arasynan denesin jansyz zattaı sirestire tiktep, besatardy kóldeneń umsynyp, qybyr etpeı betin tumshalaǵan áldekim túnere melshıip tur eken. Jarylǵan qabaqtan tamshylaǵan qandy kirpigimen irikken qantalaǵan kóz tómen syrǵyp, ajal aýzyndaı úńireıgen sýyq uńǵyǵa baılana telmirdi.

— Tur! — degen kesek ún taý jańǵyrtty.

Álsiregen Maratbek aıaǵyn qaıshylap ázer kóterildi. Parshalanǵan jeıdesi men jymqyrylǵan kúrtesin qarnyna jyljytyp, alja-aljasy shyqqan tizelerin eńkeıip bir-bir sıpap ótti. "Atsa, tezirek atsa eken!"

— Saıdy órlep, aldyma tús! Artyńa burylma! Al, qashýǵa tyryssań, zamatta ólesiń!

Maratbek zirkildegen daýysty tanıtyn tárizdi. "Kim eken? Meni biledi ǵoı Shynymen óltire me?" Kóńilge kúdik aralas jylt etken úmit sáýlesi tústi. Dámelenip tileýles ilik izdedi.

— Áı, sen meni tanyp tursyń ǵoı. Tildeseıik te.

— Bylshyldama! Seniń qyrtyńdy tyńdaýǵa ýaqytym joq.

Maratbek beıjaı qalyppen aıaǵyn súırete basyp, ilgeri jyljydy. Birer súrinip qalyp, qulap baryp túzeldi. "Qorqam ba? Qorqam ǵoı. Áı, óltirse óltirsin. Tek jalyndyra almas".

Kók bıeniń oqyranǵany dál qasynan estildi. "Ony a a jetektep alǵan bolar".

Qyltadan ótkende aıaq asty keńip, úlken, keń ańǵar dóńgelenip ashyldy. Yzaly saıdy balaqtap ósken shilikke ekiden, úshten baılaǵan attardy kórdi. Qaıys túgendi kónbis kólik attary úıezdep, shybyndap, eleń ete qoıǵan joq. Tek qana emendeı qatqan aqboz aıǵyr qos qulaǵyn qaıshylaı tyqyrshyp aldyńǵy aıaǵymen jer tarpyp, ıesin kórgende arqyrap kisinep jiberdi.

— Toqta! — Jalǵyz sóz taǵy da tyrs etken vıntovka zatvoryndaı zildi estildi.

Maratbek táltirektep teńselip toqtady. Artyna qaraılamaı, jeńimen betin, kózin súrtti. Kirpikke uıyǵan qan búrtigin tyrnaǵymen tyrnap túsirdi. Jelkesimen qybyrlaǵan aıaq tyqyryn únsiz ańdyp tur.

— Al, endi ekeýmiz tildeseıik, — dep aıdaýshysy myltyǵynyń dúmimen tutqynnyń jaýyryn ortasynan túıip qaldy. — Qara beri!

Maratbek aýyrsynǵanyn bildirmeı jaılap buryldy.

— Apyra-aı! Sen be ediń? Súıelbaı-aý, munyń ne? — dep Maratbek ári tańdanyp, ári qýanyp alaqanyn jaıa ilgeri attady.

— Qımyldama! — dep sańq etken Súıelbaı Maratbekke samarqaý kóz tastap, bastan-aıaq ústirt sholyp ótti de, qazandaı tasqa quıryq basty.

— Qurylystyń kúsh-kóligi edi. Jumys toqtaıtyn bolǵan soń...

— Maǵan sonysy, jumystyń toqtaǵany kerek. Múldem nege qurymaıdy!

Súıelbaı taıjaqysynyń qaltasynan múıiz shaqshasyn sýyrdy. Til astyna bir shókimin tastap jiberip, ernin bultıta tompaıtyp uzaq tamsanyp otyrdy.

Maratbek únsiz bedireıip qalǵan kúıi keshegi oınap-kúlip birge ósken jylqyshy seriginiń dál búgingi esirik qylyǵyna túsine almaı dal bop tur. Ras, Súıelbaı myńdy aıdaǵan Túgelbaı baıdyń atalas qana inisi. Baı sarqytyn ishti demese, munyń da jastaıynan kórmegen quqaıy az emes-tin. Qaqaǵan qystyń aıazy men qaqtaǵan shildeniń aptabynda qaıyń quryǵyn súıretip, únemi qos sońynda bel sheshpeı júrgenin basqa bilmese de, Maratbek jaqsy biledi. Túgelbaıdy kánpeskelep, jer aýdarǵanda, áldekimniń jalasymen Súıelbaıdy da birge aıdaǵan. Araǵa eki jyl aralatyp, kelip otyrǵan beti osy. Áreketi mynaý. Keshegi dos — búgin jaý. Maratbek áli de sener-senbes.

— Apyraı, sen de osylaı boldyń ba, Súıelbaı?

— Sen kóp bylshyldama. Qoı, qoı-aq qoı. Meni úıretem, túzetem dep beker áýrelenbe. Men ketkem odan. Aqpan deıtin mılısıa jigit Balkenge qyzyǵyp, sen Balkendi bilesiń — Túgekemniń qyzy. Sonda álgi mılısıa aıdalada buralqy ıtteı Túgekemdi atyp tastaǵan. Ádilet qaıda? Sodan beri ishime muz qatqan. Sodan beri eshkimge ılanarym joq. Balken qaryndasymdy qushaqtap, qyzyqqa batqan Aqpandy qaq júrekten qaqyratyp, qanjar suǵyp ystyq qanyn urttap otyryp ant bergennen beri, birde bosaǵan emes. Seniń de ajalyń menen! — dep Súıelbaı ornynan atyp turdy. Qolyndaǵy kók bıeniń shylbyryn shilikke qazyqshalap shalyp, aq boz aıǵyryna jaqyndady. Ózi ábden ákkis bop alǵan eken. Eki shoqyp, bir qaraǵan saýysqandaı saq; besatardy belinen qysa ustap, kóz qıyǵyn Maratbekten taıdyrmaıdy.

Aq bozdyń aýyzdyǵyn alyp, otqa qoıdy. Aıǵyr artqy eki aıaǵyn taltaıtyp ishin bosatyp aldy da, ıesiniń shylbyr uzyndyǵyndaı bergen keńistiginde shyr aınalyp, basyn jerge saldy. Shań qaqqan betegeni qarýly kúrek tisterimen byrt-byrt ordy.

— Al, sóıle! Tiliń baılanyp qaldy ma?

— Joq. Biraq saǵan dál qazir ne derimdi de bilmeı turmyn, Súıelbaı.

— Qoı, qoı-aq qoı, Maratbek! Jibite almaısyń báribir. Onan da temir jolǵa qalaı bardyń? Sony aıt. Zorlady ma, óziń kelistiń be?

— Ózim! "Temir jol — ómir joly" deıdi. Sony kózimmen kórgim keledi.

— Shoqyndym de.

— Sen óıtip moldalardyń qyrshańqy tilin bul araǵa qystyrma.

— Endeshe múrde aýdaryp, máıit qoparǵandaryń ne? Arýaqty qorlap, súıekti aqtarǵandaryń qalaı? Altýaıyttyń túbindegi zırattyń ústinen jol salǵan sender emespisińder? Shoqynbasań, ata-babańnyń qorymyn qorlatyp qoıar ma ediń! — degende Súıelbaıdyń shatynaǵan kózderiniń aq etine taram-taram qan júgirdi.

Maratbek úndeı almaı qaldy. Shynynda da magıstraldy qorym ústinen tura tartpaq bolǵandarǵa qarsy biraz aıtys-tartystyń bolǵanyn jaqsy biledi. Ózi de qolynan kelgenshe zıratty aınalyp ótýdiń qajettigin aıtyp baqqan. Aqyry temir jol qorymdy búıirleı, qoltyq tastap ketken-di. Shashyrap jatqan birer eski múrde bettopyraǵy jermen-jeksen bolǵan soń, eleýsiz shpaldyń astyndaǵy tóstabanǵa tógetin úıindegi qosylyp buzylǵanyn kórgende, birtúrli jany kúızelgen bolatyn. Meńireý bop turǵany da sodan.

— Jaǵyń qarysty ma? Nege úndemeısiń!

— Men ne deıin. Saǵan sóz ótpes.

— Endi bylaı qıqańdaıyn dediń be. Ózińniń ábden ıińdi qandyrypty ǵoı. Túriń de ádemi kelisip tur. Kıimiń de ózgeripti, mátýshkeń de bar shyǵar.

— Súıelbaı, sen sózińdi bosqa shyǵyndama! Aldyńda turmyn. Atasyń ba, asasyń ba — erkiń. Biraq sozba. Sozba endi! Qıqańdaıtyn qorqaǵyń emespin. Sen meni burynnan bilesiń. Átteń, qapy qaldym. Soǵan ókinem! — dep sharshaǵan Maratbek qaljyrap, tizesin búge berdi.

— Qımyldama! Tur solaı! Qudaı qolyma búgin seni berdi. Qurdastyq, syrlastyq degendi kóldeneń tosarsyń. Onyń kúni ótken. Orysqa erseń, sen de oryssyń. Jumysker atanyp, kúsh tanytpaqsyń ǵoı. Endeshe, ımanyńdy úıir! — dep Súıelbaı zatvordy syrt etkizip keıin tartyp, uńǵyǵa oq júgirtti. — Bol!

— Iman beretin sen emessiń, Súıelbaı! Al, endi sen meni jaýyz tutyp, jumysker sanasań, men sol jumyskerligime maqtanam. Teńdikti, erkindikti solardan ǵana alǵam. Azamat basyn qadirleýdi solardan, jumyskerden ǵana úırengem. Temir joldyń ómir joly ekeni ras. Osy senimmen birge ólem. Túptiń túbinde osy aıtqanyma kóziń jeter. Sonda túsinersiń. Sonda ókinersiń. Al, endi ata ber!

— Bosqa tilmarlanasyń, Maratbek.

— Sen ábden ashynyp alypsyń, Súıelbaı. Kóz aldyńdaǵydan basqa kóreriń qalmapty. Aqtar qashyp, qyzyldar qýǵan kezde talaı bandyny ustaýǵa kómekteskeniń qaıda. Sonda otrád komandıri saǵan bes juldyzy jarqyraǵan býdenovkany syıǵa tartpap pa edi. Ekeýmiz aýylǵa oralǵanda Búbitaı sulý shylbyryńdy ustap, attan túsirip alyp edi ǵoı. Súıelbaı, sol býdenovka qaıda? dep Maratbek bar denesimen shuǵyl burylyp, Súıelbaıǵa bir attap toqtady. Súıelbaıdyń áldenege júzi qubylyp ketti. Kúnuzyn yzǵar úıirgen susty janardyń qıyǵyna dymqyldanyp meıirim úıirildi. Dir ete túsken qalyń qabaǵy qaıta kóterilgende, baıaǵy qurdas peıilimen kúlimdegen kóz jaýdyraı qarady.

— Býdenovka deımisiń?.. — suraqpen birge qundaqta jatqan oń qoly shoshań etip joǵary atqyp, taqyrlatqan tóbeni sıpap ótti. Ornynan taba almaǵanyna ókingendeı alaqany sylq túsip, besatardyń jyltyr qundaǵyn qatty qysty. — Joq! Bári joq. Búbitaı da ólgen...

Súıelbaıdyń sátke ǵana kúlimdegen janarynan bir tamshy ytqyp shyǵyp dóńgelenip betinde irkildi. Kún sáýlesinde jarq-jurq shaǵylysqan jalǵyz tanakóz móldirep kóp turdy. Maratbek Súıelbaıdy qushaqtaǵysy keldi, jubatqysy keldi. Tamaǵyna áldene keptelgendeı laıyqty sóz taba almaı tyǵyla jótkirindi.

Súıelbaı keshkil basyn silkip jiberdi. Jalǵyz tanakóz aqyrǵy ret jylt etip, ushyp tústi. Álgindegi kúlimdegen júzden sup-sýyq qos surǵylt qorǵasyn — alarǵan kóz qadaldy.

— Búbitaı ólgen. Eldi qımaı kóp jylap edi. Sen onyń ánshi ekenin bilesiń. İshtegi án saǵynysh kúıigimen sharpysyp, júrekke zapyran bolyp quıylady. Sen ony qaıdan bilesiń. El-jurtyńnan eriksiz ajyrap, erkińnen aırylyp kórseń — uǵar ediń.

Súıelbaı taǵy da únsiz qaldy. Qylǵyna aýa jutty da, uzyn moınyn yrǵań etkizip, aýyr kúrsindi. Bilegimen betin sıpap ótti.

— Búbitaı qusadan óldi. Shirkin-aı, obalyna beker qalǵan ekem. Ertpeýim kerek edi... — Súıelbaı Maratbekke qolyn siltep "otyr" degendeı belgi berdi. — Sen onyń aıaǵynyń aýyr ekenin bilýshi eń ǵoı. Átteń, ne kerek! Tolǵaq ústinde ketti. Óletinin ózi de bildi. Bárinen de buryn qusa qınady ony. Basyn súıegenimde, taýlardan asyp batyp bara jatqan kúnge qımaı uzaq qadaldy. Ne oılap jatqanyn sezgenimde, óń-boıym syrqyrap, kózimnen pora-pora jas aqty. Búbitaıjan sonaý kún astyndaǵy týǵan dalany ańsap jatyp edi... — Aqboz aıǵyr shylbyr súıretip betegege moıyn sozdy. Shylbyr bosatpaǵan soń ıesine burylyp, birer oqyrandy. — Ták, janýar! Qonalqada konvoıdan ruqsat surap alyp, túnimen jalǵyz ózim jer qazyp, Búbitaıdy jerledim... Býdenovkany birge kómdim. Jardy da, jastyǵymdy da solaı joǵaltqam.

Maratbek Búbitaıdy oılady. Alys jerde qalǵan armandy qurbyny eske alǵanda, óziniń de júıe-júıkesiniń bosap bara jatqanyn sezindi. "Áı, bıbaı, saǵan aıtam gıgaıymdy" deıtin jińishke muńlyq ún úzilmeı jetip, ańǵardy jańǵyryqtyryp bara jatqandaı, qulaǵynda dúrs-dúrs urǵan júrek qany lepirip tasydy...

— Má, tańdaı jibit!

Súıelbaı qaltasynan alǵan bir kesek syqpa qurtty ytqytyp jiberdi. Ózi de aýzyna tastap jiberip tamsanyp otyrdy da, syqpany kútir-kútir shaınady.

— Qaıta oralǵanda Búbitaıdyń basyna belgi qoıdym. Ózime ózim sert berdim. Bilesiń be — bir adamdy óltirmeı ókinishim qaıtpaıtyndaı kórindi.

Súıelbaı basyn tómen tuqyrtyp, bir tal shımen jer tyrnaı bastady. Oıǵa ketti me, uzaq shımaılady.

Maratbek tetkip qaldy. Áste-áste burynǵy syry, shyny aralasqan minezimen jaqyndap kele jatqan qurdasyna qaıtadan shoshyna qarady.

— Nemene? Shynymen solaı ettiń be?

— Já, óziń meni oıynshyq kóremisiń. Aıttym — bitti. Túnimen bir derevnány torýyldaı sholdym. Qybyr etip oqshaýlanyp bireýi shyqsaıshy. Kózim sál ilinip ketken eken. Án estildi. Basymdy julyp alsam, bozaryp tań atypty. Men shoq ormannyń derevná jaq shetine taman jatqam. Kimdi kórdi deısiń ǵoı? Jap-jas kelinshek! Mátýshke! Jalańash tolyq baltyrymen shalǵyndaǵy shyqty keship, qolyndaǵy túıinshegin sermeı túsip, ándetip keledi. Buta tasasynan kórip otyrmyn. Aq shyt oramaldy tamaq astynan alqymdatyp baılap apty. Tósi top-tolyq. Maǵan tósiniń qajeti qansha. Anaý aq tamaqtan oraı qara kezdikti bir siltesem — basqasy kerek emes. Tusyma jaqyndady. Bir-aq atqydym.

Kelinshek kezdikti kórgende kózi uıasynan shyǵardaı baqyraıyp ketti. Aıtyp kele jatqan áni kilt úzildi. Túıinshegin laqtyryp tastaı salyp, qolynyń syrtymen aýzyn basty.

Súıelbaı tartynǵan aıǵyrdyń shylbyryn julqyp qaldy. Maratbek qurdasynyń júndes qolyna úńildi. "Apyraı, shynymen jazyqsyz áıeldi baýyzdadyń ba?" degendeı dirildegen saýsaqtardan kóz almaıdy.

— Sonsoń... Ne istediń? Óltirgeniń be?..

Súıelbaı jalt etip shúıildi. Áldebir sıqyr kúsh bet-aýzyn sıpap ótkendeı ıekten bastalyp júgirgen bir tolqyn dirildep baryp, mańdaıda ydyrap ketti. Sol-aq eken, bettegi qan túp-túgel alaýlap qantalaǵan kózge aýysqandaı túsi qýqyldanyp, shólmekteı bozardy.

— Óltirersiń ony! Keýdeshesiniń túımesin birinen soń birin byrt-byrt úze sheship, laqtyryp jiberdi. Appaq omyraý jap-jalańash. Tósindegi qos anardyń saýsaqtyń ushyndaı qońyr istigi shybysh eshkiniń úrpindeı.. Bir kez... beldemshesi sýsyp aıaq astyna sulady. Kelinshek lám demeıdi, biraq tisi-tisine tımeı saqyldaǵan boıy álgi bir anadan týǵandaı qalpynda únsiz kelisim tanytyp shalqalaı berdi.

...Iá, óltire almadym! Sen meniń jalańash áıelden jalpyldap qashqanyma kúlip otyrǵan shyǵarsyń.

Maratbek kózin tiktep edi, anaý býaldyrlanǵan janarmen bunyń betine kirpik qaqpaı tesireıgen eken. Kórip otyr ma, kórmeı otyr ma — qarashyǵy kishireıip aqshyl etke súńgip bara jatty. Júzinde qybyr etken bir belgi bilinbeı, selt etpes súlesoq kóz qaraspen qadalyp, sanadaǵy jarq-jurq aıqasqan maıdandy únsiz keship otyr.

— Joq! Jym-jymnan iz kesken qashqyn tirligińe kúıinem! Kóringen kóleńkeden qoryqqan jolbasarlyǵyń qurysyn, Súıelbaı! — dep shyrt etip ashýlanǵan Maratbek álgi enjar qarasty ózine shaqyrdy.

— Tart tilińdi! Qysqart! Sen áýeli meniń kórgenimniń jartysyn kórip al. Sodan keıin sóıle.

— Súıelbaı, "bıtke ókpelep tonyńdy otqa salma" degendi umytyp otyrsyń. Ókinesiń. Biraq kesh bolady. Súıelbaı kirpigin aıqastyrdy. Azýyn egegende jaq etteri býyltyqtanyp júgirdi. Kishkene qulaqtary jylmıyp shekege qýsyryldy.

— Tur! Óz obalyń ózińe!

Shylbyrdy bilegine eki-úsh orap aldy da, myltyqty kezenip ornynan atyp turdy.

Maratbek dál mańdaıdan kózine shaqyraıǵan kún sáýlesin jeńimen kólegeılep, Súıelbaıǵa qol tasasynan áli de bolsa dámelene qarady.

— Shesh beldigińdi!

— Nege?

— Shesh dedim ǵoı! Aıtqandy iste!

Maratbek beldigin bosatyp aldy. Qaıys beldiktiń jap-jalpaq doǵabasyndaǵy — alaqandaı sarǵysh jezin suq saýsaǵymen sıpady.

— Sal moınyńa! Endi sert ber! Meni kórgen joqsyń. Qazir qaıtasyń da, artymnan izdep shyǵar qýǵynshylardy teris baǵytqa silteısiń! Bul bir! Ekinshi, budan bylaı meniń kózime túsýshi bolma. Onda bir oq jalynsyn. Bol! Soza berme! Aıt sertińdi!

— Súıelbaı, óıtip qorqyta almaısyń. Men dál saǵan sert bere almaspyn. At! Óltir! Biraq alǵan betimnen qaıtarym joq!

— Qudaı kýá, Maratbek! Qurdastyǵyma baıladym. Qolymdy bosqa qandama. Bir-aq sóz! Bir ǵana sóz. Aıt ta, jónińe taı. Bıeńe min de, janyńdy oljala!

Súıelbaı qup-qý bop surlanyp shúrippege suq saýsaǵyn dirildete janastyrdy.

— Jalynamyn, Maratbek! Jaralama janymdy!

Maratbek úndegen joq. Kózin taıdyrmastan basyn shaıqady. Aq tezektiń kúlindeı bozań tartqan qan-sólsiz júzdiń qundaqta jatqan oń jaq beti kirjiń-kirjiń etti. Besatardyń dúmin tósine tirep qaraýyldy syǵalady.

Maratbek endi eshteńeniń arasha bolmasyn sezdi de, eki qolyn jaılap janyna túsirip, boıyn tiktedi. Sol sát alaqanda jatqan jez doǵabas jarq etip kúnmen shaǵylysyp, ushqyr sáýle aq boz aıǵyrdyń janaryn urdy. Seskengen aıǵyr oqys atqyp ketkende, bilekke oratylǵan qyl shylbyr Súıelbaıdy ornynan julyp túsirdi. Besatar anandaı jerge ushyp ketti.

Maratbek jalma-jan myltyqty ilip aldy.

Osynyń bári qas qaǵymda bolyp edi.

Shylbyrdan aırylmaı súıretilip baryp táltirektep túregelgen Súıelbaı óz qarýyn ózine oqtanyp turǵan Maratbekti kórgende ysyldaı yńyranyp qalyp, judyryǵymen mańdaıyn toqpaqtap-toqpaqtap jiberdi. Sodan keıin jeıdesiniń omyraýyn dar etkizip aıyryp, suńqyldaǵan daýyspen aıqaı saldy.

— At! At, shoqyndy! Men emes, ókinetin sen bolasyń. Sen! Qazy-qarta kózińnen bir-bir ushady. Shoshqanyń maıyn jeısiń. Jaılaýyńa poselke salady. Baılyǵyńdy poıyzymen tasıdy. At, shoqyndy neme! Shúldirlersiń áli. Átteń qapy qaldym. Orystan buryn orys bolǵan sen sıaqtylardy qurtý kerek. At, ońbaǵan!

Bezektegen daýys Maratbekti qatty qaıran qaldyrdy. Zárin tókken sózderden góri Súıelbaıdyń jybyr-jybyr etip qısaıyp ketken erni, jylt-jylt shyqqan betindegi maıly teri, dem arasynda shúńirek tartyp, úreı uıalatqan aqı kózi ajalyn kórgen adamnyń áp-sátte sumdyq ózgeriske ushyraıtyn ári ashynǵan, ári jalynǵan bıshara túrin aldyna badyraıtyp jaıyp salǵan edi. Qapelimde tula boıynda dýyldap ot júgirgendeı, artynsha-aq muz qaryǵandaı oqys qaltyrap, beımálim tutanǵan aıanysh sezimge shomyp bara jatty.

— Súıelbaı! Sabyr etshi...

Súıelbaı basyn kekjıte shalqaıyp, aqsıǵan tisterin kórsete mysqyldaı yrsıdy. Ókinish toly kózderi bir kez keń ashylyp, qolyndaǵy shylbyrǵa qadaldy. Ysqyryna til qatty.

— Jeter! Tezdet endi!

— Oqshantaıdy beri tasta!

Belindegi oqshantaıdy jula tartyp, baýyn úze-múze laqtyryp jiberdi. Bilegimen aýzyn súrtip, shyrt túkirdi. Qyshyrlana tisin egedi.

Maratbek oqshantaıdy beline baılap aldy. Sodan keıin besatardyń zatvoryn keıin tartyp qap, aıaq astyna ushyp túsken patrondy kózimen biraz sharlaı izdedi. Kórinbegen soń, eńkeıgen joq. Magazındegi tórt oqty sýyryp, qaltasyna saldy.

— Súıelbaı, tyńdashy...

— Sen...sen... kóp qyrtpa, bildiń be? Azǵyrǵanyńa kónip sala beretin qatyn joq munda. Bosqa myljyńdamaı, isterińdi tez iste! Shoqyndymen sózim joq!

Maratbek syzdyqtata kúrsindi de, asyqpaı adymdap baryp baılaýly attardy bir-birlep bosatyp, árqaısysynyń noqtasyn basyna túrdi. Saıdan tómen qaraı aıdap salyp, kók bıege qarǵyp mindi.

— Súıelbaı, men de sert aıtaıyn. Dosym ediń. Janyń — amanat! Ekinshi ret tar súrleýde jolymyz aıqaspasyn. Onda aıamaımyn.

Shylbyryn súırete kep aq boz aıǵyrdyń jalyna tumsyǵyn kómgen Súıelbaı basyn kótermeı turyp qaldy.

Kók bıe ilgeri attady.

Maratbek besatardy laqtyryp ketti.

Tastóbeden aýyp túsken kún ystyq lebimen dúnıeni túgel kúıdirip barady. Aldyndaǵy attardyń baýyrynda qybyrlaǵan kóleńkege tesilip kele jatqan Maratbek kenet qulaq túbinen zý etken dybysty estidi. Jaılap burylyp, artyna qarady, besatardyń uńǵysynan maıda jelpip kóterilgen bir ýys kókshil tútin betin kólegeılegen Súıelbaı qalshıyp, kezenip qalypty. Qımyldamaıdy.

"Jalǵyz patrondy taýyp alǵan-aý! Aqyry atyp tyndy. Besatardy beker qaldyrdym ba? Endi oǵy joq....

Oǵy joq.... Oǵy joq..."

Kóz ushynan temir joldyń taspalanǵan tós tabany buldyrap shalyndy. Kók munarda jer men kóktiń arasynda qalyqtap qybyrlap júrgen jumysshy qaýymdy kórgende, alaburtqan júzge qan teýip, Maratbek búgin alǵash ret kúlimdedi.

Shyr etip judyryqtaı boztorǵaı tik kókke samǵady. Qos qanatyn dirildetip bir orynda turyp alyp uzaq saırady. Áni tym áýezdi. Maratbek aptapta tynshyǵan selsoq japanǵa endi yqylastana kóz tastady. Áne, in aýzynda jýan bóksesine shanshyla shoqıyp semiz sýyr aldyńǵy eki aıaǵymen bet-aýzyn jybyr-jybyr ýqalap qoıady. Osy qalpy: "Áı júrginshim! Mende neń bar. Júre ber. Qaraılama. Men qazir sap-salqyn inime kirem. Egeskende, raqattanyp uıyqtaımyn. Óz úıim, óz dalam!" deıtindeı tipti jaıbaraqat. Bir sát tana kózderin qybyrlatpaı oń jaǵyna sál qısaıyp, boztorǵaı áýenine qulaq túrgendeı qımylsyz qaldy.

— Maratbek myrs etip kúldi. Burylyp, qolyn erbeńdetip ses kórsetti. Sýyr bolsa, aldyńǵy aıaǵyn sermep qoıyp shaqarlana ysqyrdy da, ózine jaqyndap qalǵan atty adamnan qaımyǵyp, inine sýmań etti. Maratbek oqshantaıdy kómip tastady.

Maratbek baraqtarǵa jaqyndaǵanda, yqsham kıimdi, shoshaq kepkaly, vıntovka asylǵan tórt-bes mılısıoner aldynan qarsy kezdesti.

— Bále! Naǵyz oljaly jigit mynaý boldy!

— Ury qaıda?

— Kim ekenin tanydyń ba?

— Bizge dál qazir jol kórsetýge qalaısyń? Sharshaǵan joqpysyń?

— Tus-tustan jamyraǵan daýysqa lám demeı, Maratbek bıesin taqymdap kıiz úıge qaraı bura berdi. Mılısıa bastyǵy qatarlasyp kelip tizginine jarmasty.

— Toqta! Qane jaýap ber. Nege kekireıesiń! Nege úndemeısiń! Ury qaıda?

— Bilmeımin. Kerek bolsa, óziń taýyp al.

— Sen, jigitim, jón sóıle. Áıtpese...

— Nemene áıtpese?

Qatýlanǵan mılısıa bastyǵy sholaq qamshysyn bilemdep kóterip, bylǵary toqymdy syqyrlata galıfesiniń bylǵary jamaǵan taqymyn egep-egep jiberdi.

— Qamaımyn! Kózińdi túrmede kógertem! Abaqtyda shiritem! Áıtpesem sol!

— Qolyńnan eki kelse, birin qyl. Men eshqandaı ury kórgem joq, attardy shatqaldan taýyp aldym, — dedi de, Maratbek mılısıanyń sheńgelindegi tizginin julqı bosatyp, bıeni tebinip júrip ketti.

Mılısıonerler iz qýalap, keri qaraı úzdik-sozdyq lekite jóneldi.

* * *

Terezeden tógilgen kún sáýlesi alaqanynan sýsyp shyǵyp ketipti — qarsy bettegi eski ábdireniń qańyltyr beldeýinde jylt-jylt qubylady. Syrttaǵy áldekimderdiń erbeńdegen kóleńkesimen tyǵylyspaq oınaǵandaı bir sát joǵalyp ketedi de, artynsha-aq álgi jolaq-jolaq jez taspalarda kádimgideı nur shaǵylystyryp qaıtadan jarqyraı qalady. Kúl ústinde shyqylyqtap sekirgen bozsha torǵaıdaı.

Maratbektiń tósek tartyp jatqannan bergi elendeı kútken bir adamy bar. Ol — qurdasy Muhıt. Keýdesi tarǵyl mysyqtyń uıasyndaı pyryldap, kerneıletip júrýshi edi, kópten tóbe kórsetpeı ketkenine qaraǵanda Muhıt ta kári serik — kókirek aýrýyn qozdyryp, úıinde jatyp qalǵan tárizdi.

Muhıttyń minezi qyzyq. Bes jas úlkenmen de, bes jas kishimen de qurdas bola ketedi. Múmkin ol kóńildiń aqtyǵy, minezdiń shattyǵynan da shyǵar. Keıindep, kesheýildep úılengen osy jigit aýyldyń bar áıel qaýymymen qaljyńǵa úıir bolatyn. Boıdaq jigitke rýdnıktiń mol aqshasy qalaı shaıqaýyna da jetetin edi. Seriliktiń rásimi deı me, qashan kórseń de, moınynan sala qulash túkti oramal túspeıtin. Ol kezde dúkende bókebaı az, súlgi mol. Qaljyńbas qurdastardyń uıabasarlary dúkenge barýǵa eringen kezderde jınalyp kelip, Muhıt sorlyny túıebas etip jatatyn. Sonyń nátıjesi retinde, keshke qaraı bir kelinshek túkti oramaldy sabyndap jýyp, albaryna ilip qoıatyn. Muhıttyń seriliginiń arqasynda qara sýdyń tómengi jaǵasynda turatyn jastar aýlynyń kez kelgeniniń úıinde úsh-tórtten súlgi úıilip qalyp edi. Áldeqalaı toı-tomalaqtarda mańaıdaǵy kolhozdardan jınalatyn shaldar aǵyl-tegil poralanǵan terin kóldeı oramalmen kópirte súrtkishtep, óndiristegi kelinderiniń uqyptylyǵyna kóńilderi toıa, batalaryn úıip-tógetin.

— Ájeptáýir úı bolyp qalypsyńdar, qaraqtarym. Ot basynyń berekesi aıaq-tabaq, oramal, jaýlyqtan bastalady. Inshalla betteriń túzý, — dep elpildeıtin biri.

— Qansha degenmen kentti jerdiń dúkeni taıaý. Bas-basymyzǵa bir-bir súlgini usynǵanyn kórmeımisiz. Baqytty bol, kelinjan. Ul tap, urpaǵyń molaısyń, — dep ekinshisi qoshýaqtaıtyn.

Sol Muhıt úılengen kezde Maratbek ony biraz sandaltqanyn esine alyp, búlk etip kúlip jiberdi. Juqa kórpeniń orta tusy tolqyp basyldy.

Soǵystyń aldyndaǵy qyrqynshy jyldyń jazy bolatyn. Stansıadan on eki shaqyrym jerdegi "Úlken talap" kolhozynyń shopany Eńbek Qyzyl Tý ordenin alyp, toı jasaǵan-dy. Týysy orden alyp, ataqqa ilinip, aýyl-aımaǵyn dýmandatyp toılap jatqanda Maratbek qalaı irkilip qalsyn. Qant-shaıyn, sharap-sýsynyn qorjynnyń eki basyna syqap toltyryp, rýdnıktiń samohod arbasyna syǵylysa jaıǵasqan kórshilerimen birge kolhozǵa jónelgen. Jaılaýbek úsh-tórttegi bala edi. Sumdyq erke bolatyn. Arba ústinde de kókesiniń ıyǵynan túspegen.

Qaıqy beldiń jonarqasyna ırelendeı kóterilgen dala joly ıińkige eńkeıgende, sonaý kóz ushyndaǵy toıly aýyldyń jan-janýaryn túgel qybyrlatyp, sapyrylystyra aralastyryp jaıyp salǵan. Sony kórgende qos qaragerdiń delbesin ustap otyrǵan Súıelbaı shaqsha basyn shulǵyp qap bıshigin úıirip edi. Samohod arba toly bala-shaǵanyń úreılengen shýylynan odan saıyn qodılanǵan Súıekeń eńiske zymyraǵan attarǵa qyryldaq daýyspen qıqý qosty. Jol ústindegi kesek tastarǵa kezdesken dońǵalaqtardyń temir sheni oıbaı syqyryn kóbeıtkende, jyny qozǵandaı ekilenip, delbeni sart-surt soqty.

— Shýý, janýar! Taıanǵanda aıanba!

Shýdalanǵan shań at tuıaǵynan da, arba dóńgeleginen qutyryna kóterildi. Úıirip soǵyp, bet-aýyzdy, ústi-basty kómip-kómip ketti. Des berer Súıelbaı ma, aldarynan shabalanyp úrip shyqqan aýyl ıtterine bıshik úıirip, bir-ekeýin qańsylatyp bezdirip jibergenine máz.

Sol kúni keshke deıin qyzyqtaǵan rýdnık adamdary keshke qaıta almady. Erteńinde jaıaý jarys, palýan kúresi bolady degendi estip, demalys bolǵandyqtan túnep shyǵýǵa eriksiz kóngen-di.

Ózin sap men seriniń sarqytyndaı sezinetin Muhıt bul aýylǵa Maratbekterden de buryn jetken eken, bir kezde qurdasynyń qasyna jaqyndady. Ymdap ońasha shaqyryp aldy.

— Aýzyńdy uraıyn, bir jyl týǵan tólsiń. Qaıda júrsiń? Aqylyńdy aıt.

— E, e, ne bop qaldy?

— Úılenem.

— Sen be?

— Iá. Kúısin-jansyn, sóıtip short kesem.

— Qashan?

— Osy tap búgin.

— Qalyńdyǵyń kim?

— Oıbaı-aý, sony saǵan kórsetip, synatqaly turmyn ǵoı. Aqylyńdy aıt demedim be.

— Muhıt, aptyqpa. Meniń synym saǵan ótpes. Men synaǵan kúnde de — alatyn, úılenetin — sen. Aldymen óziń unatýyń kerek.

— Túý-túý, qurdas! Oıbaı-aý, unatpasam osylaı úzdigip turar ma edim. Sol ǵoı saǵan bildirgenshe asyqqanym da. Maratbek-aý, nesin aıtasyń, ózi adamzattyń kóriktisi! Naǵyz qypsha bel! — dep Muhıt qurdasynyń jeńinen tartyp dedektete jóneldi. — Júr! Júrseńshi endi. Qazir kórsetem. Áı, dos, sen anaý qyzdyń aldynda meni burynǵydaı qaljyńdap júrme. Onda qudaı biledi deıinshi, qurdastyqqa pysqyrmaımyn. Ómir boıy kórmeı ótem ózińdi. "Dostyń kóńili bir atym nasybaıdan qaladyny" umytpa. Qaıta, sen bar ǵoı, Maratbek, sol qyzdy maǵan beıimdeı ber. Átteń, kóńiliń qulaǵan janǵa syr bildirýge tiliń kúrmelip qalady eken. Sen endi aıanbassyń.

Beıtanys kelinshek Maratbekke de unady. Balqashtan kelgen qonaq eken. Aqjarqyn kúlkisi, ádemi qaljyńdy, aıkúmis syrǵasy bar — jıyrmanyń nyǵyz ortasyndaǵy bádendi kúlimkóz. Bes qanat kıiz úıdiń ishindegi jurt bitkendi túgel ózine qaratyp, ázildi de, ándi de kezek jańǵyrtady. Bir kezde túkti oramaldy moınyna eki orap alǵan Muhıtqa qara kózderin oınaqtata tóńkerdi.

— Áý, jigitim, ne daıashy, ne baıashy emes tárizdisiń. Moınyńa sýlyq asyp alyp, eki kózińmen manadan meni tesip barasyń. Ne órtep tynarsyń, ne órtenip tynarsyń. Qarasyń tegin emes eken, — dep otyrǵandardy dý kúldirdi.

Maratbek qurdasynyń sanynan mytyp qaldy.

— Qımylda. Urymtalyn jiberme.

Muhıt moınyndaǵy súlginiń ushymen betin súrtti. Qylǵynyp tamaǵyn qyrnady.

— Qaryndas, ózim órtenetin bolǵan soń oramalymdy tastamaı júrmin. Biz de biraz boıjetkenge qyryndap edik Birde men áldebir kúlimkózge "Aıaǵyńdy ańdap bas, qalqa!" dep ázil de aıtqam.

Jurt taǵy dýyldap baryp basyldy.

— Sonda qalaı, kúlimkózińiz aqsaq pa edi? Aıaǵyna qaraǵanyńyz aıaǵanyńyz ba? — dep kelinshek aq tisterdiń dymqylynda sham sáýlesiniń jaryǵyn bıletti.

— Joǵa! Qapelimde keıde aýyzǵa sóz túse qoıar ma. Dalbasalaǵanym shyǵar. Ózińizge de ókpemdi alyp ushardaı nıetim kóp. Jetkize almaımyn ba dep júreksinip otyrmyn, — dep Muhıt tóteden qosyldy.

— Jigit unasa, ókpesin óshirtýge qos etek kóılektiniń qaısysy shydaı alar.

— Báse, ózim de solaı oılap em. Endeshe, aıanbaı bir shyrqaıynshy, — dep Muhıt kórshisiniń qolyndaǵy dombyraǵa jarmasty.

Túnimen án men kúıdi tamashalaǵan toıly qaýym erteńine uly sáskede oıanyp, qyzýdy qaıta jalǵastyrdy.

Rýdnıktiń kúreske shyǵarǵan úsh palýany túgel báıge alyp, meımanasy tasyǵan jumysshy qaýymy biraz dúrildegen. Muhıt pen qalalyq bıkeshtiń bir-birine degen syńaılaryn tanyp qalǵan soń báıgeniń jol-júldesiniń eń táýiri de Muhıt arqyly kelinshektiń enshisine buıyrǵan. Mundaıda ýaqyt zymyraǵysh qoı. Kún ekindige aýǵanda Maratbek mazasyzdandy. Reıske shyǵatyn mezgil jaqyndap, Súıelbaıǵa jalyna bastady. Tabaq-tabaq et, sap-sary qymyzdy qımady ma, álde belgili qyrsyǵy ustady ma, Súıelbaı qos qaragerdi samohod arbaǵa jeger emes. Onyń ústine Saılaýbektiń de qyńqyly kóbeıdi.

Aqyry namazdygerdiń kezinde úı beldeýinde qańtarýly turǵan shopan aǵaıynyń tory bestisin kórip qaldy. Tory — qasıetti janýar. Maratbek záýide bir joly túsip, osy kolhozǵa sonaý rýdnık basynan jaıaýlap keledi de, qaıtarda tory bestiniń ústinde shirenip, aǵa-jeńgelerine qozykósh jerge deıin qol bulǵap bara jatady. Úıine tumsyq tiresimen-aq torynyń júgenin túrip, shaýjaıdan bir sıpap, kolhozǵa qaraı basyn týralap qoıa beretin. Tory sol boıda esh jerge toqtamaı, úırenshikti beldeýge jetip bir-aq tireletin.

Sol tory bestini kórgende Maratbek murtynan kúldi. Toıǵa kele almaı qalǵan Áıkijandy saǵynyp qyńqyldaǵan Jaılaýbegin aldyna otyrǵyzyp, búlkildete jóneldi.

Kelgen boıda reıske shyqty.

Táýlikke jaqyn jolda bolyp, úıine kesh túse oraldy.

Áıkijan esik aldynda kútip aldy. Kóńildi. Úı ishinde sambyr-kúmbir daýys kóp.

— Jaıshylyq pa?

— Qurdasyń úılenip... Kelinshek túsirip.... Ózi saǵan ashýly. Minezin bilesiń ǵoı, ázirshe yǵyna jyǵyla ber.

Qaraǵaı esikti oıbaılata ashyp, tabaldyryqtan attaǵan Maratbek óz úıin ózi tanymaı qaldy. Tórge shymyldyq qurylǵan. Eki jerge jetilik sham ilingen. Qaıdan alǵany belgisiz taqyr jerge tyqyr alashalar tóselgen. Jaǵalaı ıin tiresken kórshi-qolańdary dýyldasyp qarsy aldy.

— Maratbek-aý, kórimdik!

— Muhıt qurdasyń, nesin aıtasyń, aıdy aspanǵa bir-aq shyǵardy!

— Kelinjan, shymyldyqtyń ishine kir.

— Oý, poıtik-shortý3, qazaqbaıskıı dástúrdi tasta. Bunda baıaǵynyń bosqa qylymsıtyn kelini joq. Sovetskıı zamannyń jastarymyz,- dep áldekim dúrildedi.

— Durys. Kelinjan, mynaý Maratbek. Muhıttyń qurdasy. Oı, Muhıt! Saǵan ne bolǵan? Kóterseńshi basyńdy. Oıpyraý, syrtyn tosyp, tońqaıyp alǵany nes. Senen basqa adam kelinshek túsirmegendeı.

Muhıt shynynda da kádimgideı ókpe syńaıyn tanytyp, Maratbektiń sozǵan qolyn almaı, muryn astynan mińgirlegende, kelinshek aq jarqyn kúlip, daýsyn syńǵyrlata sozdy.

— Qurdas, Muhıttyń ózińe qyjyly kerim. Átteń ońashada kezdespedińder. Onda ma, onda Kóbikti men Qoblandynyń aıqasy bolatyn edi.

Jurt aıaǵy tarqap, qos kelinshek pen eki jigit ózderi qalǵan soń Maratbek Balbópeden (kelinshektiń aty Balbópe eken) istiń mán-jaıyn surap bildi. Sóıtse, Muhıt qurdasy Balbópege "Seni búgin túnde alyp qasham Daıyn otyr" dep toı ústinde qolqa salady ǵoı. Balbópe " Qaıda, kimnen alyp qashasyń? Qashpaı-aq óz kelisimimmen ileseıin dep otyrmyn ǵoı" dese burqan-talqan ashýlanyp, qıaq murtty egep-egep jiberedi. "Oý, burynǵydan qalǵan dástúr bar emes pe? Sal, seri bitken súıiktisin tún qatyp júrip alyp qashatyn. Olardan meniń qaı jerim kem? Olardyń qalyńdyqtarynan seniń qadiriń tómen be? Joq. Bolmaıdy. Yrym attap kete almaımyn. Ózimniń naq súıerim sen bolǵanda, seniń jaryń — myna Muhıt ondaı táýekelge nege barmasqa. Endeshe, býynyp-túıinip daıyn otyr. Eshkimge syr berme. Qýǵynshy shyǵaratyn sezik bildirip alsaq, istiń arty nasyrǵa shabady", — deıdi. Balbópe eriksiz basyn ızeıdi. Býynyp-túıinetindeı jolaýshy júrgen janda basy artyq nárse bola ma, jaketin kıip, rıdıkúlin qolyna ustap, qurym úıdiń tasasynan boı kórsetedi.

Bul kezde Muhıt ólerdegi sózin aıtyp, naǵashysynyń tory bestisin bir túnge surap alady ǵoı. Sony jalma-jan erttetip, beldeýge baılap qoıady da endi qýǵynshy-qarashy kórinbes pe degendeı qotan ortasynda turyp alyp, jan-jaǵyna kóz jiberedi. Sezikti eshnárse nazaryna shalynbasa da, óz-ózinen qýystanǵan bolashaq kúıeý aýyldy sydyrta aralap, syr aýlaýǵa kirisedi. Áıeldermen ázildesip, Súıelbaımen egesem dep júrgende ińir de túsip, kóz baılanyp ketedi. Sol-aq eken Muhıt endi tipti mazasyzdana bastaıdy. "Apyraý, mynaý aýyl netken beıqam. Aı men kúndeı sulýyn kóz aldarynda alyp qashaıyn dep turǵanymdy bilmedi-aý. Qashqyn-qýǵynsyz, op-ońaı toqty óńgerip áketkendeı Balbópeni mingestirip yń-shyńsyz shyǵa bergenim azamat atyma min bolmas pa? Qoı, nede bolsa, qyz urlap qashatynymdy bireýine bildirip keteıin. Namystary bolsa, at-soıylyn daıyndar. Quba jondy tuıaq tyqyrymen dúbirletip, oı, tory bestimen Balbópeni qushaqtap otyryp, arttaǵy qýǵynshylardy shańymmen kómip ketsem, Qulagerimen Aqtoqtysyn alyp qashpaq bolǵan Aqan seriden de asyp túspeımin be".

Osy qutyryńqy oılardan keýdesine qyz-qyz jelik kirgen Muhıt endi aýzynyń jeli bar jandy izdep, tórt úıdi túgel súzip shyǵady. Ár úıden bireýdi ońashalap alyp, qupıasyn álginiń qulaǵyna quıady. Oǵan da senbeı, tórteýge taǵy tórteý qosyp, aınaldyrǵan jarty saǵattyń ishinde búkil toıly aýyldy bolashaq erligimen túgel qulaqtandyryp ótedi.

Endi Muhıttyń esebi túgel. Kóńil kónshidi. Kermedegi jer tarpyp turǵan attardy kórgen saıyn keýdesi kóriktene túsedi. "Shetinen saıgúlik-aý! Qazir myna janýarlarǵa mine-mine salyp, soıyl-quryqtaryn soraıtyp sońyma qıqýlap túsip kep beredi. Sonsoń... Topyrlatyp tobyqtan qaǵyp domalatyp, shetinen jýsatam. Qoı, onym jaramas. Onan da dál qazir kólikteriniń aıyl-tartpasyn qıyp keteıin be. Biraq onda artymyzdan eshkim qýyp shyǵa almaıdy-aý!"

Osyndaı túrli qıalǵa shylbyr sozyp, ózimen-ózi bolyp turǵan kúıeý jigittiń ıyǵynan áldekim tartyp qalypty. "Qashpaq bolsań — zymyra!" dep búkil julyn-júıkesimen sekemdenip, úrgedek seziktiń ýysynda júrgen Muhıttyń jany murnynyń ushyna shyrqyrap kep, qonaqtamaı ma. "Apyr-aı! Ańdýshysy myǵym eken. Aıaq astynan tutylǵanymdy qarashy! Endi qarsylasýdan paıda joq, bas saýǵalap, qol qýsyrǵanym jón bolar" degen oımen súmireıip burylsa... kúlimdegen Balbópe qos doǵadaı ıilgen qara qastaryn kerip tur eken.

— Se-e-enbi-siń, Ba-al-bópe-e?! — deýge tili áreń kelipti.

— Nege bógelemiz? Ketpeımiz be — dep qalyńdyq moıymaıtyn kórinedi.

— Qazir. Sen anaý qaraǵanǵa qaraı júre ber. Men tory bestini alyp oralaıyn. Oý, Balbópe-aý, qazdańdamaı, shapan jamylyp... Túý, shapanyń da joq eken ǵoı. Endi bylaı... buqpantaılap... dybys bildirmeı saq júrseńshi. Myna jaý aýyl dál qazir túgel kóz bolyp, ekeýmizdi ǵana baǵyp otyr. Ańysyn ańdymasaq, bizderdi aman jibermeıdi, — dep Muhıt eki attap, bir toqtap qyraǵylyqty saýysqannan da arttyryp, beldeýdegi "Qulagerine" enteleı jóneldi.

Bir kezde entigip oraldy. Qoralap týǵan aıdyń kúńgirt jaryǵynda tanaýlary deldıip, qıaq murttyń ár júz túgi bir-bir tikenekteı qadaýlanyp qalypty.

— Qurydyq, Balbópe-em! Qurydyq! Tory at joq. Bizdiń syrymyzdy bilip qalyp bular ádeıi jaıaýlatyp otyr. Endi ne isteımiz?

— Ne isteýshi ek, búgin osynda qonyp, erteń anaý toıshylarmen birge qaıtamyz da.

— Oıbaı, atama ony! Onda sen maǵan joqsyń. Ekeýmizdi eki aıyrady da, ǵashyq otyna órtep óltiredi.

— Kim?

— Myna aýyl! Jaý aýyl!

— Muhıt-aý, jaý aýyl degeniń — kileń ózińniń týystaryń emes pe? Munda meniń nemere ápkem ǵana bar. Ol meniń otaý qurǵanyma dán rıza. Endi kimnen qaýiptenesiń?..

— Túý, Balbópesh, bala ekensiń! O zamanda bu zaman qyz alyp qashqan jigitti ustalyp qalsa, saý jibergen qazaqty kórip pe eń. Óziń qalada ósip, aýyl arasynyń ádetinen múlde adasyp qalypsyń ǵoı. Júr! Bógelmeıik. On úsh shaqyrym degen nemene? Qazir-aq jetip baramyz. Rýdnıktiń tóbesi kórinsinshi, bizge kim tıiser eken.

Birin-biri jetelegen kúıeý men qalyndyq jolǵa túspeı, shı-shıdi, qaraǵan, butany tasalanyp tartyp beredi. Muhıt óte saq. Ár júz qadam saıyn etpettep jata qalyp, qulaǵyn jerge tósep tyń tyńdaıdy eken. Alǵash jigittiń minezin túsinbeı, tań qalǵan Balbópege:

— Oıbaı-aý, sońymyzdan iz-ókshelep qýǵynshy kele jatpasyna kóziń jete me. Osylaı aldyn almasaq, aıaq astynan opyq jep qalarmyz. Bularǵa senýge bolmaıdy. Túk bilmegendeı jym-jyrt qalýlarynan qorqam. Dáýde bolsa olar dál qazir alasapyran ústinde.

"Qyz qaıda? Jaý qaıda?" dep qoldaryna túkirip, qamshylaryn úıirip jatqanyna bás tigýge barmyn, — dep tizesiniń shańyn súrte túregelgen Muhıt taǵy da Balbópeni entelete júgirtip, súırete jóneldi.

Etegin qaraǵan ilip, bıik ókshe kóp túımeli týflıiniń tumsyǵyn túbir qaǵyp, ókpesi óshken qalyńdyq orta tusta turyp qaldy.

— Toqtashy!

— Kidirmeıik. Keshiksek — qurımyz. Átteń astymda at, qolymda quryq joq. Onda aıanbaı aıqas ashar edim. Myna túrimizben, Balbópe, ekeýmiz úsh-tórt adamǵa des beremiz. Árıne olar meni biledi. Sondyqtan beseý- altaý bolyp shoqtanyp shyǵady. Áıtpese, Muhıttyń sońynan jeke dara qýatyn júrek jutqan erjúrek adam joq bul aýylda. Tek, meni olardyń kóptigi ǵana úrkitip barady-aý, — dep kidirgen saıyn jany tyzalaqtaǵan jigit, bir kez qalyńdyǵyna ıyǵyn tósedi.

— Tez, Balbópe! Min arqama!

— Qoıyńyzshy, uıat-taǵy.

— Talaspa! Ýaqytty ozdyrmaıyq. Qap! Álginde aýyldan shyǵarda qatelik jiberip aldym. Betti týra rýdnıkke bermeı, qıǵashtaı tartyp, iz adastyrý qajet edi. Endi ókingenmen amal joq. Bol, Bópesh! Bol! Usta moınymnan! Senen tiri aırylǵansha, atar tańdy kórmeı, mynaý qara túnniń qoınynda máńgi qalarmyn.

Balbópeniń de keýdesine úreı ene bastaıdy. "Apyraı, dalanyń zańy áli ózgermegeni me? Myna kerbez jigittiń sonshama qaýip oılaǵanyna qaraǵanda, shynymen qýǵynshy shyǵyp, qýanyshymyzdy úzip keter me" degen alańshyl kúdikpen jigittiń arqasyna yrǵyp minip alady ǵoı. Muhıt á degende murt astynan "Aýyrlyǵyń bilinbes bir mysqaldaı" degen án jolyn eljireı sozyp, búlkekteı jóneledi. Jataǵan tóbelerdiń oıdym-oıdym qaraǵany qandaı kóp, shalǵaıdan tartyp, etekke oralyp, birazdan soń jigitimizdi boldyrta bastaıdy. Eki aıaq shatqaıaqtanyp, mańdaıdan bulaq kózi ashylyp, kóz sharasyna quıylǵan ashshy ter berekesin qashyryp barady. Endi Muhıttyń oıyna "Qyz aýyr ma, túz aýyr ma?" degen qyrshańqy maqal qaıta-qaıta oralyp, tańdaıy kebirsegen aýyzdyń qýys kómeıinen ysyldaǵan entikpe dem jıi atylady.

— Jolǵa tússeńshi, — deıdi bolashaq jaryna jany ashyǵan qalyńdyq jota ústinde jantaıyp jatyp.

— Bo- o-ol-ma-aıdy.

— Nege?

— İz ja-aý! Ustap bere-e-edi-ie...

— Muhıt jigit. Jigit bir sózdi bolý kerek. Ól-tiril, namysyńdy taptatpa. Syr bildirme. Arqalap aldy.

"Aýyrlyǵyń bir mysqaldaı-aq" dedi. Endi Balbópe qashan ózi bilip, "Jerge túseıin" degenshe osy erkektik jigerimen ıtshilep tarta beredi.

— Oıpyr-aý, nege túsem demeıdi? "Áıel aldyń — moınyńa qamyt tústi" dep qurdastarym kúńkildeýshi edi. Mynaý qamyttan da ótken qubyjyq qoı. Netken aýyr bátshaǵar edi. Uıyqtap qalǵannan saý ma ózi".

— Bal-al-bó-pe!

Ysyldaǵan demdi yńyrana sozyp, "peni" bitirgenshe aıaq astyndaǵy áldebir tasqa súrinip, omaqasa qulady. Yrs etip tumsyǵymen qum qapty. Des bergende jyǵylǵan jeri qumdaýyt eken, denesine jaraqat túsken joq. Ústindegi Balbópeniń qushaǵynan sytylyp shyǵyp bir aýnap, es jıdy. Dál sol sát ystyq erni bet sharpyp jaqyndaǵan kelinshektiń mańdaıynan

ustaı aldy.

— Toqta! Ázir áli erte súıisýge!

Lyp keýdesin kótergen Balbópe teris qarap otyrdy. Iyǵy selkildeıdi. Kúle me, jylaı ma — dál qazir Muhıtqa báribir. Endigi tilek — aman-esen rýdnıkke bir jetý. Odan soń Balbópeshti...

— Oı baı! Áne!

Sybyrlaǵan daýys oqys ysqyrynyp baryp kilt úzildi. Daýyspen birge oń qoly shoshań etip qalyp, Balbópeniń ıyǵyna búre tıdi de, qalyńdyqty shókeletip túsirdi.

— Buq! Qımyldama!

— Ne? Nemene, Muhıt! Ne boldy? — dep Balbópe typyrlap jatyr.

— Kelip qaldy! Ústimizden tústi.

— Kim? Qaıda?

— Áne! Rýdnık jaqtaǵy jol ústinde.

— Oý, qýǵynshy sońymyzdan kelmeı me?

— Pále, óziń eshteńe sezbeıdi ekensiń ǵoı. Olardy tegin dep oılap pa ediń. Aldymyzdy oratyp jibergen barlaýshysy emes pe. Kóterme basyndy. Kótermeshi, Balbópesh!

— Jalǵyz ǵoı.

— Sońynda bas baǵyp kele jatqandary mol. Balbópesh, davaı, sert alysalyq. Qandaı jaǵdaı kezdesse de, men — sendikpin! Qazir ólsem de osy antymnan aınymaımyn!

— Men de...

— O, janym! Endi kele bersin! Kelsin túgel!... Oıbaı, anaý beri buryldy, — dep qaıtadan etpettegen Muhıt baýyrymen jer syza túp qaraǵanǵa qaraı sheginip barady. — Bópesh, beri jyljy. Oıpyr-aý, qorbańdamaı eptep qozǵalsańshy, eptep!.. Nemenege entigip qaldyń. Mine, myna araǵa jaıǵas. Bizdi kórmeı ótip ketýleri de múmkin. Qap, aıdyń da jaryǵyn qarashy! Qyrsyqqanda osylaı jol bolmaıtyn ádeti. Balbópesh, osy seniń qadamyń qandaı edi? Qaıyrly ma edi deımin. Oý, sambyrlama, sambyrlama deımin.

Balbópe jaq jazýdan qaldy. Úreı bılegen deneniń ár pushpaǵy qorqynysh uıasy bolady ǵoı, áldebir jerine áldene oqys tıip ketse, attan salardaı shıryǵyp otyr.

Jalǵyz jolaýshy jaqyndap keledi.

— Anaý nege qybyrlaıdy? İshi aýyryp kele me?

— Balbópesh-aý, iz kesken adam qatty júre alýshy ma edi. Eki kózi jerde emes pe, — dep Muhıt qushaǵyndaǵy qalyńdyǵyn qysa túsip búrisip otyr.

— Mássáǵan, ústinde adamy joq qoı, — dep Balbópe ornynan ushyp tura berip edi, Muhıt ıyǵynan basyp qaldy.

— Otyr. Ol — qýlyǵy. Attyń bir jaǵyna qısaıyp, boı kórsetpeý — barymtashy men barlaýshynyń ádisi.

— Joq, Muhıt. Ananyń er-toqymy bos, — dep boı bermeı kóterilgen Balbópe atqa qarsy júrdi.

Qalyńdyǵyn qorǵaý — qaı erkektiń boryshy. Eriksiz súıretilip turǵan Muhıt Balbópeniń artynan ilesti. İlgeri umtylyp shyǵyp, aldyna túsýge júregi daýalamaıdy. Ala-qula aı sáýlesinde Balbópe aıtqan bos erdi de kóre qoıǵan joq. Áıteýir qaraıyp jaqyndaǵan atty adamnyń áli de bolsa ún qatpaǵanynan dámeli.

— Aıtpadym ba, áne adamy joq.

— Pále, mynaý bizdiń kólik qoı! Tory besti ǵoı! Qap, Maratbek, ábden qatyrǵan ekensiń! Seniń jasaǵanyń boldy ǵoı. Endigi isim ózińmen bolar. Qurdas deıdi-aý! — dep kúıip-pisken Muhıt turyp qalǵanda, Balbópe tory atqa qaraı qolyn soza júrdi. Sony kórgende Muhıtqa da jan kirdi. Dedektep tory bestige umtyldy.

— Qur, jaýar, qur!

Aıańdap kele jatqan besti aldynan qarsy júgirgen ekeýden úrkip jele jóneldi. "Qur-qurlap" ilesken Muhıtty biraz alqyndyrdy. Aqyry, jigit keri oraldy.

— Qap, Maratbek! Kórmespin-aý, kórmespin! Naǵyz ıt ekensiń! Ittiń de estisi bolady. Itten de betersiń! Balbópe jigitiniń ıyǵyna qolyn saldy.

— Maratbekke sonshama nege ashýlandyń. Sabańa tússeńshi. Tún ortasy bop qaldy, keteıik.

— Maratbekti kórdiń be? Atty minip ketip... Ádeıi istedi. Meni qolǵa tússin degeni ǵoı. Sol da qurdas pa? — dep aldynan rýdnıktiń jyltyraǵan ottaryn kórgen soń erkinsigen Muhıt ózeýrep qoıar emes. Sol bette jarty saǵat mólsherinde shetki úılermen qatarlasyp, uzyn barak etip, bir-birine ıin tirestire salǵan toqal tamdardyń biriniń esigin kelgen bette teýip-teýip jiberdi:

— Áý, Maratbek! Shyq! Tez shyq!

İshten Áıkijan dybys berdi.

— Bul kim?

— Men! Baıyń qaıda? Dereý beri shyǵar. Kórset kózime. Dál qazir qolynda ólem!

— Muhıtpysyń? Maratbek reıske shyǵyp ketken. Kir, kirseńshi.

— Á-á, reıske ketti de. Aıtpaqshy, Áıkijan, sen meni keshir. Ashýlanam dep júrip ózińmen amandasýdy da umytyp ketippin-aý... Biz...Balbópe ekeýmiz... Túý, Áıkijan-aý, qurbyńmen tanys. Bópesh, mynaý kelinshek, sary kelinshek — Áıkijan bolady. Bizdiń Maratbek qurdastyń báıbishesi. Bul aýylda Maratbek ekeýinen basqa týysym da, jaqynym da joq. Áıkijan — dosymnyń kózi. Jatyrqama, — dep Balbópege burylyp qarap qoıdy da, Áıkijannyń qulaǵyna eńkeıe sybyrlady. — Balbópe, qudaı qalasa, bizdiń jubaı bop qalar. Alyp qashyp kelip turmyn.

Áıkijan quraq ushty. Balbópeniń qolynan ustap, mańdaıyna ernin tıgizdi. Jas shamasy ózimen quralpy bolsa da, jol kórgendik tanytyp, qurmet kórsetip jatyr.

Tórge kórpe jaıyp, sary samaýyrdy syrtqa alyp shyǵyp ketti. Artynsha-aq, Áıkijannan habarlanǵan kórshiler eki bólmeli aıadaı úıdi kernep áketti. Sol otaý toıy reısten Maratbek oralǵansha jalǵasqan edi.

Muhıt qudasyna burtıa qarady.

— Maratbek, shynyńdy aıtshy, tory bestini ádeıi minip kettiń be?

— Joq. Jumystan qalatyn bolǵan soń úırenshikti kólikti paıdalanǵanym ǵoı. Al, sen óziń aıtshy, myna Balbópe alyp qashpasań barmaımyn dep qıǵylyq saldy ma?

— Nege salsyn. Oý, mendeı jigittiń sultany emeýrin bildirgende eteginen ustamaıtyn qyzdyń kózi soqyr ǵana bolar, — dep Muhıt sylq-sylq kúldi.

— Endeshe, sonshama shala búlingeniń ne? Qashpaı, pyspaı-aq kelýlerińe bolatyn edi ǵoı.

— Onda úılenýdiń sáni qala ma?

— Jaqsy. Al, qýǵynshy shyǵady dep sonsha qorqýyńa jol bolsyn.

— Oıbaı-aý, Balbópeni alyp qashyp ketemin dep keminde on adamǵa óz aýzymnan aıtpadym ba. Sodan keıin qoryqpaı kór.

— Túý, sappas ekensiń, Muhıt. Ekeýińniń qosylǵandaryńdy sol aýyldaǵy toı ústindegi jurttyń bári qalamap pa edi. Sodan keıin neniń qýǵynshysy shyqpaqshy.

— Oıbúı, sonysy bar eken-aý. Ózime de obal joq. Eki ortada Bópeshtiń biraz záresin ushyrdym-aý onda men.

Sóıtken Muhıt sońǵy aıda áli kóńilin surap tóbesin kórsetken emes.

Maratbek oń jambasyna aýnap, terezege úńildi. Syrttan mal aıdaǵan áldekimniń daýsy estildi.

Muhıt pen Balbópe Maratbekterdikinde bir aıdaı turyp, jurt asar jasap, baspana qalqaıtyp bergen soń jeke bólinip shyqqan bolatyn. Ekeýiniń bir-birine erkeligi de, eregisi de tez ustaǵysh. Ondaıda Balbópe salyp uryp Áıkijanǵa jetip keletin. Artynsha-aq Muhıt ta tabaldyryqtan attaıtyn. Burtıýy da, kelisýleri de ońaı. Kózderine kózi tússe-aq kóńilderi tabysyp, birinen soń biri arnaıy qonaqqa kelgendeı dastarqan basyn ázil-kúlkige keneltip tastaıtyn.

Alǵash Balbópe rýdnıkti jersinbeı, biraz búlik shyǵarǵan-dy. Qalada ósip, konsertti, kınosy kóp ortadan shyqqan kelinshekke kishkene poselka ish pystyrar quba-tóbel meken bop ta kóringen bolar, Balqashqa da jıi-jıi ketetin. Keıde eki-úsh kún, keıde bir aptadaı bógelip qalǵanda Muhıttan múldem bereke qashatyn. Ondaıda kómek suraıtyn da, aqyldasatyn da adamy — Maratbek pen Áıkijan ǵana.

— Oý, ekeýiń Qozy men Baıandaı ámpeı-jámpeı tympıyp otyrsyńdar. Men júrmin, mine, tiri boıdaq bop, Balbópe qaıda? Buryn dál osylaı kóp keshigýshi me edi. Jer sıpatyp ketti ǵoı, jer sıpatyp, — dep kúıgelektene esikten kiretin.

— Otyr. Aptyǵyńdy bas.

— Al, otyrdym. Sondaǵy aqylyń osy ma?

— Ne iste deısiń endi.

— Aý, otaýym qańyrap, oshaǵym qańsyp qalmady ma. Budan artyq maǵan qandaı soqqy tilemeksiń, — dep aldyndaǵy ystyq shaıdy urttap qalyp, tilin jıditip alǵan Muhıt odan saıyn bezekteıdi. — Senderdiń, sen ekeýińniń bar bitireriń — meni qajaý. Myna qatynyna sheıin ádeıi shaıyn saqyrlatyp, adamnyń júıkesin tozdyryp oınaýdy ádet qyp alǵan ábden. Joq! Qurysyn búıtken tirligi! Osydan Balbópe kelse, jurt aldynda, enshi bólisem de, birjolata aıyrylysyp tynam. Áıtpese, bul ne bul. Ol onda, men munda.

— Asyqpa, keledi. Balbópeniń ózińe degen nıeti kúshti.

— Qashan keledi? Keshe de, búgin de poıyz tostym. Osy kúnginiń áıelderi qutyrǵan shetinen. Kóringeni kúlki qylady. Jańa stansıadan kele jatsam, Súıelbaıdyń jaman áıeli syqsyńdap: "Naqsúıeriń kórinbeıdi ǵoı. Jol tosqyzyp qoıǵan ba, taǵy. Muhıt-aý, óıtip qalanyń tikbaqaıynyń tilegin tilegenshe, osyndaǵy kónbis qyzdardyń birimen úılesseńshi" deıdi. Tap bir Balbópemnen shyn aırylysyp ketkendeı. Shashyn uraıyndar, barlyǵy qosylyp meniń bir Bópeshime tatymaıtynyn bilmeıdi-aý, — dep kesedegi shaıdy kómeıine tóńkere saldy. — Apyraı-aı, Áıkijan-aı, endi sen de meni tálkek eteıin dediń be. Mynaýyń — shaı ma, jýyndy ma, jylymshy birdeme ǵoı. Nege shyǵaryp, nege saqyrlatyp quımaısyń?

— Búgin osy neshesi, Muhıt? — dep Maratbek qoltyǵyna bóstek tósep qısaıa ketti.

— Iýnniń on besi. Qyryq birinshi jyl. Demalys.

— Endeshe, shurq etpe. Balbópe qalanyń bazaryn aralap júr. Erteńnen qalmaıdy.

— Á-á, ıá! Solaı. Bópesh bazar kórmegeli kóp boldy dep júrýshi edi. Áı, umytshaqtyq-aı! Onda, Maratbek, bylaı bolsyn. Biz de — bir shańyraqpyz ǵoı. Osyndaǵy búkil qurdastardyń basyn qosyp kelesi demalysta... — dep sál bógelip, saýsaqtaryn jybyrlata sanap shyqty.

— Kelesi demalys jıyrma ekisinde eken. Sol kúnge bárindi qonaqqa shaqyram. Balbópeshtiń uqyptylyǵyn bilesińder. Erteń, sol ózi, karposte-marpóshkelerin, shóp-shalam, mámpásılerin artynyp-tartynyp keledi. Kolhozdaǵy Ábdirásil aǵaıdan áneýkúni ákelgen kópeıim maıdan júre almaıdy. Ábden qyzylsyrap qaldyńdar. Bizdiń dastarqannan bir shaılańdar, — dep Muhıt qaladaǵy Balbópeshi qasynda otyrǵandaı bir sharýany op-ońaı kesip-piship tastady. Muhıt úılengeli súlgi men oramalǵa jarymaıtyn bolǵan. Balbópe namystandy ma, álde burynǵy mys-mys aqsha ýysynan sýsyp ketti me, ádettegi túkti súlgi moınyn aımalamaıdy. Biraq eski mashyq jattyqqan qoldy jaǵaǵa júgirtkish. Qazir de ıyǵyna janasyp qaıtqan alaqany Áıkijanǵa qaraı tilene jaıyldy.

— Áý, kelinshek, qonaq syılap úırenýdi qashan meńgeresiń? Súlgi qaıda? Qaımaq qatyp kúreń shaıdy baptap berýdi bilgende, myna aǵyl-tegil terdi úgetin oramalyńdy da jaıyp tastamaımysyń.

Muhıt áli de kirpıaz. Shalbarynyń qyry pyshaqtyń júzindeı bolmasa da, osy rýdnıktegi búkil orys, qazaq jigitteriniń aldynda eshkimge ese jibermeıdi. Keıde oryndy-orynsyz eki saýsaqty til ushymen túkiriktep alyp, shalbarynyń qyryn shymshylaı sıpalap otyratyny bar. Basqalarda birkıer jalǵyz kostúm bolsa, Muhıtta Balbópeniń arqasynda kostúm degen úsh-tórteý. Qandaı ystyq kúnde de pıdjagin tastamaıdy. Biraq jelsiz, samalsyz aptap-aptapta kúreń júz kilkigen terden boı-boı bosap erip, jan shaqyrar saıa izdetkende, álgi bıshara pıjak ıinnen túsip, birese oń ıyqta birese sol ıyqta jatatyn. Al, Muhıt tómengi aýyldaǵy kileń jas jumysshylardyń bárimen qurdas. Qurdasymen de qurdas, kóńilimen de qurdas. Endeshe kez kelgen bosaǵaǵa burylyp, kez kelgen tabaldyryqtan attap dos-qurdastyń, qurdas-kelinshektiń hal-jaıyn, mal-janynyń amandyǵyn surap shyǵý paryz ǵoı. Árıne keıbireýler qusap bir úıge kirip, bir úıden shyǵýǵa da bolady. Biraq onda sonaý kóp qurdastyń biriniń bolmasa biriniń kóńiline sekem ilinip qalsa she. Dostan dostyń artyqshylyǵy joq. Báriniń de kógenkózderi jetkilikti. Balbópeshtiń qaǵazǵa orap qaltasyna salyp bergen mámpásılerin qurdastarynyń boqmuryndaryna bir-birden úlestirip shyqqannyń ózi nege turady. Sol baýyrmal kishkentaılardyń muny kóbinese "ákelep" aldynan erkeleı umtylatynyn tez saǵynyp qalatynyn bylaıǵy jurt túsine de bermes. Degenmen "ákelep" júgirgen sábılerdiń byldyrlaǵan tátti tili allanyń qulaǵyna shalynyp, kim bilsin, keshikpeı ózi de shyn áke, shyn kókelik halge jeter. Muhıt talaı esikti ashady, talaı dastarqannan dám tatady. Talaı qurdasymen qaljyńdasady. Talaı kelinshektiń myqynynan mytady. Qýanatyn qurbylary da kóp, qýaratyn qurdastary da kóp. Sóıtip, ár úıdiń balasyn, ár shańyraqtyń aq jaýlyqtysyn jarylqap júrgende, páleket pıjaktyń qaı arada umyt qalǵany belgisiz. Kesh túse azamattyq boryshyn adal júregimen oryndap oralǵan Muhıtymyz Balbópeniń aldynda keshirimshil pishinmen eljirep turar edi. Erkelep kúlimsirer edi. Biraq.... tústen beri úı sharýasymen jalǵyz arpalysqan Bópesh eki kózi tórt bolyp jubaıyn jabyǵa kútip otyrmasa, onda ilik izdep ón-boıdy tintkilegish janar jolaýshylap joǵalyp ketken pıjakty joqtamas edi. Shirkin Balbópe yqtıatty ǵoı. Qara kózderdiń qoǵadaı japyrylǵan up-uzyn, qap-qaıqy kirpikteri Muhıttyń meselin tez qaıtaryp, ıyqqa shanshylyp baryp, qaıshylana qalatyn. Sol belgi jetkilikti. Muhıt qaıtadan shubyryndy jolyna túsedi. Sol shıyrdy ekinshi ushynan Balbópe jalǵastyrady. Balbópe kirgen úılerdiń qurbylary kúbirlep, qurdastary kúlimdep qalady. Ne kerek, erli-zaıypty ekeý ińir jamylyp oralǵanda qubyjyq pıjak úılerinde jatady. Kim ákeldi, qaı qurdas jasady, qaı qurby sendeltti — tekserip kór. Áıteýir "qaıta oralǵan mal qaıyrlynyń" jónine saıady da, Muhıt ta, Balbópe de eshteńe bolmaǵandaı alasa dóńgelek ústeldi quryp alyp, shaıǵa otyrady.

Muhıttyń pıdjagy joǵalýyn qoımaıdy. Ekeýi sodan keıin saryla júgirýin toqtatpaıdy. Báribir, pıjak óz aıaǵymen kelip tórdiń tóbesinde jatady.

— Solaı, Maratbek. Demalysta kópeıdi óziń kelip soıyp ber. Men ózi, qudaı biledi, taýyq baýyzdaı almaımyn. Anada Balbópem maǵan... Á, qoı, kúlki qylarsyńdar sender. Men kóp otyrmaıyn. Jigitterdi habarlap qoımasam, kim biledi, aýylda turmaı kolhozǵa qydyryp keter, — dep ornynan turdy.

Pıdjagy taǵy umytylyp qalyp barady eken, Maratbek daýystady.

— Muhıt, mynaýyńdy ıyǵyńa jamyla ket. Búgin Balbópe joq. Shyn joǵaltarsyń.

Asyǵa kútken demalys kúni de jetti. Erteńmen-aq Muhıttyń úıine aǵylǵan tómengi aýyldyń erkek-áıel, bala-shaǵasy kishkene aýlany syqap jiberdi.

Kópeı shynymenen semiz eken. Shek-qaryn arshyp, bas úıtip, baýyrsaq pisirip júrgen áıelder tamaq daıyndaǵansha, Muhıt Balbópeniń qaladan ákelgen "kárposta-márpóshkelerin" dóńgelek ústeldiń ústine samsata úıip, shyny shelek toly syrany kúreń tostaǵandarǵa sapyra quıyp berip otyr.

— Áı, Muhıt. Syra sapyrǵandy qaı atańnan kórip ediń? Sapyrmaı-aq quı, — dep Súıelbaı bilgishsinip ojaýǵa jarmasty.

— Pále, Súıelbaı, sen óziń qalada bolmapsyń ǵoı.

Anada biz, Balbópesh ekeýmiz Balqashqa barǵanda bir dáý sary kelinshek qara kespekti qulashtap-qulashtap sapyrtyp, toryala syrany kópirshitip quıyp bergende, bir kún boıy kekirgem. Syranyń qudireti — kóbiginde, qalada bolmaǵan ózińnen kór. Áıtpese kekirgende ısi murnyńdy jaratyn syraǵa qymyz da jetpeıdi, — dep Muhıt berispeıdi. — Nanbasań, Bópeshti shaqyraıyn ba. Óz aýynan esti.

Súıelbaı qurdastarynyń kelinshekterine qyrǵıdaı tıgenimen Balbópeden ylǵı yǵysyp júredi. Oǵan sebep bar, záýide Súıelbaı áıelderge jasaıtyn ádetin istep, Balbópeni qytyqtap oınamaq bolady ǵoı. Balbópe shoshyp ketken be, álde Súıelbaıdy jaqtyrmaǵan ba, qalanyń qyzdarynyń bilmeıtini joǵy ras qoı, baıǵusty á degenshe kúl ústine top etkizip, ústine atsha qonjıyp minip alǵan desedi. Sodan beri Súıelbaıdyń Balbópege júırik tili de, suǵanaq qoly da jolamaı, arqan boıy aýlaqtap júredi.

— Qoıshy sen de, qıt etse áıelińdi kýáǵa jeteleı keletin bopsyń ǵoı. Shashy uzyn nemelerden qaı bir aqyl shyǵýshy edi. Sen, Muhıt, ishimizdi qur syldyr syramen keptemeı, bar bolsa, kók moıynnyń birer shynysyn beri tasta, — dep Súıelbaı basqa qyrǵa kóshti. Jigitter o kezde araq pen sharapqa onsha qumar emes edi, áıteýir, kóz aldynda turǵan soń kóńil jyqpastyqpen stakan shaıardaı túbine tamyzyp yrymyn jasaıtyn. Súıelbaıdy jaqtyrmasa da, úndegen joq. Qalalyq kelinshektiń dastarqany basynda otyrǵan soń qala taǵamynyń betke ustaryndaı — araqty ári ıterip tastaýǵa Balbópeden uıalady.

— Balbópe! Ýa, Bópesh! — dep Muhıt óńesh sozdy.

— Ne? Muhıt-aý, jaı shaqyrdyń ba? — degen Balbópeniń oshaq jaqtan syńǵyrlaǵan ásem daýsy qurdas bitkenderdi túgel eleń etkizdi. Balbópeniń basqa kelinshekterdeı eriniń atyn atamaıtyn ádetti ysyryp tastap, "Mu-hı-ıt!" dep ernin dóńgelente syzylatyny da unaıdy. Juqa kóılekti tizeden sholtıta kıip, barlyq oı-dóńesterin ashyp kórsetetin qulyn denesi de unaıdy. Muhıt kelinshegin shaqyrǵanda kóz bitken Balbópeni timiskilep ketti.

— Kel! Óz qolyńmen quıyp bermeseń, myna shirkinder tatyp alar emes.

Myqynyn bıletip, shyntaǵyn oınatyp, kirpikterin qaıshylap dastarqan basyna jaqyndaǵan sulý kelinshekke qurdastar tus-tustan qoshemet jaýdyrdy.

— Kóziń-aı seniń! Sekseýildiń shoǵy ǵoı!

— Ernin aıtsańshy, — qyrdyń qyzyl qyzǵaldaǵy emes pe!

— Naǵyz aqsha mańdaı!

— Qushaǵyń órt shyǵar. Baıǵus Muhıt órtenbeı qalaı júr.

Balbópe qurdastarynyń shubyrǵan sózderi men silekeılerine mán bergen joq, bir qyryn turǵan kúıi ot basyndaǵy áıelderge eleýsiz kóz júgirtti. Sambyrlaǵan daýystary sap tyıylyp, bári buǵan qarap qalypty. Qyzyǵýynan qyzǵanýy kóp kózderdiń ásem júzderdi ilezde buzyp jiberetinin baıqap qalǵany sol edi, syńǵyr úndi taý sýyndaı aqtardy.

— Já! Meni maqtaǵansha onan da anaý áıelderińdi dastarqanǵa shaqyrsańdarshy. Bireýge kúndiz kóz súzip, túnde yndyndaryń quryp aımalaıtyn sulýlaryń solar ǵoı.

Kúıeýler áıelderine jalt-jalt qarasty. Jalt-jalt qarasty da, jer men kókteı aıyrmashylyqty sezdi me, álde óz qylyqtarynan uıaldy ma, dereý tómen úńildi. Shý toqtady. Muhıt ornynan elpelektep turyp baryp, kelinshekterdi eriksiz dastarqan basyna ıirip ákeldi.

— Ustańdar, kelinshekter! Baılarymyz iship, biz qarap otyrsyn degen zań joq. Qazir teńdik zamany. Bulardyń shirenip, shekireıip júrgenderi bizdiń arqamyz shyǵar. Ózderin ábden qudaı tutyp alǵan. Kóterińder! Sharap, qyzyl sharap eshteńe etpeıdi. Muhıt, túgel quıyp shyq. Qarańdarshy, qonaqqa kelgende de ózderi otyryp alyp, bizge jumys istetip qoıady. Joq, budan bylaı oǵan kónbespiz. Kónbeımiz ǵoı, kelinshekter. Káne, alyp jiberelik, — dep Balbópe qolyndaǵy stakanyn ernine apardy. Sol-aq eken, áıelder jaǵy quddy bir qubyjyq kóretindeı kózderi keń ashylyp, erinderin shylpyldata tamsanyp Balbópege qarap qalypty. Balbópe kidirgen joq, stakandy túgel tóńkerdi.

— Oı, jaraısyń!

— Naǵyz myqty!

— Áı, Muhıt, seniń qatynyńnan ótken batyr joq, — dep Súıelbaı qyshqyrdy.

Balbópe áıelderge ejireıdi.

— Neǵyp qalshıyp qaldyńdar. Alyńdar, kóterińder. Paıǵambar da ishken sharap emes pe. Ólmeısińder. Men óldim be.

Biri teris aınalyp, biri tómen eńkeıip, endi biri kúıeýine japaq etip qarap ótip únsiz qybyrlaǵan kelinshekter bir sát oılamaǵan jerden bir mezgilde stakandaryna jarmasty. Qaqalyp-shashalyp jutty. Syzdyqtatyp simirdi. Joq! Páleket eshteńesi bilinbeıdi. Óńeshti azdap qyrnaǵany bolmasa, qorqynyshty túgi joq eken. Áıelderge batyldyq endi. Óńderine qyzyl sharbylanyp boıaý júgirdi. Janarlarda kógildir ot ushqyndary. Álgindegi bet tile qylymsý, uıala kóz tóńkerý adyra qalǵandaı. Bir-birine kezek bermeı kelinshekter dastarqan basyn bılep-tóstep ketti.

— Kúıgenbas, qazan jaqty bir baıqap kelshi, kóbigi irip ketpesin, — dep biri keýdelese;

— Áı, Áshkentaıdy qara, aldyndaǵy araǵyn áli kótermepti. Óláı, ózderi bizge ishkizip, aldap soqpaq. Qatyndar, kel, jabylyp túıebas jasaıyq ózin, — dep ekinshi kelinshek qol toqpaqtaı erkekke tap berdi.

Qozynyń eti bir qaınasa daıyn bolady ǵoı. Etti jep, sorpa simirgen qurdas, qurbylar áli de bolsa mynaý qylyqty Balbópe men kóńilshek Muhıttyń dastarqanyn qıyp kete almaı otyrǵan. Qarasýdyń qos mátkeden jasaǵan syńaraıaq kópirinen asyǵys ótip, enteleı beri salǵan áldekimdi endi tus-tustan qaǵyta bastady.

— Dáý de bolsa Aqybaı!

— Joq ol emes. Aqybaı alasa. Al, anaýyń namazdygerdiń kóleńkesindeı shubatylǵan bireý.

— Ózi ábden toıyp alǵan tárizdi. Aıaǵy ár jerden bir tıedi. Balbópe, shynyńnyń túbinde birdeme qalyp pa edi? Quıa ber, baıǵustyń basyn jazyp, batasyn alaıyq.

— Áı, ananda kóz bar ma ózi! Shalshyqty shalshyq, balshyqty balshyq demeıdi ǵoı. Qap, myna alashany bylǵaıtyn boldy-aý.

— Oıbaı, anaý otyrǵyshty daıyndańdar!

— Metreı! Desátnık Metreı ǵoı.

— Dál sol! Sostav kelip, bizdi jumysqa shyq deýge kele jatpasyn.

— Metreı kelmek túgil, nashandiktiń óz kelse de, men búgin, demalysymda tyrp etpeımin, — dep Súıelbaı shalqalap sulaı ketti. Osy túri "kóterip áketpeseń, qozǵalmaspyn!" deıtin sert belgisindeı.

Dmıtrıı Kozodoev esik pen tórdeı qalǵanda kilt toqtady. Bilegimen mańdaıyn súrtip tastap, ózine ańtaryla qarap otyrǵandarǵa qıpaqtaı súzilip turyp, ıilip sálem rásimin tanytty. Qazaqshaǵa sýdaı desátnık buryn "assalaýmaǵalaıkýmdi" aýyz toltyra, qajydan kelgendeı maqamdata sozatyn edi. Myna búgejektegen repeısiz qalpy eldiń bárin tańdantyp tur.

— Metreı, beri jaqynda.

— Mynda otyr. Et jep qoıǵanda keldiń, jamandap júredi ekensiń.

— Qoı, et bar áli. Tur ǵoı, mine bir tabaǵy.

— Súıelbaı, aıaǵyńdy jısańshy.

Metreı oryndyqqa quıryq basty. Otyrǵandardy jaǵalaı barlap ótip, aýyr kúrsindi. Dastarqanǵa jaqyndaǵan joq.

— Aýyldastar, men senderge sýyq habar ákeldim. Soǵys bastalypty. Germanıa búgin bizge soǵys ashypty, — degende sońǵy sózderi qatqyl tamaqtan qyryldap tógildi. Kirpigine jylt etip dymqyl bilindi.

Aıaq astynan jer silkinip, nemese ashyq kúnde naızaǵaı oınasa, dastarqan basyndaǵylar dál mundaı tunjyramas. Álgindegi aqjarqyn júzderi birden joǵalyp, árqaısysy túıilip, túnerip qalypty. "Soǵys" atty sumdyq sózdiń yzǵaryn álden-aq búkil júıe-júıkesimen seze me, erkek, áıeldiń birde-biri qybyr etýge batyly jetpeı melshıip, Metreı-Dmıtrııge japaq-japaq qarasady. "Ótirik deshi!", "Oınap aıtyp edim, nanbańdar da senbeńder deshi!", deıtin tilemsek dámeni ishteı ǵana tolǵaıdy. Biraq kókshil kózderdi tumantqan móldir shyq murynnyń ushynda dirildep, qytymyr ýystyń sheńgeline búrip alǵan júrekterdi typyrlatyp barady.

— Áý, ne ǵyp súmireıip qaldyńdar!

Daýys bergen Súıelbaı eken. Maldasyn quryp alyp, tónip otyr.

— Unjyrǵalaryń bosqa túspesin. "Kóppen kórgen — uly toı". Áliptiń artyn baǵalyq.

— Sonda ne demeksiń? — dep Muhıt shańq ete qaldy.

— Ne deıin. Aq patshań da qazaqty oqqa aıdamaı, qara jumysyna ǵana salǵan. Bul joly da sóıtedi. Óıtkeni orystar áli de bizge buratana halyq dep senbeıdi.

— Aqymaqsyń! Nadansyń! Ókimetimizdiń bar jaqsylyǵyń basqalarmen birdeı bólisip, taqsiretin ózgelerge aýdara salmaqsyń ǵoı sonda.

— Aqymaqtyń kim ekenin ýaqyt aıǵaqtar. Qoı, qoı-aq qoı. Ózimniń sol soǵysqa barmaıtynymdy oń qolyńdaı kór. Keshegi senimsizine búgin qarý ustatpas, — dep Súıelbaı shıq-shıq kúldi.

— Osylaı byqsydyń ba aqyry. Áı, túzelmepsiń- aý — dep, Muhıt aýlaqtap syrǵyp otyrdy.

— Qoı-aq, qoı, Muhıt. Sensiz de seziktenetinder jetip jatyr. Onan da araǵyń qalsa, ákel beri. Endi dál búgingideı bas qosa almaspyz. Toılap qalalyq.

Balbópe únsiz turyp ketip, úıinen úsh bótelkeni moınynan qysa ustap, ústelge ákelip qoıdy.

— Metreıge quıyńdar!

— Raqmet. Men keteıin. Senderge habar jetkizýge asyǵyp... Nachalnık kútip otyr. Balqashtan telefon soǵýy múmkin, — dep Dmıtrıı Nıkolaevıch nan aýyz tıip, turyp ketti.

— Balbópesh, óziń ashyp, óziń quı. Úırene ber, Bópesh. Erteń myna qylqan qyryqqandar maıdanǵa attanǵanda osy aýyldaǵy jalǵyz erkek bop, myna men — Súıelbaı ǵana qalady. Sonda qurdastyq joly dep, bárińe áńgime aıtyp kóńilderińdi kóterer ózim bolam. Qoı-aq qoı, Muhıt, alartpa óıtip kózińdi. Shyndyqty jasyrý qıyn. Solaı, qurdastar, solaı. "Ólimdi jerde molda semirer". Endigi molda da — men.

Súıelbaıdyń oıyny ma, oıy ma — qaljyńǵa saıyp aıtqandary árkimniń kóńiline túrpideı tıip, keýdelerinde túıneý bolyp turyp qaldy.

Áýelep án ketti.

Balbópe eken. Jurt júzindegi syzdy jýyp-shaımaq bolǵan dalbasasy ma, Súıelbaıǵa degen eregisi me, — áıteýir áninde muń az. Jalǵyz sharyqtap turdy da, kenet úzilip tústi. Betin basyp óksı kelip, Muhıtty bas saldy...

* * *

... Kún uıasyna kirip bara jatsa kerek, terezeniń jaqtaýyn jaǵalaǵan sáýlesi qyp-qyzyl. Qan jalatqandaı.

Aýyz úıden aıaq tyqyry estilip, Áıkijannyń kúrk-kúrk jótelgeni jetti.

"Baıǵus, ábden qaljyrady-aý! Qaı jerde júrip sýyq tıgizip aldy eken? Bir aýyq tynymy joq. Qartaıǵanda qolqabys etetin de janashyr adamnyń bolmaǵany qıyn-aý. Jaılaýbektiń kelinsheginen ne qaıyr. Saılaýym jóni túzý bireýge kezikse edi. Ózi de ábden qajyp júrgen shyǵar. Kitap jazý da beınet, sol jazǵanyn ótkizý odan da ótken azap eken-aý. Sonda birin-biri ne qylmaısyń dep túrtpekteıdi eken shirkinder... Bárinen de Áıkijanǵa aýyr bop tur. Kúrk-kúrk jótelýin. Jyly jerde terlep otyryp, sýyqqa júgirip shyqqan soń, bısharaǵa ne joryq. Qaıta shydamdy ózi. Syr bildirmeıdi. Otyn-sýy jetkilikti me eken? Suraıynshy. Depodan alatyn eki tonna kómirdi, otyny jetetin bolsa, dáý apaǵa túsirtip bergizgenim abzal bolar, Osy dáý apa demekshi, sol kisi kelmeı ketti. Jatyp qalmady ma eken?"

Ortańǵy esik ashyldy da, tórt burysh jaryq edende tuıyqtaldy.

— Qalaısyń?

— Meni qoıshy, Áıkijan. Men shúkirmin ǵoı, óziń nege kúrkildep kettiń, — dep Maratbek kempirine qolyn sozdy. — Astymdy qalyńdatasyń ba, jambasym taqyldap jatyr.

Áıkijan býyndary syqyrlap, júrelep otyryp Maratbekti tósek qasyndaǵy maqtasy qalyń bóstekke demeı jyljytty. İshinen:."Apyraı, kún ótken saıyn jeńildep barady. Ana kezderi qozǵalta almaýshy edim" degen ári úrgedek, ári tańsyq sezimdi oılap ótti. Artynsha, kereýettiń shegiren japqyshyn sypyryp tastap, arasyna túıe júnin tutqan eki jańa kórpeni sýyryp aldy.

Maratbek baıqap qalǵan eken.

— Qaıtesiń, sheshesi-aý. Basqasyn-aq tóseseńshi. Áıkijan az-kem ańtarylyp turyp qaldy.

— Saılaýjanǵa arnap qabytyp ediń ǵoı. Bir shúıkebastyń tileýin tilep tursyn. Uzamaı toı kórip qalarmyz.

— Iá, ıá. Toı kóremiz, kókesi! Saılaýjanym kelin túsiredi, — dep kádimgideı kóńildengen Áıkijan dem arsynda sergek tartty. Adam kóńili — shúkirliktiń quly ǵoı, sol nárseden op-ońaı lázzát alyp, qarǵa aýnaǵan túlkideı qulpyryp shyǵa keledi. Medeý tapqan Áıkijan bar ýaıymdy silkip tastady. Shalyn ornyna jatqyzyp, qasyqpen aýzyna aq tamyzyp, óbektep otyr endi.

— Taǵy bir qasyq.... Búgin óńiń de jaqsy. Baǵana ishkenińdi de qusqan joqsyń. Qasqa bıege keshegi kánbıkórim1 tegi unap tur. Bas saýymynda biraz sút berdi.

— Dáý apany kórmediń be?

Áıkijan baǵjıa qarady.

— Ony qaıtesiń?

— Jaı. Kelmeı ketti ǵoı.

— Dalabaıdyń pushyq qatyny kórpe qabytam dep aldyńǵy kúni alyp ketken. Qyzynyń jasaýyn daıyndap murnyna sý tımeı júrgen joq pa. Bizdiń Saılaýjan mensinbedi dep ózi menimen órtteı ósh.

— Qoı! Saılaýjandy kiriktirme.

— Joǵa deımin-aý, quda túsip, kıit kıiskendeı-aq maǵan talaı jerde burtıyp ókpe aıtqysh. Ózi ǵoı qyzyn syrtynan bizdiń Saılaýbekke yńǵaılaǵan. Byltyr sol ker pushyq megejin: "Ekeýin ońasha kezdestireıik. Múmkin balalar birin-biri unatyp qalar" dep ózgeýregeni. Onda nem bar. Saılaýjan ózi biler.

— Otynyń jeterlik pe?

— Artylyp qalady. Peterpilás kómir, kishkene salsań, qyzdyryp jiberedi.

— Onda depodan alasy eki tonnany dáý apaǵa túsirtip bersin. Metreıdiń balasyna tapsyr.

Áıkijan kúmiljip qaldy.

— Estidiń be?

— Nemene, jyl saıyn sol kempirdiń otyn-sýyna biz mindetti me edik?

— Áı, Áıkijan-aı, keıde orynsyz tarynatynyń bar-aý. Dáý apanyń shyn kóńilimen bergen bir batasy basqalardyń on batasynan artyq ekenin uqpaǵanyń ba? Anaý eki ulyńnyń adam bolǵany osyndaı kem-ketik keıýanalardyń sharapaty ǵoı.

Áıkijan basyn ızep otyr, egilip otyr.

— Jasaǵan, kúpirlik kórme. Táýba. Aıtaıyn, kókesi. Erteń depoǵa ózim baryp aıtaıyn.

— Bar. Sýyp ketpeı turǵanda shaıyndy ish. Ekeýmiz birdeı jatyp qalsaq, bola ma. Boıyńdy sýyq ustaǵan eken.

Kempirin aýyz úıge jiberip, Maratbek qaıtadan oıǵa shomdy. Qyryq birinshi jyldyń qytymyr jazyn elestetti.

Alǵashqy shaqyrý qaǵazy Súıelbaı men Muhıtqa bir kúni kelgen edi. Qaladan Muhıt renjip oraldy da, Súıelbaı sol poezben Qaraǵandy shahtasyna eńbek armıasyna ketti.

— Túsinbeımin. Ókpeńde syz bar dep meni jaratpaı tastady. Qudaı biledi, men tap anaý Súıelbaıdan góri myqtymyn. Súıegi saýdyraǵan shirkinniń qasynda men degeniń balýan emespin be, — dep kúıip-pisken Muhıt muńyn shaqqan.

— Emdel. Áli-aq túzelip ketesiń! — degen Maratbek.

— Qaıdan jabysyp júr, á?

1 Kombıkorm degeni

— Ózime túk bilinbeıtin sıaqty. Álde sonaý Balbópeni alyp qasham dep alaókpe bolǵanda ter qatty ma eken? Báribir meni ustap tura almaıdy.

Muhıt ýádesinen shyqqan. Emdeldi me, álde ókpesindegi syzy elenbedi me, áıteýir maıdanǵa attanǵan. Sodan jeńis kúninen keıin bir-aq oralǵan. Eki-úsh jaraqaty, eki-úsh medali bar. Keýdesindegi medal syńǵyryna kókireginiń syryly qosylyp, Balbópege qarap qoıyp, maıdan ómirinen áńgime soqqanda búkil álemdi umytyp ketetin. Búginde ol da aýrý.

Al, Súıelbaı shahtyda úsh-tórt aı ǵana istep, aýylǵa tep-tez qaıtyp kelgen. Ol kezde aýrý-syrqaýy kóp edi, búginde odan tyń shal-shaýqan joq.

"Soǵymyn ákelgen shyǵar. Dál qazir Súıelbaıdy kórer me edi. Eshkimge des bermeı esip sóılep otyrǵan shyǵar", — dep álsiz kúrsingen Maratbek kórpesin basyna búrkep aldy.

JAZ. SAILAÝBEK

Saılaýbektiń qoıyn dápterinen.

Aǵasy, osy bar ǵoı, keıde óz-ózimnen qatty yzalanam. Nege deısiz ǵoı? Aıtaıyn. Men tórt-aq klass bitirdim. Men bitirgen kezde aýylda tórt-aq klastyq qazaqsha mektep bolatyn. Endi qazaqsha mektepti japty da, oryssha mektep ashty. Sodan qaıtadan orysshanyń úshinshi klasynan bastadym. Taǵy tórt klass bitirdim. Basqa oqý joq, muǵalim jetispeıdi. Qalada gazvoda satyp, dıplomdy sandyqta shiritetin muǵalimderdi aýyldarǵa qýsa ǵoı. Ákeı alysqa jibere almady. Aıyna otyz som tólep ınternatta oqytýǵa pensıasy az, murshasy kelmedi. Birer jyl bos sandalyp júrdim. Sodan aýdandaǵy shoferlyq kýrsty bitirdim. Pravomdy qaltama salyp ap, taǵy eki jyl ártúrli jumys istedim. Barankaǵa ıe bolý úshin bizdiń túbiń tesilgir zavgardyń qaltasyn maılaý kerek. Ol — baqandaı myń som. Áıtpese, ýpravláúshııdiń ne jaqyny, ne jekjaty bol. Sonymen, mashına kózden bir-bir ushyp júrip jattym.

Nege yza bolasyń deısiz be? Yza bolmaı qaıteıin. Jumystan kelesiń. Kıinesiń, eki qolyń aldyńa syımaı kóshege shyǵasyń. Eki-úsh serik ilesedi. Qaıda barasyń? Klýb ómiri istemeıdi, kıno atymen joq. Sonsoń jaǵdaı belgili, eriksiz dúken jaǵalaısyń. Araq ishken soń, arqań qozady. Tóbeles te, janjal da sonyń kesirinen. Oılaımyn: "shirkin mádenıet saraıyn, stadıon ornatar ma edik!" — dep. Ártúrli úıirmeler ashyp, oıyn-saýyq qoısaq, burynǵydaı ishimdikke yntyǵyp turmas edik-aý. Tipti sol pálege múldem jolamas edik. Áıtpese, bári qol bostyqtan.

Áne, an-a-oý qaraýytqandy kóresiz be? Sol jaqtaǵy... Kórseńiz, sol — "Aıǵyrushqan" taýy. Qarańyzshy: tip-tik, naızadaı shanshylyp oqshaý tur ǵoı. Úlkender aıtady: jaýgershilik zamanda qazaq qolynyń sholǵynshysy osy taýdyń basynda qaraýylda turar dep. Shynynda da sonaý úshkilden myna biz kele jatqan jazyq bet túgel shalynady ǵoı. Sol kezde bir azamat er jigit bolypty. Anaý usharǵa aıǵyrymen quıǵytyp, jer sholady eken. Álgi batyr birkúni úshkildiń basyna shyǵa kelse, qaptap kelip qalǵan jaýdy kóredi ǵoı. Jalt burylam degende aıǵyry qurǵyr súrinip ketip, tómen ushqan deıdi. Taý sodan beri "Aıǵyrushqyn" atalady...

Aǵasy, siz asyqpaı bárin aralańyz. Dúısenbige deıin ýaqytymyz bar. Mashına deısiz be? Oǵan deıin mashınaǵa men ǵana ıemin. Ózim osynyń ári shofery, ári mehanıgimin. Jumystan qalmasam, kim qyńqyldar. "Taıatqandy" da, "Shunaqty" da aralatam. Siz, burqyratyp jaza berińiz. Aıtpaqshy, aǵasy, ózińizge bir suraǵym bar edi. Osy kitap jazǵanda oıdan shyǵarasyzdar ma, nemese bir oqıǵanyń jelisine súıenesizder me? Ártúrli bolady deımisiz. Degenmen, sizderge, jazýshylarǵa úlken raqmet. Oý, anany qarańyz! Kıik... laǵy! Adasyp qalǵan ǵoı, baıǵus!

...Qap-qara eki kózi móldiregen,
Ádemi eki tanaý jelbiregen.
Eleńdep jas balasha jaltańdaıdy,
Jel túrtken jýsannan da seldiregen.
...Sandalyp kele jatty aqsaq kıik,
Bir toqtap anda-sanda álin jıyp...
Aq bóken-saharanyń botakózi,
Atty eken qandaı mergen kózi qıyp?

Qaıran, Sáken aǵa! Qalaı dál taýyp aıtqan! Sáke, osy siz óleńdi nege qoıyp kettińiz? Kóńil-kúıi ǵoı ol. Aqyndar aǵynan jarylady. Jazsańyzshy qaıtadan.

O, taǵdyr, meni ókintpe,
Janymda júr ǵoı jaqsy úmit,
Bos ótken árbir sekýndke
Jabyrqap qalam, jatsynyp...

Esińizde me? Sizdiń óleń. Baıaǵyda "Lenınshil jastan "oqyp, jattap alǵam... Aıtpaqshy, bos ótken sekýnd degennen shyǵady. Álginde aıttym emes pe, bizge stadıon, mádenıet saraıy kerek dep. Osyny shirkin, shyndap qolǵa alsa! Onda bar ǵoı... onda komýnızmge tup-týra erteń-aq jeter edik. Nege deısiz ǵoı, aǵasy? Mastyqtan tyıylar edik. Jumysqa ynta kúsheıer edi. Áne, stadıonnyń paıdasy!

Anaý ne? Bále, dáý apamnyń qyzyl qunajyny munda júr eken ǵoı. Dáý apany bilmeısiz be? Jol shetindegi toqal úıdegi jalǵyz kempir she? On shaqty kúnnen beri taba almaı júr edi qunajynyn. Jaqsy boldy-aý. Qaıtarda ustatqyzsa, mashınaǵa salyp ala keteıikshi.

Dáý apa bir qýansyn.

Aǵasy, ruqsat etseńiz, bir án salaıyn. Baranka ustaǵanda, nege ekenin bilmeımin, kómeıge áýen oralady. Ol neden eken, aǵasy?...

* * *

Basy meń-zeń. Mıynyń ornyna qaýashaǵyna ap-aýyr balqyǵan qorǵasyn quıyp, toltyryp qoıǵandaı. Bálkı sol mazasyz mıdyń ornynda shynymen suıyq qorǵasynnyń bolǵany jaqsy ma edi? Múmkin onda oı-boıdaǵy meńzendik te, zildeı aýyrlyq ta úırenshikti jaǵdaıǵa aýysar ma edi? Adam — mashyqtyń quly. Ár nárse úırengenshe ǵana qıyn. Boı sińdi bolǵan soń et ólip, ádettegi qajettilikke aınalyp, kóndigip kete barar edi-aý. Eseńgiretetin oıdy qyryq qubyltatyn qos qadaq mıdyń azabynan qutylar edi-aý...

Bajyldap aıaq jaqtaǵy qyzyl kúreń telefon uzaq shyryldady.

Saılaýbek alakeýim bólmeniń sana tunshyqtyrar tynyshtyǵyn shaıqap jibergen telefonǵa alaryp biraz qarap jatty da, bezildeýin qoımaǵan soń basyndaǵy jastyqty julyp alyp, jiberip urdy. Rychagynan ushyp túsken trýbka tómen salbyrap, entige shyqqan birer sózdiń túsiniksiz nobaıyn jetkizdi de, artynsha-aq álsiz ǵana dyń-dyń etip turyp qaldy.

Uıqy keler emes. Perdesi jabylmaǵan terezeden bólmege tańmen birge jaryq endi. Qarsy qabyrǵany tutas alyp turǵan kitap sóresiniń ústindegi shoıynnan quıǵan kishirek búst telmire qaldy. "Jata beresiń be? Jumysyń qaldy ǵoı" deıtindeı.

Jumys... Janyn jegideı jegen taýsylmas azap qoı ol. Jalt-jult etken alys kókjıekten keshigip kóringen naızaǵaı bıshigindeı bir úmitke qansha talpynǵanymen jete almaı, áýre-sarsań qıalı ǵumyr keshkenine ókine qınalady. Sodan keıin júıkesin jún-jún tútelegen qytymyr oıdyń ýysynan qashyp qutyla almaıdy da, bos ótken keı kúnderin maǵynasyz tirlikke saıyp, ózin-ózi aıaýsyz qamshylaıdy.

"Joq! Tastaý kerek bárin! Qurysyn! Jazýshy bolmaı da ómir súre alady! Alady!"

Saılaýbek ústindegi juqa jamylǵyshyn aýyrsyna serpip tastap, keýdesin sozyp, bas jaǵyndaǵy jazý stolyna mólıe qarady. Ybyrsyp aralasyp jatqan qat-qat qoljazbaǵa kózi tústi. Birin-biri jasyra basyp, bir eli shań qaýyp, taý bolyp úıilip qalypty. On jyldan bergi kýrortsyz, kúısiz sarsylma tirliktiń shóleıtte saǵym qýǵan jolaýshydaı sandalǵan dáıeksiz áreketi.

"Otqa jaqsa qaıter edi? Qyzyl tobylǵynyń syrt-syrt janǵan jalynyna bir-birlep, paraqtap laqtyryp, kúlge aınalǵansha uzaq qarap otyrsa. Sóıtip qara kúıe juqqan saýsaqtaryn eki óńirine qushyrlana úıkep-úıkep jiberip, etek qaǵyp tastap, qaıyrylyp soqpastaı at quıryǵyn birden kesse ǵoı. Mynaý tas qorǵandaı tórt qabyrǵadan tobylǵy da tabylmaıdy.

On jylda ne tyndyrdy? Úsh-tórt kitap, bir-eki pesanyń avtory atanypty. Bar bolǵany sol-aq. Sany jaǵynan az da emes, kóp te emes. Qatardan da qalmapty, toptan da ozbapty. Biraq... Áldekimniń qulaǵan úmitin turǵyzyp, túńilgen kóńilin sergiterdeı septigi tıdi me? Mynaý jaryq kórmeı jatqan qoljazbasy she? O-o, ol — bólek másele! Bólek, bólek, bó-lek"...

Basy meń-zeń. Daýyl kúngi teńiz sýyly bir tynbaı (kis súıeginiń ishinde tolqyndanyp jatqandaı. "Sý mı... Mıdyń da qaljyratqan oıdan sý bop, suıylyp ketýi ábden múmkin-aý. Bálkı onda esirik bolǵandaı túk uǵynbaı, eshteńege aldanbaı, eshkimniń aldaǵanyna keıimeı ózimen-ózi jaıbaraqat júre berer me edi...

Bul telefonǵa ne bolǵan?!"

Salbyrap ilinip turǵan trýbkadan álsiz dyńyldaǵan báıek dybysty estidi. Ushyp turyp, trýbkany ornyna qoıdy.

"Ystyq quımaq bolar ma edi"...

Aıaq-qolyn qaıshylap gımnastıka jasady. Aına aldynda turyp alyp, bulshyq etterin bilemdetip oınatty. Túk basqan bet-aýzyn tyjyryna sıpalady. Elektr saqalqyrǵyshyn núktege qosyp, eki-úsh kúnnen beri soıaýlanǵan jez qyldy qýalap taýsyp, uzaq qyryndy. Jaılap sabasyna tústi. Ernine jaqyndaǵan prıbor ysyldaǵan demimen shańqobyzdyń bıpyl áýenine basty. Jerden jeti qoıan tapqandaı álgige qyzyǵyp, ernin oımaqtaı búrip úrgiledi, kerip ysqyryndy. Áýez odan saıyn unady.

Qulaǵyna áldeqaıdan móldir áýen oraldy.

Qaıdan estip edi? Saǵynysh jelpigen osynaý ánniń sybyzǵydaı syzylyp tulaboıdy sary jurt jaılaýdyń salqyn túniniń qalyń shyǵyndaı titirendirip baryp, qaıtadan dý-dý qyzdyratyn qudireti nede eken?

Telefon tarǵyl mysyqtaı bajyldady.

— Iá, tyńdap turmyn.

— Azannan beri ala almaı qoıdym. Sonshama uzaq kimmen sóılestiń? Tez Odaqqa jet!

— Onda ne bar?

— Búgin meniń emes, seniń qoljazbańdy talqylaıdy. Tez jet deýim sol! Estidiń be? Qalyńdyǵyn kere qarys etip kitap jazasyń da, ózgege jumys taýyp beresiń. Sender úshin seksıa múshelerin áke-kókelep shaqyrýymen-aq bes tal shashym aǵaratyn boldy. Tipti, bar ǵoı, qolbalaǵa aınalyp baram, — degen joldasynyń ázil-shyny belgisiz qatqyl daýysy yńyranyp baryp, short úzilip ketti.

Saılaýbek Jazýshylar odaǵynyń úıine kelgende keń foıedegi qaz-qatar oryndyqta birtalaı adam otyr eken. Keıbireýi kúlip amandasyp, qaısybiri eleýsiz ǵana nemkettileý kóz tastady.

Sálden keıin bári dúrkirep úlken bólmege kirdi.

Májilis ádettegideı naıqalmaı tez bastaldy.

Baıandamashynyń biraz ter tókkeni kórinip tur. Sydyrtyp kelip qoljazbany birsydyrǵy maqtap ótti. Sydyrtyp baryp avtorǵa tilek bildirdi. Kibirtiktep, qınalyp ótinish aıtty. Ólerdegi sózin aıtty. "Ana arasyn al, — dedi — qulpyryp ketedi. Myna jerin qos, — dedi, — utasyń". Qaıta maqtady. Qaıtadan kóne tarıhty oraǵytty. "Belgili jaıdy nege tizemiz" dedi. "Biraq biz bilgendi oqyrman kópshilik bile de bermeıdi" dedi. Aqyry quptady. Aqyry shyǵarý kerek degen usynysyn bildirdi. Qylǵynyp jutyndy. Alaqtap jan-jaǵyna qarandy, odan keıin tórge súzildi.

"Netken bısharalyq edi. Ózindik beti, qalamgerlik baǵdary qaıda? Árkimge bir jaltaqtap, syr ańdıdy.

Pyshaqtyń júzinde qylpyldap tur. Qaı jaqtan jel qatty soqsa, solaı qaraı jalp etýge daıyn. Baıandamashyǵa jaryǵan-aq ekenmin".

Sodan keıin jaryssóz qyzdy.

Jaryssóz dýyldaǵanda Saılaýbek qatty qaıran qaldy. Jaıshylyqta eshkimge kezek bermeı kózge túskish keıbireý búrisip ıyq tasalanady eken. Burysyna da, durysyna da sart etkizip qamshy úıirip qalady da, "meniń mısıam bitti" degendeı jymysqy kúlkisin betinde júzdirip, qasyndaǵy kórshisine qýtyńdaı burylady. "Shyǵarma — jazýshynyń taǵdyry-aý, tvorchestvosynyń tiregi-aý, ómiri-aý" qaperine kirip-shyǵar emes. Sonda óz shyǵarmasyna da dál osylaı jaýapsyz qaraıtyn bolǵany ma? Myna túrimen tipti jazyp júrgen óz dúnıesin de baǵalamaǵany ǵoı.

Saılaýbek uzaq oıǵa shomdy. Kók tútin munarlaǵan bólmedegi kezek-kezek kúbirleıtin erinderdiń jybyryna, kerilip-sozylýyna áýestene qaraıdy da, bir túrli enjar selqostyqpen osynaý únsiz maskalardyń (qulaǵy túk estip otyrǵan joq) ezý tartýyn, jymıýyn, kúlýin, sustanýyn, ejireıýin, baqshıýyn nazarynan múlt jibermeıdi.

Birazdan keıin qoljazba jaıyna qaldy. Endigi biralýan teke tires qyzýly óńeshterdiń kerildesýimen roman janrynyń kerek-kereksizdigin uzaq tóńirektedi.

Zaman — ushqyr. Endeshe, júrdek zamanymyzǵa sáıkes ushqyr janr-áńgimeden artyq joq eken. Chehov:"talanttyń ápkesi — qysqalyq" depti. (Osy sıtatany úsh adam úsh ret aldaspandaı jarq-jurq sermedi). Sondyqtan romandy urandata bermeıik.

Zaman — aýqymdy. Endeshe, kúrdeli ómirdiń san salaly qyryn romanǵa júkteıik dedi. Keltelik oıǵa da, boıǵa da jaraspaıdy dedi. (Átteń Chehov aýqymdylyq jaıly eshteńe aıtpaǵan eken. Onda álgi úsheýge qarsy sońǵy tórteýdiń aıbaltasy jarqyldaıtyn edi).

Olaı bolsa roman janryna ruqsat.

Yzyń-yzyń. Bir áýezdi tiriltip ákelip, Saılaýbektiń kókiregine yp-ystyq legimen toǵytyp jiberdi.

* * *

Móldir áýen.

Muń sozǵandaı dirildep bastaldy da, keń tynysty "o-o-oımen" biraz qalyqtady. Birimen biri dúrkirese jalǵasqan saǵynysh kómeıdegi álde bir ókinish ýilimen túıdek-túıdek tógilip, móldir úndi kilt jańǵyryqtyryp, ulan-asyr óksik dúmpýine aınaldyryp jiberdi.

Móldir áýen.

Muń shalǵan saz áldeqaıdan kóz aldyna sýret tiriltip, tizbek-tizbek oqıǵalardy qat-qabat shubyrtty. Ańyraǵan ashyq daýys sheri men zary kóp báıek úhileýimen eljiregen júrekti tyrnap-tyrnap aldy. Sodan keıin jym-jyrt tyna qalǵan bólme ishinde jańǵyrǵan án oqys baıaýlap turyp, yp-ystyq qolamtasyn kókirek bitkenge aqtara salǵandaı jalǵyz sózdi eki ret qaıtalap, tamaqqa ytqyp kep, býlyǵyp tyǵylǵan túınek jasty jutyndyrtpaı, shıryǵyp aıaqtaldy.

Án alǵash bastalǵanda jyltyraǵan búırek beti shyǵyńqylaý, sál támpish murny únemi ókpelep turǵandaı áser qaldyratyn qoı kózdi, bıik tósti qyzǵa onsha ózeýremep edi. Shyń etip júrek túbinen shymyrlap shyqqan daýys ashar "o-o-oıdy" birtúrli eljireı sozyp, dirildete kótergende Saılaýbek ánshige jalt qaraǵan. Osynyń aldynda ǵana shalt qımyldy ushqalaq bı áýenderine qyp-qyzyl erinderin burtıta qosylyp otyrǵan qyzdyń buǵan únemi izdeı qaraıtyn, jibermeı qadalatyn jeńiltekteý janarlary múlde ózgergen eken. Kesh boıy kózindegi kerekti-kereksiz tutanǵan tilemsek ushqyndy áp-sátte óshirip tastap, kúńgirt perdeli muńǵa orap alypty. Eshkimge tiktep qaramaı, ıin tiresip otyrǵan bozbala men boıjetken bitkenniń týasy ernine jabysyp qalǵandaı birinen soń biri qonaqtaıtyn súıemdeı sıgaretterden býdaq-býdaq burq-burq atylǵan kókala tútinge toly tóbege basyn shalqaıta qadalǵan. Sol qalpymen... ózin de umytyp, ózgeni de umytyp, ánniń ár sózin salmaqtap, ár qaısysyn ózgertpeı, buzbaı báz qalpynda, taza qazaq tilinde qulaqqa sondaı tanys, sondaı tańsyq qudiretimen quıa saldy.

Móldir áýen.

Saılaýbekke osy únmen, osy ánmen búkil keń dalasy kóz aldyna kóship kelgendeı boldy. Bıdaıyǵy ańqyǵan saharanyń alys kókjıeginen alyp dýlyǵadaı munarlanyp kóne kúmbez qaýyzyn jarmaǵan raýshan gúlindeı dóńgelenip aýyq-aýyq orala berdi. Kim bilsin, mynaý ándegi muń shalǵan qaraly jan kúıikti kúnderiniń aqyrǵy tynyshtyǵyn osynaý kúmbezden tapty ma eken?

Móldir úndi muńly áýen.

Biraq budan asar ǵalamat joq tárizdi. Búırek bet qyz onsha qınalmaı, aýyr muńǵa toly baıaý yrǵaqty babymen úzdiktirip qaıyrǵanda, shýly qalanyń shadymany kóp dýmandy tirliginen ilezde oqshaýlap áketip, júrekke saǵynysh uıytar qımas balalyqtyń tátti esteligin kóldeneń tosa qoıdy.

...Ekeýi de sharshaǵan edi.

Tóbesindegi altyn aıshyǵy jarqyraǵan jalǵyz kúmbez saǵym arasynan buldyrap shyǵa keldi. Kún aptaby qaıta qoımaǵanmen, mezgil besin. Tilderi aýyzdaryna syımaı qatalaǵan ákeli-balaly eki ańshy (ákesi ıyǵyna myltyq asynǵany bolmasa, áli bir ret te oq shyǵarǵan joq) qybyrlap kúmbezge jaqyndady.

— Shóldediń be, Saılaý?

— Iá, kóke. Dem alaıyq. — Kún uzyn syr bermeýge tyrysqanymen, ábden tıtyqtaǵan bala, aqyry shydaı almady.

— E-e, jigitim, haliń nashar eken. Ańshy adam sharshaýshy ma edi. Sál shyda. Qazir bulaqqa jetemiz.

— Bulaq?! Qaıdaǵy bulaq, kóke-aý?

— Kúmbezdi kórdiń be? Sýsyz jerge el qonbaıdy, beıit salmaıdy. Al, anaý kúmbezdiń dál túbinde "Aqtasty" bulaǵy bar. Sýy tastaı, — dep Maratbek jymıa kúlip, eńkeıip kep ulyn ıyǵyna salyp aldy. — Endi sharshamaımyz, sharshamaımyz ǵoı, Saılaý. Qalaı, dúnıe keń be eken, joǵarydan bári kórinbeı me.

Bulaqtyń sýy shynynda da muzdaı eken, tis syrqyratyp, shekeden bir-aq shyqty.

— Saılaý, asyqpa. Aýzyńdy, tamaǵyńdy ǵana shaı, keıin ábden qanasyń. "Aqtastynyń" sýy qasıetti ǵoı, jaryqtyq. Aýyryp qalyp júrme, — dep Maratbek oń alaqanymen sýdy kósip ilip alyp, betine, moınyna shashyp jiberdi. Saılaýbek etpettegen kúıi bulaqqa úńilgen. O ǵajaıyp! Kún nury quıylǵan bulaq túbi aınadaı jarqyrap kórinedi eken. Ár jer-ár jerden búlk-búlk qaınaǵandaı bulaq túbi shymyrlap, maıda qumdy qaqpaqyldaı atqylaıdy.

— Kóke, qarashy, bulaq qaınap jatyr! — dep eriksiz aıqaılap jiberdi.

— Iá, Saılaý! Bulaq qaınap shyǵady. Sondyqtan da onyń ekinshi aty qaınar. Anaý búlk-búlk atqylaǵandar — kózi. Bulaq — bul dalanyń nári, jany. Bulaqsyz ómir joq. Jan-janýar nár alatyn bulaq bitkendi syılap ót, ulym.

Sol kúni ákesi osynaý ándi aıtqan.

Jalǵyz ún keń dalaǵa bıik daýyspen sharyqtap kóterilgen. Bulaq bop enip bala keýdeniń bir bastaýynyń álsiz túrtinektegen kózin ashqan.

Móldir úndi muńly áýen taǵy kezdesti.

Támpish muryndy qaratory qyz netken ásem edi! Túp-túpten qozǵaıtyn ana áldıindeı báıek únmen tula boıǵa dirildep tolǵan ińkár sezimdi qaıta-qaıta terbep, baıaý yrǵaqpen qaıtarmalap ákep taǵy da jalǵyz sózdi eki ret sozyp bitirgende, Saılaýbek murnynyń dál ushyndaǵy synaptyń túıirindeı domalana qalǵan jasty saýsaǵymen shekip tastap, jalma-jan teris aınaldy. Kereýettiń arqalyǵyndaǵy súlgini jalma-jan ilip alyp, terin qurǵatqysy kelgen jannyń syńaıyn bildirip, aldymen mańdaıyn sodan soń betin, kózin súrtti.

Qyz buǵan eljireı qadalyp otyr eken. Kózder túsinise kezdesti de, tez taıqyp ketisti. Uzyn kirpikter qytaı jelpýishteı jaıylyp baryp, tómen japyryldy. Búırek betke lyp júgirip qyzyl qan tepti.

Saılaýbek kidirmeı dálizge shyqty. Qaltasynan sıgaretin alyp bir talyn ernine qystyrdy. Ottyǵy bólmede qalǵan eken, ishke engisi kelmedi. Dálizdiń terezesinen túngi Moskvanyń sulý kórinisine qarap, oıǵa shomdy.

Álgi ándi talaı estigen-di. Saılaýbek úshinshi klasta oqyp júrgen jyly ákesiniń qurdasy Qaraǵandydan kele jatyp fabrıkada jasalǵan dombyrany ákelip buǵan syılaǵan bolatyn. Sondaǵy Saılaýbektiń alǵash úırengeni osy án edi. Tartýy ońaı, saýsaq basýy jeńil, eki-úsh perneden ǵana oraılasa ketetin qońyrjaı áýendi tez ıgerip alǵan. Endi baıyptasa, sonyń bári umyt. Dombyra — elde, án — aýylda qalyp, saǵynysh

sharap býymen seıilgen.

— Sen munda ekensiń ǵoı, Saılaý? Qalaı, vecher jaqsy ótip jatyr ǵoı, á! Bilesiń be, qyzdar qyzyńqyrap qaldy. Tak chto, bári ol' raıt! Men, Saılaý, saǵan sekretimizdi ashaıyn ba? Biz bar ǵoı, tolsták she, Vasá Sýhov she, sol ekeýmiz bir slojneıshaıa operasıa jasadyq. Hohma! — Bákir sol qolyn bunyń ıyǵyna salyp, kózin qysyp qaldy. Emeshesi úzilip bara jatqandaı ernin dóńgeletip ákelip, Saılaýbektiń betine japsyra saldy. Aýzynan araq ısi burq etti. — Biz, álgi Vasá ekeýmiz... ný mılenkıı tolsták Sýhov ekeýmiz shampanǵa araq qostyq. Vo! Kóresiń qyzdardyń qalaı tyrapaı asqanyn.

— Sirińkeń bar ma?

— O-o, mende bári bar. Saǵan ottyq kerek pe, Saılaý? Men dos degende júregimdi julyp beremin. Men — Dankomyn! Vot! — Bákir eki qaltasyna qolyn salyp baryp qıralańdap túzeldi de, eshteńe taba almaı alaqandaryn bos jaıdy. Qarap turyp máz bolyp kúldi de, qyr murnynyń ústindegi tarynyń dánindeı usaq terdi barmaǵymen súrtip tastady. — Ottyq joq. Sirińke de joq. Al, ekeýmizdiń dostyǵymyz bar. Bar! — Saýsaǵyn áreń búgip sanady. — Bir...eki, úshinshi jyl, úsh jyl birge oqımyz. Bir grýppada eki-aq qazaq. Ol — sen. Ol — men. Vot, bilip qoı. Men, sen degende, dorogýsha Saılaýbek, janymdy aıamaımyn. Bárin qıam. Bárin! Kerek pe? Natashany ha-ha-ha... búginshe seniń enshińe berem. Iá, tap solaı!

— Bákir, bólmege baryp sirińke alyp kel. Áıtpese kelme, sonda otyra ber. Qonaq bizdiki. Ekeýmiz birdeı shyǵyp ketkenimiz jaramaıdy.

— O-o. Ras! Meniń búgin týǵan kúnim! Baram da, endi ózim tost kótertem. Vot! Dostyq úshin!.. — Bákir esiktiń tutqasynan ustaı berip, táltirektep qaıta oraldy. — Ný, Saılaý, umytyp baram. Anaý qyz she? Álgi qazaqbaıskıı án aıtqan. Sol... sol mamzel, mejdý prochım, k tebe neravnodýshna. Tak chto, qarmap qal. Sóıt! Momentti paıdalaný qajet. Uqtyń ba? — qaljyń, shyny belgisiz. Masań janarda kóz turaqtar tuldyr joq eken. Buldyrap ashylyp, buldyrap kómeskilenip, áldebir esirik qaraspen ustatpaıdy.

— Jaraıdy! Bar! Kirseńshi, Bákir! Sensiz de bilem. Jumysyń bolmasyn.

Móldir áýen.

Áli de bolsa qulaǵynda kúmbirlep tur. Jańǵyryǵyp jetken ósıetteı ón boıyn túgel shymyrlata toltyryp, úzdik-úzdik túrtpektep ketetin tárizdi. Bul ne? Zaryǵý ma? Ańsaý ma? Neni ańsaıdy sonda? Talaı ǵasyr qumyna qıraı shókken týǵan tarıhtyń kóne paraqtary basqalardikindeı qaǵaz betterine túspeı, izim-qaıym óshpep pe edi. Bul netken tilek! Bir ánge sonshama tolqyǵany nesi?

Túngi Moskvanyń qaınaǵan óz tirligi ózinde. Zyrqyraǵan gúril bir tolastamaıdy. Syr etip jeńil mashınalar júıtkise, tarsyl-gúrsili kóp 12-shi tramvaı Kalýga zastavasyndaǵy aqyrǵy aıaldamasyna eki-úsh — aq adamdy apara jatyr. Uıqyly-oıaý jandar terezege jabysyp apty. Asfáltty álginde jýyp ótse kerek, býmen birge aýaǵa benzın ısi, sıren ısi, tútin ısi burqyraı kóterilip ashyq terezeden tanaýǵa uryp tur. Patrıs Lýmýmba atyndaǵy burynǵy Dostyq ýnıversıtetiniń dál ústinen tastaǵan taǵadaı ıilip aı týypty. Danılov monastyriniń úshkir munarasynda aq sút sáýle baıaý dirildedi.

Bólmedegi jyrqyldaq kúlki kúsheıip, berekesiz án jamyraı bastady. Eshteńeden qymsynar emes. Komendant estise, salyp uryp jetip keleri sózsiz.

Saılaýbek ishke kirgende, búırek bet qyz etegi qara sanynan keletin, etpen et qyp tikken sholaq kóıleginen soraıyp shyǵyp turǵan túp-túzý sıraqtaryn sereńdete Bákirmen tvıst bılep júr eken. Oń qolyn sermep buǵan jymıa kúldi, aq tisterin kórsetip qap, erinderin qaıta jymyrdy. Sodan keıin ıyǵyn qıqandatyp, bóksesin shıyrshyq atqyza bultıtyp afrıkalyq bıkeshtershe jan-táni qalmaı qyryq buraldy. Búkil denesi dirildep, áldebir júrdek tolqyn tula boıynda shapshyp oınaýda. Bákirdiki baıaǵy — uıalmas tek turmas qylyq. Arbań-arbań, repeısiz qımyl ǵana.

"Aty kim eken? Qashanǵy búırek bet qyz deı berem? Bıi ersileý eken, jaraspaıdy. Jaraspaıdy. Sonda ne jarasady? İshýi me? Rasynda nege ishedi eken? Birinshi kýrstyń jap-jas, búldirshin qyzy. Et-sút ınstıtýtynan. Et-sút... Sút ishse ǵoı. Nege araq ishedi? Áli jap-jas. Keshegi oqýshy. Úlkenderge qarsy býnty ma? Aty kim eken? Áı, qaryndas-aı, jańaǵy táýir ánińnen keıin myna jeńiltek bıiń jaraspaıdy. Iá, jaraspaıdy. Páli, maǵan kózin qysady. Onysy ne? Ne demekshi?"

Saılaýbek kókshil fýjerge kópirshigen shampandy móltildetip quıdy. Aýzyna apara berdi de, kenet fýjerdi ornyna qoıdy. "Qurysyn. Tazasynan kettim!" Aldyndaǵy rúmkedegi araqty kómeıine tóńkerip tastady.

"Óz bólmeme ketsem qaıtedi? Qonaqtardyń taraýyn kútem be? Onda mynalar tań atqansha tarqamas". Kózimen osy bólmeniń turǵyn jigitterin izdestirdi. Osynaý stýdenttik jataqhana otyzynshy jyldary salynǵan, kileń eki kisilik tar bólmelerden turady. Mynandaı alty kereýettigi biren-saran. Anda-sanda áldebir syltaýmen bas qosýdyń sáti kep qalsa, osy úlken bólmelerdegi jigitterge jalynyp júrgeniń.

"Aıtpaı, úndemeı shyǵyp ketýge bolmaıdy. Erteń ókpelep torsıyp, buldanyp shyǵa keledi".

Búırek bet qyz bıdi aıaqtap, dál qarsysyna kelip otyrdy. Eki beti alaýlaı dýyldap tur eken. Mańdaıyna túsken maıda kekil shashyn astyńǵy ernin súıirlete shyǵaryp úrlep jelpip jiberdi. Jelpip jiberdi de, syńǵyrlaı kúldi.

Kereýette otyrǵandardy syǵylystyryp, Saılaýbektiń oń jaǵynan Bákir keptele jaıǵasty. Entigin basa almaı aýzyn kegjeń-kegjeń etkizip edi, kishkene qulaqtary yrjyń-yrjyń bıledi.

— Saılaý, novost Venera qaryndas sumdyq bıshi eken! Raq-a-at!

"Venera... Shyn aty ma eken? Qazaq esimi jetpegendeı... Áı, bar bolsyn. Men nege alókpe bolam"...

Stol astyndaǵy aıaǵyna áldene tyq-tyq qadalyp, ezgilep jatyr. Saılaýbek ıegin kóterip Veneraǵa qarady. Qyz kózi perdesiz. Keýdedegi oı ushqyny jasyrynbaı-aq janarǵa oınap shyǵyp, oınaqtap qol bulǵaıdy.

Saılaýbek aıaǵyn keıin tartyp ala qoıdy.

Odan ári tómende dúńkildegen aıaq oıyny tyıylmap edi, sirá basqa baqaı tapsa kerek.

Kesh qyzyǵy endi qyzǵanymen, Saılaýbek bir túrli kóńilsiz. Ústi-ústine burqyratqan kóp temekiniń tútininen kók munar qoıýlanyp, qabyrǵadaǵy jalǵyz branyń álsiz jaryǵyn odan saıyn qymtap barady.

Kereýettiń temir serippesi sarnap qoıa berdi. Bákir ornynan turǵan eken. Táltirektep tysqa bettedi. Saılaýbek jaılap qarsysyna buryldy. Venera jym-jylas joǵalypty. Ornynda masań jigit otyr.

"Ketip qalǵan ba? Qurby qyzdary tegis otyr ǵoı. Olardy tastap qaıda ketedi. Keler qazir... Metro endigi toqtap qaldy. Endi báribir qaıta almaıdy".

Dańǵyr-duńǵyr sharyldaq mýzyka mı shaǵa ma, álde aralastyryp ishken araq pen sharap basqa shaba ma, óz-ózinen berekesi qashty. Onyń ústine jurt bılep júrgende ońasha otyryp qalǵan jigitke tereze aldyńda jutynyp jalǵyz turǵan Natashanyń da kózi jıi túse berdi. Áýen shalqyp jatqanda qyz ben jigittiń bılemeı otyrýy tipti yńǵaısyz kórinedi eken. Tyqyrshyǵan boıjetken sony barlyq qımylymen anyq sezdirdi.

Saılaýbek Natashany kórmegen bop bılep júrgenderdiń arasymen buqpantaılap esikke qaraı asyǵys umtyldy. Dálizge shyqqanda tap bir aýyr synaqtan áýpirimdep qulamaı ótken shákirtteı erkin dem aldy. Jaılap basyp dálizben ońǵa burylyp, óz bólmesine qaraı aıańdady. Qýyqtaı korıdor alakóleńke. Jurt tegis uıqyda. Kúndiz hám keshkilikte ersili-qarsyly shubyratyn stýdentterimen alasapyran bop jatatyn dálizdiń qazirgi jym-jyrttyǵy adam nanǵysyz. Kenet... Áldebir esikten býlyqqan daýys estildi. Jylady ma, kúldi me — anyq emes.

"Páli, mynaý Bákirdiń bólmesi ǵoı!..."

Artynsha-aq elegizgen Saılaýbektiń sanasynda quıyndaı uıtqyp sekemshil túıtkil ereýil kóterdi. Kózine qan quıylǵandaı ashý qysyp, esikti bar salmaǵyn sap ıyǵymen sart etkizdi. İlgegi salynbaǵan ba, ekpinimen bólmeniń ortasyndaǵy stolǵa bir-aq tireldi.

Aı nury ájeptáýir sáýleli eken, oń qaptaldaǵy kereýetke jaryǵy qıǵash túsip túr. Alys-julys sonyń ústinde. Keıin qaıyrylǵan qońyr galstýk jylandaı ırelendep aq jeıdeniń arqasynda jatyr. Jylaǵan óksikti daýys, tunshyqqan entigýli sybyr jastyqtyń astynan shyǵady. Aǵarańdaǵan qabyrǵaǵa tirelgen appaq san tizesin búgip, áldekimdi qarsylasa ıterip, shirene tyrysady.

Saılaýbek jastyqty julyp aldy.

— Bákir!.. Bunyń ne? Senbisiń?

Daýys estilgende qorsyldap jylaǵan qyz yńǵaılana berip alaqanynyń syrtymen alysyp jatqan jigitti betinen salyp jiberdi.

— Ah, sen... sen aıaǵandy bilmeı... eshe urasyń ba! Ný, derjıs, devka!..

Saılaýbek Bákirdi ıyǵynan julqyp, tósekten tik kóterip aldy. Betin ózine qarata burǵanda árqaısysy bir-bir tenıs sharyndaı aǵarańdaǵan esirik janar domalap aýnap, qaraýytyp kóringen aýyzdan yrsıǵan tisteri aqsıyp, ysyldaı dem alyp tur edi.

— Bákir!? Sen osy... sen netken adamsyń? Naǵyz aıýan ekensiń ǵoı.

— Saılaýbek! Ket! Jumysyń bolmasyn! Neń bar bizde. Ke-et deımin!

Qoıanshyǵy ustaǵan jannyń kózindeı alasurǵan qarashyǵy aýdarylyp-tóńkerilip, jyrtqysh tister qaýyp tastardaı saq-saq etedi.

— Boldy! Óshir únińdi, sumyraı!

— Á-á! Men sumyraı ekem de, sen áýlıesiń ǵoı sonda. Bilem seni. Ádeıi andyp keldiń. Qyzǵanasyń ba? Ózińe de, ózgege de qımaısyń. Sendeılerdi ıt etinen jek kórem! Kimge kereksińder?...Ke-e-et!

Bákir oqys qımyldap Saılaýbektiń keýdesinen shyntaǵymen túıip jiberdi. Aı sáýlesinde buzylyp, tútikken túsi dál qazir eshteńeden taıynbaıtyndaı. Dosynyń dál osylaı dolyrǵanyn Saılaýbek buryn kórmep edi.

— Ke-et! Bóget bolma! Áıeliń joq bunda. Qyzda sharýań bolmasyn. Ol — meniki!...Meni-ki-i!...

Bákir endi odan saıyn doldanyp keýdesimen buny esikke qaraı omyraýlaı tyqsyrdy. Anda-sanda óksip jatqan qyzdyń ún qatpaǵanyna túsinbeı Saılaýbek kóńili pás bolyp qurbysyna qarsylyq bildirmeı jaılap yǵysa bastap edi. Bir kez Venera ornynan ushyp turyp, kelgen boıda Bákirdi jaqqan bir tartty. Saılaýbekke jalyndy.

— Aǵa, meni alyp ketińizshi!...

Bákir jaǵyn ustaǵan kúıi lám demeı, turǵan ornynda qalshıyp qala berdi.

Saılaýbek qyzdyń aldyna túsip alyp, dálizdi boılap ilgeri tartty. Bir aýyz til qatpaı Venerany bólmesiniń esiginiń aldyna ertip ákeldi. Kórshisi joq eken, senbi bolǵan soń qalanyń túbindegi úıine ketse kerek. Qulyptyń tesigine kiltin sýǵa almaı, saýsaqtary dirildep biraz bógeldi. Venera qolyn sozyp, kiltti aldy. Esikti jyp-jyldam ashty. Kiltti qaıtaryp berdi. Berip jatyp áldenege jymıdy.

Saılaýbektiń ıt arqasy qurysty.

— Seltıip neǵyp tursyń? Kir!

Ózi tabaldyryqtan birinshi attady.

— Qoryqpa, men kisi jemeımin. Ana kereýetke jaıǵas. Dem al. Uıqyń keldi me... Uıyqtaý kerek.

Qyzdyń betine qaramaı bir qyryn turyp sóıledi. Áldenege óz-ózinen yńǵaısyzdanyp, eńkeıip stol ústindegi sháınektiń shúmeginen sýyq shaıdy qylq-qylq jutty da, jeńimen aýzyn súrtti. Kóz qıyǵymen áli de bolsa qybyrsyz qalǵan qyzdy shalyp qap, "bul nege jatpaı tur?" degendeı sál ańyrdy da, apyl-qupyl tysqa bettedi.

Dálizde Bákir teńselip júr eken. Eki kózi shatynap, qalshyldap jetip keldi.

— It ekensiń, bildiń be! Dál osy opasyzdyǵyńdy esh ýaqytta keshirmeımin. Keshirmeımin! Áı, dostyqty bir qyzǵa bola op-ońaı-aq satyp jibergeniń be? Men onymen keliskem. Shóp qoryǵan tóbetsiń!

— Bákir, dereý joǵalmasań, dál qazir birdeme kóresiń. Aıtpady deme. Naǵyz jyrtqysh sensiń! Aýzyńdy qan jalatam! Ashýymdy bilesiń!

Bákir daýsyn shyǵarmaı kúbirleı boqtap, burylǵan kúıi bólmesine endi.

Saılaýbek kirgende Venera jatyp qalǵan eken. Qozǵalǵan joq. Dybysyn shyǵarmaýǵa tyrysyp, jaılap sheshindi de, ekinshi kereýetke qısaıdy.

Tulaboıy ysyp barady. Uıat pa, ókinish pe, ashý ma búkil denesin jumbaq alaý dý-dý órtedi. Tósegin syqyrlata aýdarylyp, irgege buryldy.

"Qyzdyń uıyqtaǵany ras pa? Ne oılady eken? Menen qorqyp jatyr-aý. Demin de ázer alady. Baıǵus! Adamdy adamǵa jyrtqysh qyp qoıatyn tabıǵat qudireti me? Jaratylys zańy ma? Ony tejeýge bolady ǵoı".

Uıqy múlde keler emes. Qozǵalaıyn dese, serippeli temir prýjına attan salaıyn dep tur. Qozǵalmaımyn dese, ózin-ózi sirestire tejep jatqanynan ba, astynda qalǵan oń qoly uıyp barady. Onyń ústine shól jáne qysty.

Aqyry qasaqy kereýet qınala shıyq etti. Tym-tyrys túnniń qulaq-shekesin osyp jiberdi.

— Aǵaı, oıaýmysyz?

— Uıyqtaı ber, Venera. Eshteńeden seskenbe. Men kesh jatyp daǵdylanǵam.

— Aǵaı meni nege Venera deısiz? Meniń atym Sholpan.

— Sholpan?! Álgi seni...Báse! Men Saılaýbekpin.

— Aǵa... Saılaý, tipti de uıqym keletin emes.

— Nege?...Qorqasyń ba?

— Kimnen qorqam? — Sholpan syqylyqtaı kúldi.

— Jaı, ásheıin. Qoryqpaǵanyń durys. — Saılaýbek mynaý áńgimeniń baıybyna túsiner emes. Keýdesin kóterip, jasyl sháınekke bas qoıdy. Qaraıyn degen oıynda joq edi. Biraq.... shalqalap jatqan deneniń ashyq omyraýy aı sáýlesin tósine qondyrypty: jastyqtan tógilip túsken qara shash tolqyndap eki ıyqty jaýyp, súıirlene shanshylǵan qos anardyń arasyndaǵy tip-tik shatqaldy aıqyndap tur. Al, kózder she? "Qudaı-aý, alakóleńke shilterli aı nurynda úndemeı kúlgen janardyń jarq-jurq qubylǵanyn kórip pe edi! Áldeneni yntyǵa izdep, qýanysh shashyp, nurlanyp barady ǵoı! Búırek betteý edi ǵoı, tompaǵy joǵalyp, qyrlana túskeni qalaı? Á-á, tógilgen shashy betin jartylaı kómkergen eken-aý. Erinderi jybyrlady ma? Dybysy nege joq?"

Taıqyǵan janar uıalǵandaı sháınektiń qaqpaǵyna tasalandy. Shúmekten kleenka dastarqanǵa tyrs-tyrs tamshy aqty. Kómeıge suraq keptelip qaldy ma, qarap turyp shashaldy. Sháınekti dúrs etkizip qoıa saldy.

Álgi qaras eshteńeden qymsynar emes. Kóz monshaǵy burynǵydan da úlkeıip, sáýle shashyp, keń ashylyp barady. Keýdedegi qos anar átkenshek tepkendeı joǵarylap-tómendep, joǵarylap-tómendep úrdis qozǵalysqa kóshipti. Baıaý jyljyǵan oń qoly jybyrlap kelip, bıik tóstegi úshburyshtanǵan oıyqty jasyra qymtady. Saýsaqtary uzyn eken, manıkúr jalatqan tyrnaqtarda anaý jalyn shashqan kózderdiń shashyrandy ushqynyndaı aı sáýlesiniń kómeski jaryǵy dirildep turyp qaldy.

Anaıylyq tanytqandaı aıaq astynan qýystanyp, Saılaýbek jalma-jan syrt aınaldy. Qabyrǵaǵa betin tıgizip, aq jaımany búrkenip ala qoıdy. Ekeýara bólinetin tas qorǵany osy-aq. Ony ashsa, bir bálege aıaýsyz urynatyndaı tumantqan oı alas-kúles. Qos kereýettiń arasyndaǵy qulash tolmas jerden tolqyndap qyzý esetin tárizdi. Aq jaımanyń ishi dál qazir adam túgil temir balqytardaı. Zamatta tynysy tarylyp, tulaboıyn ter býdy.

— Saılaý!...

"Ne demekshi?! Jaýap berý qajet pe? Myna qapastyń astynda aýa jetpeı, tunshyǵyp ólermin". Betin ashty, jutynyp jan shaqyrdy.

— Ne? Jaı ma, Sholpan?

— Uıqym keler emes. Áńgime aıtshy.

— Sholpan, men...Bilemisiń... Onsha áńgimeshil emes em... Onyń ústine... Ýaqyt biraz boldy. Sen... uıyqtaıyq... uıyqtaı ǵoı, Sholpan.

— Nege ákeldiń? Uıyqtamaı júr me ekem...

Saılaýbek basyn jastyqtan julyp aldy.

— Nemene dediń? Sonda... sonda sen, Sholpan, apyrmaı, jap-jas basyńmen qalaı oıladyń? Neni oıladyń? Túsinesiń be ne aıtyp turǵanyńdy? Sen...sen meni ábden bilesiń be? Jete bildiń be kim ekenimdi? Bir kórgende-aq senip qaldyń ba?.. "Uıyqtamaı júr me ekem". Ne aıtpaqsyń sonda? Bákirden áketkende seni qýanysh kórgenderdi qur bosqa qyzyqtaı berý durys pa?.. Shyn izdeý kerek qoı...Aldanbaıtyndaı bop...

Qulaǵy bir dybysty shalyp qaldy. "Bul ne? Jylap jatyr ǵoı!..." Sátte ańyryp, bas-aıaǵy joq saldyr-kúldir sózin kilt doǵardy. Bir qyryna aýnap, búrisip jatqan Sholpannyń jalańash ıyǵy álsiz selkildeıdi.

— Sholpan?! Men...men bar ǵoı seni eshbir kinálaǵym joq edi... Kinálap qaıtem. Jylamashy!... Óstip keıde qatty ketetinim... Baıqamaı, jylamashy, Sholpan!..

Qaıtip jubatýdyń jónin tappaı, eriksiz jaqyndap baryp ıyǵynan ustady. Sholpan jalt burylyp, janasqan qolǵa betin kómdi. Jas jýǵan murnyn, ernin tıgizdi. Áldenege qalshyldap, tisi-tisine tımeı selkildep qoıady.

— Qoı, Sholpan!... Saǵan qatty aıtý oıymda joq edi. Jylaǵanyń ne?! Jylamashy...

Bir syltaý, bir tıanaq osy sózde ǵana. Odan ajyrasa, mynaý bilekten dýyldap boıǵa taraǵan belgisiz aryn obyrlana jutyp jiberetin sıaqty. Tanaý astynan tolqyndap jetken qolań shashtyń ısi me, jupar sharpýy ma — bas aınaldyrar maıda lep jyp-jyly bop kádimgideı seziledi.

"Ne isteý kerek?! Osylaı jylaı berer me? Shynynda da munda nege ákeldim? Ánin unattym ǵoı. Biraq ol jeleý me? Endeshe bir bólmede qyzben ońasha qalýyma jol bolsyn? Ózime sendim. Al, Venera... joq Sholpanǵa senip pe eń? Bilmeımin. Iá, bilmeısiń.

Biraq, jeke ertip ákelesiń. Kesh boıǵy qylymsyǵan qylyǵynan dámelendiń be? Sóıtken shyǵarsyń?"

Suraq — jaýap. Qas pen kózdiń arasynda naızaǵaıdaı tutanyp, mı shabaqtap, eseńgiretip tastaǵandaı.

Qyz beti - qyp-qyzyl jalyn. Qaryp kúıdirip barady. Bosanbaq bop álsiz bulqyndy.

— Qoıshy, Sholpan. Qane, jata ǵoı, sonsha jylaǵanyń ne? Dem al... Tynyq. Kerek deseń men osy boıda dostaryma... basqa bólmege keteıin.... Bos oryn jetkilikti...Sen...sen esikti ishten myqtap kilttep al, Sholpa...

Sholpan yrshyp bir-aq serpildi. Jalańash bilegin jarq etkizip jigittiń ıyǵyna orady da, birtúrli ashynǵan jannyń ójet qımylymen qyshqyl sharaptyń dámi qalǵan ystyq ernimen bunyń aýzyn jaba qoıdy. Jabysyp uzaq súıdi. Shym etip tuńǵıyqqa qulap túskendeı Saılaýbek tynysy tarylyp, eringe ernimen jaýap bergende, tósine qadala tıgen qos tompaq denesin kúıdirip, erkin urlap bara jatty. Qulaq shýyldaǵandaı demi taryla bitip, bir alańǵasar quıynnyń ıiriminde qalǵan boıda, jańaǵy keýdedegi suraq-jaýap dúrmeginen sátte adasyp qaldy. Sanadan tysqary adýyn qumarlyqpen qyzǵa jabysqan qalpynda sol qolyn tómen qaraı syrǵyta berdi.

Sholpan shaqqa basyn tartyp aldy da, jigitti ıyǵynan saýsaq ushymen sál ıterińkirep jiberdi. Kózin syǵyraıta kúlimdep, kózine tik qadady.

— Raqmet, Saılaý. Ornyńa bar. Endi ekeýmiz de uıyqtaıyq. Óziń de tynyq.

— Sholpa-an! — Yńǵaısyzdanýy ma, emeksitken tilegi me — belgisiz yńyranyp, Saılaýbek kermek dámdi ernin tilimen bir jalap qoıdy.

— Bári, bárine raqmet. Uıyqta. Men endi eshteńeden qoryqpaımyn. Sen de qoryqpa.

— Men keteıin...

— Nege? Men adam jemeımin. — Sholpan kúldi. Sodan keıin oıyna áldene túskendeı aq jaımamen ashyq omyraýyn jaýyp aldy. — Ketpeı-aq qoı, Saılaý. Men renjimeımin. Seni... seni jaqsy kórem. Ras aıtam.

Saılaýbek tósegine baryp qısaıdy. Álgindegi sáttik opasyzdyǵyna uıala kúıindi me, álde basqa da sebebi bar ma, únsiz jatyr.

— Men saǵan keıin birde taǵy da án salyp berem, Saılaý. Jaraı ma?

Móldir úndi muńdy áýen.

Qaıta oraldy. Joǵaltyp alǵany osy eken. Án eken. Tapty da ýandy. Yzyndap jetti. Qońyrlap turyp aldy.

"Jazýshy bolar ma edi! Novela jazar edi osy án týraly. Shirkin sony Sholpanǵa arnasa ǵoı... Raqmet dedi. Nesine maǵan alǵys aıtady? Ereýildegen Bákirden meniń nem artyq? Sál keshikse, kibirtiktese, onda... onda... Túý, qandaı uzaq tún edi? Uıyqtaıyn"... Jaıly jatyp, jaqsy tur, Sholpan! Raqmet, Saılaý!

* * *

Manaǵy manaǵy ma, talqylaý jatqan bólme ishi kók ala tuman. Osy kók ala tuman kóp kózderdegi bolar-bolmas jalyndy da adastyryp ketipti. Endi daýys tembrindegi áýeldegi jasyryńqy qatqyldyq ashyq sańǵyrlap tur. Qulaq sarsyltardaı.

Birin-biri keńirdektegen sóz saıysy laǵyp ketip, qaıta oralyp, alǵashqy arnaǵa túıisken kezde, Saılaýbek mańaıyna taǵy da áýesqoı janaryn qydyrta júgirtti.

"Joq! Beker qobaljyǵan ekenmin. Biren-saran adamnyń beıtarap qalǵany bolmasa, osynda otyrǵandardyń kóbisi-aq ádebıettiń búgini men erteńi dep shyn jany ashıtyn azamattar! Bardy da, joqty da, emeksitkendi de tap basyp jatyr. Pikirleri de oryndy. Dál osylaı birinen keıin biri sóıler dep oılap pa edim. Ýaqyt taýyp, qoljazbamdy oqyp shyqqandary nege turady!"

Keýdesindegi móldir áýen ýildep kelip qol shapaqtaǵandaı qulaǵynda jańǵyryǵyp ketti. Keýdesinde qýanysh pa-aý, lepirý me-aý — jelikti tolqyn sapyryldy.

"Túsindi. Áriptesterim meni túsindi. Júıkemdi júndeı tútelegen jan syrymdy anyq uǵyndy. İshteı bolsa da bárine túgel raqmet deıinshi. Aıtaıynshy dostaryma, tilektes, rýhtas serikterime!"

Eljiregen kóńilmen basyn kóterip edi, bir kóz óńmeninen ótip barady eken. "Nege jymıasyń? Nemenege masaıraısyń?" deıtindeı álgi adam jylandaı jıyrylyp aldy da, ornynan atyp turdy. Sodan keıin...

Besikten beli shyqpaı jatyp saqaldy romanıs bolǵysy keletin tyrash jastardy túsinbeıtinin aıtty. Qyryqqa sheıin ómirdiń qyzý ortasynan materıal jınamaı, qınalyp jumys istemeı, barmaqtan soryp shyǵarma jazatyndarǵa keıidi. Oıy túgil boıy da qalyptaspaǵan orasholaq jastardyń aldan orap ketetinderine qaıǵyra qynjyldy. Ekilene basyn shaıqady, sustanyp kózin alartty. Óziniń alpystan endi ǵana asqanyn, úlken shyǵarmaǵa endi-endi daıyndalyp júrgenin daýsyn soza asqan bir mańyzdy yrǵaqpen málimdedi. Óńmennen óter kóz suǵyn naızaǵaıdaı jalt etkizip taǵy bir túıredi de, qaıtadan sulq tústi.

Bólmeni aýyr únsizdik basty.

Temeki tútini burq-burq. Áldekimniń kókireginde tutanǵan kúrk-kúrk jótel erinderdi búlkildetip qana ótti. Búlkildetip baryp tynshydy.

Álgi suq kózdi adam aldyndaǵy jigitti jelkeden nuqyp qaldy. Nuqyp qalǵanda, anaý qýyrshaq artıseı ornynan shoshań etip kóterildi. Artyna járkeshtene burylyp, qol ıesine alǵys aıtqandaı yrjıyp kúldi. Ezýi jıylar-jıylmastan taqyldap ala jóneldi.

Alasa boıly jalpaq bet, jaıyn aýyz, qysyq kóz jigit. Otyzdan aspaı jatyp anaý doǵal muryny ıegine ıtingen dóńgelek basty qandaı qystyń qyraýy shalǵanyn qudaıym bilsin. Teńiz jaǵasyndaǵy aq sortańdy osy jańa ǵana emin-erkin súzgilep-súzgilep kelip, shash arasyna sińip qalǵan túz qıyrshyǵyn túsirýge de murshasy bolmaı, aptyǵyp jetkendeı, entigip baryp-qaıtyp tur.

— ... Osy otyrǵan bárimizdiń de ádebıet dep jarǵaq qulaǵymyz jastyqqa tımeı júr. Sonda deımin-aý, bet aldy laǵyp ketip kórkemdik izdenisti qaıdaǵy bir kóne jurttan shuqylap jatqanymyz qalaı? Men túsinbeımin, basty máseleden syrǵaqsyp, birneshe ǵasyrlap keıin sheginip, kúl men topyraq qoparǵanda ne tyndyrmaqshymyz? Bizge búgingi zamannyń úlgili ıterin jyrla dep qaýymymyz senim bildiredi. Budan artyq mereıli taqyryp bar ma? Qolyń qyshyp bara jatsa, osy ortańnyń adamı tirligin búge-shigesine deıin aıparly kórsetip ber. Al endi bir ándi arqaý etem dep ótkendi bos shıyrlaý, keshirersiz, qajet emes...

Saılaýbek myrs etti. Anaǵan renishi de, kúıinishi me joq. "Osynsha qyzyna sóılegende, eń bolmasa, mıǵa qonar bir túıir paıdaly pikir aıtpaı, bajyldap qur baıbalamǵa basqanda, ne óndirip, ne tabam deıdi eken? Al, osynyń degeni-aq bolsyn. Sonda kesheginiń bárin talaq qyp, mansuq etip laqtyryp ketýimiz tirligimizge laıyq bola qoıar ma eken. Tamyrsyz aǵash ta, shóp te óspeıdi. Máýelep japyraq jaımaıdy. Tamyrǵa balta shapqanda jap-jasyl japyraǵyn nemen qorektendirem deıdi eken? Á, qoıshy. Nemenege sarsylam... "Aıparly". Apyraı, bunysy taǵy qandaı sóz? Qarapaıym qǵymdy balamalary turǵanda, qaıdaǵyny qaıdan tabady?"

Tyrs etip ıegine tıip, shorshyp aldyna túsken tórt búktelgen qaǵaz oıyn úzip jiberdi. Eńkeıip álgini ilip aldy. Qyzyl sıamen "Saılaýbekke" dep arbıta jazyp, astyn eki ret syzyp qoıypty.

Eńkeıip otyrǵan boıy qasyn kergileı qımyldatyp álgi jazýdy betine taqady. Bir minezi: qaı jazýǵa úńilmesin qoltańbadan avtorynyń qandaı adam ekenin bilýge qushtar. Biraq onysy qur áýre. Almatynyń qubylmaly aýa raıyndaı bir qoldyń da ártúrli shımaımen shatpaqtaı alatynyna ábden kózi jetken. Qaǵazdy jaıdy.

"Saılaý, qaltań qalaı, qalyń ba? Qazir tómendegi kafege ıakı barǵa aparatyn bolsań, tup-týra klasık qyp ókirte maqtap berem".

Bary-joǵy osy. Qyljaǵy ma, shyny ma? Oıyny ma, oıy ma? Sonda qalaı bolmaqshy? Qoljazbada joǵyn bar dep, jetimsizin jelkildetip jer-kókke syıǵyzbaı, lepirtip áketpek pe? Onda ne túsedi?

Túsinip aıtty ma, túsireıin dep aıtty ma? Qur qolpashtaý kimge qajet?

Kim jazdy? Kim jazsa da, on jyl boıy kóz maıyn taýsyp tirnektep derek jınaǵanyn, túrtinektep arhıv aqtarǵanyn, shań juǵyp, syz qapqanyn bildi me?

Ótken zamannyń buıyǵy halinen eles berer tas oba, qıraǵan úıindi, shym qorǵan, elsizdegi mola, quz-jartas, qıraǵan kúmbezdi sharq uryp izdep, ulan dalanyń o sheti men bu shetin tynbaı kezip, ushqyr samoletten bastap, qıqar esekke deıin minip, qala berdi jaıaý-jalpy júrip ótkenin bildi me eken? Shyrshyq pen Talastyń, Qara Ertis pen Telikóldiń syldyraǵan sýyna súzilip, Ordabasy men Qarataýdyń, Mańyraq pen Ulytaýdyń tylsym tasyn ustap, Qyzylqumnyń aptaby men Ańyraqaıdyń ańyzaǵyńda qýyrylǵanyn bildi me eken?

Moskva men Elıstanyń, Almaty men Abaqannyń kitaphanalarynda, Altaıdyń aıazy men Araldyń qapyryǵynda birde tymaý, birde syrqaý bop júrse de basqa lázzat, basqa qyzyqty tárik qyp, qyzýly jıyrmanyń qaıran kúnderin alańsyz, qınalmaı qaldyrǵanyn bildi me eken?

Keı-keıde synǵan qylyshtyń tot basqan almas júzine, qıraǵan qumyranyń saq tańbaly bederine, úgitilgen qyshtyń kókshil boıaýly kesegine úńile qarap otyryp, osydan eki jarym-úsh ǵasyr buryn týǵan dalasynda bolyp ótken qandy qyrǵyn, qasıetti soǵys, qajyrly rýh, qaıtpas qaısarlyq, zulymdyq pen izgilik arpalysy tárizdi shym-shytyryq oqıǵalarǵa qıalmen únsiz shomyp, oıymen mıdaı aralasyp ketetin.

Keı-keıde tóbe-tóbe bop úıilgen qorymdy kórgende, jal-jal qum basqan qıraǵan qalanyń ornyn kórgende: "Eı, adamzat, birińdi-biriń taǵydaı talap, tarydaı shashyp, taýyqtaı julmalaǵanda senderge ne jetpedi? Ataq pen dańqtyń qudireti ólim attap jetkenin qaı kezde kórip eń? Ne zamannan qarǵysyn atqan halyq Makendonskııdi de, Shyńǵyshandy da, Aqsaq Temirdi de, Ermakty da, Napoleondy da, Mamaıdy da qataldyq táńirisindeı kórip, bezinip ketpep pe edi. Solardyń atyna keı-keıde tabynyp qalatynymyz da bar-aý. Alys taýdyń bujyr-budyryn joǵaltyp, asqaqtatyp jetkizetin kók munardaı, aradaǵy ýaqyt alshaqtyǵy zulymdyq syryn kólegeılep, qý keýdedegi ózimshil qannyń órekpýimen alasany qoldan kótertip, zálimdi zańǵar qylyp alatynymyz qalaı?" deıtin qynjylysqa tireletin.

Keı-keıde ashyna aıqaı sap, attandap ketkisi bar. Osynyń bárin mynaý jazý ıesi bildi me eken?

Osydan bes jyl buryn shóleıt aýdanda bolǵan-dy. Bir sovhozdyń kózi ashyq, basshy jigitteri Saılaýbektiń Almatydan kelgen jazýshy ekenin estigende, bir-birine qýtyndasa qarap otyryp, bir qoıdy alyp uryp soıǵyzyp, bas-sıraǵyna deıin túgel qazanǵa toǵytqyzǵan. Araq pen sharaptyń túr-túrinen bosaǵan shısha-shynylardy nysana ǵyp atyp, artynan biraz kóńil kótergen. Sodan soń jón surasyp, Saılaýbektiń ańyz-áńgime izdep, ertek jınap, kári qulaq qarıalardy jaǵalap júrgenin bilgende aıaq astynan nildeı buzylǵan edi. Jarty shaqyrym júrse bir saǵat jóndeý tileıtin qos dóńgelekti eski daryldaqtyń artyna mingestirip jiberip, masań jyrtaqpen tálkek etip, qol bulǵasyp qala bergen.

"Kári qulaqtyń naǵyz ózin kórersiń!" degen.

"Birin jas, biriń shal — izdegenge suraǵan bolyp tabylasyńdar" degen.

"Aýyl shaldyń áńgimesine ábden qaryq bolasyń" degen.

"Syzyp jiberip, preferans oınaı bilmeıdi ekensiń, áıteýir, astanadan keldi degen atyń bar, adasyp ketip, elsizde kómýsiz qalma" degen.

"Ólmeseń ómirim qap!" degen jylt-jylt keketken kezdegi kólgirsimeıtin ushqyndar.

"Qudaı esin alǵannan saqtasyn. Aýyshtyń aýysh izdeıtini ras eken. "Teń teńimen, tezek qabymen", degen jyrq-jyrq jymysqy kúlkileri.

Birde toqtap, birde dyryldap aýyldan qozykesh jerdegi jalǵyz kúmbezdi et pisirim ýaqytta kózge áreń kórsetip, birese aýzy-basy búlkildep kúńk-kúńk boqtanǵan, birese óz-ózinen motosıkl únin basa saıqymazaqtana saq-saq kúlgen noqaı jigit aqyry orta jolda jolaýshysyn kóliginen túsirip tastady.

— Búkirdi qor ǵana túzeıdi. Esýasty ajal ǵana teńestiredi. Onsyz da ýaqytyńdy qaıda shasharyńdy bilmeı jeligip júrgen jigit ekensiń. Aqyryn-aqyryn aıańdasań, keshke deıin bir baryp qalarsyń. İzdegen aýyshyń ana-aý kúmbezdiń qasynda. Biriń aqyryp, biriń baqyryp maýqyńnan shyǵarsyńdar. Al, men jolymnan qalmaıyn, — dep daryldaǵyn buryp ap, shań men tútindi burq etkizdi de, elý metr shyqpaı jatyp álgisiniń dybysyn óshirdi. Aıqaılap qol bulǵady.

Saılaýbek qasyna taıandy.

— Umytyp barady ekem. Ózińnen ıt kóılekti burynyraq tozdyrǵan úlkendigim bar. Sen mynaý yljyraǵan jýas minezińdi tasta, baýyrym. Qyz aıttyra túsken kúıeý bala emessiń. Astananyń tap ózinen kelip otyrǵan dókeısiń! Iá, dókeısiń! Bolmasań, bolasyń. Broshýra jazam dep júrsiń. Yqtyń kelse, jazarsyń. Ol óz aldyna. Al, meniń aıtarym, ójetteý bol. Bu zamanda terisine syımaı shirengen adam syıly bolady. Aqılanyp kelip, qoqılanyp sóılegen talaılardy kórgem. Aýzymen qus tisteıdi dep júrgen ózimizdiń, aýlymyzdyń myqtylary álgilerdiń aldynda jym bolatyn... Terisimdi kórip, kemisimdi tizip keter me dep qorqaqtaıtyn shyǵar. Óziń kórdiń ǵoı, seni á degende qalaı qabyldady, qyl aıaǵynda qalaı shyǵaryp saldy. Bári ózińnen, inishek. Aýzyńnan qaǵynyp, qunyńdy op-ońaı túsirip aldyń da, kódedeı kóp mashınanyń biri buıyrmaı, meniń ótelsırıama mingestiń. Býdan bylaı esińde júrsin. Qolyńnan kelgenshe aspannyń tireýin ustap turǵandaı syzdanyp, shikireıip baq. Dúnıedegi eń jumbaq nárse — adam. Óz kiltińdi óziń ustatpa. Onda oıynshyq qyp burap oınap, kýyrshaq qyp qıratady. Boldym. Kete ber.

Saılaýbek aýzyn ashyp, jigitke sostıyp qarap qalypty. Dala qandaı qubylmaly bolsa, sol dalanyń adamdary da sondaı ártúrli-aý. Manadan myna jigitti eshteńemen isi joq janǵa balaǵan. Óńkıgen túri, ógiz keskini ishi men syrtyn teń ustaıtyn daryldaq kúlkili, daryldaq kólikti az sózdi tobanaıaq kóptiń birine shegelep kelip edi. Qarap tursa, alǵashqy sezim — aldampaz, mylqaý keıip — jumbaq eken. Tabıǵat-sheber aıasynda qybyrlaǵan adam beıneniń bar bolmysyna óz qupıasyn mol quıady eken. Ózi qandaı qat-qabat bolsa, perzenti de sondaı: tylsym syry ishinde, ásemdigi kóńilinde, jomarttyǵy júreginde, eń aqyry qýlyq-sumdyǵy da, jatypatar esepshildigi de ózgege ońaı ashylmas ózeginde. Jaratylys ózine laıyqtap, ózine shaqtap pishedi eken-aý.

Saılaýbek burylyp alyp óz jónimen ketti. "Ynjyqsyń! — dedi. — Qadirińdi bilmeısiń. Jaıdaqsyń", dedi. Sútpen sińbegen minezdi táńirden surap ala ma, saýdagerden satyp ala ma. Sonda ár zamannyń óz Chpestakovy bolýy qajet pe? Artynan qoıabasy qoparylyp jatsa, qadiri áser me edi, ósher me edi? Apyraı, sonda shyndyqtyń shyǵar taýy nege alasa, alar syıy nege az? Árkim ózinshe tirshilik kúıttep, ońasha kúıis qaıyryp, ońasha kúlip, ońasha jylap alyp, "jarydym — jadyradym, taryqtym-taryldym!" dep buıyǵyp óte bergeni me? Jańǵyryǵy janyn da urmas meńireý jartas tirligi — usaq-túıek kúıbeńdik qyzyqtyrsa, án dep úzdikken, án dep tynyshynan baz keshken bunyń ómirin baǵzy jurt túsine qoıar ma? Kimge qol jaıyp, kókiregin ashyp, júregin usynyp, shyń-shyń dirildegen sezim qylyn meıirimsiz sabaý saýsaqqa shertkize berer? Aǵynan jarylyp, ishek-qarynyn aqtarmalap tastap, búkil rýhyn jaılap alǵan syrshyl áýenniń ósıet aıtyp, muń joldap turǵanyn túsindirmek bolǵan párýana kúıinen báseńdep tyıylyp, bara-bara taýsylyp, taryǵyp, kúrsinip toqtar. Toqtatar-aý"...

Dalada seleý teńizi tolqıdy. Shabdar taıdyń mańmaıda kekilindeı túgel bir jaqqa qulaı japyrylyp, jaıaý samal júgirip ótse, birin-biri jańa kórgen shalquıryqtaı kisinese bas ızendesip, ózdi-ózi janasyp-jalǵasyp ótedi. Shulǵysyp baryp qaıtadan tynshıdy?

Shekshek shyryldady. Uzaq-uzaq bir jaıly yrǵaqqa baptanyp túsip aldy da, osydan júz jylǵy buryn osydan júz jylǵy keıin ózgermes yntyq áýenimen uly dalasyn sharyldap madaqtaı jóneldi. Sol, sol eken, áldeqaıdan dir etip saǵynysh... ıá, saǵynysh oraldy. Qytyqshyl júrektiń elgezek qany tasyp, tulaboıǵa renishi joq sábı erkeligi shymyrlap quıyldy. Áp-sátte júzi býsana jylyp, bala bop ketti me, óz-ózinen ersili-qarsyly aýnaǵysy keldi. Jumsaq seleýge jon arqasyn tósep, jas býlaǵan janardy aqshyl aspanǵa sińire áýeletkisi keldi. Shalqalap jatyp, saharanyń sap-sary keń besiginde shirengisi keldi... Shirkin!.. Qapersiz aýnaǵanynda dúnıeniń bar-bar juparyn túgel túgendep ákelip, bir shókim aqsha bult dál tóbende taqıadaı dóńgelep qonaqtaı qalsa! Tasyrlatyp shege qaqqandaı álgi bulttan tyrs-tyrs tamshylar qıǵash kún sáýlesinde jylt-jylt sekirse!.. Sekpil bettegi qorasan daǵyndaı qojyr-qojyr bop, qum ústinde tamshy bókse!..

— Toqta! Endi jaqyndasań, tup-týra turǵan jerińde jaıratyp salamyn!

Daýys oqys estildi. Oqys estildi de, álgi bir tamasha qıal áldılegen meńireý dalany selk etkizdi. Saılaýbek ózine shatynaı qadalǵan shaldy, shaldyń qolyndaǵy myltyqsha kezengen kúrektiń sabyn kórdi. "İzdegen adamym dáýde bolsa, osy bolar"...

— Assalaýmaǵalaıký-ým, aqsaqal!

— Aýlaq! Neń bar mende!.. Qudaıdyń ıen jazyǵy jetpedi me? Aıaq bassań, tyrs etkizem — dep bezektegen qarıa kúregin umsynyp-umsynyp qoıdy.

— Aqsaqal, men sizdi alystan arnaıy izdep kep edim. Almatydan júrmin. Siz maǵan óte kereksiz, — dep Saılaýbek myna túsiniksiz jáıtten tezirek qutylmaqshy bolyp Almatyny ádeıi aıqaılap aıtty.

Shal alaqanyn kúrgeılep kún salyp qarady. Kúregine súıenip, belin taıandy. Qaıtadan eki saýsaǵymen aqshýlan qoıý qasyn shymshı kótere, shúńirek kózdi tiktedi. Eshqandaı qaýip joǵyna sendi me, ántek basyn ızedi. Sodan soń beline oraǵan bir jarym qulash bóz oramaldyń astynan mahorka men sarǵaıǵan gazet qıyndysyn alyp, temeki orady. Shaqpaqpen shaq-shýq tutatyp, tanaýdan ashshy tútindi bir moıyn peshtiń murjasynan shyqqan jalpyldaq otynnyń shýdasyndaı shubaltty.

— Bolsań, bolarsyń. Buryn kórmegen jigitim ekensiń. Neǵyp tursyń? Beri jaqynda!

Saılaýbek taıap kelip qolyn usyndy. Shaldyń alaqany shymyr eken, sheńgeli biraz syǵymdalyp baryp bosap ketti.

— Jón, jón! Ata ǵurpyn umyta qoımapsyń. Qaıda týǵansyń, balam! — dep qara jerge jaılasyp otyryp aldy da, quıryǵymen bir syrǵydy. — Beri, mynda jaıǵas.

Jón surasyp, táp-táýir tatý tilge kelisken soń, ekeýiniń áńgimesi kádimgideı jarasty. Shal taǵy da myqynynan mahorkasyn sýyrdy.

— Aqsaqal, meniń naıymnan shegip kórmeımisiz? — dep Saılaýbek sıgaretin usyndy.

— Joq! Tezek sorǵandaı qumaryńdy qandyrmaıdy. Ol shirkin jasyq qoı... Jón, jón... Solaı de... Óıbúı, áńgime buzaý emizer degen, qap, laı qurǵap ketti-aý!

Apyl-qupyl asyǵys qımyldap jatyr. Onysy anaý syrt-syrt atqylaǵan býynda, dirildegen saýsaqta, búkshıgen taspa belde ǵana. Áıtpese, shapshańdyq táltirektegen shaldyń sadaǵasy ketsin. Saılaýbek ornynan lyp túregep, qarıany qoltyǵynan demep kóterdi.

Shal kibirtikteı basyp kúmbezge taıandy. Tizerleýge erindi me, qarıa tik turǵan kúıi aýzyn kúbirletip betin sıpady. Shal qımylyn aýdarmaı qaıtalaǵan Saılaýbek beıitke kóz saldy. Tóńkerip qoıa salǵan kárlen kese. Sonyń áldeneshe ret úlkeıtilgen kóshirmesi. Bir sheti opyrylyp qulapty. Arsa-arsa órimi irkes-tirkes. Snarád tıgen, nemese bomba túsken úıdiń surqyndaı. "Elsizde neniń soıqany soqty eken?". Kúmbezdiń basqasha kóz tartar ereksheligi joq. Ata-babalarynyń biriniki bolar".

Sol kúni Saılaýbek keshke deıin shalmen birge kúmbezdiń ketilgen jerin qalasty. Kúrekpen laı jeldi. Kesek áperdi. Laı jasady. Shelekpen sý tasydy.

Jumysqa kiriskeli ekeýara jaq jazyp, sóılesken emes. Shal úndemegen soń, bul ázirshe tyqaqtamady. Búgin ashylmasa, erteń ashylar. Bálkı meni synap júrgen shyǵar. Bálkı ózi de áreń shydap júrgen shyǵar. Aıdalada aptap qyzdyrǵan tóbesine ózbek topysyn birese shekeletip, birese jelkeletip kıip alyp qybyr-qybyr qozǵalǵanda, kóleńkesinen basqa eshkim kózge kórinbese, atam zamanda qatyp-semip qalǵan arýaqtarmen syrlasa ma? Jalǵyzdyqtan jany túrshigip, ótkenin ógeısip, ózin-ózi qınaı qamshylaı ma? Qysyr qıaldy erttep minip, ustatpaı umsyndyryp ketken qyzyqty bir dúrmegin tepektep qýar ma? Sonda nege jeter, neni óksir, neni ógeısir? Ár ájimge myna dalanyń qatpar-qatpar jotasyna basqan bir-bir jumbaq syry uıalady ma eken? Qaǵynan jerigen taǵydaı terisi sarǵaıǵan júzdiń keı sát qybyrsyz tas músindeı taqsiret tarta qalatyny qalaı? Sol kezde ne oılaıdy eken? Aıaǵyna taıaq qosyp, janaryna jamaý túsirip júrip túý-túý kezeńniń kári esteligi — qaraly qorymdy nege torýyldaıdy? Tirige sińbes armandy óli arýaqpen ishteı bólise me eken? Álde syzdaǵan kári júrekti odan saıyn qabyrtyp, osynaý elsizdiń áldebir qaltarysynan qylt ete qalar eki aıaqty pendeni... aqyl-oıy, sanasy álemdi san orap alyp, ǵaryshtyń shańyn ultanymen uıpalaǵan asqaq Adamdy ańsaı, kózin taldyra, tamyryn sýyra izdeı me eken? Óz daýysynan ózi shoshyp, qaıtadan meńireýlik tylsymyna bekine me".

— Netken qorqynysh!..

Daýysynyń shyǵyp ketkeninen uıalyp, Saılaýbek shalǵa jalt qarady. Anaý estimepti.

Kún qyzaryp baryp kókjıekti jambastady. Álgindegi aq seleý jamylǵan sur dala qyjym sháli búrkengen sulýdaı áp-sátte qulpyrdy. Qyzyl nur birte-birte qoıýlanyp, alaýlap aspanǵa órledi de, shashyrap kelip astaýdaǵy sýǵa súńgidi. Jumysyn toqtatyp, kúregine entige súıengen shaldyń kilegeıli janarynda dirildedi. Endi bir sátte álgi batsaıydaı sýsyldaǵan kúreń sáýle balshyǵyn shaıǵan qos alaqannan shoq bop tógildi.

Bular kózbaılana shyrt-shyrt janǵan ot basynda otyrdy. Aınala mańaı tez qaraýytyp, tórt tustan jaqyndap kelip, jeroshaq jaryǵyna úıreılene tyǵylǵandaı tarylyp ketti. Áýelep baıaý boı sozǵan shubalańqy tútin kókti jasyra ma, dál tóbede áli juldyz az.

— Shóldediń be? — dedi shal bir kezde.

— Iá, aqsaqal.

— Qazir túgin ısi sińgen dalanyń shaıyna meldektetem. Sál shyda, qumaryńnan bir shyǵasyń, — dep qarıa otty kósep qoıdy. Sháınektiń qaqpaǵy typyrshı selkildedi de, shúmekten ysyldap sý atqylady.

Qara sháýgim taýsylǵansha sary jez taspamen qursaýlaǵan eki kese óńeshke kezek-kezek tóńkerildi, shynynda dala shaıy, shóldegen soń ba, sýy tushshy ma, sińip jatyr.

Túnniń bir ýaǵynda tyqyr alashany jaıyp jiberip, ekeýi ashyq aspan astyna qatar jaıǵasty. Saılaýbek eki qolyn jelkesine tósep shalqalap jatyr. Sansyz juldyz japyr-jupyr úımelegen. Tap bir túngi Moskvanyń Ostankıno telemunarasynan qaraǵandaǵy ǵalamat ásem kórinisi dersiń. Kóshirip ákelip qoıa salǵandaı. Anaý aq túbit shálideı shubatyla jaıylǵan Qus joly — Lenın prospektisi. Jymyń-jymyń, jybyr-jybyr. Juldyz aǵyp tústi. Zymyrap júıitkigen raketadaı. Biri joǵary, biri tómen. Biri gaýhap, biri tanakóz. Joǵalyp-kórinip, buldyrap-alystap, jarqyldap-úlkeıip tynymsyz tirlik keshýde.

— Aqsaqal, juldyzdar nege aǵady?

— Qaraǵym, ol juldyz emes — adam. Bir pendeniń qazir ǵana sýisherligi taýsylǵan ǵoı, — dep kúńkildegen shal, kúbir-kúbir etip, daýsyn tanaý astyna sińirip jiberdi. — Juldyzym joǵary...Joǵary...

— Sonda — ár adamnyń óz básire juldyzy bolǵany ma? — Saılaýbek shaldy áńgimege shaqyrdy.

— Endi qalaı dep eń? Juldyzyń týdy — shyr etip jaryq dúnıege keldiń. Juldyzyń sóndi — tatar dámiń, jutar aýań taýsyldy...

— Ár juldyz — bir adamnyń menshigi bolsa, aqsaqal, sonda anaý Temirqazyq nege sónbeıdi? Máńgi ólmeıtin jan joq, shaıtan bolmasa.

— Tek! Naqurystanba! Kúpirlik aıtpa! Máńgi ólmeıtinder bar. Bar bolǵanda qandaı! Áne... ana-oý kókshil juldyzdy kóremisiń. Kúmbezdiń úshkilindegi...jarqyrap turǵan...Sol myna beıittegi arýaqtyń sónbes shyraǵy. Áne, qalaı! Ózi qara jerdiń baýyrynda, al, juldyzy áli kúnge deıin jarqyrap tur. Osydan keıin ony óldi dep kim aıtar? Aıtar ma?

Shal taǵy da kópke deıin únsiz qaldy. Aýzyna aparǵan temekisin keýdesi syryldap, opyra sorǵanda, álginiń jaryǵynan ájimdi betiniń saı-saıyn qýalap kóleńke júgiredi. Jambaspen jer túıgishtep, kúrk-kúrk jótelip qalyp, tútinnen be, álde basqa sebepten be, jas irkilgen kirpikterin súrtti.

— Aqsaqal, baıqaımyn, temekini kópten beri shegesiz-aý, shamasy?

— Iá. Soǵys úıretti. Tastaı almaı júrmin... Sonymen, meni izdep keldim de.

— İzdep keldim. Bilgim keletin jaılar bar edi.

— Men ne bilýshi em... Kolhoz qurylǵanda qoı baqtym. Soǵysqa bardym -at aıdadym... Keıin jylqyshy boldym birer jyl. Odan qyrman kúzettim. Endi mine beıit kúzetem. Qybyrlap qara kóbeıtip júr demeseń, ómir boıy ózimmen ózim ońasha ekem. Ne aıta qoıarmyn?

Shal shalqalaǵan kúıi taǵy da uzaq únsiz jatty. Aptaby qaıtpaǵan tymyq aýanyń kúndizgi ystyq lebi sýsı tolqyndap tur, bet sharpydy, juldyzdardy bıletti. Shal bir kezde tamaǵyn qyrnap, yqylas bildirdi.

— Ertek aıtaıyn ba? Baıaǵyda bir aıtýly batyr ótipti. Jaýgershilik zaman eken. Qazaq-jońǵar qyrylysqan alasapyran kez ǵoı. Álgi sabaz kúnderdiń kúninde áldeqalaı qolǵa túsip qalypty. Qalaı deriń bar ma, batyrdyń bedelin qyzǵanǵan óz joldasy opasyzdyq jasap, talyqsyp uıyqtap jatqan jerinde jaýlaryna baılap beripti. Dúnıede janyń túrshigetin eki-aq sumdyq bar balam. Biri — qorqaqtyq, biri — qyzǵanshaqtyq. Áıtpese, álgi opasyzǵa bul ne istedi deısiń, serik qyp qasyna ertkennen basqa.

Hosh. Qaıran er qapyda qor bolyp kete bardy. İshin alaýlaǵan kek órtep, janyn jegi jeıdi. Biraq arpalysar dármen joq. Aıaq-qolǵa temir kisen túsip, qusamen ah uryp jat qolynda tutqyn halinde jata beredi.

Eli aıaýsyz shabylady, jurty tus-tusqa ydyrap, toz-toz bolady.

Kúnderdiń kúninde qapastaǵy álgi batyrdy bir qyz bosatady ǵoı. Jońǵar qyzy bolǵanymen, naǵashysy — qazaq kórinedi. Jaýynyń barlyq syryn jáne bilip alypty. Bizshe aıtqanda, barlaýshy, razvedshik ispettes.

Sodan áıgili júırikpen "elim qaıdasyń?" dep al, kep quıǵytsyn. Jaý da tegin emes, keshikpeı sezip qalyp, qos-qos atpen izimen qýyp jetip, qur qol qarýsyz batyrdy ustaǵan eken. Óltirmepti. "Habar beretin tiliń, ǵoı", dep tilin túbinen short kesipti.

"Bastan kelip dál ústimizden túsiretin kóziń ǵoı", — dep eki kóziń úńireıtip oıyp alypty. Qansyratyp aıdalaǵa tastap, qýǵynshylar keıin burylady ǵoı. Sonda deımin-aý, aspanǵa bir bult oınap shyǵa kelip, tósinen jarq-jurq jaı atyp, tóbeden jasyn túsiripti. Jaýlardy tegis jaıratypty. Áne, týǵan jerdiń bulty da — dos.

Batyr ilbip júre beripti. Aqyry eńistegi malshylarǵa kez bolypty. Biri emis-emis tanypty, biri múlde tanymapty. Olarǵa da kiná joq. Jaınaǵan janardyń ornynda úńireıgen eki kór tursa, qan qatqan bujyr betke qansha júrek jutsań da, kóz toqtatyp týra qaraı alýyń muń bolar.

Hosh. Eline jetken batyr, aıtýǵa aýyzda til, kórsetýge mańdaıda kóz joq ishteı tynyp, bir kún, bir tún udaıy dóńbekshıdi deıdi. Asqa da, tostaǵandaǵy sýsynǵa da burylmapty. Sodan búk túsip jatqan boıynda birjolata tynshıyn dep qolyn sozǵan eken, saýsaǵy zyń etkizip qasynda súıeýli turǵan dombyraǵa tıip ketse kerek.

Batyr zamatta esin jıypty. Dombyrany emine aldyna óńgerip, aldymen bir óksik qusasyn ańyratypty-aı! El-jurtyna muńyn shaǵyp, azaly zaryn tógipti-aı! Qapy soǵyp, qan jutqanyn eki ishekten bebeýlete eńiretkende, jel toqtap, sý saıabyrlapty-aı!

Sonda deıdi qaraǵaı dombyra kádimgideı quddy adamsha sóılep bir ketipti. Sol yzyńdy sarynda ne joq edi! Onda ashý da, yza da, kúıik te túgel órile shıryqqan ǵoı. Bir mezette álgi dombyra soqyr kóz ben mylqaý tildiń kórmegenin kórsetip, aıta almasyn túp-túgel aqtaryp salǵan ǵoı.

Qudanyń qudireti, kókiregimiz bitelip qalǵan ba, osy kúni dombyrany kóp ustamaımyz. Kimniń qolynan qashan kórseń de, bir túspeıtin ánebir zýyldaq áýendi qara qobdısha ǵana.

Sonymen dombyra toqtaýsyz ashynsyn-aı! Aqtarylasyn-aı egil-tegil! Óksip-óksip alyp, artynsha-aq daýyl burqaǵandaı bir atoıly dúbirdi aryndata dýyldatqan eken, atyraptaǵy erkek kindik bitken japa-tarmaǵaı atqa qonypty. Toǵyz perne, qos ishekten tógilgen álgi dúrildegen qýatty ún keń dalany kernep kete barypty. At tuıaǵynda oınapty, dúrs dúrs soqqan júrekterde jańǵyrypty. Jaýynyń qapy tusyn aıtyp, tutqıylyn kórsetip, qoldyń aldynda ala baıraqtaı yzyń-yzyń dúbirimen bastap otyrypty.

Soqyr batyr sol dombyrany toqtatpaı bir kún, bir tún shertipti. Bir kún, bir tún jortýyl jasaǵan qalyń qol jaýyna jasanyp tıip, byt-shytyn shyǵara jeńipti. Túre qýyp, jerinen aıdap tastapty.

Sodan deıdi sheshen dombyra kenet álgi shanaǵynan tógilgen zarly kúıli atoıly joryq dabylyn ysyryp tastaı berip, jańa bir tyń sarynǵa aýysypty. Uıyp tyńdap otyrǵan qatyn-qalashtyń júzderine alaýlap nur júgirgen eken. Sonda deıdi bir kóne kóz qarıa qasyndaǵy balany ymdap tysqa júgirtipti. Sóıtse, qula-dúzde qulandaı quldyrap, súıinshilep shaýyp kele jatqan jalǵyz habarshy kórinedi ǵoı.

Oı, sondaǵy dombyranyń jan ushyra bezildegeni- aı! Týǵan jerge degen úlken júrektiń súıispenshiligi keýdedegi uly duǵasyn on saýsaqtan syǵymdap shyǵaryp, eki ishekke amanat etip tabystapty-aý! Týǵan elge degen ystyq yqylasyn júrek qanynyń asaý búlkilimen eki ishekke toǵytyp, anaý aspan men mynaý dalaǵa ańyratypty-aı! Sonda deıdi, jarylqaýshy táńirim sonaý dombyra shanaǵyna tyǵylyp otyryp, syńsyǵan ún bop qulaqqa quıylyp, saıraǵan jyr bop júrekke quıylyp, dún-dúnıeniń bar ǵalamat shadymanyn eki ishekten saýmalaı sozypty-aý! Shymyrlatyp shyǵandatypty-aı!

Bir kez dombyra shyń etipti. Álgi shattyq saýǵan ińkár únder sap tyıylypty. Qarasa, batyrdyń úńireıgen kózsiz sharadaı basy keýdesine sulq túsipti. Jansyz qoldary ıilip, qımylsyz qalypty.

Ańyz aıtady. Armandap ótken ǵumyrlyq tilegi oryndalǵan soń batyr qýanyshtan júregi jarylyp ólgen dep. Múmkin solaı shyǵar. Múmkin osy tilegimdi, shattyǵymdy taǵy bir sherli óksik shalmasyn degen shyǵar. Múmkin taǵy bir jansebil opasyzdyqtyń jazyqsyz qurbany bolǵysy kelmegen shyǵar. Áıteýir azamat er elin áldılep otyryp, egiz ishektiń bir ǵana sát quıqyljı kóterilip, qaıǵysyz kúlki tókken shýaqty móldiriniń ústinde máńgi kóz jumypty.

Ne kerek, arysty arýlap qoıǵan jurt, azamat atyn este ustaý úshin, arýaǵyn keıingige qadirletý úshin basyna kúmbez ornatypty. Aldymen qyr ústinde myń jylqyny ersili-qarsyly bir apta aıdapty. Jer tegistelip taptalyp, baýyrdaı qataıypty. Sodan keıin búkil qaýymnyń emshekte balasy bar jas bosanǵan áıelderiniń bir kúngi sútin jınapty. Ana sútiniń qasıetti sólimen laı jasap, kesek quıypty. Sol kesekten osy kúmbezdi...myna kúmbezdi órip shyǵypty...

Shal aýnap túsip, oń búıirine qısaıdy. Qıalǵa shomdy ma, jym-jyrt túnniń qapyryq tynysymen tynysy aralasyp, aýyzdan esken ystyq demi dál janynan Saılaýbektiń betin sharpydy.

Juldyzdar manaǵydan da kóbeıgen. Tamyp keterdeı, tamyp keterdeı jarqyrap jaqyndap kelip, kókirekpen ǵana túısiner tylsym únimen taýsylmas syr shertedi.

— Tyńdashy, balam! — dedi bir kez shal eleń ete, áldenege sybyrlaı qalyp. — Kúı shalqyp tur! Soqyr batyrdyń kúıi!...Tyńdashy!..

Saılaýbek kirpikterin qalastyryp kózin jumdy. Alǵash meńireý túnniń qulaqkesti mylqaý tynyshtyǵy eńsesin ezerdeı basyp bara jatyr edi..

O, ǵalamat! Áste-áste qıandaǵy jer túbinen qańǵyp kem bir názik ún oraldy. Qatqyly joq. Qalyqtap ushatyn qus qanatynyń baıaý sýylyndaı. Álginde ǵana qara kórpesin qymtanyp ap, sulyq jatqan dala dem arasynda jelpı tıetin saýsaq lebimen maıda kúmbirleıtin sheshen dombyranyń alyp shanaǵyna aınalypty-aı. Syr shertip, jan-júıeniń qybyrsyz uıyp qalǵan bir sezimin túrtkilep oıatyp júre berdi. Tula boı túgel dý qyzynyp, mynaý sanada saıraǵan jumsaq áýenge aǵyl-tegil ısinip, tebirenip barady. Ún ıesi — ártúrli. Ol birde jalǵyz shyrqaǵan búırek bet qyz bolyp elestedi. Móldir úndi muńly áýen soqyr batyrdyń qolyndaǵy dombyraǵa qosylyp ańyrady-aı bir! Sodan túpsiz tuńǵıyqqa sharyqtap shyǵyp alyp, aǵyl tegil jylady-aı! Sodan túpsiz tuńǵıyqta shyrqap turyp alyp, saqyldap raqattana kúldi-aı! Sodan...

Saılaýbek aıdalada jalǵyz qaldy.

Bir ókshesi opyrylyp túsip qalǵan platformaly týflı aqsańdatyp júrisin mandytpaıdy. Áldekim qýyp keledi. Tutqynnan áreń qashyp shyqqan. Qýǵynshylar iz-ókshelep jaqyndap qaldy. "Aýysh! Aýysh! Aqymaq! Esalań! Oqýdan ábden aýysqan! Aýysqan! Aýys-qa-a-n!" Jer jańǵyrta, kúrkireı daýystaıdy. Ásirese, daryldaq motosıkldi noıys jigit taqymdap qutqarar emes. Astyndaǵysy jardy jar demeıdi. Aryqty aryq demeıdi. Kidiretin túri joq..

— Áı, sende shaınam mı joq, baýyrym. Baıaǵyda súıegi shirip, topyraqqa aınalǵan qaıdaǵy bireýler jaıly broshýra jazam degenshe, sen men týraly ókirtip ocherk jaz. Áıtpese, ultshyl dep syrtyńnan domalaq aryz jóneltem. Jóneltem! Aryz! Ary-yz! Aýysh! Aý-y-ysh!

Eki ókpesi óship, alasurǵan júregi alqymyna tyǵylyp, endi-endi qulaǵaly turǵanda aq qanat perishte aspannan qalyqtap kelip, ilip ala jóneldi. Azý tisteri saq-saq etken qýǵynshylar ańtarylyp qala berdi. Aq qanat perishte appaq júzin kórsete jymıa kúldi. Endi ǵana tanydy. Perishtesi — búırek bet qyz Sholpan eken, kúlimsirep til qatty. "Qoryqpa, Saılaý! Men seni batyrǵa aparam. Óz aýzynan bárin estısiń..."

Aıqaılaǵan tarǵyl daýystan shoshyp oıandy. Qasyndaǵy shal turyp ketipti. Tún qarańǵysyna úńilip, anandaı jerde áldekimge sustana sóılep tur.

— Aýlaq júr! Jolama mańyna! Osydan qıa basyp kór, tup-týra mıyńdy aǵyzamyn! Neń bar múrdede? Nendi búldirdi? Nege qoımaısyń, túge!

Saılaýbek ornynan meń-zeń bop túregelip, bajyldaǵan shaldyń qasyna bardy. Shal jalǵyz. Qarańǵyǵa tesilip, qolyn sermep-sermep qoıady.

— Aqsaqal, ne boldy?

— Áne, taǵy keldi. Qarashy, ketpeıdi. Qolyndaǵy súımenin kóremisiń? Kúmbezdi qırataıyn dep júr. Kúndegisi osy. Áı! Ket dedim ǵoı saǵan. Quldyǵyń bolaıyn, ózińe ne kerek? Qalaǵanyńdy menen al, biraq tıispe arýaqqa.

Saılaýbek jan-jaǵyna qansha súzilse de, qarańdaǵan eshkimdi kóre almady. Shal odan saıyn ózeýrep, toqtar emes.

— Qarashy, balam! Bu netken arsyz! Tisi aqsıyp kúlip tur. Mazaqtap tur. Sen aıtshy. Túsindirshi anaǵan, — dep Saılaýbektiń qolynan ustaı alyp, daýsy dirildep jylarman kúıde jalynyshty tilek bildirdi.

Saılaýbek úndemesten shal siltegen tusqa jaılap bettedi. Qarańǵyǵa kózi úırendi me, jan-jaǵyn tegis bajaılaı alatyndaı boldy. Biraq qybyr etken bir jandy áli kóre almaı keledi. Tipti adam túgil mysyq jasyrynar ne buta, ne qýys joq. Baryp, baryp birazdan soń qaıtyp oraldy.

— Ne deıdi? Ekeýiń kóp sóılestińder ǵoı. — Shal yrzalyq tanytyp, Saılaýbektiń ıyǵynan qaǵyp qoıdy.

— Endi kelme dedim. Kelseń, dyryldatyp súıretip sharyp, mılısıaǵa tapsyram dedim. — Ótirik aıtty, ashynǵan shala uıqy shaldy aıady.

— E-e, báse. Melıtsa degeniń ábden durys eken. Apyraı, melıtsa meniń esime nege túspedi eken, á? Budan bulaı oıda bolsyn. Anada kıik qýam dep júrip mashınamen soǵyp ana qabyrǵany da opyryp ketken osylar. Sodan beri osy jerde túnep, túnimen ańdımyn. Aıtshy, balam, jazyqsyz maqulyqtardy nege qyra beredi osy? Kıik qýǵan ańshy tún bolsa shamyn jarqyratyp zyryldaıdy da jatady. Sonda ókimetten tyıym joq pa? Nege qoı demeıdi. Arýaq syılamasyn, ana sútine ılengen myna beıitti qadirlemesin, zań-zákúnnen nege qoryqpaıdy. Jáshik-jáshik araǵyn mashınalaryna artyp ap dalaǵa shyǵyp al ish, al ish! Al, qutyr! Sodan keıin tars-turs al, kep at, al, kep at! Birin-birin jaıratyp salmaı júrgenderine de táýbe.

Shal ornyna baryp otyrdy. Kúrk-kúrk býlyǵa jóteldi. Keýdesi syryldap entige dem aldy.

— Balam, uıqyńdy bólip jiberdim be. Kel, jat. Jaqsylap tynyq. Dalanyń aýasy keremet. Sál myzǵysań, uıqyń dereý qanyp qalady.

Manaǵydaı emes, Saılaýbek endi seriginen seskengendeı júreksinip qalypty. Tym jaqyndamaı, arasyna qulash sozym jer tastap, alashaǵa bir jambastaı qısaıdy. Jıilete dem alǵan kórshisin jáne aıady.

"Ábden zapylanǵan eken. Kimnen qaýiptense, kózine sol elesteıdi-aý. Búıte berse, jyndanyp keter. Jaqyn-janashyry bar ma eken? Nege jalǵyz jiberedi, baıǵusty?

Aq qanat perishte... Kórindi de joǵaldy... Tús qoı. Batyrmen kezdestirem dep edi. Túste bolsa da júzdeskeni jaqsy-aý. Qoı, uıyqtaıyn".

Juldyz sırepti. Jetiqaraqshynyń shómishi eńkeıip, tań habarynan belgi berdi.

Móldir úndi áýen.

Dombyra saryny. Ekeýi egiz ilese jetip, baıaý áldıimen aýyr kirpikterdi aıqastyryp barady.

* * *

"Myna jazý ıesi solardy bile me eken? Qyrǵa túnep, dala kúzetip, tún tynysynan kúı tyńdap, rızalyq taýyp, tún qoınynan eles kórip jany túrshigip, kúızeý sezimge urynatyn shaldyń ońasha tirligin ájýalaıtyn selqomsoq jigitterdiń daraqy kúlkisin estise, dál osylaı jazar ma edi? Jazbas pa edi? Klasık qylam deıdi. Sonshama-aq dúnıeniń tutqasy jalǵyz óziniń qolynda turǵandaı. Bolmaı-aq qoıdy. Tek qana jazǵan dúnıesimen áldebir jandy sergitip, oıda qaldyratyndaı túısigine túrtki salsa, basqa syı-qurmettiń buǵan qansha qajeti bar. Erikkeniń ermegi emes qaraketi. Áıteýir, perzenttik paryzdyń ushqyndap túsken qylaýy. Óz júregin kúıttep, óz janyn baptap bir syrdy shertpek bopty. Jetkize aldy ma, jerintip aldy ma — biletini nıeti túzý".

Iyǵynan áldekim qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Silkilep sheńgelimen syǵymdap barady. Basqa bir dúnıeden adasyp kelgendeı oıǵa batqan Saılaýbek álgige bajyraıa qarady. Qınala kúrsindi.

— Áı, esińnen tanyp qaldyń ba? Óziń tipti qýanbaısyń ǵoı. Ózimizdiń kitabymyzdy osylaı talqylap, maqtap shyqsa, tup-týra at shaptyryp toı jasar edik. Quttyqtaımyn, Saılaýbek. Osy qarqynyńnan tanba.

Tus-tustan qoshtaǵan daýystar jamyrady:

— Molodes! Aıtpap pa em dál osylaı bolaryn.

— Burqyratyp jaza ber. İshi kúıgen túz jalasyn.

— Endigi májilis barda ótedi. Sonda jalǵastyramyz. Osy sharshaǵanymyz da jeter.

Saılaýbek budan keıingi daýryǵysqan sózderdiń birin estigen joq. Qarap turyp enjar tartyp, myna aıqaı-shýdy ózine qatysy joq, tústegi eles dúnıedeı sezedi. Qulaǵy tars bitelgendeı, kezek-kezek qolyn qysyp, qoltyǵyn julyp alardaı silkilep quttyqtaǵan . Áriptesteriniń júzderin ǵana kóredi. "Adam kúlgende janary nege jasyrynady eken? Ezýdegi ap-anyq kúlki taby kózge jetpeı, orta jolda jym-jylas joǵalatyny qalaı? Álde dos mereıine shyn kúlip, shyn qýanbaı ma? Álde aqjarqyn kúlip, aǵyl-tegil qýanýdy múlde umytyp ketkenbiz be? Nege óıtemiz? Qaryz alyp pa edik? Taýsylyp qalar dep qorqamyz ba?

Jo-joq! Mine, myna eljiregen kóz bult arasynan shyǵa kelgen shýaqty kúndeı ǵoı! Netken adal, meıirli qaras edi! Tula-boıdaǵy uıı sýyǵan qandy dý-dý órteıtin yqylas, ıapyraı, myna janarda qandaı mol edi! Ákesi ǵana tap osylaı erkelete emirenetin. Ájimdi bettiń basqalardikindeı aqsıǵan tisteri kórinbeıdi. Biraq anaý janardyń rıasyz jylýynda tunyp turǵan adam janynyń raqym nury osynaý qalamgerlik ǵumyrynyń kúıinishi men súıinishine, sergeldeńi men lázzatyna máńgi ǵashyq qyp qoımaı ma?".

— Raqmet, balam!

Arqadan erkelete sıpaǵan jumsaq alaqan osy eki sózdi shymyrlatyp júregine quıdy. Dýyldaǵan qanymen ón boıyna alaqaılap ala qashty.

Dúrmek-dúrmek bop bári shubyryp, barǵa tústi. İlese kelgenderdiń sanyna qaraǵanda, bunyń tilegindegiler shynynda da ǵalamat kóp eken. Daýryǵysa sóılesip, burq-burq temekisin ezýlete soryp, jalma-jan jalańash ústelderdi ıyq tirestire qatarlap jatyr.

"Osynshama syılas dos, qurbym baryn qalaı bilmegem? Anaý qyraý shash ta qýtyńdap kóz qysady- aý. "Sastyrdym ba, bálem! Meniki ásheıin oıyn edi, kóńilińe aýyr alyp qalma", deı me eken? Ne deıin oǵan. Kóńilime alǵanda ne túsedi, almaǵanda nem qurıdy. Ókpe-naz keýdege jınala berse, muz-kóshkinge aınalyp, ishimdi qursaýlap bitpeı me? Ókpe-naz taqpaımyn dep, eki betimdi sodyr shapalaqqa kezek tosaıyn ba álde? Sonda ne bolady? Sonda ne bolmaıdy? Qoı, qurysynshy bári!"

— Al, ne ishemiz? Aıtyp qalyńdar.

Ne ishetinderin Saılaýbek árıne, biledi. Qazir ózi bastap beredi. Bastap beredi de, áriptesteriniń ańysyn ańdıdy. Bundaıda saıramas til, sheshilmes syr qalmaıdy. Bireý maqtaıdy. Shyn maqtaıdy. Bireý maqtaıdy. Shym-shymdap maqtaıdy. Maqtap otyryp, shymshyp otyrady. Bireý janyńdy jebep, jalynǵa oraıdy. Eljireısiń de esiresiń. Bálkı solary durys shyǵar. Bálkı sonysy qajet te shyǵar. Kók munar tútinnen saǵym bop kólbegen rýhanı týysqandyq, pikirlestik sezim sharshaǵan júıkeńdi tynyqtyryp, qalyqtap kelip keýdeńe qonaqtar. Aq peıilder aqqaınardaı atqylar...

QYS. MARATBEK

Saılaýbektiń qoıyn dápterinen

Aıtpaqshy, umytyp barady ekem. Rahymjannyń Kúlpáshi meniń zamandasym ǵoı. Sol ózi bir jaz boıy joq, bolyp ketken. Jas kezinde ýyljyǵan ádemi qyz bolatyn. Ózinde kóz tartatyn bir sıqyr bar. Ol qandaı sıqyr — men qaıdan bileıin. Júrgende tilersegin soǵatyn qos burymy top-tolyq. Ózi de arshyǵan jumyrtqadaı appaq edi-aý, appaq edi! Shirkin, Kúlpáshtaı jan týa bermeıdi ǵoı! Syńǵyrlaǵan daýsy tipti, qudaı-aý, elden erek estiletin. Tym erte ashylyp edi-aý!...

Aqqýdaı uzyn moınyn jaıymen buryp, kerbezdene kóz qıyǵyn jalt etkizgende ǵoı — bir ótirigi joq, erkek túgil ózimiz jadylanyp qalýshy ek... Áıteýir, adam túsinbes qudireti anyq bar-tyn.

Sonda deımin, aqsaq muǵalim Kúlpáshti alatyn bopty degen qaýeset aýyl arasyna dúńk tarasyn. Ol kezde jigit aqsaq ta, muǵalim de emes. Qý soǵys qoı esil arysty kemtar etken...

Qosh. Maı meıramynda ulan-asyr toı jasap, kelin túsiretin boldyq. Kúlpásh menen áste syr jasyrmaıdy. Sabyry qalmaı, kún sanaýmen degbiri qurydy. Kóktem jan-janýardyń qaıta túleıtin kezeńi. Kúlpásh qarǵa aýnaǵan túlkideı qulpyrdy. Sonda deımin, ózine qyzyǵyp biraz qarap otyryp, artynsha-aq, qurbyma bildirmeı úsh qaıtara túkiretinmin. Ne kerek, aqyry baıǵus til-kózdiń suǵynan qutylmady...

Kúlpáshtan aıaq astynan aırylyp qaldyq, Saılaýjan. Ertemen joq bop shyqty. Odan izdedik.. munan izdedik. Tabylmady. Ne óli, ne tipi habary joq. Sonda deımin, túnimen esh kóz ilmeımin. Jaz ortalanyp, shilde túsken. Áldeqalaı júregim óz-ózinen qatty qobaljyp, uıyqtaı alsamshy. Sodan tysqa shyǵaıyn. Qarys adym attap shyǵýshy ma edim buryn. Júrip kelem, dala tastaı qarańǵy. Jelsiz, tymyq tún. Jyn-peri tylsymdap tastaǵandaı juldyzdar da sırek. Qudaı-aý, jeti qarańǵy túnde laǵyp qaıda bara jatyrmyn? Ne qýyp keledi meni? Bile alsamshy. Áıteýir, júregim dúrs-dúrs soǵady. Sonda deımin, Saılaýjan, oı qoryqqanym-aı! Úreı degendi atama. Bir shyrmady ma boıdy — qutqarmaıdy. Al, maǵan ne joryq. On altyda ǵanamyn. Shyqpaǵan qur súlderim... Bir kezde... Kóp molanyń tusy bolsa kerek, jypylyqtaǵan ot kóretin tárizdimin. Úlkender aıtýshy edi, sol arada áýlıeniń zıraty bar dep. Basynda túnde shyraq janady dep... Qur súlderim... Degbirimdi alyp meni dedektetip kele jatqan ne sumdyq?... Áıteýir, toqtamaımyn... Júregim tac tóbemde.

Sonda deımin, bir yzyńdaǵan álsiz daýys estildi. Arqa-basym muzda-a-ap ketti. Nege ekenin qaıdam, ilbip kelem.

Qudaı-aý deımin, adam degen ıtjandy ǵoı, Saılaýjan. Kim deısiń be? Kúlpásh! Rahymjannyń Kúlpáshi! Zırattyń shetinde jatyr. Keýdesinde shyqpaǵan jany ǵana bar. Tula boıy órim-órim. Shash ketken dýdyrap... Aýylǵa túnimen súıretip, áreń jetkizdim...

Ne kerek, úsh kúnnen keıin bıshara qyz o dúnıege attandy. Basynda otyr edim. Yshqynyp qaldy da, aqsaq muǵalimniń atyn atady. Kádimgideı esi bar adamdaı sap-saý tilge kep shaqyrdy. Ózinde tiri pende uǵa almas sıqyr bar edi. Kórgen jannyń kózi toımas súıkimdi túrge enip, qulpyrdy deısiń bir. Sonda deımin, qýanǵannan júregim jarylyp kete me dep edim. Artynsha-aq, qushaǵymda jatyp jan tásilimin berdi. Ne aıtpaqshy edim?Iá, Kúlpásh baıǵus Álimniń toryna túsipti. Túskende qalaı, aýzy-basyn tumshalap, bir túnde urlap áketipti. Qysasqa qysas dep, qalyńdyqty ury shatqa jasyryn, qamap ustaǵan ǵoı. Muǵalimge jasaǵan qysasy..

Sen Álimdi kórgen joqsyń. Ol kezde qaıda, ıisiń de joq. Aıýdaı óńkıgen dáý neme odyrańdap umtylypty. Kúlpásh aıtady, aıaq-qoldy birdeı sermep jan ushyrdym dep. Aqyry tıtyqtap ábden boldyrypty. Aıasyn ba, jasamaǵandy jasapty. Óli men tiriniń arasynda, kiresili-shyǵasyly eci bar, bir kúni bezip shyǵypty. Qýyp jetken bandylar uryp-soǵyp, ólimshi ǵyp, kóp molaǵa tastap ketipti.

Áne, bizde qandaı sumdyqtar bolǵan. Sonda deımin, aýdannan melıtsalar shyǵyp kúz boıy taý-tasty súzdi. Shapqylap anda da barady, munda da barady. Aqsaq muǵalim de solarmen birge. Ózi ábden túnerip alǵan. Samaıyna sol kezde aq kire bastap edi. Sonda deımin, bir kúni Álim tas arasynan shyǵa kelip, muǵalimdi jekpe-jekke shaqyrsyn. Qaı jeńilgenimiz berileıik dep. Kórgender aıtady: aspan men jer shańmen tutasyp ketti dep. Kishi sáskeden uly besinge deıin aıqasypty ekeýi. Bir kezde Álim qansyrap jer qushypty. Kisi aqysy tiride kisige ketpes degen sol. Zaýaly tapqan ǵoı...

* * *

Tabanyna jalpaq shen temir ustatqan aýyr shana shymyr aıazda baýyrdaı qatqan súri qardy syrqyrata janshyp, esik aldynan ótip barady. Qyl qobyzdyń ishin tarta tyrnaq astynan shyǵatyn uzaq sarnaýyndaı bebeýlegen shana syńǵyry uzap baryp úzildi.

Áınek álsiz diril qaqty. Jylt-jylt oınaǵan kún sáýlesi qyzyl jalyndaı tóbede bılep turdy da, tunyp qaldy. Oıyp aparyp dóńgeletip qondyra qoıǵan alabajaq jamaýdaı aq sylaqta badyraıyp tur.

Júgirip, áldekim asyǵys ótti. Syqyrlaǵan bylǵary taqaly aıaq dybysy úı ishinde jańǵyrdy.

Maratbek ezý tarta jymıdy. Kórpeniń astynan qolyn eptep sýyryp alyp, qulaǵyna kúrgeıleı tósedi. Mynaý apaq-sapaqtaǵy qarbalas tirshiliktiń ártúrli jańǵyryǵyn da ájeptáýir es kóredi. "Sharbaqty alǵyzyp tastaǵanym qandaı jaqsy bolǵan! Áıtpese terezeniń dál túbinen kim júrer edi!"

Elegizgen mazasyz kóńilge qys kúniniń sholaq shýylynan-aq ulanǵaıyr ómir dúrmegi kerýendeı tizilip enip jatady, kelip jatady. Ony tek ısine uǵa bilý kerek. Túsine bilý kerek. Ár adamnyń daýsy qandaı árqıly bolsa, árqaısynyń aıaq basysy da sondaı áralýan. Sol áralýan dybys qan tamyryna aralasa búlk-búlk soǵyp, aýrý jannyń medetshil ińkárine qol usynyp turatyn tárizdi.

Kenet syrttaǵy shyńyltar aıazda sart etken áldebir alaqan dybysy qulaq jarǵaǵyn qaǵyp ótkendeı boldy. Maratbek selk etti. Sol-aq eken, sharasynan shyǵyp baqyraıǵan qos janar dál qazirgideı kóz aldynda tura qalyp: "Kóke-aý, meniń qandaı jazyǵym bar edi?" dep únsiz kinálap, qas qaǵar emes. Maratbek qınala yńyrandy. Taramys saýsaqtary jybyrlap qosyldy da, bir kezdegi kúrekteı alaqannyń nobaıyn ǵana elestetip, dirildep kirpigine tónip keldi de, qaıtadan keýdesine sylq tústi. Qybyrsyz jatyr.

Shapalaq oqys sart etkende, ulynyń oń jaq beti dý etip qyzaryp sala bergen. Bes saýsaqtyń badyraıyp izi qalǵan jaq súıegin aýyrsyna sıpalaǵan balasynyń bedireıgen kespirine qaıta qaraýǵa dáti shydamaı, Maratbek burylyp ketip edi. Áldebir sebeppen endi, mine, kóńil qatparynan sol oqıǵany tintip shyǵaryp otyrǵany mynaý.

Soǵystyń sońǵy qysy bolatyn. Reısten reıske aýysyp, qara parovozdyń qońyr býdkasynan túspeı, ot basynyń hal-jaıyn bilýge de murshasy kelmeı júrgen. Birde kabınetine shaqyryp alyp, jymyń-jymyń kúlgen depo bastyǵy Maratbekti bir kúnge jumystan bosatqan. Arqasynan qaqqan. Oraýly zatty qoltyǵyna qystyrǵan.

— Súıinshi, Maratbek! Taǵy da uldy bolypsyń! Balańnyń baýy berik bolsyn!

Sonda dúnıege kelgen ekinshi perzenti — Saılaýbegi edi. Maratbek omby qardy belýardan malshyna keship, depodan shyǵa sala qustaı ushqan-dy. Ata kókirek keýdeden ózgeshe bir kúı týdyryp, tula boıdy shymyr-shymyr áýenge bólegen. Orta jolda talaı maltyǵyp jyǵylyp, talaı yrshyp túregelgen. Aq ter, kók ter býsanǵan. Jyǵylyp jatyp kesek qardy qarsh-qarsh asaǵan.

— Áıkijan! — Tabaldyryqtan attar-attamastan ishtegi bar qýanyshyn jalǵyz sózben aqtaryp tastap, pesh túbinde oranyp jatqan jubaıyna kúlimsirep qarap, sereıip turyp qap edi. Álden ýaqytta kerzi etiginiń tabany men shulyǵyndaǵy qardan erigen sý kilkip aǵyp tórge sýmańdaǵanyn kórip, esin jıdy. Dóńgelek stolǵa qoltyǵyndaǵy oraýyn qoıyp, ishinen eki bólek nan, qol basyndaı sary maı, jarty kılodaı kolbasany shyǵardy.

Segiz jasar Jaılaýbektiń kókesin kórgende sondaǵy qýanǵany-aı! Saǵynyp qalypty. Atyp turyp, ushyp kep, ákesin bas saldy. Jup-jumsaq ernimen betinen, mańdaıynan súıdi. Maratbek bolsa, syqylyqtaǵan ulyn qos qoldap joǵary kóterip, sekirtip-sekirtip qoıady.

Áıkijan yrzalyqpen emirendi.

— Jyǵyp almashy, kókesi!

Dúnıede ana janarynan meıirli ne bar?! Bir-aq kúnde óńi kirip, qulpyryp shyǵa kelgen jaryna yqylastana kóz sýarǵan Maratbek, doǵasha ıilip kelip Áıkijannyń irge jaǵynda jatqan qundaqtaýly náresteni ilip áketti. Alja-alja, qyzyl shaqa betke soıdıtyp aparyp ernin tıgizdi.

— Áıkijan-aý! Qarashy, mynaý batyryń tipti de myńq eter emes ózi. Kerek dese, kókesine kózin ashyp, sálem bergisi de kelmeıdi ǵoı.

— Uıqyshyl bolady-aý deımin.

— Tiri bolsyn. Oıbaı-aý, ózińniń densaýlyǵyńdy da suramappyn, meniń bul turysym qalaı! Tezdetip bir ystyq tamaq daıyndaıyn.

Áıkijan jaıdary kúlkisin tyıa qoıyp, sharshańqy kúrsindi. Kóz qıyǵymen eriniń júdegen júzine syǵalaı qarady da, sol qolymen irgesine salǵan sábıin qymtaı bastady.

Shelegin saldyrlatyp otyn saraıdyń qaqpasyn sańylaýlata kirgen Maratbek qarakóleńkege kózi úırenbeı bosaǵa jaqta biraz turyp qaldy. Qaltasynan shyrpy alyp tutatyp, bir tal shıdi joǵary kóterdi. Muz sirnelegen shym qabyrǵada jylt-jylt oınap, sereıip-sereıip boı kótergen dińgekterdiń kóleńkesi bıledi. Saýsaǵy kúıip bara jatqan soń Maratbek shıdi shıyryp jiberdi. Dál sol sátte keń ashylǵan kózderi áldebireýdiń kósilip jatqan syńar aıaǵyn aıasyna sińirip áketken edi...

"Qoı! Múmkin emes?!"

Maratbek zamatta shuǵyl eńkeıip, basyn moınyna tyǵyp ala qoıdy. Keýdesine jylandaı sýmańdap paryqsyz qorqynysh endi. Eshteńeni kóre almasa da, tintinip jan-jaǵyna qarandy. Kórgen kózine sener-senbes. Dem arasynda tynysy tarylyp, ókpesi alqyndy. Jıi-jıi urǵan júregin basqysy kelgendeı, alaqanyn keýdesine tósedi. Bir attap keıin shegindi de, esiktiń temir tutqasyna jarmasty.

"Bunym ne? Qoryqqanǵa qos kórinedi degendeı... Eski-qusqynyń arasynda jatqan jyrtyq pımaǵa bola sonshama júreksinýim qalaı?"

Kishkene qalaqsha saldyr-gúldir etip usaq kómirdi kósip-kósip alady. Birde shelekke, birde jerge tógedi. "Toldy!" Ornynan qaıta kóterilýdiń munshama qıamet bolaryn bilgen be? Býyn-býyny qaltyrap, tula boıdan ál ketip qapty. Úsh ıtinip áreń turdy. Sylbyr basyp syrtqa bettedi.

"Qazir!.. Tý syrtymnan tyrs etkizedi de, sharýamdy bitiredi!"

Dúnıede mynaý shylbyr tastam jerdi júrip ótýdiń mundaı qaýipti bolaryn buryn oılap pa edi. Jetti. Dirildegen saýsaq tutqaǵa tıgende, jalt qarap, álgi qorqynyshty buryshqa kóz naızaǵaıyn jarq etkizdi. Esikten aqtarylyp jaryq quıylǵanda, baǵanaǵy aıaq anyq shalyndy.

"Kisi! Qashqyn! Jansebil adam eshkimdi aıamaıdy!"

Tysqa yrǵyp, bir-aq atyldy. Art jaǵynan aýyr qaqpa sart etip jabyldy.

"Tiri qaldym!".

Alaqanynyń syrtymen mandaıyn súrtti. Qabaqqa irkilgen sýyq ter kirpikten tyrs-tyrs sekirip kózine quıyldy. Shelegin jerge qoıyp, eki judyryǵymen bet-aýzyn aýyrta ýqalap-ýqalap jiberdi. Shalqaıyp aspanǵa qarady. Túıdek-túıdek jentektelgen qara bult quryq boıy tómendep kelip, yzǵyryǵymen baǵan ushyndaǵy úsh taspalanyp kerilgen symdy dombyranyń ishegindeı shertip jatyr. Baǵan dyńyldap, sym yzyldap tur. Qylaýytqan aq qıyrshyq tıgen jerine túrpideı qadalyp, sarań sebezileıdi.

"Mılısıaǵa habarlasam ba eken? Al, onda ne túsedi? Múmkin jan saýǵalap, bos sandalyp júrgen sorly shyǵar. Anaý ulym týyp jatqanda, moınyma ólim júktep, qan arqalaımyn ba? Bunyń da qatyn-balasy jetim-jesir qalmaı ma? Qoı, úndemeıin. Esikti ashyp keteıin. Qalaı kelse, solaı ketsin. Men shaqyrǵam joq. Tipti ózin kórgen de joqpyn ǵoı.

Sýyqtan panalaǵan shyǵar. Jata bermes. Keýdesinde jany bolsa, ózi de bir amalyn jasar".

Úıge kirgende Áıkijan kúıeýiniń qup-qý túrinen sekem aldy. Jastyqtan basyn kóterip, túzelip otyrdy.

— Bir jeriń aýyryp turǵan joq pa? Túsiń buzylyp ketipti. Jumystan da qajyp bittiń ǵoı. Dem alsańshy.

— Jo-joq, Áıkijan! Qozǵalma! — dep Maratbek jymıǵan álpet tanytty. Teris aınalyp, plıtanyń dóńgelek qańyltyryn ashyp, otqa kómir saldy.

Sol kúni Maratbekte maza bolǵan joq. Tamaqtan keıin kıinip dalaǵa shyqty. Esik aldynda qımylsyz turyp, jan-jaǵyna urlana qarady. Áldebir túsiniksiz sezimmen ózine-ózi keıidi. Sodan soń kerzi etigin jerden kótermeı syrǵanata súıretip, bir basyp... eki basyp otyn saraıdyń esigine jaqyndady.

"Ashyp qalǵanymda, sholaq myltyǵyn tars etkizedi. Qashqyn adam — jannan túńilgen dúleı. Oǵan seniń kim ekeniń báribir... Álde... nede bolsa mılısıaǵa habarlasam ba eken? Osynda oblystyq NKVD-niń ókili tur edi ǵoı. Al, beısaýat bireý bolsa she? Beker obalyna qalsam qaıtem? Qarǵysy ózimmen ǵana ketpeı, anaý eki kishkentaıyma tımes pe?.."

— Maratbek!

Búkil tula boıymen tok soqqandaı dir etti. Shuǵyl burylyp, arqasymen esikti tiredi.

— Maratbek-aý, esenbisiń? Ulyńnyń baýyry berik bolsyn! Úı arasynda úı joq, qudaıy kórshimiz. Sonda da sońǵy kezderi sırek kórisemiz.

Maratbek sharbaqtan asyla moıyn sozǵan aqsaq kórshisin áreń tanydy. Úni shyqpaı, qaltaqtatyp basyn ızedi. Iyǵy kúrjıip tómen eńkeıdi de, aıaq astynda saby kórinip jatqan kúrekti qolyna ustap, tabanjoldy burqyratyp kúreı bastady.

— Bosqa áýre bolyp qaıtesiń. Kún raıy buzylyp tur. Túnge qaraı tópep salady.

Maratbek taǵy da kórshisimen únsiz kelisti. Kúrekti laqtyryp tastap, eki alaqanyn bir-birine sart-sart soqty. Óz-ózinen yrjıdy. Dalıǵan erindi judyryǵymen búrkep, aýyzdan burq-burq shyqqan býdy saýsaqtarynyń arasynan syzdyqtatty.

— Maratbek, sen kekireıme, báribir shildehana moıynyńda. Úndemeı qutylam dep tursyń ǵoı. Onyńa ońaıshylyqpen kónbespiz. Óziń pildeı parovoz mashınısisiń. Paegiń bizderdikindeı emes — jetkilikti. Tic arasyna et turmaǵaly ne zaman, — dep kórshisi oıyn-qaljyńyn aralastyryp, bazyna bildirdi de, óz jónine ketti.

"Osy aqsaqtyń bilmeıtini, kórmeıtini joq. Sezip qaldy ma? Nege aqyldaspadym? Aıtýym kerek edi. Ekeýlep amal tabatyn edik. Qap!"

Maratbek esikti ashty. Kibirtiktep tabaldyryqtan ishke attady. Daýystap jótkirindi. Eshteńeden seziksiz jandaı júrelep otyryp, esik arasyna aǵash tiredi.

"Qazir tý syrtymnan bas salady. Myltyq atyp, ózin-ózi ustap bere almaı júr deımisiń. Bas salsa eken. Aıanbaı aıqasar em".

Sol eken, kúni boıy keýdesin shyrmaǵan del-saldyqtan arylyp sala berdi. Asyqpaı artyna buryldy. Timiskilegen janar jyrtyq pımadan ári jyljyr emes. Qalyń rezınka balonmen tabandaǵan pımanyń kendiri sógilip julyǵy yrsıyp ashylyp ketipti. Sý sorǵan shúberek shulǵaýdan qyzyl shaqa bashpaı qantalap kórindi. Maratbektiń júregi ornyna tústi. "Áıteýir, adam eken!"

— Áı, kimsiń?

Qansha daýystadym degenimen tamaǵyna áldene keptelgendeı úni kómeıden ysyldap shyqty. Aıaq qybyr etken joq. Osy saraıdaǵy bar-joq eski-qusqyny túgel ústine qymtap jaýyp alǵan qybyrsyz deneniń nobaıy qandaı ekeni ázirshe beımálim.

"Bıshara ólip qalǵannan saý ma?"

— Áı, shyraq! Basyndy kóter!

"Ańdyp jatyr. Qashqyn jan — sekemshil de saq. Eńkeısem — saýsaqtary alqymyma sasyq kúzenshe saq etedi. Tegin jatys emes mynasy. Ádeıi sybys bildirmeıdi. Bir pálege uryndy degen osy".

Maratbek ornynan qozǵalmaı kóz qıyǵymen aınalasyn tez sholyp ótti. Qaqpanshotty janary shalyp qalyp edi, jybyr etip júzinde kúlki tektes bolar-bolmas tolqyn bilindi. Qarýly qolda qaqpanshot ta qural, ilip aldy.

— Mysyq pen tyshqanshylamaıyq. Kúni boıǵyńdy azamattyǵyńa saıdym. Endigińniń jóni bola qoımas, — dep álginiń ústindegi eski-qusqylardy julyp-julyp tastady.

Adamnyń qasıeti kózinde. Jalyndy otqa sharpyǵandaı júzińdi tik qaratpaı qaryp túsinetini bolady. Opyraıǵan kórdeı shuńqyry tómendep, óleýsirep jyltyraıtyny bolady. Al myna qos janar múldem basqa. Eki jyraǵa bes-alty qamystan shanshyp ketkendeı bolyp, eki kózdiń jumýly tompaǵy sırek kirpikterin baıaý qybyrlatty.

Maratbektiń tula boıy túrshige titirkenip ketti. Ýys-ýys shúıke júndeı uıysa tutasyp, aýzy basyn saqal-murt japqan qan-sólsiz júzden kózin taıdyra berip, qolqasyn qapqan sasyq sheten murnyn ala qashty. Qolyndaǵy eski-qusqyny qarańǵy buryshqa laqtyryp jiberip, saýsaqtaryn uzaq silkiledi.

"Páshaǵar, qalaı qatty júdegen?! Sińirine áreń ilingen aýrý ǵoı. Endi ne isteımin? Muny ustatqanda ne, ustatpaǵanda ne?".

Ózin-ózi kúshtep kóndirip, álgige qaıta eńkeıdi. Sýyq alaqanyn ystyq mańdaıǵa tósedi. Qos shyqshyttaǵy dúńk-dúńk soqqan qan tamyrynyń búlkilin búkil jan-tánimen sezindi. Iis seıildi me, álde alǵashqy sekemshil kóńildi mashyqty arnasyna túsirdi me, júrek loblýy basyldy. Jalma-jan ıyǵynan tartyp, julmalaı bastady.

— Áı! Kózińdi ash! Basyndy kóter. Kúnbaǵystyń sabaǵyndaı jip-jińishke moıyn bylq-sylq etkende seńseń jabaǵydaı saqal-shashy uıysa tutasyp ketken sopaq bas yrǵań qaqty. Jún arasynan kógerip erin kóbesi sógildi de, arjaǵynan appaq tisterdi syǵalatty.

— Sý-ý...

— Qazir... Áıteýir, tilge keldi-aý. Qashqyn da bolsa ǵarip qoı. Ákeleıin.

Maratbek asyp-sasyp júrip sý ákeldi. Tic arasyna syzdyqtatyp tamyzdy. Murt shalǵysynda shyq tamshysyndaı móldiregen sýyq sý kókórim tamyry bileýlengen kús-kús alqymǵa tyrs-tyrs úzilip túsip jatty.

Álden ýaqytta beıtanys adam kózin baqyraıta ashty. Aq ettiń qan tamyrlary qyzaryp talaýraǵan nursyz janaryn Maratbekke shanshyltty.

— Al, shyraq! Endi jón surasalyq.

— Nan! Bir úzim nan... Qud-a-aı úshi-in!..

Maı jaqqan qara bólkeniń bir tilimi eki urtty kezek tompaıtyp, birer qylǵytýdan aspady. Suramshaq janar áli dámetip, Maratbektiń qolyn únsiz timiskiledi.

— Bolmaıdy. Ábden ashyǵyp qapsyń. Ash ózekke túsip ketse, múrdem ketesiń. Men senen nan aıap turǵam joq.

— Aýa raıy qalaı?

— Buzylyp tur. Sen, shyraq. búgin tún osy arada túnep shyq. Qazir astyńa qalyńdatyp saban tósep, ústińe jamylǵy ákelip bereıin. Sonsoń ystyq ishesiń.

— Alladan qaıtsyn...

— Endi jónińdi aıtarsyń?

— Nesin suraısyń. Sezgen shyǵarsyń, — dep álsireı til qatqan adam qaıtadan kózin jumyp aldy.

— Hege qashtyń?

— Alǵash komısıa jaratpaǵan. Ókpem syzdy deıdi. Ózimniń de ózge jerde ólgim joq. Keıin aýdandaǵy áskerı komısar eregisip... Áıelime... Ekeýiniń iligi bar eken... Kóńildesi ǵoı.

Áldeqalaı ústerinen túsip...Álgini baltamen basyn... joq, shaba almadym Sodan.. Poezdan sekirip... ólsem de týǵan jerde óleıin dep. Aqyry osylaı boldy... Qashqyn-pysqyn ǵanamyn.

Maratbek saraıdyń shóp qoraǵa jalǵas jylylaý túkpirine kópirtip saban tósedi. Qurym kıizdi jaıdy. Úıden seńseń tulybyn ákeldi. Qashqyndy lyp kóterip aparyp, jańa orynǵa jaıǵastyrdy. Tulypty ústine kóldeneń japty. Qaıta kelip mańaıyn sholdy.

"Aý, myltyǵy qaıda? Qarýy bolady deýshi edi ǵoı! Osy men ne istep júrmin? Qashqyndy panalatqanym qalaı? Áıkijanǵa da tis jaryp lám degem joq áli. Sonda munym ne? Aıaımyn ba?"

Shoqıyp otyr. Alakóleńke saraıda kóz janarynan kúńgirt ushqyn jyltyraıdy. Qyr murynnyń qos tanaýynan parovozdyń búıirindegi tesiginen atqylaǵan býdaı bop, qushaq-qushaq aya eki tútik bolyp ytqyp jatyr.

"Qashqyn. Janyn qoıarǵa jer tappaı, basyn saýǵalap júrisi mynaý. Soǵysqa barǵysy joq. Sonda anaý oqqa ushyp, elin jaýdan qorǵap jantalasyp júrgen bozdaqtardan qaı jeri artyq. NKVD-ge sezdirsem be ken? Áı, biraq, qora da bolsa, panalap keldi ǵoı. Jany da qur terisine áreń ilinip tur. Qonaq degen aty bar. Úıge kirgen jylanǵa da aq quıyp shyǵarady".

Maratbektiń qulaǵy qyzardy. Qaltasyn sıpalap temeki izdedi. Salynyp tartpaıtyn. Anda-sanda kómekshisi mahorkany dobaldaı qylyp orap ákelip, ernine qystyrǵanda, býdaq-býdaq ashshy tútinge kózin ashytyp, qarbyp-qarbyp qunyǵa soratyn. Sol temekini dál qazir ańsap otyr. Búlk-búlk jaýryny qımyldap, eki ıyǵy soraıyp, basyn ishine jutyp barady. "Kúnáǵa battym, kiná arqaladym" deıtin uǵym alasurǵan oıyn shyrmap aldy. İshtegi taıtalasy kóz aldyndaǵy jannyń músápir halin jáne tıek qylady. "Aýrý ǵoı. Álsiz ǵoı. Jan azabyn da kem tartyp júrgen joq. Árıne, aıtqany shyn bolsa, anaý komısarıattyǵy adam da naǵyz jyrtqysh eken. Bireýdiń qaıǵysy arqyly qyzyq tappaq".

Adam — pende. Keıde óz dúdamalymen ózin aldaýsyratyp oınaıdy. Maratbek te sonyń biri. İshtegi taıtalasy kezek baqylaıdy. Biraq birine-birin jyǵyp bireýge nar táýekeli jetispeıdi. Oǵan syrttan bir túrtki kerek. Aýrý jan kúrk-kúrk jóteldi. Maratbek orynan atyp turdy.

"Ystyq birdeme ákeleıin".

Bólme ishi qyz-qyz qaınap tur. Sorpa urttap, betine qan júgirgen Áıkijan kishkentaıyn aldyna alyp, emizip otyr. Bir soryp, bir uıyqtap jatqan nárestesin meıirlenip, aýyq-aýyq túrtip qoıady.

— Rasynda da ózi uıqyshyl bolady eken.

— Taǵy sorpa quıaıyn, Áıkijan?

— Toıdym, kókesi. Óziń jutpadyń ǵoı.

— Keıin muzdatyp simirermin, — dep Maratbek shóńkeni senekke ala jóneldi. Sorpany tostaǵanǵa toltyryp quıyp alyp tysqa bettedi.

Qar japalaqtap quıyp tur eken. Árqaısysy teńgedeı-teńgedeı aq túıirshikter betine shylp-shylp urdy.

Saraıdyń esigin aıqara ashyp tastady.

— Tamaq ákeldim.

Julmalap oıatyp aldy.

— Sýyp ketpeı iship al. Ál bolady.

"Qonaǵy" tostaǵandy jalap-juqtap qaıtaryp berdi. Murtyn sıpalady.

— Raqmet. Men keteıin endi.

— Jo-joq. Qar tópep tur, úsip ólesiń...

— Sonysy durys. Seni de biraz áýreledim. Bala- shaǵańa kesirim tıip júrer.

Daýsynda úzildi-kesildi kesim bar. Maratbek lám demeı shyǵyp ketti. Birazdan soń qonyshyn qaıyrǵan, kıizben tabandatqan qara pımasyn qolyna ustap kirdi.

— Má, aıaǵyńa mynany kı.

Erteńinde daladan Jaılaýbek entigip júgirip kirdi. Qolynda jyrtyq pıma.

— Kóke, mynaý kimdiki? Saraıdan taýyp aldym.

— Qoı, balam, saraıǵa qaıdan kelsin, — dep túsi ózgerip ketken Maratbek, Jaılaýbektiń qolynan pımany julyp alyp syrtqa shyǵyp ketti. Shóp sharbaqty aınalyp baryp tasalaý jerge, kóńniń astyna kómip tastady. "Balaly úıdiń urlyǵy jatpas." Kórmeıtini bolar ma munyń".

Úsh kúnnen keıin eki mılısıoner dalada ólip jatqan bir adamnyń súıegin taýyp ákeldi.

Ólikti aýyldan tanyǵan birde-bir jan bolǵan joq.

Shaı ústinde Jaılaýbek qarap otyryp dúńk etkizdi:

— Kóke, anaý adamnyń, ólgen adamnyń she... Sonyń aıaǵynda seniń pımań júr. Aıtaıyn dedim de, qoryqtym.

Shapalaq oqys sart ete qaldy.

Baqyraıǵan uly dý etip qyzaryp sala bergen betin basyp, ákesine jáýdireı qarady.

— Senen pıma suradym ba? Nege jaıyńmen júrmeısiń!

"Keshir, ulym! Túsindiń be sen meni. Kim bilsin, anaý miskinniń ólimi meniń moınymda shyǵar-aý. Álde ustap berýim kerek pe edi?".

* * *

Esik aldynan qardy syqyrlatyp áldekim júgirip ótti. Sonda da syqyrlaǵan aıaq tyqyry tún ortasynda shoshytyp oıatqan-dy.

Áıkijan Maratbekke úreılene qaraǵan. Kesh boıy besik taıanyp, álginde ǵana qaljyrap uıyqtap ketip edi, kóz aldyndaǵy tompaǵy tobyqtaı bop tur eken.

— Kókesi, bireý keldi?

— E, e, kelsin. Jalǵyz úı otyrǵan joqpyz.

— Baıqashy, qashqyn-pysqyn kóbeıdi ǵoı.

— Bos sózdi aıtpa. Áldeqalaı bireý úshin búkil jurtty jazǵyrý nege kerek, — dep ornynan turǵan Maratbek shalbaryn kıip, kelte tonyn maıkesiniń syrtynan ıyǵyna jaba saldy.

Syrtqy qaqpa sart-surt qaǵyldy.

— Oıpyraı, kim de bolsa tegin júrgen joq. Kókesi, saq bolshy. Aty-jónin suramaı ashyp qalma, — dep Áıkijan áli de úreılene sybyrlady.

Maratbek sálden keıin Balbópeni ilestirip kirdi.

Balbópe aǵyl-tegil jylaǵan kúıi pesh túbine sylq tústi. Burynǵy qaısar minez, qylyqty kelinshek mojyp qalypty.

— Ne boldy? Oý, aıtsańshy! — dedi Maratbek tonyn shegege ilip jatyp.

— Keshke qaraı bizdikine eki adam kelip... Qastaraynda Súıelbaı bar...

Balbópe taǵy jylady. Erni-ernine tımeı kemseńdegende, Maratbek shydaı almady.

— Já, sonshama eńiregeniń ne? Tyı jasyńdy! Aıtaryńdy durystap aıt.

— Álgiler voenkomattan ba, organnan ba bilmeımin. Kelgennen dikildep: "Baıyń qaıda Saǵan jaza ma? Ol týraly ne bilesiń?" — dep eki aıaǵymdy bir etikke tyǵyp... Ne deıin. Ózimniń de úsh aıdan beri hat almaı júrgenimdi, óli-tirisin bilmeı ýaıymdaıtynymdy aıtsam, odan saıyn órshigedi. "Tutqynǵa túsem demeýshi me edi, shetelde týystary joq pa edi?" deı me, ábden zyqymdy shyǵardy.

— Ketti me?

— Iá. Anaý Súıelbaıdyń jasap júrgeni. Ótkende taýyǵymnyń kóz aldymda moınyn burap alyp, súırete jónelgende biraz jer-jebirine jetip edim. Baısyz qatyn dep basyna ma, qunara qaqpamdy qaǵyp, uıqy da bermeýge aınaldy. Túneýkúni possovet hatshysy kelgende Súıelbaıdyń beıbastyǵyn aıtyp, ózin bir qorqytyp alyp edim. Endigisi mynaý. Muhıtty sonda jaý kórgeni me. Maratbek-aý, sen qurdasyńdy bilesiń ǵoı. Kisige qyldaı qıanaty bar ma edi. Endi kep pále jappaq. Tiri bolsa eken. Haty da úzildi, — dep Balbópe óksikti údetti.

Maratbek ne desin. İshteı Súıelbaıǵa da, ana eki kisige de renjigenimen, soǵys ýaqytynda kim kimge arasha bolardaı. Áıkijan turyp, shaı qoıyp, Balbópeniń kóńilin tapqan bop júr.

Keshikpeı Muhıttan hat kelip, búkil kúdik joǵalǵan edi. Biraq Maratbek keýdesinde Súıelbaıǵa degen dyq ınedeı qadalyp turyp qalǵan-dy.

JAZ. SAILAÝBEK

Saılaýbektiń qoıyn dápterinen.

Joq! Joq! Siz bulaı qaramańyzshy! Tipti bar ǵoı, kózińiz órtep barady!

Shynymen tanymadyńyz ba? Osy aýyldaǵy qaryndastaryńyzdyń birimin. Qaıdam, qalaı tez ósip ketetinimizdi. Ózimizge bilinbeıdi. Shyńǵa ósken shynardaı deımisiz. Siz de tym asyra aıtqysh ekensiz. Shynar bolmaı-aq, sámbi tal bolsaq ta jetpeı me bizge.

Siz sonsha qadalmańyzshy, aǵaı! Aqynnyń kózi — qanjardyń júzi deýshi edi. Ras eken!

Men be? O-o, men siz týraly bárin bilem. Áli úılengen joqsyz. Nege kúlesiz?Jo-joq, myna kúlkińiz jasandy sıaqty. Maǵan senbeısiz be? Ras aıtam. Instıtýtta oqyp júrgenińizde kanıkýlǵa kelgende bizdiń úıde qonaqta bolǵansyz. Men sonda altyda edim. Sizder tamaq jep jatqanda kereýetten uıqysurap ústińizge qulap túsip edim ǵoı... Nege qyzaryp kettińiz?.. Qoryqtym ba, sonda jylaǵanymdy bilem. Siz qaltańyzdan taraǵyńyzdy alyp bergensiz.

Siz... siz qaramańyzshy óıtip... sýretińizde sondaı sypaıysyz. Sýretińizdi qaıdan kórdim deısiz be? Jýrnaldan qıyp alǵam. Onda men onynshy klasta oqıtynmyn. Keıin sizdiń portretińizdi mektepke de ilip qoıdy. Men kóp sóılep ketkem joq pa? Jalyqsańyz, aıtyńyz. Siz tesilip qaramańyzshy. Podrýgalarym, áne baqylap tur. Válsti unatasyz ba? Bizde basqa plasınkalar az. Bı keshi aıynda-jylynda bir bolady. Qaıda barmaqsyń deısiz be? Bilmeımin... Konkýrstan óte almadym. Aýylda bizge yńǵaıly jumys joq. Tipti jaı jumys ta joq Komsomol-jastardyń shopan brıgadasyn quryp edik. Kúzde er balalardy Armıaǵa shaqyrtyp áketti. Qyzdar ne bitireıik. Bir qasqyrdyń qarasyn kórsek, bárimiz uılyǵyp úıge tyǵylamyz. Basqa jerlerde brıgadalar jumys istep júr deısiz be? Múmkin olardyń jigitterin voenkomat shaqyrtpaıtyn shyǵar. Jo-joq! Tek qana kileń qyzdardan brıgada qurý múmkin emes. Endi me? Kitaphana ashamyz dep edi ótkende. Soǵan jumysqa turar em... Qalaǵa da ketkim keledi. Aýyldy da qımaımyn. Bir túrli saǵynyp qalam.

Siz bilesiz be? Qazir taraǵyńyzdy... sýretińizdi ákep kórseteıin be? Áli saqtap júrmin.

Taǵy tesilip qaradyńyz ǵoı. Qaramańyzshy bulaı. Kózińiz bar ǵoı, tym ótkir eken.. Qyzaryp kettim be? Áne, áne, aıttym ǵoı uıalshaqpyn dep.

Uıalshaqpyn...

* * *

Iýn aıynyń alaý jalyny asfáltti álginde jýyp ótken sýshashqysh mashınanyń sońynan shubatylta bý ushyrady. Shaqyraıǵan kún qyzara úlkeıip kókjıekti jambastady. Syrahananyń janyndaǵy jasyl kógalǵa emin-erkin jaıǵasqan jurttyń kóńildi daýsy aq kóbikti salqyn kúreń sýsynnan keıin odan saıyn ashyla túskendeı, sambyrlap jetedi. Árirekte, mektep aýlasynda manadan dop qýǵan bir top bala oıyndaryn doǵaryp, bet-aýyzdaryn bilekterimen súrtkilep, úıdi-úıine tarap barady. Qyzýlana sóılep, birin-biri tyńdamaı, qaısysy qansha gol soqqanyn ekilene aıtyp, maqtanysh bildiredi.

Qarakóleńke qoıýlanyp uıydy da, kóleńkeler zymyraı uzardy. Qalaǵa qyzyl ińir endi.

Tórtinshi qabattaǵy jeke nomerdiń balkonynan Saılaýbek ashyq omyraýyn samalǵa tósep keshki qarbalasqa uzaq qarap tur. Jas qala atanǵanymen basqa shaharlardan aıyrmashylyǵy joq. Bunda da aǵyl-tegil aqtarylǵan avtobýs pen troleıbýs. Birde kógerip, birde qyzarǵan jalǵyz kózin jaǵyp ap, ersili-qarsyly júıtkigen jeńil taksı tynym tappaıdy. Kóktegi juldyz jerge qonaqtaǵandaı, qatar túzep jarysa uzaǵan kóshe shamdary jylt-jylt tutanyp, ymyrt búrkengen qalany tún qoınynan julyp aldy. Sol sol-aq eken, beton trotýarlarda tyq-tyq tepsingen biztumsyq bıik ókshelerdiń dybysyn qýalap, projektorlardaı súńgilesken zýyldaq kóleńkeler qaıshylasty. Syqylyqtaǵan áldebir hrýstal kúlkige bezildek gıtar asynǵan jelikti toptyń "qıaq!, qıaq! araq-taraq!" degen masańdaý býmen, lepirgen ekpinmen boı bermeı toqyndaǵan tarǵyl jolaq ánsymaǵy aralasty.

Áne, anaý tusta, qalanyń bir jaq shetinde úsh domnanyń úsh alaý jalyny býdaqtap, kúni-túni bir óshpeı jalpyldap janady da turady. Koloshnıktegi1 artyq gazdy solaı jaǵyp jibermese, aýa buzylýy múmkin. Biraq odan buzylmaı jatqan kent aýasy shamaly. Óńeshin órmeleı sozyp, bultqa tirelip-tirelip, shanshylyp qalǵan zavod murjalary qop-qoıý, býdaq-býdaq tútindi birinen-biri qalyspaı, básekemen atqylaı shubatyp jatyr. Shýdalanyp ósip, qosylyp uıysqanda, qap-qara nóser bulty túnerip ústińnen tónip keterdeı sezinedi ekensiń. Al, ony azsynsań, qalanyń ekinshi shetinde taǵy da metalýrgıa zavody bar. Taǵy da trýbkasyn qor-qor sorǵylaǵan sereıgen- sereıgen murjalar bar. Jel qaı baǵyttan aýysyp týmasyn osynaý qońyr, qara, kúlgin, qyzyl tústi (tútinniń tolyp jatqan túsin kórem deseńiz, osy qalaǵa arnaıy bir soǵyńyz) tútinderdiń bar qyzyǵyn kóretin osy bir "baqytty" qalanyń túngi kórkin qyzyqtap turǵan Saılaýbekti nomerindegi sharyldaǵan telefon daýsy eleń etkizdi.

— Al-oý.

— Áı, Saılaýbek! — trýbkadaǵy qyryldaǵan daýysty jótel býyndyryp, talasqan mysyqtyń únine uqsas, notaǵa eshkim túsire almas baj-bujyna aınaltyp baryp, qaıta túzeldi. — Áı, Saılaý, ne istep júrsiń? Óı, sen meni baýyzdamaı óltirip tursyń! Áı, seniń bu neǵylǵanyń? Qalamyzǵa kelip, úı joqtaı-aq qonaq úıge ornalasqanyń ne? Áı, sen óziń maǵan túsindirshi! Áı, saǵan qonaqasy taýyp bere almaıtyn baıǵus kóremisiń meni. Áı, qashanǵydan buryn týys degen atqa kir keltirdiń. Oıbaı-aý erteń anaý keýdesi syryldaǵan shalymyz estise, kináni senen kórmeıdi. Meniń eki aıaǵymdy bir etikke tyǵady. Áı, nege úndemeısiń?

"Áı, áıdi" aldyna salyp alyp pýlemet oǵyndaı boraǵan tynymsyz tasqynǵa sóz qystyryp qalýǵa Saılaýbektiń murshasy kelip tur ma. Aǵasy entigip baryp toqtaǵanda, júzi sál qýań tartyp, qabaǵyn shytty. Qarsy aldynda tap bir Jaılaýbektiń ózi turǵandaı terezeniń qalyń perdesin serpip, silkip ashyp tastady da, syrtqa tesildi.

— Jaılaýbek, boldyń ba? Kezek berseńshi. Úı-ishiń tegis aman ǵoı. Sen ótirik ókpeleýdi tasta. Bildiń be? Men bir kún, eki kúnge qonaqqa kelip otyrǵanym joq. Bul jerde úsh-tórt aı bolýym múmkin. Áıelińdi sen bilmeseń de, men jaqsy bilem. Aǵaıynmen alystan syılasqan durys. Erteń kirip shyǵam. Sonda shabylarsyń.

Trýbkadaǵy daýys taǵy shirendi, túıdek-túıdek jetip, membranany tyrs-tyrs urdy.

— Áı, Saılaý, sen óıtip, kóp bylshyldama! Qonaq úıde jaǵdaıyń bolmaıdy. Tez bizge qaraı jyljy. Óz kabınetimdi qazir-aq bosatyp berem. Oıbaı-aý, jaman-jaqsy jazýshy degen ataǵyń bar. Bir aı jatasyń ba, bir jyl jatasyń ba — erkiń bilsin. Jata ber. Burqyratyp jaza ber. Áıel degen nemene! Men turǵanda tizgin úzip qaıda barady ol. Bylq ete almaıdy. Obshym, aıtqandy iste bala. Áı, bala degenim, baıaǵy ózimsingenim. Talaı arqalap edim ǵoı. Sen maǵan áli balasyń. Vot! Kóp qıqańdama. Qazir ózim baryp, tup-týra qolyńnan jetektep, dedektetip ertip qaıtam.

— Jaılaýbek, raqmet. Ekeýmiz bir-birimizge týystyǵymyzdy bul arada buldamaıyq. "İni zordan, aǵa bordan" dep tegin aıtpaıdy. Azar bolsa, soǵan súıengen shyǵarmyn, meniń ońashalyqqa ábden beıimdelip alǵanymdy basqa bilmese de sen bilýge tıissiń. Otyzdan asqansha ot basynyń sán-saltanatyn keltiretin aqjaýlyq kirgizbeppin. Qınama, Jaılaý. Jumys jazam ba degen dalbasam bar. Oǵan qonaqúıden artyq jer joq. Qyzyl ańsasam-salyp uryp, páterińe baryp turam. Al, qazir áýre bolma. Joldan sharshap keldim, búgin jatyp tynyǵam, — dep Saılaýbek trýbkany qoıa saldy.

Kúndizgi qapyryq aptap bólmede qamalyp qalypty.

Saılaýbek dýshtyń astynda salqyn sýmen uzaq jýyndy. Halatyn jelbegeı jamylyp, nómerdegi shar aınanyń aldynda shashyn tarady. Aınadaǵy uzyn boıy sulý jigitti alǵash

1Koloshnık — domna peshiniń joǵarǵy bóligi.

kórgendeı synap tur. Shalqaıa bitken keń mańdaı men artyq etsiz qyr muryndy talaı sıpaǵan. Anaý sulyq mólıgen qoı kózderdi únsiz baqylaıdy. Buryn mańaıyna áldebir ýytty ushqyn shashyp, rıasyz móldirep turatyn janarda saıtan oty jyltyraýshy edi, endi joǵalypty. Kúńgirt tartyp, aıasyna oı tundyryp, bir tereńdik taýypty. Ol kekselik pe, kemeńgerlik pe, keshshelik pe — dál qazir aıyryp kór. Qos qabaqtyń arasynan saılanyp jalǵyz syzyq túsipti. Eki qasty bir-birine jaqyndatyp, álde ókpelegen, álde keıigen, álde sharshaǵan jannyń synyq álpetin tanytady.

"Qalaı ózgerip ketken?!" Ózin emes, aınadan ózgeni kórgendeı, taraqty aýzyna taıap ákelip, eki urtyn bultıta úrledi de, ústel ústine shıyryp jiberdi. Sodan keıin eki qolymen sıyr jalaǵandaı sýlanyp jylmıyp jatqan shashyn salalady. Bir sát... ańyryp aıaǵa uzaq úńildi. Saýsaq arasynan aq kúmistenip jyltyraǵan qyldy kórdi. Bireý, ekeý... "Aq túsipti!... Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, ulǵaıdy arman"...

Saılaýbek eki qolyn keýdesine aıqastyryp, kózin jumdy. Murnynan ysyldaı dem alǵanda, jany kúızelgen adamnyń sharshańqy keıpi júzine dir etip oraldy da, dir etip seıilip ketti. Kirpikter jybyrlap qaıta ashylǵanda, aınadaǵy jarqyraǵan qońyr kózde saıtan ot bolar-bolmas belgi bergendeı boldy.

"Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, ulǵaıdy arman"...

Bas aıaǵy joq bir ǵana jol. Yzyń-yzyń tiline oralyp, ınesi buzylǵan patefondaı turyp qalyp, i uryp qalyp mán-maǵynasyz qaıtalana berdi.

"Qurysyn!"...

Shamdy óshirip, tórdegi aǵash kereýetke bar salmaǵymen etpetteı qulady. Syqyr etken tósek segizkózin búre ustap, bitpes oıbaıyn sarnap aıtyp qalatyn semiz báıbishedeı shaıqalyp baryp basyldy. Kóp jýylǵan jaımadan kir men kir sabynnyń qyshqyl ıisi ańqydy.

Qaıda barsa, osy jańǵyryqqan tórt qabyrǵa. Qýalap qalmaıtyn osy ıis. Bir shetine qara boıaýmen qasqaıtyp belgi qoıylǵan qazynalyq aq shyt jaıma. Ózindik túgi joq. Qula medıende jalǵyz qalyqtaıtyn qyran qus bolatyn. Biraq onyń ushar quz, qonar daraǵy belgili. Tynym tappaıtyn, baıyzdaý bilmeıtin mazasyz kóńil tek osyǵan ǵana bitipti. Terisine syımaı tarylyp, berekesin beı-bereket qashyryp júrgen de ózi.

"Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, ulǵaıdy arman"...

Arman... Taýsylmas, bitpes arman. Qýalaı beredi. Jetkizbeı qınaı beredi. Qudaı-aý, dúnıede aq qaǵazǵa ońasha telmirtip qoıǵan qysastyqtan artyq ne bar eken? Mańdaıǵa jaz dep taǵdyrdan órshelenip tilep alǵany ma? Bu netken mazasyz tirlik? Súıinishi az, kúıinishi mol ózińdi-óziń qajaǵan sergeldeń be?

Esh nárse jaza almaı ketkenine úsh aı boldy. Jazý ústeliniń qasyna ádettegideı qonjıyp otyrady. Qatarlap sıgaret qoraptaryn aldyna úıip tastaıdy. Birinen soń birin tutatady. Sodan keıin... túk joq. Qol qımyldamaıdy. Qashaǵan qýǵandaı ár oıdy qıalmen bir shalyp, tóteden týra kep qosylady. Quryq salý qaıda? Jebir qalam — tonnadan aýyr. Qımyldatyp kór! Júrmeıdi-aý, júrmeıdi.

"Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq?...

"Qaıǵy oılaı ma? Ol sonda neniń áketip bara jatqan kúıigi, neniń qaıǵysy? Kókiregine shógirdeı qadalǵan tvorchestvo ýaıymy — kúıik pen qaıǵydan jeńil emes pe? Álde keıde ýaıym shirkin de qaıǵyńdy qaıqańdatyp alyp túser salmaqty saldaýyr súıreı me eken? Al ýaıym meńdesin. Onsyz toqyrap baryp, júnjip byshyrap ketý múmkin-aý. Sonda osynaý synaptaı syrǵyp, ustatpaı urlanyp jatqan ysyrap ýaqyttyń óteýi ne? Tolqyndanyp kelip, bir-aq aqtarylar tasqyn-shabyt, shynymen bar ma?

Ýaqyt... adam... oqıǵa úsh sóz. Úsh uǵym. Myqty bolsań osylardyń basyn biriktirip, zamandasyńnyń tynysymen tynysy, júregimen júregi birdeı soǵatyn shyǵarmańdy mańdaıyn jarqyratyp dúnıege alyp kel. Áıtpese... Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, ulǵaıdy arman..."

Saılaýbek shalqasynan aýnap tústi. Áınekten shaǵylysqan kósheniń surǵylt jaryǵy tóbede jybyrlady.

Uıqysy qashqaly ne zaman. Tóseginde olaı dóńbekship, bulaı dóńbekship talyqsyp baryp, tań talastyra kirpigi zorǵa aıqasady. Syrt jurtqa baıaǵysyndaı. Óńinen de, ózeginen de qylaýdaı ózgeris bildirmeıdi. Jaman-jaqsy bolsyn, áıteýir jyl aralatyp poves, pesalaryn shyǵaryp jatqan soń, joly bolǵysh jigit kóre me, keıbireýler kádimgideı-aq qyzǵanysh tanytady. Kitabyn salmaqtap, tırajyna qarap, atústi paraqtaıdy da, qaıtadan sórege qoıa salady. Áriptesteriniń ne jazǵanyn bilgileri kelmeı me, álde birer somyn qımaı ma, etegine jarmasady.

Qoltańbańdy jazyp, bir danasyn bizge syılasańshy. Shirkin, sende ne arman bar. Jazasyń — shyǵarasyń. Shyǵarasyń, taǵy jazasyń. Burqyratyp-aq jatyrsyń. Osy bizge eń bolmasa birer kitabyńnyń qoljazbasyn qaryzǵa bere turmaısyń ba", dep ázil aıtatyndar az emes.

Bireýdiń qańsyǵy basqaǵa tańsyq... Áıtpese, bu ne tyndyrdy. Óziniń áli eshteńe tyndyra almaı júrgenin bilgennen soń júıkesin tútip, janyn jegideı jeıdi

* * *

Jaılaýbek meımanhanadaǵy inisin tań atar-atpastan ornynan basty. Nomerdiń syrtqy esigi kilttenbegen be, tarp-turp súırete basqan aıaq dybysynan oıanyp ketken Saılaýbek mamyrlaı basyp arsalańdap kirip kelgen aǵasyna tósekten ejireıe qarady.

Jaılaýbek buryn da uzyn boıly etjendi jigit edi, qyryqqa tolmaı jatyp qaryndy barynsha keptep, buǵaqty semiz sıyrdyń áýkesindeı bulǵaqtata salbyratyp jiberipti. İnisine bosaǵadan qushaǵyn jaıa umtyldy.

— Tentek-aý, seniń bunyń ne? Habarlaspaı, telefondaspaı bóten adamdaı urlanyp kelip, tyǵylyp jatqanyń qalaı, á?

Bylq etken jumsaq qarynǵa mańdaıyn tósegen Saılaýbek aǵasynyń keýdesinen kádimgideı-aq sonaý jas kezdegi jýsan ısin sezindi.

— Qalıman qalaı? Balalar aman ba?

— Qalımannyń óziń biletin baıaǵy davlenıesi. Sony qoıshy. Kıt etse, aýyryp qalady. Balalar kelgenińdi estigeli máz. Sen aıtshy, Saılaý. Bul qaı júris? Komandırovka ma? Jolshybaı úıge soqtyń ba? Kempir-shal kúıli me? — dep kresloǵa keptelip syǵymdalyp otyrǵan Jaılaýbek mańdaıda jipsigen terdi alaqanymen súrtip tastady. Súrtip tastady da, maı basyp ketken kishirek kózderin meıirlendire kúldirip, inisin janarymen aımalady.

— Kelip qaldym de. Jón, jón. Qansha boldy, umytpasam segiz aı ótipti-aý bir-birimizdi kórmegenimizge. Sen áli sol qalpyń, ózgermepsiń... Degenmen, óńiń synyq. Bir jeriń aýyrmaı ma?

Qaltasynan "VT" qorabyn sýyrdy. Qyzaryp býǵa pisken sosıskadaı barbıǵan semiz saýsaqtarymen sıgaretti ýqalap otyr.

— Aıtpaqshy, sen meni quttyqtap qoı, baýyrym. Bir aıdan beri men seh bastyǵymyn. Solaı. Qara shaldyń eki balasy da osal emes eken, á. Sen — jazýshy, men — bastyq. Nemene, tań qalyp otyrsyń ba? Áıteýir, basshylar senim bildirdi ǵoı. Qudaıǵa shúkir, avtorıtet bar. Dırektordyń da kózqarasy táýir.

Temeki tútinin dóńgelengen erinnen burq etkizip saqınalata shyǵarǵanda bolmasa, jybyrlaǵan aýzy áńgimeden bosar emes.

— Men saǵan ádeıi keldim. Jumysqa bara jatqan betim. Azanmen sehta operatıvka ótkizetinim bar. Onsyz bolmaıdy. O-o, bolmaıdy. Qaraýyńdaǵy adamdardy ýysyńnan shyǵaryp, bosańsytyp aldym degenshe, moınyńnan túspeıdi. — Jaılaýbek dáp qazir anaý ıyq pen bas tutasyp ketken burynǵy moıyn dep atalatyn tusty qunjyńdap bir nuqydy da, kreslodan turmaq bolyp ilgeri umsyndy. Aýyr dene tar kresloǵa tyǵyzdalyp qalsa kerek, Saılaýbek qolyn sozyp, aǵasyn julqyp turǵyzdy.

— Iá, burynǵydaı emes, deneni maı basyp barady. Orynnyń ózi eriksiz soǵan ıkemdeıdi-aý deımin, Saılaý. Smena masteri bop júrgende ıneniń kózinen ótkendeı qaǵylez edim, búginde bir úıden eki Qalıman shyqtyq.

Jaılaýbek óz sózine ózi raqattanyp keńk-keńk kúldi. Tereze aldyna baryp, qalyń perdeni syryp, entelep syrtqa qarady.

— Kútip tur. Shoferymdy aıtam. Ózi bir myqty jigit. Tappaıtyn nársesi joq. Osyndaǵy dóılerdiń bárin biledi. Áıteýir, kerek adamdarmen bir-birlep tanystyqty kóbeıtip kelem men de. Ótken jetide qalalyq atqarý komıtetiniń predsedateliniń úıinde qonaqta boldym. Anaý-mynaý emes. Naǵyz mer! Kotej bolatyn shyǵar degen dámem taǵy bar. Qalıman sol úıdegi hozáıkamen ámpeı-jámpeı bop qaldy.

Jaılaýbek inisi ornynan tura qoımaǵan soń perdeni serpip jiberip, qaıtadan mamyrlaı basyp kep kresloǵa jalp etip otyrdy. Eki qolyn keýdesine tósep, bitik kózderin alǵash ret Saılaýbekke tiktedi.

— Al, endi jón surasaıyq. Keshe osynda eki-úsh aı bolam dediń be? Jurt astanaǵa jete almaı júrse, sen astanadan qashasyń, á. Sonda qalaı? Zadýmka kakaıa? Jaz, jaz, baýyrym. Áıteýir, adam bol. Ataǵyń dúńkildep jatsa, bizge de teris tımes. Qara shaldan týǵanymyzǵa famılıamyz aıǵaq. Qudaıǵa shúkir, aqsha ózimde de jetedi. Saǵan alaqan jaımaımyn. Jazýshylar keremet tabysty degendi jurt kóp aıtady. Sonda da senen áli kúnge qaıyr kórgem joq. Já, já, kózińdi alartpa. Áıteýir, tiri júr. Jaza ber. Aıtpaqshy, ne jumyspen júrsiń?

— Sony ózim de bilmeımin. Jumysshylar ómirinen birnárse jazǵym bar. Odan ne shyǵady, ýaqyt kórseter, — dep Saılaýbek jaılap kúrsinip qaldy.

— Áı, baıqaımyn, ábden sharshapsyń, baýyrym. Tuqymymyzda áláýlaılap sóz qýǵan eshkim joq edi, qaıdam, sen óziń osy bir kereksiz nárseni kúıttep kettiń. Áli áıel almaı júrsiń. Bul qalpynda túbinde qýbas qalasyń. Aıtpady deme, — dep Jaılaýbek aıaq astynan úlkensinip, shytynaı bastady. Barbıǵan suq saýsaǵyn karabınnyń jalǵyz uńǵysyndaı kezep, nuqyp-nuqyp qoıady. — Sen endi meniń tilimdi al. Ózim bilem, ózim bilem dep kókirek qaqqanyń da jeter. Birinshiden, men seni úılendirem. Mynaý degen sulý qyzdar kóp. Zavodta SZL-da isteıtin laborantkalardyń mańdaıynan shertip júrip alasyń. Ekinshiden, dırektorǵa aıtyp bir ınjenerlik qyzmetke taǵaıyndatam. Okladyń júrip jatady. Óziń anda-sanda zavodqa baryp, kitabyńa materıal jınaısyń. Sonymen kelistik qoı.

— Jaılaý, saǵat jetiden ketti. Operatıvkańnan qalyp qoıma, — dep Saılaýbek tósegine qısaıdy. — Meniń senen eki tilegim bar. Birinshiden, kimge, qashan, qalaı úılenýdi ózime tapsyr. Jar maǵan kerek. Ekinshiden, ınjener bolam ba, jumysker bolam ba, — o da meniń qara basyma baılanysty. Ózim sheshe jatarmyn.

Jaılaýbek yrs-yrs entigip, ornynan kreslony kótere-mótere týrdy. Sart etkizip bóksesine keptelip qalǵan kreslony qolymen ıterip tastady. Mamyrlaı basyp esikke bettedi. Bara berip kilt toqtady.

— Esinde bolsyn, bala! Myń jerden dana bop ketseń de, sen meniń inimsiń. Vot! Qaıdan shyqqan tóresiń? Shalqaıyp, tyńdaǵyń kelmeıdi ǵoı. Men senimen sóılesem áli! Jaqsylap sóılesem!

Sálden soń tystan ańyrata gýdok bergen jeńil mashınanyń daýsy estildi. Saılaýbek turmaq túgil basyn da kótergen joq.

"Kimge uqsap barady? Jan-jaǵy maǵan jaǵalaı jumbaq. Al, óziniń aıtýynsha, tórt qubylasy túgel tolyp tur. Kóńili tok, ýaıymy joq. Astynda júıtkigen mashına, qaltada mys-mys aqsha. İsher, kıerge áste qınalmaıdy. Bári durys-aq bolsyn. Al, sonda da boıynda áldene jetispeıtin tárizdi. Maqtanshaqtaý ma? Oıǵa alǵany tap-tuınaqtaı oryndalyp jatsa, maqtanýdyń nesi ábes. Álde aǵamnyń osynaý eshteńeden qam-ketigi joq, bolyp-tolyp otyrǵan yrzalyq kúıin qyzǵanam ba... Múmkin, qyzǵanatyn shyǵarmyn. Erkelep moınyna talaı asylmap pa edim. Arqala dep burtańdap, aıaq astynan qıqarlana qalmaýshy ma em. Bálkı sol minezim ózgerip kep, qaıtalap soǵyp týr ma? Bálkı men ony emes, ózimdi-ózim túsinbeıtin bolarmyn. Áıtpese, qaıta-qaıta jany qalmaı, elpeńdep baýyrmaldyq kórsetip júrgende ishime muz qatqandaı túsimdi syrtqa salǵanym qalaı?

Buryn bir tósekte qushaqtasyp jatyp, birer kún Jaılaý dostarynyń úıinde qonyp qalǵanda, túnimen elegizip uıyqtaı almaı shyǵýshy edim ǵoı. Sonyń bári nege umyt. Saǵynysh deıtin názik sezim jyl asqan saıyn kemip, jyl asqan saıyn urlanyp, jyl asqan saıyn taýsylyp bite me? Onda mynaý eresektiktiń nesi qymbat. Balalyq ańsaýdyń, balalyq yntyzardyń, balalyq páktiktiń bárin jalań aıaq qum keshken súrleýde, asyq oınaǵan taqyrda, dop qýǵan kógalda, qozy baılaǵan kógende, muryn qanatqan tóbeleste tarydaı bytyratyp alǵanbyz ba? Onda mynaý esepshil, baqas kóńildi qaqsal eresektiktiń qadiri qansha? Týys-týma túgil týǵan jerge degen alyp ushqan elgezek júrekti júgendep tartyp, ýaqyt deıtin qatygez qudirettiń taqymyna tuqyrtyp salyp bergende ne tabmyz? Álde ábden et óldi, súıekke sińdi kókbezer qyrsaýlyqty serik qyp, bár-bár syltaýdy soǵan ıtere salýdy mashyqqa aınaldyrdyq pa. Onda tipti bara-bara bárin umytyp, jylt etkenge máz bolyp, jarq etkenge jyrtyńdap kúlip, qýtyńdap esirip, kóz de toq, kóńil de toq haıýanı tirlikke jegilip kete bararmyz-aý. Nege dúr silkinbeımiz osy? Nege selt etpeımiz?

Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, ulǵaıdy arman...

Arman... Ádemi sóz-aý! Ulym bolsa, atyn Arman qoıar edim. Bir eli qasymnan qaldyrmaı jetektep júrer edim... Armanym armanymdy jalǵastyrar edi.

Áıimgúl... Sen men úshin ádeıi solaı jasadyń. Biraq...."

Kirpikti tóńirekteı ýytty janardy kireýkelegen móldir tamshy suraq bop tamyp ketkeli tur. Tambaıdy. Úzilip tússe, qınaǵan saýal da, dalbasa jaýap ta esh ýaqytta almaspaıtyn tárizdi.

Saılaýbek yńyrana kúrsinip, bir qyryna aýnady. Syqyr etken aǵash kereýettiń aqjaımasynyń sabyn men hlor ısi sińgen tabynan sondaǵy kókirek saraıyn ashyp jibergen qolań shashtyń názik juparyn seze almady.

"Átteń-aı! Ýaqyt shirkin netken júrdek! Sátti kezdiń dámin máńgi saqtap turyp qalsa ǵoı".

* * *

Moskvadan Almatyǵa kelisimen erteńinde teatrǵa Áıimgúldi izdep barǵan-dy. Nege ekeni belgisiz Áıimgúl Saılaýbekpen salqyn amandasty. Qolyn súlesoq usyndy da, repetısıaǵa asyqqan syńaı bildirip, tez qoshtasa bastady.

— Áıimgúl, sonda... qonaqúıde maǵan aıtpaı ketip qalǵanyń ne? Seni izdep qınalǵanymdy bilseń ǵoı, — dep Saılaýbek kelinshektiń alaqanynan ustady. Alaqandaǵy saýsaqtar dir etti.

— Hatymdy oqymap pa ediń, Saılaý? Bárin sonda jazyp edim ǵoı. Meniń syrym ózińe aıan. Sondaǵy ótinishimdi qı, — dep uzyn kirpikterin japyra tómen eńkeıgen Áıimgúl alaqanyn sýsytyp bosatyp áketti. Alǵash foıede qarsy ushyrasqan kezde aqshyl óńine dý etip júgirgen ystyq qan bul sátte tarap ketipti. Qýqyl tartqan júzi kúızeý kórindi.

— Áıimgúl, osy sen aýyrǵannan saýmysyń? Sonshama nege júdegensiń? — dep Saılaýbek kelinshekti eriksiz jetektep kelip terezeniń aldyna jaqyndatty. — Júziń synyq. Álde bireýler sóz qyldy ma? Kim ol? Bizde eshkimniń jumysy bolmasyn. Sóz qyldy ma?

— Joq... Uıqym qanbaı júr... Bessonnısa deıtin pálege dýshar boldym, — dep Áıimgúl ıligip kele jatyr edi, dálizden foıege kúle shyqqan eki-úsh aktrısa áıeldi kórip, qaıta túnerdi — Saılaý, meni izdep qalar. Repetısıa bastalyp ketse, shetinen renjıdi, keteıin!

Saılaýbek Áıimgúldi ıyǵynan ustap, keýdesine qysty.

— Jibershi!.. Keregi joq... Bul arada tipti ańdyǵysh kóz kóp.. Qoıa bershi... — dep álsiz bulqynyp, jan-jaǵyna asyǵys qarady. Ekeýinen basqa qybyr etken kóleńke kórinbegen soń jigittiń betine nazaryn tiktedi. Qarashyqta álde muń, álde óksik shańyty bilingendeı eken. Saılaýbek tiksinip qaldy.

— Ózińe ne bolǵan, Áıimgúl-aý? Jasyrǵanyń bar ǵoı, aıtsańshy. Álde endi maǵan da senbeımisiń?

— Jo-joq, Saılaý! Saǵan nege senbeıin. Ne jasyryppyn. Senen jasyram ba? Asyǵyp turǵan soń...

— Onda, Áıimgúl, biz bylaı isteıik. Keshke kezdeselik. Kafede ońasha otyryp, emin-erkin sóıleselik. Kelistik pe?

— Kelistik. Biraq búgin emes. Arǵy kúni bolsyn.

— Nege?

— Búgin-erteń qolym tımeıdi. Keshke spektákl. Erteń profsoıýz jınalysy bolady.

— Hop meıli! Ýádeńdi buzba.

— Jaraıdy. Endi barsańshy.

— Joq, Ýádeni mórmen bekitýimiz kerek.

— Qalaı?

— Ol bylaı. — Saılaýbek ıilip kelip eringe ernin tıgizdi. Áıimgúl yrshyp tústi.

— Nege úreılendiń?

— Aıtpadym ba, bul arada bolmaıdy, Saılaý. Keshir, men kettim. İzdep jatqan shyǵar.

— Kelesiń ǵoı.

— Kelem. Kelem, Saılaý.

— Toqta! Sál aıalda. Áıimgúl-aý, kezdesetin jerdi belgileıik te, — dep Saılaýbek qýyp jetti.

— Telefonyńdy bilem ǵoı. Ózim habarlasam.

— Qaıdan bilip júrsiń?

— Spravochnıkten taýyp alǵam. Al, saý bol.

Saılaýbek ýádeli kúni bólmesinen qarys attap shyqqan joq. Tańerteńnen bastap topyrlaǵan dostaryn kóp otyrǵyzbaı, birine sharabyn quıyp, birine aqshasyn qolyna ustatyp tez-tez shyǵaryp salyp, telefondy baǵýmen boldy. Jaıshylyqta shyr-shyr etip maza tappaıtyn qyzyl telefon tili kúrmelgendeı tympıyp turyp aldy. Asyqqanda ýaqyt zymyraýyq. Tús bolǵany álginde ǵana edi, mine shaqyraıǵan kún terezege qarsy turǵan toǵyz qabat úıdiń shatyrynan syǵalap qalypty. Urlana jyljyǵan aýmaqty kóleńke tereze jaqtaýyna asylyp, ishke qaraı yrǵyp sekirip túskeli shaq tur.

Telefon shyr etti.

Ókshesimen shyr aınalǵan Saılaýbek eki-aq attap trýbkany julyp aldy da, oń jaq betine japsyra aldy.

— Al-oý. Áıimgúl! Senbisiń!

— Pozovıte tetú Mashý! — Ar jaqtaǵy adam tetá Mashadan basqa jandy qajet etpeıtin óktem únmen taqyldap tur. Entikken demi membranany tesip jibererdeı.

— Siz nomerdi shatastyrypsyz, — dep Saılaýbek trýbkany ornyna qoıdy da, qaıtadan tereze aldyna bardy. Kóleńke endi eden boılap jyljyp kelip, jigittiń týflıinen tik órlep, joǵary shapshydy da, basynan asa kómip ketti. Kún úı tasasynda qalypty.

Saılaýbek dıvanǵa sylq tústi.

"Áıimgúl! Shynymen aldaǵanyń ba? Álde senbeımisiń? Ar, uıat deıtin túsiniksiz qubyjyqty keýdemizdiń bir qýysyna qondyryp alyp, sonyń qaraýyl qaraǵan erbıgen tulǵasyna júrek qylyn shyrmap berip, qybyr ete almaıtyn kónbistikti ábden enshilep júr me ekenbiz. Ondaı ala jipti úrkektep attamaıtyn tártipshil tap-taza tirliktiń grafıkpen qozǵalatyn poezdan nesi artyq. Qutyryna soǵatyn júrek qanynyń alaquıyn sátin ósek-aıańnyń sýmań tilin qapysyz baǵyp otyratyn kúdikshil aqylǵa júgindirip otyrsaq, onda dúnıede páktik, shynaıylyq, súıispenshilik ataýly quryp ketse qaıtemiz. On tórt jasar názik Djýlettany erdiń eri batyly jetip bara almas táýekelge jetelegen júrek ámiri ǵoı. Ondaı tabandylyq kórseter tusta, qarttyqtyń salqyn qandy, "sap, kóńilim sap, kóńilim" tejegishine jıi jarmassaq, adýyn eriktiń bir kúni toza-toza ábden mújilgen qur qańqasyn sıpap qalýymyz múmkin-aý. Áıimgúl-aý, sen ekeýmiz bir-birimizdi tapqanda, sol arqyly ózimiz ańsaı izdegen baqytty tirshiligimizdi de tappap pa edik. Árıne, biraz nárseni joǵaltýymyz da múmkin. Biraq joǵaltýsyz, shyǵynsyz olja oralar ma. Bizdiń oljamyz — mahabbatymyz edi ǵoı".

Bólmege kesh tústi. Burysh-buryshta qarakóleńke qoıýlanyp, kóz baılanyp barady eken. Saılaýbek dıvannan atyp turdy. Oryndyqtyń arqalyǵyna ilip qoıǵan pıdjagyn ala-mala syrtqa umtyldy.

Kúndizgi aptapta boı tasalaǵan jurt keshki samalmen kóshede ersili-qarsyly aǵylady. Saılaýbek te sol kóptiń birine aınalyp, sonaý qarsy aldynda tik shanshylǵan Almaty shyńyna qaraı adymdap keledi. Osy kósheniń biter tusynda Áıimgúldiń páteri baryn biledi. Qurbysymen ekeýi ortaq asúıli páterde turatynyn estigen.

Esik jaqtaýyndaǵy qońyraýdyń qara túımesine suq saýsaǵy jabysyp qalǵandaı aırylar emes. İshtegi shyryldaǵan qońyraý úni keýdesindegi alasurǵan júrek qanynyń búlkilindeı tynshymaıdy.

Sańylaýlanǵan esikten Áıimgúl kórindi.

— Saıla-aý!?

— Júr, Áıimgúl!

Qoly aq bilekke shap etti. Kidirtken joq, beri tartyp shyǵaryp aldy da, esikti tars jaýyp, ilestire jóneldi.

— Júr, Áıimgúl!

Odan ári ekeýi de únsiz. Qatarlasqan kúıi kóshe boılap ilbip keledi. Bir-birine qaramastan júrip keledi. Saılaýbek bir kez Áıimgúldiń qolynan ustady. Sup-sýyq eken. Endi baıqady. Jup-juqa jeńil kóılekten basqa lypasy joq. Pıdjagyn sheship seriginiń ıyǵyna japty.

— Kafege baraıyq.

— Keregi joq.

— ...

— Hege zvondamadyń?

— Ýaqytyń bolmady ma?

— Saılaý, sondaǵy sýret qaıda?

— Qaı sýret?!

— Hattyń arasyndaǵy.

— A...a..Úıde.. Ony qaıtesiń?

— Jaı. Saılaý, kesh qandaı ádemi! Osylaı toqtamastan júre berse... Eshteńege qaraılamaı kete berse...

Álsiz kúrsinip qaldy.

— Kınoǵa kireıik.

Áıimgúl oılanyńqyrap turyp basyn ızedi.

Sońǵy seansqa bılet joq eken. Saılaýbek admınıstrator áıelge kirip áreń degende eki bılet alyp shyqty. Áıimgúl kınoteatrdyń aldyndaǵy oryndyqta otyr eken.

— Kóp kúttiń be? İshiń pyspady ma?

— Joq. Otyrshy, Saılaý.

— Júr. Kireıik. Qazir bastalady.

— Otyrshy. Ana ekeýine qarashy.

Saılaýbek Áıimgúl kórsetken qyz ben ulanǵa buryldy. Ekeýi de jap-jas. Kınoǵa alǵash ret birigip kelgenge uqsaıdy. Árkimnen bir artyq bılet surap elpildegen ulan qasyndaǵy serik qyzyna uıala, qymsyna kóz júgirtip qoıady. Ekeýiniń osy bir maıda, uıań qylyqtary sondaı jarasymdy. Bir tilegi, bir úmit — bılet arqyly jalǵasatyndaı. Ýyz jastyqtyń búr ashqan súıkimdiligi kóldeneń kózge tez shalynǵysh. Saılaýbek te qyzyǵyp qalypty.

— Bıletterdi bershi, — dep Áıimgúl ornynan turdy da, eki bıletti álgilerdiń qolyna ustata saldy. — Tez baryńdar. Baryńdar! Keshigip qalmańdar.

Rıza qaraspen Áıimgúlge yqylastana alǵys aıtqan ekeýi ishke júgirip kirip ketti.

— Saılaýbek pen Áıimgúl keri qaıtty. Saılaýbek áńgime bastaǵysy kelip, biraz tyrysyp kórip edi, Áıimgúl aýyz ashtyrmady.

— Keregi joq. Osylaı únsiz qydyraıyqshy.

Basyn jigittiń ıyǵyna tósep alypty.

Saılaýbek tún ortasynda bólmesine oraldy.

Dıvanda uzynynan sulap jatyr.

"Keshigip qalmańdar!" Biz keshigip qaldyq pa eken? Áıimgúl nege sóıleskisi kelmedi. Kesh boıy ıyǵyma jabysyp, yp-ystyq mańdaıymen jaqyndyq belgisin tanytqandaı boldy ma? "Ǵashyqtyń tili — tilsiz til" dep Abaı qalaı taýyp aıtqan. Bir-birimizdi uǵysqandaı boldyq qoı. Onda nesine bógelemiz. Árıne, Áıimgúlden batyldyq kútý qıanat. Yńǵaıy belgili. Alǵashqy qadamdy meniń tarapymnan tosary haq. Al, sonda meniki ne? Óz ishimdegi san taraý shıyrdy túgel taptap shyqpaı, óz betimshe táýekelge basa alarmyn ba? Súıetinim ras qoı. Áıimgúlsiz ómirdiń endigi maǵynasy ne? Tań atysymen ZAGS-ke barýmyz kerek! Bitti — sheshim osy!"

Saılaýbek onǵa taıaý oıanǵan edi. Turǵan boıda dýshqa jýynyp shyǵyp, qara kostúmyn kıdi. Telefonmen taksıge zakaz berip, asúıge baryp kofe qaınatty. Ydysyna eki-úsh tamshy konák tamyzyp, qara kofeniń bir shynysyn ishkenshe, telefon soǵylyp taksıdiń kútip turǵanyn habarlady.

Jastar teatrynyń artyndaǵy gúl bazarynan bir shoq satyp alyp, Áıimgúldiń páterine kóterildi.

Eskti Áıimgúldiń kórshisi ashty.

— Kirińiz.

— Áıimgúl qaıda?

— Teatrǵa ketken. Keshirińiz, siz Saılaýbek emespisiz? — dep kelinshek qonaqjaıǵa qaraı qolyn nusqady.

— Iá, qashan ketti?

— Álginde. Otyryńyz. Men shaı qoıyp jibereıin.

— Raqmet. Onda men bógelmeıin.

— Jo-joq. "Qýys úıden kúr shyqpa" degen maqaldy ózińiz jazýshy bolsańyz da bilmeıdi ekensiz.

— Meni ábden zerttep alypsyz ǵoı.

— Onyńyz ras. Sizben sóılespekshi edim. Kelgenińiz óte jaqsy boldy. Degenmen, men shaı qoıyp keleıin, — dep kelinshek asúı jaqqa bettedi.

Sálden soń ekeýi dastarqan basyna jaqyndady.

Saılaýbek, men Áıimgúl ekeýińizdiń arańyzdaǵy jaǵdaıǵa tegis qanyqpyn. Keshirińiz, kóringen jerge nege qystyrylyp otyr dep ishteı jazǵyrýyńyz da múmkin. Biraq qurbymnyń jaıy meni qınap otyr, — dep vareneni jigittiń aldyna syrǵytty. — Sút joq. Varene salyp ishińiz. Áıimgúl ekeýmiz jaqynda qaınatyp edik.

— Áıimgúl nege qınalyp júr?

— Keshe ózińizge eshteńe aıtqan joq pa? — dep kelinshek Saılaýbekke tike qarady.

— Joq.

— Ol sondaı. Apyraı, qandaı sabyrly! Eshteńe sezbedińiz be tipti?..

— Ne sezýim kerek edi, — dep Saılaýbek enteleı buryldy. — Aıtsańyzshy bilseńiz.

— Keshe Áıimgúl siz kelgenshe jylaýmen boldy. Aldyńkúni olarda, teatrda profsoıýz jınalysy bolypty. Sonda Áıimgúldiń jeke basynyń tártibin qaraǵan kórinedi.

Saılaýbek aıqaılap jiberdi.

— Ne qylmaısyń deıdi sonda?

— Jınalysqa salǵan soń tabady da qaralatyn máseleni. Áıimgúl qaı bir syr aıtqysh. Bar uqqanym: teatrdyń artıskalary tútip jep qoıa jazdapty. "Amoralnoe povedenıe" deı me-aý, "sovettik moralge jat qylyq kórsetip, qonaqúıdegi jigittiń bólmesine ózi izdep barǵan" deı me-aý, biraz silkilepti. Ásirese "talantty jazýshynyń basyn aınaldyryp, tvorchestvosyna zıan tıgizerin bilmeıtin jeńiltektigine keshirim bolmasyn. Pesa jazatyn dramatýrgtarymyz onsyz da azaıyp bara jatqanda sahnanyń egjeı-tegjeıin endi meńgere bastaǵan Saılaýbek tárizdi jastyń ýaqytyn urlaıtyn, jumysyna kedergi keltiretin amoraldyq ushyrasýlaryńdy toqtat, áıtpese tıisti sharany dereý qoldanyp, trýppadan bosatyp jiberemiz" degen tárizdi. Áıimgúl sol jınalystan birtúrli jasyp oraldy. Onsyzda Moskvadan kelgeli ózin-ózi ishteı jegideı jep, qınalyp júrýshi edi, endi múlde basylyp qaldy. Nege shaı almaı otyrsyz. Sýyp qalypty ǵoı.

— Áıimgúlden estidińiz be?

— Joq. Keshe teatrdan qurbysy kelgen. Sol aıtty. Áıtpese Áıimgúl jaq jazýshy ma edi. Tipti ózińizge de túk bildirmepti ǵoı.

— Apyraı, endi mahabatty da profsoıýz jınalysyna salatyn bolǵany ma? — dep yńyranǵan Saılaýbek basyn shyntaqtaǵan alaqanyna tósep, qınala kúrsindi.

— Olar ony mahabbat demeıtin tárizdi. Jigitten eki-úsh jasy úlken áıeldiń qonaqúıdegi kezdesýinde ushqalaqtyqtan basqa úlken sezim bolmaýy kerek deıtin pikirlerin protokoldap da qoıypty.

— Sonda bizdiń ishimizge kirip shyqqandary ǵoı.

— Ol arasyn bilmeımin...

— Nege kúmiljidińiz?

— Shynyńyzdy aıtyńyzshy, ózińiz sezimińizge shyn senesiz be? Áıimgúl ekeýińizdiń arańyzdaǵy baılanys ýaqytsha jeligý emes pe?

— Sonda siz de bizderdi kinálamaqsyz ǵoı.

— Ondaı oıym joq. Biraq perdesiz shyndyqty óz kózimmen kórgim keletini ras. Áıimgúl ekeýmizdiń birge turǵanymyzǵa bes jyldan asty. Osyǵan deıin onyń birde-bir ret jelikkenin kórmep edim. Qazirgi alaı-túleı hali Áıimgúldi myqtap syǵymdap alǵan. Ózdiginen ol ony sheshe almaıdy.

— Sheshemiz. Áıimgúl ekeýmiz birigip sheshemiz. Men ony súıem. Senesiz be, súıem!..

— Onda ýaıymdaıtyn eshteńe joq. Siz — jigitsiz. Batyl qımyldańyz. Dál bul kúnde Áıimgúlge myqty tıanaq, berik tirek kerek. Dereý jetińiz.

— Raqmet.

— Shaıyńyz sýyp ketipti. Qaıta quıaıyn.

Saılaýbek ol kúni de, erteńine de Áıimgúlmen kezdese almady. Gastrólmen alys oblysqa shyǵyp ketken trýppa Almatyǵa oralǵansha Saılaýbek te jazyp júrgen kitabyna materıal jınaýǵa komandırovkaǵa ketip edi. Bir aıdan keıin qaıtyp kelgende, qyzyl telefon shyr ete qaldy.

— Saılaý, keldiń be? At-kólik aman oraldyń ba? — degen joldasynyń daýsyn tanydy.

— Keldim. Ózderińdi qatty saǵyndym.

— Kimdi saǵynǵanyndy da bilemiz. Biraq, jigitim, jolyń bolǵysh eken. Endi bolmaǵanda partıa jınalysyna túsip bir sógisti arqalap shyǵatyn ediń. Sátin salǵanda ońaı qutyldyń.

— Ne deısiń? Ne úshin jınalysqa salmaq?

— Páli! Óziń aspannan túskennen saýmysyń? Oıbaı-aý, teatrdan seniń ústińnen aryz túsip... Amoraldyq tártibińdi qaraý kerek dep topyrlatyp jatyr ǵoı... Aqyry bári ol' raıt. Kelinshek she, sulý artıska... Aty kim edi?... Á-á, Áıimgúl. Sol taban astynan kúıeýge shyǵyp ketip, bári jabyldy. Endi quda da tynysh, qudaǵı da tynysh.

— Áıimgúl kúıeýge tıdi deımisiń?

— Oý, manadan beri men saǵan ne aıtyp turmyn. Óziń tipti qýanbaısyń ǵoı. Bir toqqaryn jýannyń qoltyǵynan ustapty. Endi qolyń da, jolyń da ashyq. Qaıta ebin tapsańdar, kezdesip turýlaryńa bolady. Endi baıy bar qatyńdy eshkim kúndemeıdi. Áı, Saılaý, estip turmysyń? Nege úndemeı qaldyń? Áı, qansha aıtqanmen, jolyń bolǵysh jigitsiń. Sol kelinshekke baıaǵydan talaıdyń aýzynyń sýy qurýshy edi, qalaı túsirip júrsiń?

Saılaýbek trýbkany laqtyryp jiberip, sendelip turyp qaldy.

Áıimgúlge de, teatrǵa da barǵan joq. Endi barýdyń da, sóıleýdiń de qajetsizdigin uqqandaı bar yza-kegin qaǵazdan alardaı jazý stolyna shuqshıýyn kóbeıtti.

* * *

...Murnynyń ushynda áldene dirildep tur. Shynashaǵymen shekip túsirdi. Dymqyldanǵan kózin súrtti. Kirpikteri jymdasa jabysty da, oı eleginen umytylmas bir sýretti izdep ketti.

Óziniń jumysty óndirte jazyp tastaıtyn kezi — kúz aılary. Terezeden úńile tónip turǵan alyp terektiń sarǵysh japyraǵy birtindep ushyp, sıdamdalǵan saıyn, Saılaýbek te óz oıyndaǵy bary men nárin qaǵazǵa túsirip qalaıyn deıtindeı kún uzyn stol basynan qozǵalmaıdy. Ár sózin salmaqtap, ólshep, daýystap aıtyp, áýezin-syńǵyryn tyńdap baryp, qalamyn jorǵalatady. Stıliniń aýyryn, teńeýleriniń qabattasyp turatynyn bilse de, qansha sarańdyq kórsettim degenimen údemeli anyqtaýyshtardy túıdek-túıdek qalaı tyqpalap alǵanyn bilmeı dal bolady. Qaıta oqıdy, qaıta syzady. Túnniń bir ýaǵynda talyqsyp baryp, dıvandaǵy tósegine qaljyrap qısaıady.

Sondaı bir túnde kózi endi iline bergen edi, esik qońyraýy attandap oıatty. Halatyn ıyǵyna jamyla salyp, beısaýat júrgen mezgilsiz qonaǵyna esik ashty.

Jaqynda ǵana páter aýystyryp, qonys jańartqan kórshisi eken. Sasqalaqtap abyrjyp tur.

— Keshirińiz... Sheshem qatty naýqas edi... Álginde qysylǵan soń dáriger shaqyryp...

— Marhabat etińiz. Beri, tórge etińiz.

— Á-á, raqmet. Sizden ótinetinim... Apam ál ústinde... Osy mańaıda týǵan aǵaıym turýshy edi... Úıde jumsaı qoıatyn da eshkim joq...Balasy ǵoı. Apam shaqyrt degen soń...

Saılaýbek túsine ketti.

— Durys qoı. Balasyn shaqyrtpaǵanda...

— Jańa úıge kirgenderime kóp bolmap edi, telefon qoıǵyzýǵa úlgermeı...Onsha alys emes. Ózim baraıyn desem, kelinińizden basqa... Qazir dáriger kelgende, qasynda otyrmasam...

— Onda siz maǵan aǵańyzdyń adresin aıtyp jiberińiz.

— Kórshisi Saılaýbektiń qolyna tildeı qaǵaz ustatty.

— Osynda jazylǵan. Sizge qandaı alǵys aıtsam eken...

— Oǵan áýre bolmańyz. Shesheńizdiń qasyna baryńyz.

Saılaýbek tez-tez kıinip, dalaǵa shyqty. Taksı de kezdespeı, túngi qalany jaıaý aralap keledi. Kóshe shamdary áldeqashan sónipti. Boıdaq jigit qalanyń túkpir-túkpirin jaqsy biledi. Onyń ústine baratyn jeri de onsha alys emes eken. Dalaǵa shyqqan soń, taza aýada boıy sergip, uıqysy shaıdaı ashyldy.

"Túngi ekiden asypty-aý. Bireýdiń esigin qaǵyp júrýim yńǵaısyz bolmasa... Sheshesi aýyryp, shaqyrtyp jatyr ǵoı. Kórshim — jaqsy jigit eken-aý. Ózimsinip, qysylǵan jerde qolyn sozǵany — adamgershiliginde-aý. Bir-birimizdi teginde, bosqa jatsynyp, jaman úırenip ketpedik pe eken?"

İzdegen úıin shıyrlamaı tez tapqan soń, kóńil jobamen kerekti páterdi paıymdady. Podezge kirip, sirińke tutatyp, mańdaıshadaǵy nomerdi anyqtady. Saýsaǵymen sıpalap, qońyraý túımesin eptep basty.

Kóp kútken joq, arǵy jaqtan jumsaq týflı súıretken aıaq tyqyry estildi de, kelgen bette, ádettegideı jón suramastan esikti ashyp jiberdi.

Áıimgúl!... Esik kózinde Áıimgúl tur!..

Qapelimde ekeýi de til qatpastan abdyrap qaldy. Áıimgúl qytaıy atlas halatyn jelbegeı jamylyp shyqqan eken, eki óńirin yńǵaısyzdana qolymen qaýsyrynyp, keıin sheginshektedi. Sol uıań qalpymen "ishke ótińiz" degendeı únsiz ısharatymen belgi berdi.

— Salamatpysyń, Áıimgúl!

— Shúkir, — ernin jybyrlatqan Áıimgúl alǵa túsip, zaldyń shamyn jaqty. — Tórge shyǵyńyz.

— Asyǵys edim. Sizdiń.. osy úıdegi kisiniń sheshesi qysylyp jatqan soń, — dep Saılaýbek esik jaqtaǵy shetki oryndyqqa jaıǵasty.

— Qazir... Oıataıyn.

Áıimgúl qybyrsyz basyp bólmeden shyǵyp ketti.

Saılaýbek jan-jaǵyna qarady.

Úı toly ásem jıhaz, qymbat mebel. Qabyrǵada da, jerde de shved kilemderi.

"Dúnıesine qyzyqqanyń ba, Áıimgúl?" Keýdede áldebir ókinish tirildi.

Sálden keıin esikten máıkesi túrilip ketken jýan, jalańash qaryn kórindi. Bilem-bilem qazysynyń maıy jumarlanyp, tómen salbyraǵan sıyrdyń áýkesindeı irkildeıdi.

— Assalaý... Esenbisiz. — Saılaýbek ornynan ushyp turdy. Ómiri kresloly orynda otyryp kórmegendikten be, laýazymdy jandardyń tákappar susy ámanda mysyn basyp ketetin.

Anaý Saılaýbektiń usynǵan qolyna saýsaǵynyń ushyn ǵana tıgizdi.

— Iá. Jaı ma? Adamdy shyrt uıqysynan oıatyp... Sonshama ne bop qapty?

— Keshirińiz, aqsaqal. İnińiz kórshim edi. Shesheńiz ál ústinde jatqan kórinedi. Esi shyǵyp, meni ádeıi sizge jiberdi.

— Solar-aq qaraspandy sýǵa alǵyzady da júredi ylǵı. Úırenshikti aýrýy. Qıt etse, mazalap... Qyzmettegi adamnyń ýaqytymen sanasý degendi bir bilmeı-aq qoıdy.

Áıimgúl qaıta kirdi. Halatyn tastap, baıaǵy dekolteli kóılegin kıipti. Ashyq omyraýdaǵy úshkil altyn medalóndy tyrnaǵymen shertip tur.

— Ózińiz bilińiz, aqsaqal. Maǵan sizge habarla degen soń... İnińiz qatty abyrjýly.

— Ol ini bolmaı ketsin. Kempirdi maǵan aıdap salyp otyrǵannan basqa bileri bar ma onyń. Meniń bolyp-tolǵanymdy kóre almaıdy. Bárinen de jaqynyńnyń jat bolǵany jaman.

— Shesheńiz ǵoı.

— Sheshe!...sheshe! Qashanǵy mindet qylady. Bir aı kórmeı qalsa, aýrý-syrqaýdy syltaýratyp... Taǵy da urys izdep jalańdap otyrǵan shyǵar.

Saılaýbek úı ıesiniń syrt beınesinen kóńili qalyp tur edi, endi ishki dúnıesinen de jıirkengendeı, til qatpastan ketýge yńǵaılandy.

Sol sát tamaq qyrnaǵan tanys daýysty anyq estidi. Sodan ba, denesine áldebireýdiń qatqyl qoly tıgendeı titirkenip, jalt buryldy. Qabaǵy salbyrap túsip ketti.

Áıimgúl... Burynǵy óziniń Áıimgúli sondaǵy buǵan degen yntyq peıilimen eljireı qarap qalǵan eken. Ezýindegi álsiz dirildi jasyra almaı, kúlimsiregen túr tańytqanymen, qaıqy qara uzyn kirpikterdi jasańǵyratqan býsańqy dymqyl janardaǵy meıirimdi de, áldebir ishki kúızelisti de qabat tundyryp tur. Sol-aq, eken jigittiń tulaboıynda bir aıanysh sezimi, ańsaý sezimi alaı-túleı kóterildi. Anaý bota kózder saǵyna, aımalap jatqan óz beınesin jáýdiregen qarashyqtan kórip, endi bolmasa bas salǵaly, qushaqtap, baýyryna basyp yntyǵyn, nazyn, zaryn aıtpaqshy edi. Qaryn ıesi qaqyryndy.

Saılaýbek selk etti. Kómeıde ytyrynǵan álgi qatqyl dybys qas qaǵymda bota kózderdegi yntyqtyqty, saǵynyshty sypyryp áketti. Jas kireýkelengen janarda endi jasqanshaq muń, keshirim kútken suraýly qaras oıandy. Jigit esikke qaraı umtyldy.

— Saý bolyńyzdar.

"Apyraı, netken ózimshil jan edim! Menen ótken egoıst bolmas! Áıimgúlge sonshama ókpelegende, onyń men úshin osyndaı erlik jasaǵanyn bilmegenim be? Áli baıaǵy sondaǵy ońasha túngi pák tilekpen, sondaǵy áldılegish raqat kúıge bólegen aıaýly perishte kóńilmen súıedi eken ǵoı. Súıe tura osyndaı nartáýekelge qalaı bardy? Nege bardy? Maǵan senbegeni me? Ósekten qoryqqany ma? Jas alshaqtyǵy syltaý ma edi? Sonda anaý tańǵy jumsaq samaldaı boıymdaǵy bar aýyrtpalyqty bir-aq sıpap óshiretin kóz qıyǵyndaǵy názik, maıda ushqynnyń men úshin baǵasy joq keremet ekenin uqpaǵany ma? Kóktemniń kók munarǵa bólengen dalasynan tanaý qytyqtap jetetin shıpaly aýadaı syńǵyr kúlkisin ańsaıtynymdy sezbegeni me? Álde uǵa turyp, seze turyp, ádeıi mynadaı kiriptarlyqty, súıispenshiligine degen buǵaýdy óz erkimen qalady ma? Sonda Áıimgúl meniń tvorchestvoma, at-ataǵyma shań jýytqysy kelmegeni ǵoı. Ondaı ataq-dańqtyń aty óshsin de! Kimge qajet ol. Júrektiń jalynyn úrlep sóndirip, es-sananyń salqyn shyraǵyn qolǵa ustap, áýlıemsinip júrmekpin be. Ózimdi aldaǵanda, ózgeni qalaı sendirem. Nemmen sendirem?"

Tań atqansha qaltarys kóshelermen qala kezdi. Tań atqansha kókirekke suraq-saýaldy qozydaı kógendedi. Birde jaýap tapqandaı boldy. Artynsha, shym-shytyryq oıdyń shıyryn qaıtalap, ábden adasyp tyndy.

Bólmesine sharshap kelip, tósegine dúrs etip qulady.

Sodan keıin Áıimgúlmen kezdesken joq.

Bireý syrtqy esikti qaqty. Úı sypyrýshy áıel eken. Bosaǵadan syǵalady.

— Áli turǵan joqpysyz? Bólmeni jýyp shyǵaıyn dep edim. Kezegimdi aýystyratyn ýaqyt bop qaldy.

— Á-á, qazir. Kirińiz. Men bóget jasamaıyn.

Saılaýbek asyǵys kıindi. Bet-aýzyn shaıyp, qyrynar-qyrynbastan tysqa shyqty.

Tamaqqa zaýqy soqpady. Kósheden kezdesken bos taksıge otyrdy da, qalanyń shetindegi zavodqa tartty.

Saılaýbektiń qoıyn dápterinen

— Qurdas-aý, kórmegeli qansha jyl ótti. Óziń sol baıaǵy qalpyń. Shynyn aıtsam, túk ózgermepsiń. Azdap tolypsyń. Sirá, jaıaý júrýdi umytqansyń-aý. Biz mine, respýblıkamyzda qoı sanyn elý mıllıonǵa jetkizemiz dep bel sheship, eńbektenip jatyrmyz. Kórsetkishim ázirshe jaman emes. Otarymda shyǵyn joq. Mindettememdi jyl saıyn oryndaýmen kelem.

Áı, Saqyshtaı, qazanyńdy kóter. Baryńdy aıama. Túgel qotar. Bol, bol, tezdet, Saqyshtaı! Oıbaı-aý, bizge kúnde mundaı qonaq kele bermeıdi. Bul Saılaýbek ekeýmiz birge oqyǵanbyz, bir partada otyrǵanbyz, sonsoń ǵoı bizdi ádeıi ózimsinip izdep kelgeni. Áneýgúngi qazyny túgel sal. Sary ala tuzdyqtat, Saqyshtaı. Qurdasyń qoly qytymyr eken dep ketpesin.

Bir ǵana ótinishim bar. Ózińe senip aıtam, Saılaý. Biraq jan adamǵa menen shyqty deme. Onsoń bolmaıdy. Bolmaıdy. Estip qalsa, basym bálege qalady. Tek óziń bil. Bil de, bir amalyn jasa.

Aıtaıyn degenim, myna biz aılyq alýdy múldem qoıdyq. Keıde bes-alty aıǵa deıin qolymyzǵa kóktıyn ustatpaıdy. Sovhozdyń kasasynda aqsha joq deı me, áıtpese jumysshylarǵa taratyp qoıdyq deı me — syltaýlary kóp. Qaıta-qaıta ortalyqqa bara berýge jumystan qol da tımeıdi. Ózim aǵa shopanmyn, myna Saqyshtaı — kómekshim. Onyń ústine otardy ıesiz tastap, jas balalardan shyǵa almaımyz. Kúz bolsa mine kep qaldy. Myna kógenkózderdiń oqýǵa baratyndary bar. Kıim-kıshek, qaǵaz-qalam, shurym-burym kerek. Ótkende buǵaltirge kirip, jalynyp otyryp elý som avansty áreń jazdyrtyp aldym. Ol ne bolady? Óz aqshańdy óziń ala almaǵanyń qınaıdy bárinen de buryn. Osyny bir retin taýyp, qaıtar kezińde sovhoz basshylaryna qulaqqaǵys etshi. Jańadan qurylǵan sharýashylyq, múmkinshilik bolmaı jatyr dep ýpravláıshi de, brıgadır de shyj-byj. Sonda jańadan qurylǵan sovhoz shopanǵa aılyqty ýaqytynda bermesin degen zań bar ma. Azamattyǵyńdy bir bileıin, Saılaýjan, osyny teksertip bershi...

Óı, Saqyshtaı, mynaý bótelkeń qaıdan júr? Oıpyraı, báse, óziń jón bilesiń-aý, Saqyshtaı! Qurdastyń osynda kelerin sezgendeı, ádeıi jasyryp ustadyń-aý, á. Kel, Saılaý, bir-bir kóterip qoıaıyq. Seni de, buny da ábden saǵynyp qalyppyn. Aıdalada tabyla ma bul zám-zám sýy.

Bizdiń Saqyshtaı — batyr ana. On bir balamnyń sheshesi. Taǵy da qarap otyrmaı, ótinish aıta otyraıyn. Osy Saqyshtyń omyraýyna taǵatyn medalin áli kúnge ala almaı júrmiz. Joldy alyssyna ma, umyta bere me, bir jyldan beri aýdanda jatqan kórinedi.

Sony da eskertseń deımin.

Saqyshtaı, qoı, ybyljymaı usta anaýyńdy. Qurdaspen soǵystyryp bir alyp jiberelik...

* * *

Smenadan shyqqan jurt tramvaı aıaldamasyna jan-jaqtan mol quıylyp kep jatyr. Jazdyń shilde túsken ystyq kúni bolǵandyqtan ba, keýdesi men arqasyna alabajaq sýret salynǵan, sholaq jeń tenıskaly jigitter, qysqa kóılekti, jeńil tanketkaly qyzdar ázildeı kúlisip top-top bolyp jalǵyz turǵan Saılaýbekti aınalyp ótedi. Keıbireýleri kók munar búrkengen sonaý kóz ushyndaǵy qalaǵa jaıaý tartty.

Qala men zavodtyń arasynda qulaq jańǵyrtqan saldyr-gúldirimen súıinshi suraǵandaı toqtaýsyz aǵylatyn qos kúreń vagondy eski tramvaı álgi qybyrlaǵan adam — tolqyndy shómishtep ilip alǵandaı sál kidirdi. Sodan soń qaıqańdap qaıtadan jolǵa túskende, murty da qısaımaǵan qalyń jurttyń ortasynda aıaldamada qala bergen Saılaýbek ishteı myrs etti. "Osy biz ábden degbirsizdenip ketkenbiz-aý. Almatyda ǵoı birer avtobýstan qalyp qoısaq jumaqqa kire almaǵandaı, "Aqshamnyń" telefonyn bosatpaı, qońyraýlatyp jatamyz. Al, mynalar, qaıran jumysshy qaýym! Oılaryna eshteńe kirip-shyqpaı-aq, ázil-qaljyńdaryn burq-burq tópeıdi. Netken keńpeıildik!"

Búgin Saılaýbek kópten ańsaǵan dúnıeniń túp qazyǵyn ustaǵandaı tula boıymen túgel meıirlenedi. Aınasynan tegis jaıdarylyq kórip, jarastyq qana tabady.

Jumysshy! Múmkin alǵash ret alaqanyn kúrekpen kúldiretip, sýyq terimen bolat sýarǵan soń kóńilindegi jasampazdyq pernesin kúmbirletip tur ma eken. Bálkı osynaý qurysh saýsaqty jumysshy qaýymynyń ne gıdrostansıa, ne alyp zavod, ne záýlim úı turǵyzǵandyǵy adal isine degen ystyq súıispenshiliktiń búkil qantamyrda búlk-búlk bıleıtin tynymsyz tolqynyn óz keýdesinen aýlaǵan bolar. Bálkı tirlik-taýqymettegi bar-bar aýyrtpalyqty arqasyn tósep kóterip, jotasyn tosyp tirep qalatyn qudiretti kúsh — jumysshy qaýymnyń bir sát bosańsymaı, bir dúrkin salaqsymaı, dúrmek-dúrmek tolqyn bolyp otan kartasyndaǵy qyzyl jalaýmen belgilengen alyp qurylystyń qyzý ortasynda osyndaı aqjarqyn kúlkisimen ámanda alda júretin kúndelikti erligi muny da ilestirip áketti me eken! Bálkı bu da dál mynaý jarqyn júzdi jastardaı ómirge úmitpen qarap, mahabbat ańsap súıinip, opasyzdyqqa jany túrshiger me eken! Dostyq taýyp jadyrap, qaskóılik kórip kúıinse de, keıbireýlerdeı óz tyndyrǵanynan artyq úles kútpeı, barlyq synǵa táýekel dep túsip, osy beıbit tirshiligine qýanyshymen de, qaıǵysymen de rıza qalpynda qala berer me eken!

Saılaýbek temekisin shyǵardy. Qaltasynda sirińkesi bolsa da, teris qarap, áldekimmen dabyrlaı sóılesip turǵan jotaly jigittiń sıgaretinen tutatqysy keldi. Eń bolmasa temekisin temekisine tıgizip, dál qazirgi jan-júıesimen jaqyn tutqan myna jumysshy jastarǵa odan saıyn kirige túskisi kelgen áýesqoı nıetti ishteı sezinse de, júregimen qalap tur. Jigittiń jaılap ıyǵynan túrtti.

— Tutatyp alýǵa bolar ma eken?

— Minekeıińiz... Siz... Sen.. Saılaý?!

Saılaýbek te temekisin aýzynan ala berip, álgige tańyrqaı kóz tastady. Sarǵysh qyldy jıren qasynyń arasy qosylyp ketken seleý shashty jigit janaryna zamatta qýaqy ot júgirtip, sál sheginip, keýdesin kere qaldy.

— Ábden qarap al. Tanymadyń ba?

— Lená? Leonıd Ejov. Iapyraı, senbisiń!

— Men! Sobstvennoı personoı, Lenámyn. Umytpapsyń, Saılaý. Men de seni birden tanydym, — dep balasha qýanǵan Leonıd bir attap kelip, alaqanymen Saılaýbektiń ıyǵynan qaǵyp qaldy da, artynsha-aq qushaǵyna kómdi.

— Kezdesý dep osyny aıt. Kim oılaǵan? Aıda, júr! Men seni jaqsylap qonaq etem. Qaıdan júrsiń?

— Men de zavodta isteımin!

— Qashannan beri? Kak tak? Qalaı kórmedim eken?

— Búgin birinshi ret istep shyqtym.

— Qaı sehta?

— Domnada. Ekinshi peshte.

— Al, men mehanıka sehynda tokarmyn. Jaǵdaı jaman emes. Besinshi razrádym bar. Jaqynda altynshyǵa ótem be deımin. Ný, júr, onda. Báribir kóp kútemiz, jaıaý aıańdaıyq.

Ekeýi ıyq tirestire qatarlasyp qalaǵa bet túzedi.

— Úı aldyń ba? — dedi bir kezde Saılaýbek jolyndaǵy borpyldaq shańdy aınalyp ótip.

— Qaıdaǵy! Jataqhanada turam. Ázirshe ózime jetip jatyr. Páterge de kezekke jazyp qoıǵan. Alyp qalarmyn. Kúzge qaraı úılenetin shyǵarmyn, — dep Lená jańalyǵyn bir-aq aqtaryp tastady.

— Qazaqstanda úıdi tez beredi deýshi ediń ǵoı. — Saılaýbek kúlimdedi. Kózin syǵyraıtyp turyp, Ejovtyń arqasynan álsiz ǵana túıip ótti.

— Umytpapsyń. Ný, áli de kesh emes. Bilesiń be, meniń bul zavodqa jumysqa ornalasqanyma toǵyz aı ǵana boldy. Onyń aldynda úsh jarym aıdaı Lehamen... Áıteýir bosqa sandalyp, tekke ýaqyt joǵalttym. Oılasam áli ókinem. Lehany biletin shyǵarsyń... Ol otyr ǵoı...

— Taǵy da ma?

— Da ný ego k leshemý! Qutylǵanyma qýanam.

Qalanyń shet jaǵyndaǵy jeke menshiktiń bir qabat alasa úıleri bastaldy. Kósheniń orta tusyndaǵy kolonkanyń tutqasyn shirene kóterip sý aǵyzyp jatqan jýan sarǵysh burymdy boıjetken appaq jalańash baltyryn shelekten asyp tógilip, shashyraǵan sýǵa tosty. Bashpaıymen balshyqqa áldeneni syzyp turyp, burylyp bularǵa qarady. Shyq kómkergen jasyl japyraqtaı móldiregen tuńǵıyq janarda ot tutandy. Top-tolyq qyzyl erin áldenege ókpeleı bultıdy da, qyz shydaı almaı, aqkis tisterdi jarq etkizdi. Dymqyl tisterde kún sáýlesi oınady.

Leonıd Saılaýbektiń qalqasyna tasalandy.

— Kúndegisi osy. Smenadan qaıtarymda osylaı ylǵı sýdy syltaýratyp aldymnan shyǵady. Saılaý, mı meniń Elızavetamdy bilmeısiń! O-o, ol naǵyz perishte! Mynaý qyz da... Degenmen, ózi bosqa áýreneledi. Qalyńdyǵym bar ǵoı... Elızavetam.

— Aıtpaımysyń jolyǵyp.

— Aıaımyn. Nege ekenin ózim de túsinbeımin, ókpeletkim kelmeıdi. Biraq ta ýaqytyn tekke ótkizip júrgenin aıtam-aý.

— Aty kim?

— Bilmeımin. Kerek deseń, qasyna jaqyndap kórdim be eken. Áıteýir maǵan degen táýir yqylasyn sezem.

Saılaýbek buryshtan aınala bergende artyna eriksiz buryldy. Kolonka tutqasyn ustaǵan qalpy siresip qalǵan sulý boıjetken cap-cap aǵyp jatqan sýdaı ustatpaı júrgen bir úmitin únsiz kútip turǵandaı bop kórindi.

Kósheniń oń qaptalyndaǵy shatyry tozǵan alasa úıdiń aýlasyndaǵy aǵash sharbaqtyń esigine súıengen qazaq kempiri áldekimdi tosyp tur ma, manadan áli qozǵalǵan joq. Qaqyraıǵan aq jaýlyǵynyń bir shetimen sýlanǵan kózin súrtip qoıyp, kele jatqan ekeýge qolyn kúrgeıleı tesile qaraıdy.

Lená Saılaýbekti túrtip qaldy.

— Áne, anaý turǵan meniń sheshem. Ný, sheshem ornyndaǵy adam. Sultan Aqpanovıchtiń hali nashar- aý, shamasy. — Adymdap ilgeri umtyldy. — Ala, hal qalaı. Ata úıde me? Densaýlyǵy qalaı?

Kempir úndemeı Lenányń basyn eńkeıtip, mańdaıynan súıdi. Ernin jybyrlatyp esendik bildirdi. Syǵyraıyp Saılaýbekke buryldy. Sodan keıin taramystanǵan qos qolyn usynyp, beıtanys jigittiń alaqanyn sıpalaı ustady.

— Apa, bul meniń dosym. Aty — Saılaýbek. Ata qaıda? Taǵy aýyryp qaldy ma?

— E-e, jatyr ǵoı. Oıbúı, neǵyp turmyz. Úıge kirińder. Áı, Láńke, qonaqty úıge apar. Men samaýyr qoıyp jibereıin, — dep kempir aıaq astynan ábigerlene qaldy.

— Ala, shaı kerek joq. Áýre bolmańyz. Biz Sultan Aqpanovıchqa sálem berip shyǵamyz.

— Láńke balam-ay, onyń ne? Ot ala kelgendeı asyǵyp júresiń-aý ylǵı. Shal jibere qoıady degen. Bar, baryńdar. Áńgimelesińder. Zaýattyń jańalyǵyn aıtyńdar.

Shaǵyn eki bólmeli úıdiń ishi tipti alasa eken. Aýyz úı aıadaı, ydys-aıaq, aıaq-tabaq ybyrsyp jatyr. Lená Saılaýbekti kidirtpeı tórgi úıge jeteledi. Eki búktelip, tabaldyryqtan attady.

— Ata!

— Áý, Lená, senbisiń, balam!

Qarakóleńkede Saılaýbek bólmeden eshkimdi kórip turǵan joq. Áıteýir myna emirenisken jalǵyz sóz, jarym sózden birin-biri saǵynǵan shal men jigittiń qol alysyp sálemdesip jatqanyn sezdi.

— Taǵy aýyryp qalǵanbysyń, ata?

— Úırenshikti yńqyl-syńqyl ǵoı meniki. Kempirge keıde óstip erkelegende, bóksem kórpege oranady. Al, keýdem kókke súıreıdi. Qaqpanǵa túsken kári kókjaldaı shońqıyp qalǵanda ishtegi yzany kempirge bildirmeıin dep kúrk-kúrk jótelmen ytqytamyn... Áý, Lená-ay, qonaq turyp qaldy ǵoı.

Saılaýbek yńǵaısyzdanyp, bir attap, daýystap amandasyp, qol sozdy.

— Otyr, balam. Lená, oryndyq áper... Solaı, myna Lenány kórgende, seh kóship kelgendeı bir jasap qalam. Jasymnan temir jamap, tútin ıiskep óskendikten be, keýdemdi syryldatyp zavodtyń qaqpasyn bermeýshi em. Aıaq qalǵan soń, taıaq shirkin dármensiz eken. Jarǵaq qulaq jastyqty jaqtyrmaıdy, sal bókse bóstekpen dúrdaraz. Tyqyr tyńdap eleńdep, kempirge jol ańdytyp, zavod habaryn bilmekke osyndaı ózderiń sıaqty ini-balalarymdy shaqyrtyp alyp turam. Jón, jón. Nyspyń kim, balam? — dep kereýette jotasyna jastyq tósep shalqaıyp otyrǵan shal aq kóılektiń omyraýyn ashyp tastap, júndes keýdege alaqanyn kósti.

— Saılaýbek, ata.

— Áı, álgi, balam, qaıdan kórdim? Túsiń tanys eken, dep Sýltan qarıa shuǵyl qımyldap jastyǵynyń astyna qol júgirtti. Kishirek juqa tysty kitapty alyp, birinshi betin ashty. Kúbirlep oqydy. — E-e, báse, qaıdan kórdim desem, mynaý sýrettegi sen ekensiń ǵoı. Durys-a-aq! Nıetiń túzý eken! Biz ózi qartaıǵan saıyn ár nársege áýes bop turamyz. Ótkendi kóbirek bilgimiz keledi? Búgingige tipti yntyqpyz. Erteńgisine qyzyǵamyz. Osyndaı kitap oqyǵanda keıde delebemiz qozady. Babamyzdyń tyrapaılap tekke shappaǵannyn kórgende, mynaý uly dalanyń ol sheti men bul shetin jaýlarynan qorǵap qalǵan erligine táý etemiz. Durys-ys!

Tabaldyryqtan kempiri attady.

— Shaı jasaıyn.

— Báıbishe, shaıyndy da jasa, qazanyńdy da kóter.

Lená oryndyǵyn oıbaılata qıpaqtady.

— Ata, asyǵys edik.

— Áı, dýdarbas, sen meni shynymen ata deıtin bolsań, asyma aralaspa. Asyǵyspyz deýin. Qaıda asyǵasyń? Asyqsam men asyǵaıyn. Otyr. Báıbishe, alaqanyńdy aıamaı bir ash.

Qarıa raqattanyp keńk-keńk kúldi. Jastyqty aldyna alyp, keýdesimen súıendi. Kitapty qasyna qoıdy.

— Zavodqa jaı keldiń be?

— Jumys istep júrmin. Ony bizderde ómir kórý deıdi, ata.

— Jón, jón! Durys jasaǵansyń, balam? Mynaýyń ábden aqyl bolǵan. Baıaǵyda, ıá, baıaǵy bop barady-aý, anaý Qaraǵandy shahtasynyń qaıtadan ashylatyn jyly dúıim el jan-jaqtan jınaldyq. Sonda birimizdi shahtaǵa, birimizdi masterskoıǵa, birimizdi kanal qurylysyna bólip jatqanda, bizge bir jýrnalıs jigit kelip, shahtany kórem, shahter ómirin jazam dep shahtaǵa tústi. Aqyry álgi jap-jaqsy shahter bolyp ketti, jýrnalıs, jazýshylyǵyn joǵaltyp aldy. Qaraǵym, sen jaqsy jumysker de bol, jaqsy jazýshy da bol. Jazýshy bizge óte kerek. Sol ónerińdi joǵaltyp alyp júrme, — dep ashyq daýyspen súısine kúldi. — Qaljyń úshin qaırap jatyrmyn. Mynany jazǵan soń, balam, mynaý dýdarbas jaıly da jazyp shyǵasyń.

— Raqmet, ata.

— Raqmetti maǵan aıtpa. Alǵysty qaıta biz senderge, jazýshylarǵa aıtaıyq. Aýrý adamǵa ońasha jatqanda kádimgideı es eken. Kitapty aıtam da. Buryn qol tımeıdi, ýaqyt joqty syltaýratyp, qaǵaz betine qaraýdy múlde qoıyp ek, júdá, raqat dúnıe eken. Tósegimde otyryp-aq osylarǵa úńilip, dúnıeniń tórt buryshyn sharlap shyqqandaı bolam, — dep jaıdary qalyppen aǵyndap uzap bara jatyp kilt toqtady, ornynan tura bergen Lenáǵa jalt buryldy. — Áı, sen qaıda turdyń?

— Apam shaqyryp jatyr. Qazir kelem. Áńgimelese berińizder. Aǵashyn jaryp bereıin.

— Sóıt! Kóp keshigip qalyp júrme.

Sultan aqsaqal uqyptap basqan shoqsha saqalyn ýystaı ustap biraz otyrdy. Kózi jabylyp, aq shalǵan qastary túıilip ketti. Mańdaıdaǵy qatarlasa túsken uzyn syzyqtar voleıbol toryndaı tereńdeı qaldy da, bir kez jel kergendeı dirildep jıyryldy. Eki qas aýyr kóterilip, kózder ashyldy.

— Qaraǵym, Saılaýjan, bir nárse suraıyn.

— Surańyz, aqsaqal.

— Tirlikte aýa jutyp, kádimgideı kóleńke qaraıtyp, biraq artynda iz qaldyrmaı, ósek terip ótkenderdi de kórdim. Jeke ushqan tútinniń tez seıiletinin bilesiń. Áıtpese, jazýshy bolasyń ba. Sen maǵan mynany aıtshy, balam. Adamnyń paryzy nede? — dep Sultan qarıa aq kóılektiń omyraýyn qaıta ashyp, eti qashqan saýsaǵyn qoǵadaı japyrylǵan qalyń júnge súńgitip jiberdi.

— Adamnyń paryzy dedińiz be? — Saılaýbek oılanyp qaldy. Talaı sımpozıýmdarda osy suraq kóptegen áriptesteriniń aldynan tospap pa edi. Solardy da qaıqańdatqan saýaldy dál qazir mynaý qarapaıym qarıaǵa birer sózben túsindirip berý ońaı bola qoıar ma eken. — Ózińiz aıtpadyńyz ba, artynda iz qaldyrý kerek dep, aqsaqal. Menińshe, ótelgen paryz jurt jadynda jaqsylyǵyńmen jańǵyrý bolar.

— Iá-á. Jurt jadynda saqtalyp qalý jaman emes. Ol úshin ýaqytyńdy, kúshińdi, janyńdy, júrek qanyńdy aıama deısiń ǵoı. Bopty onda. Myna qoldan ótken shákirtim mynaý keýdemdegi júnnen kóp eken. Árqaısysyna aǵalyq aqylymdy aıtyp, bilgenimdi úıretippin. Uıqymdy bólip, kúlkimdi urlappyn. Sonda shákirtterime jumyskerdiń abyroıyn, tirlik qaraketin qurmetteýdi az da bolsa sanasyna sińire alsam, meniń izim artymda qala ma, qalmaı ma?

— Qalady, Sáke. Siz bastap bergen joldy, sol sizdiń izińizben shákirtterińiz jalǵastyryp bara jatqan joq pa? Artyńyzda belgi qalmasa, dál jańaǵydaı senimmen nyq aıta alar ma edińiz.

— Onyńa kelisem. Nesi bar, bos sandalmappyn. Áıteýir eldiń bir ájetine jarappyn. Shúkir. Sonda men qadir-qasıetimdi satýym kerek pe edi? Saýdalaýym qajet pe edi? Oǵan ne deısiń?

Saılaýbek endi Sultan aqsaqalǵa bajaılaı qarady. Myna saýaly tegin emes. Jaýabyn da óz oıynda durys tabatyn tárizdi. Tek soǵan quptaý bildirgen emeýrin ǵana bolsa, basqa kúteri de joq. Óz dittegenin ózgeniń ymymen bir nyǵaıtyp alsa, kókirek kernegen talaı ashyny mysqyl kúlkimen bir ezýlete lyq etkizýge daıyn otyr. Sóıtip oı basqan boıdy jeńileıtip, syrqatqa qarsy syryq ala umtylatyn qaısar kókirek qajyrly jannyń qapersiz tirligine súńgimek.

— Suraǵyńyzdyń ózi jaýap boldy ǵoı, ata. Bir jerde múlt ketseńiz, dál osylaı aǵynan jarylar ma edińiz.

Úıge kempiri kirdi. Kleenka dastarqandy shıyrshyqtap ákelgen boıda alasa ústelge jaıyp saldy.

— Báıbishe, terezeńdi ash!

Sultan aqsaqal keýdesin soza alǵa umsynyp otyrdy. Áldenege jymyń etti.

— Qudaı-aý, qaıdaǵyny qaıdan shyǵaryp otyrasyń.

Umytpaıdy ekensiń. Neń bar sol bar bolǵyrda. Saǵynyp barasyń ba, — dep jaýlyǵyn bir tartyp túzegen shesheı, suq saýsaqty jedeldete oń jaq betten tómen syrǵyta júgirtip ótti. Ernin shylp etkizip tamsandy. Ala kózge ala quıyn sátke oınap shyǵa keldi de, artynsha-aq sýlanyp kireýkelene qaldy.

— Beý, báıbishe, sóz qaıyrmaı til alatyn kúniń bolar ma eken. Ashsańshy endi, — dep Sultan qart degbiri qashyp qolyn siltedi. Átteń ushyp turýǵa dármeni joq, áıtpese anaý úlbiregen shyt perdeni bir julqyp, kásekti túp ornymen julyp alardaı, otyrǵan jerinde qopańdap qoıdy.

— Sonshama elegizip... Jetistirer. Saqalyńa qarar... Án tyńdaıtyndaı qumartýyn, — degen kempir terezeniń bir jaǵyn shalqaıta ashty.

Saılaýbek kempir-shaldyń minezine túsinbese de, áıteýir álgi ilik-qaǵys sózderde bir jumbaqtyń baryn sezedi.

Ashyq terezeden dala aptaby quıyldy. İlezde bólmeniń ishi kúnsip ketti.

Osy únsiz otyrys birneshe mınýtqa sozyldy. Kóz qıyǵyna bolar-bolmas ushqysh qonaqtaǵan Sultan aqsaqal, shydamsyzdana eleńdep syrtqa qulaq túredi. Urlanyp, bıik ústeldiń ústindegi tyqyldaǵan saǵatqa eleýsiz nazar aýdarady.

— Áı, báıbishe, keshki altyny uryp ketti me?

Kempir de sostıyp turǵan. Ernin shylp etkizdi.

— Oıbúı, tars esimnen shyǵyp ketipti-aý. Ol qarań qalǵyryń mana qonaqqa baram dep júrgen.

— Bar, bar endi. Qońyrsyta ber tamaǵyńdy.

Sultan jambasynyń astynan múıiz shaqshasyn sýyrdy. Kereýettiń basyna tyq-tyq urdy da, tyǵynyn ashyp, ıiskedi. Iiskedi de, raqattanyp túshkirdi.

— Sonymen jumysshy boldym de, balam... Álgi shirkin aıaq astynan qonaqqa ketken eken. Qap, bolmady. Bolmady!

Dem arasynda renjip qalypty. Qubaqan tirliktiń áldebir tiregi saǵat altyny soqqanda qylańdap, belgi berip, shal kóńilin aldanyshqa bóleı me eken. Áıteýir sonyń búgin reti kelmedi. Saılaýbek aıap ketti. Qonaqqa barsa da ýaqytysynda oralmaǵan belgisiz jandy qudireti jetse, dál qazir mynaý domna lebindeı alaý úrlep turǵan kishkene terezeniń túbine qydıta qoıar edi. Oǵan dármen qaıda? Keń dúnıege syımaǵan kóńil tórt qabyrǵaǵa baıyrqalar ma. Shydaı almaǵan soń eleńdep ýanysh izdep, ámanda osylaı qulaq túre me eken.

— Aıtpaqshy, Saılaý, sen osyndaǵy bir jigitpen tanyssań deımin. Jumysshyny jazýdy túp maqsat qylsań, adamnyń adamymen jolyǵysýyń kerek. Syrtynan súzilgenshe, syryna úńilgen jaqsy-aý, — dep qarıa biraz oılanyńqyrap otyrdy da, daýsyn sholaq qaıyrdy. — Aty — Nesipbek, zavodta tokar. Bizdiń dýdarbaspen jarys báseke.

Eki ıininen ysyldaı dep alyp, qaqpaǵyndaǵy túımedeı tesikten bý men sý atqylaǵan búıirli sary jez samaýyrdy kóterip Lená kirdi.

— Ata, mine, shaı daıyn. Basqasy da bar, — dep Saılaýbekke qaraı berip, shalbarynyń qaltasynan soraıyp shyǵyp turǵan bótelkeniń moınyna qısaıa túsip, kózin qysyp qaldy.

Dastarqan jınala, Sultan aqsaqal keıin shalqaıyp tósegine jantaıdy. Bir shyny ystyq shaı óńeshten jyljyp ótken soń ishtegi keseldi qozǵady ma, býlyǵa jótelip, serippeli temir tordy shıyq-shıyq sarnatty. Mańdaı terisin qatpar-qatpar jıyryp beti bir ýys bop kúrkildegende, ezýge aq kóbik úıirildi. Kózden jas parlady.

Bákene kempir báıek boldy.

— Baıǵus-aı, baıǵus! Shaı urttashy. Kúndegisi osy. Bárinen buryn jótel degen bálesi jaman qınap tur. Oıbúı, terezeni jabaıyn.

— Sultan! Áý, qaqbas!

Shal eleń etti. Kereýettiń arqalyǵynan búre ustap keýdesin tiktedi. Kempirine "bylaı tur!" degendeı ıegimen ısharat jasady. Áp-sátte álgi qınalǵan túri ózgerip shyǵa keldi. Kúńgirt tartyp, jasańǵyraǵan janar, qudaı-aý, kempirqosaqtyń mol boıaýly túsindeı jaınap ketetin kez bolady eken! Boıy shırap óńi kirip, jınaqylanyp sala berdi:

— Otyr, báıbishe!

Syrttaǵy daýys tarǵyldanyp jetti.

— Áý, shal! Tirimisiń? Qashan ólesiń? Nege ólmeısiń? Kimge qajetsiń endi. Aıtshy, kimge? Kerek deseń, qaraılamaı jalǵyz ulyń da tastap ketti. Nemeneńe jetisesiń? Endi sen kimsiń? Ha-ha-ha! Al, sondaǵy kórgeniń ne?

Shal Saılaýbekke nasattana qarap, jymyń-jymyń etti. Kúle tyńdap, tóseginde qulshyna túsip otyr. Araz-qurazy kóp kórshi-qolańnyń myna "maqtaýy" syzdaǵan janyn sylap, kóńil shıpasyn taýyp bara jatqandaı.

Saılaýbek shal minezine asa qaıran boldy. "Bunysy ne? Asyǵa kútkende, osylaı tildeýdi estýge qumartqan ba? Sonda ne túsedi? Anaý naǵyz ıt eken".

— Áý, shal! At aınalyp qazyǵyn tabady. Sen kim endi, men kim? Ókirektep qoımaýshy ediń, aqyry kim ekenińdi bildiń be? Bilseń, osy toıǵanyńmen jata ber. Men boldym!

Sultan aqsaqal qarq-qarq kúldi.

— E, báse! Búgin qalaı úndemeı qalar dep edim. Jaradyń, Túlkibaıym! Jaraısyń!

Kempir bulqan-talqan ashýlandy. Jaýlyǵyn bir qozǵap qoıyp, shyny-aıaqty saldyr-kúldir jýdy.

— Nemenege jetisesiń? Ótirik pe eleýsiz qalǵanyń. Qys bolsa kele jatyr. Otyn-sý qaıda? Óziń aýrýsyń. Úıdiń shatyry shurq-shurq tesik?

— Áı, báıbishe-aı, aıdalada emes, el ishinde otyrmyz. Saspa. Bir yńǵaıy bolar. Meniń qýanatynym — anaý Túlkibaıdyń ashynatyny ǵoı. Sol ózi qoly qımyldap jumys istedi me? Joq! İstegen meni óz qataryna qosqysy kelmeıdi. Qaraý da bolsa, ishinde bir adaldyǵy bar. "Men óz jalqaýlyǵymnan bos qaldym. Sen nege qur qalasyń" deıdi. Áne, Túlkibaı ekesh Túlkibaı da meniń eńbegimdi baǵalasa, — maǵan basqa basqanyń qajeti qansha. Kezinde bárin aldym. Áli de myna jastarǵa kerekpin. Endeshe, alaqandy retsiz jaıa bermeıik, báıbishe.

Sultan aqsaqal keýdesiniń syrylyn da umytyp sonshalyq raqattanyp súısine sóıledi.

— Oryntaı, kostúmdi ápershi, — dedi sál únsizdikten keıin.

— Ony qaıtesiń?

— Ápershi. Qaıterimdi neǵylasyń.

Kempir eski shkaftan qara pıjakty alyp, shalynyń ıyǵyna japty. Kostúmniń omyraýyndaǵy Lenın ordeni men birneshe medalǵa kún sáýlesi túsip, jarq-jurq qubyldy.

— Kórdińder me. Bir kúni dál osy qalpymda Túlkibaıǵa boı kórsetsem deımin. Ne der edi sonda?! Qyzyqtyń ákesi bolar edi-aý! Ol, ol shirkin bilmeıdi ǵoı mynalardy. Bilmeıdi...

* * *

Saılaýbek Leonıdti qonaq úıdegi nomerine ertip i»keldi. Ótti-ketti biraz áńgime aıtyldy. Kesh boıy Leonıd áldenege birtúrli kóńilsiz otyrdy. Syrany shynynyń aýzynan sylq-sylq jutty da, alaqanymen aýzyn súrtti. Salqyn túnniń syzyna denesi túrshikkendeı bir dir etip, tunyq janarda qabyrǵadaǵy álsiz branyń kómeski jaryǵyn bulyń-bulyń oınatyp, uzaq oıǵa shomyp ketti.

Saılaýbek dosyna qarap otyrǵan, syr tartty.

— Ne istediń, ne tyndyrdyń? Sony aıtshy, Lená.

— Aldyńda aman-saý otyrmyn. Jumysqa ornalastym. Maqtaýly tokardyń birimin. Qalyńdyǵym da bar. Mine, ózińmen kezdestim. Basqa ne kerek?

— Sonda da, Lená, sende bir syr bar.

— Qaıdan bildiń? Kóripkeliń bar ma edi?

— Qatty kúızelis kórgen jannyń janarynda muń perdesi kólbeńdeıtin bolsa kerek. Keı-keıde tumantyp belgi beredi. Men birdeme sezsem, sony senen kezdestirdim.

— Ras. Eshkimge ashpap edim áli. Tyńda, Saılaý.

* * *

Tań salqyny denesin titirkentti. Búrisip aıaǵyn baýyryna jıdy. Basyn ıyǵyna tyqty. Ústine jamylǵan kónetoz syrmaly kúrte jotasynda selkildedi.

Temir joldyń tós tabanyna kóldeneń salynǵan beton turbany terbep bıletip, aýyr sostav ótti.

Shoshyp oıanǵan Leonıd basyn oqys kóterip, kúrtesin ústinen julyp aldy. Kókshil kózin badyraıtyp turbanyń eki jaǵynan bozamyqtanyp kóringen dóp-dóńgelek bozǵylt keńistikti jalt-jult sholyp shyqty. Sodan keıin alaqanymen bet-aýzyn syǵymdaı ýystap, ýqalap-ýqalap jiberdi. Áli de bolsa jambasy tıip jatqan jerden bir qalypty dirildegen álsiz solqyldy sezindi.

"Poezd eken ǵoı".

Eńbektep turbany jaǵalap keledi. Bir kez uıtqyǵan sýyq lep uıqy taby aıyqpaǵan isińki betke dymqyl aýany shylp-shylp búrikti. Leonıd syrmaly kúrtesin basyna kólegeıleı ustap, kópir astynan syrtqa atqyp shyqty. Qaı mezgil ekeni belgisiz. Sylbyr jaýyn maıda sirkirep tur. Áredik tolqyǵan jelmen uıytqyp qalyp, asfált ústin dúrkiretip ırek qamshylaı júgirip ótedi.

Betaldy baǵyt-baǵdarsyz ilbip keledi. Qolshatyrdy betine ustap asyǵa basyp bara jatqan rezınka etikti bıkesh kórmeı qaldy ma, ıtere-mıtere óte shyqty. Jalt burylyp, keshirim surardaı sál kibirtiktedi de, jigittiń adam shoshyrlyq usqynynan seskengendeı tez jónine taıdy.

Ylǵaldy aýa tumandanyp, qalanyń erteńgilik alasapyran qarbalasyn qymtap alǵan. Abyr-sabyr qozǵalys tyrs-tyrs tamǵan jańbyr sýylynda, qyzyl asyqtan shalp-shulp sý keshken tabandarda ǵana. Jypylyqtap sóngen kóshe shamdary trotýarda irkilgen oıdym-oıdym qaqtyń betinen álginde ǵana qubylyp oınap turǵan sáýlesin sypyryp, jınap áketti.

Ashana saǵat on birde áreń ashyldy. Tazalap jýylǵan, qońyr syrly aǵash edenge sýly tabannyń aıqysh-uıqysh mórin qaldyryp, Leonıd súmireıip ishke kirdi. Bir aıaq maıly borshty jalma-jan tóńkerip tastap, ar jaǵyna el qondyrdy. Qyrly stakandy eki alaqanymen kezek qysyp otyryp, ystyq shaıdy ysyldaı uzaq soraptady. Boıy jylynyp, aıaǵy uıydy. Qaıtadan dámdi borshtyń bir tarelkesin aldyrǵysy kep qumartyp otyrdy da, qasyna taıanǵan tolyqshylaý tápeltek boıly daıashy qyzdyń ózine músirkeı qaraǵan túrinen tiksinip, ornynan atyp urdy. Keýdesin barynsha tik ustap, uıyǵan aıaǵyn syrǵanata kerbez basyp, syrtqa bettedi.

"Ne isteımin? Osylaı júre berem be? Zavodqa baraıyn. Jataqhanaǵa ornalaspasa bolmas".

Oıy ǵana osylaı dalbasalaıdy, áıtpese zavodqa barǵysy joq. Tirlik tártibin saǵattyń tyqylymen bastap, saǵattyń qońyraýymen bitirýge shydamy jetpeıtindeı kóredi. Onda mynaý erkindigi (óz bıligim ózimde deıtin uǵymy bar) birjolata joǵalatyn tárizdi.

Shoǵyrlanyp kezekte tizilip turǵan bir top balaǵa asyqpaı taıandy.

— Ne berip jatyr? Nege jınaldyńdar?

Suraǵy balalarǵa tań kórindi. Biri kúldi, biri jymıdy. Kezektiń eń sońyndaǵysy ketik tisin kórsetti. Baǵjıyp qarasty.

— Kıno ǵoı! Bıletke turmyz.

— Qyzyq kıno, aǵaı!

Leonıd jıyrma tıynǵa bılet satyp aldy. Fılm bastalyp ketken be, ishki esiktiń qalyń kókshil barqyt perdesin serpip ashqanda qarakóleńkede ár jerde qyzaryp janǵan eki-úsh sham óleýsirep qarsy aldy. Sıpalap júrip orta tustaǵy bos orynǵa jaıǵasty.

Biraq balalar lepire maqtaǵan qyzyq kıno munyń qytyǵyna tıdi. Tepse temir úzetin jumysshy jigit týraly eken. Eńbegi el aýzyna ilinip, ataq-qurmetke belshesinen batyp júr. Orden de, bedel de sonda.

Leonıd óz-ózinen qarap otyryp búlindi. Nege ekeni belgisiz, ekrandaǵy ózi quralyptas abroıly jigitpen ishteı ustasty.

"Seniń bir aılyǵyńdy men bir kúnde tabam. Nesine kekireıesiń. Tanaýyńdy kóterme. Shaıqap ómir súrýdi bilemisiń? Eregiskende..."

Oryndyqty sart etkizip, ornynan shıryǵa julqynyp turdy.

Bılet tekserýshi áıel esikti ashyq tastap ketken Leonıdtyń artynan ashyna aıqaılap qaldy.

Kóshede jurt saıabyr. Jumysshy qalasy kúndiz beısaýat júristi kótermeıdi.

Shet jaqtaǵy mıkroaýdandaǵy ońashalaý tórt qabatty úıdi tandap aldy. Eleýsizdeý basyp, podezge kirdi. Basqyshpen jaılap kóterilip keledi. Bundaıda ózi de onsha paıymdaı bermeıtin áldebir sezimtal túısigi bolatyn. Ol aldamaıdy. Qazir de myna bir ár qabatta úsh-úshten esigi bar páterlerdiń "Kire ber! Kele ber! Ielerimiz joq!" dep shydamsyz shaqyratynyn sezetindeı.

Úshinshi qabatqa kidirdi. Syrtyn qara dermantınmen qaptaǵan esikti jaılap ıterdi. Sol-aq eken, esik dybyssyz sańylaýlana qaldy.

"Jappaǵan ba? Úıde adamy bar shyǵar!"

Tutqadan ustaǵan kúıi ishke bas suqty. Alakóleńkede dálizge asyǵys kóz júgirtti. Kire beristegi kıimilgishten syrt kıim kórinbedi.

"Aıtpadym ba, eshkim joq!"

Bir attap, arqasymen esikti ıtere japty. Dálizden eki jaqqa taraǵan bólmelerdi sholyp ótti.

"Áı, bolary boldy!"

Tulaboıyn qyz-qyz jelik bıledi. Kún uzyn selsoq tunjyraǵan janarǵa eregis ushqyny oraldy. Qunjıyp empeńdeı basyp tórgi bólmege ozdy.

Úı jıhazyna onsha kóńil bólgen joq. Mashyqty ádet jalma-jan servantqa qol sozdyrdy. Tartpalar sýyryla ashylyp, oramal, salfetkalar aýada jelbirep edenge ushyp jatyr.

"Bes som! Bar bolǵany bes-aq som!"

Qarq-qarq kúldi. Ashynǵan, kúıingen dybys kómeıde keptelip, tamaqtan birtúrli qyryldap tógildi.

Sýdyrlaǵan jyp-jyltyr jalǵyz kókshil qaǵazdy judyryǵyna ýmajdap alypty, syǵyp tur, syǵymdap tur.

Kenet... deneni kekshil diril býdy. Aqshany qaltasyna súńgitip jiberip, álgi dýyldaǵan esersoq ashý ma, yza ma, ókiný me, ózi de túsinbeıtin keýdedegi tolqynnyń áserimen servantta tizilýli turǵan bokal, fýjerlerdi edenge uryp sart-surt qıratty. Kilt toqtap... artymen keıin sheginip, esik jaqtaýyna jaýyrynymen tireldi.

"Ne istedim?! Bar bolǵany bes-aq som!"

Eshteńeniń parqyn oılatpas ashqaraq dáme ekinshi bólmege qaraı dedektete jóneldi.

Kózi sharasynan shyǵyp ketti... Aǵash tósekte dóńbekship jatqan áıel kórpeniń shetin aýzyna toltyryp, myjǵylap shaınaıdy, myjǵylap shaınaıdy.

"Mynaǵan ne bolǵan? Jyndanǵannan saý ma ózi?"

Tańdana qarap, esik kózinde ún-túnsiz qalshıyp tur.

Áıel jan ushyra yshqynyp shalqasyna aýdaryldy. Eki qolyn keıin sozyp jiberip, arqalyqtan shirene ustady. Basyn bulǵańdatyp kózin bir ashyp, bir jumyp, jymqyrǵan tolyq ernin búlk-búlk sordy. Aıqaılap qalyp, qan túkirdi.

— Mama, ma-maa-a-taı! Qınaldym-aý!

Leonıd kózi sharasynan shyǵa baǵjıyp, áıeldiń bultıyp kóringen qursaǵyna tesilip, nazar aıyrar emes. Uǵynǵan boldy.

"Júkti eken-aý! Tolǵaq qoı!"

Áıel shydamsyz dóńbekshýde. Taram-taram ystyq jas kirpik ushynan mólt-mólt jyltyrap, qos samaıdan tómen syzady.

— Dáriger, dá-ri-i-ger! Mamataı... shaqyrshy... tez! Ól-i-ip bar-a-a-am !...

Leonıd jaýapsyz, maǵynasyz qımylmen edende jatqan jeńil kórpeni kóterip alyp, áıeldiń ústine japty. Óneboıy dýyldap órtenip bara ma, kelinshek jamylǵyny ústinen ysyryp tastady. Kózin keń ashyp, tóbesinen tónip turǵan beıtanys jigitke jalynyshty mólıdi...

— Te-ez, ótinem... dáriger shaqyr-yńy-yz! Aý-lada... býd-ka... telefon...

— Shydańyz! Sál shydańyz. Men qazir... Siz... siz... azyraq bekińiz... Shaqyryp keleıin.

Leonıd esikti jabar-jappastan dalaqtap kóshege umtyldy. Mine, kók býdka.

Trýbkany kótergen oń qoly sylq tústi.

"Ne deımin?! Sen óziń kimsiń dese...Sonda... urlyq jasaıyn dep baryp kezdestim deımin be"...

Býdkadan shyǵyp eńkeıgen kúıi ilbip barady.

Eki-úsh kvartaldy aınalyp ketipti.

Kóz aldynda aǵash tósekte janyn qoıarǵa jer tappaı qınalǵan bolashaq ananyń jalynyshty mólıgen janary turyp aldy. Ketpeıdi. "Dáriger!" dep, yshqyna daýystaıdy.

— Dári-ger! Dári-ger! Dári-ger!

Aıaq shylpyly osy sózdi qaıtalaıdy.

Leonıd keıin qaraı tura júgirdi. Qarsy kezdesken mosqal erkektiń qolynan shap berip ustaı aldy. Aýzyn kegjeńdetip, ysyldaı aýa jutty.

— Ótinemin sizden. Telefon avtomatty... jaqyn mańaıdaǵy avtomatty aıtyp jibermeımisiz?...

Erkek jaılap qana qolyn bosatty. Áldenege alaqanyn óńirine ýqalap súrtti. Syǵyraıyp jigittiń betine úńildi.

— Anaý tur izdegen avtomatyń.

— A-a, raqmet! Kóp raqmet, baýyrym!

Asyqqandyqtan ba júregi attaı týlap, ókpesi qysylyp júrisi ónbeı qoıdy.

— Alo-o! Joldas kezekshi! Bir áıel tolǵatyp jatyr. Kómekterińiz sondaı qajet. Tez jetińizder. Adresi deısiz be?.. Adresin bilmeımin.. Men, men mas emespin. Shyn aıtyp turmyn... Tez jetpeseńizder ólip ketýi múmkin... Al-o-o... Áı, qaraǵym, sestra! Sestra-a!.

Trýbkadan tynymsyz estilgen zirk-zirk dybys qana keldi.

Qustaı ushty. Birinen biri aýmaıtyn egizdiń syńaryndaı kileń surǵylt úılerdi tintkilegen kóz manaǵy ońasha turǵan tórt qabatty úıdi kezdestirgenshe arada sút pisirim ýaqyt ótti.

Podezd aldynda úrpıise qaptaǵan halyq.

Leonıd kibirtikteı jaqyndady. Muńaıǵan áıelderdiń sózderine qulaq túrdi.

— Kúıeýi jumysta eken.

— Sheshesi bar emes pe edi. Ol qaıda ketipti? Úıden shyqpaýshy edi ǵoı buryn.

— Kolhozdaǵy aǵaıyndaryna ketipti ǵoı.

— Úlken adamnyń onysy nesi eken? Qyzynyń búgin-erteń bosanaıyn dep otyrǵanyn biledi.

— Dárigerdiń aıtýynsha áli on shaqty kúnsiz týmaıtyn bolsa kerek, — deıdi.

— Sonda nemene? Dáriger o basta qasynda turyp pa? Áıteýir, solar-aq kesip, pishkish.

— Ózi jalǵyz ba eken?

— Iá, shydaı almaı ydys-aıaqtaryn qırata beripti. Úı-ishi kókala shyny untaǵy.

— Dárigerge habarlaı almaǵan ǵoı, shamasy?

— Qaıdan! Kórshilerinde de eshkim bolmapty.

— Qyrshyn ketti-aý, baıǵus.

— Leonıd álgige jalt buryldy.

— Ne dedińiz?! Ólip qalyp pa?

Áıel ernin shylp etkizdi. Iegi kemseńdep, oramalymen kózin basty.

Jap-jas edi-aý! Qyrshyn ketti! Qandaı kishipeıil jan edi! Siz... ony bilýshi me edińiz?

Leonıd áıelge jaýap qatpaı, teris aınalyp júrip ketti. Eńsesi túsip, beı-jaı qybyrlap barady.

"Men!... Óltirgen — men! Erterek dárigerge habar bersem ǵoı... neden qoryqtym? Al, urlyq jasaýǵa bardym... Nesin jasyram... Azar bolsa, taǵy da otyrar edim... Ólim halinde jatqan adamǵa qol ushyn berýge de jaraǵan joqpyn".

Syqylyqtaǵan sábı kúlkisi dál qasynan estildi.

Ákesiniń ıyǵyna otyryp alǵan quıtaqandaı búldirshin máz-maıram bolady. Buǵan jaırańdaı qarap, joǵarydan qol bulǵaıdy.

Leonıd sostıyp turyp qaldy.

"Sábı!... Sábı de óldi ǵoı!..."

Top-tolyq kishkene alaqan jybyrlap kelip alqymyna jarmasqandaı, lezde tynysy taryldy.

Qaltadaǵy dirildegen saýsaqtary áldebir ýmajdalǵan qaǵazdy julyp ákep, kózine tosty.

"Bes som! Eki kisiniń qunyna túsken bes som!".

Ortasynan qaq bólmek bop bir turdy. Saýsaqtary dirildep, ıkemge kelmedi.

"Múmkin, ol úıge men barmasam da, óletin edi ǵoı... Iá, ıá! Meniń eshqandaı kinám joq!"

Kúpti kóńilden syltaý aýlap edi, moınyndaǵy zil batpan sál jeńildengendeı sezildi. Aıaq basysy shırap, azyq-túlik dúkeniniń aldyna jetip keldi.

Birazdan soń kókmoıyn jartylyqtyń aýzynan aqshyl suıyqty qylq-qylq jutty. Shynynyń ortan belinde ishilmeı qalǵan araqty sylqyldatyp jerge tókti.

Jańbyr tolastap, ókpek jel kúsheıdi. Parktyń túkpirindegi tasalaý jerde ońasha otyrǵan Leonıd ornynan súıretile turdy. İshine ystyq qolamta seýip jibergendeı ashshy araq kúıdirip barady.

"Nege ishtim? Nege ishkenińdi bilmeısiń be? Sen ózińdi-óziń aldamaq boldyń? Báribir, sen kinálisiń? Sen!".

Osy bir jegideı jegen suraq ýysynan bosatpaıdy. Taǵy da dem alysy jıilep, óksik túınegendeı aýyr nárse jutqynshaǵyn baılap tastady. Keýdesin úreı bıledi. Qaıyn dińine mandaıyn tósep, sýyq lepti búkil denesimen sezindi. Qalsh-qalsh dirildep, býyn-býynynan ál ketip, búgilgen tizesin jaza almaı otyra ketti.

"Kórdim ǵoı... Óleıin dep jatqanyn bildim ǵoı. Habarlaýǵa qoryqtym. Qoryqtym!".

Temeki alyp tutatty. Julym-julym kókala saqınaly ashshy tútin mıyn shabaqtap jatqan bulyń-bulyń oıyndaı ustatpaı seıilip joǵaldy.

Qolymen jer tirep kóterildi. Kóldeneń kózge túskisi kelmedi me, aǵash-aǵashty tasalanyp uzap barady. Aldynan kól shalyndy.

Jel óti ınedeı qadalyp, bet shymyrlatqanda, qaltyraǵan japyraqtyń qý jany qalaı tur deıtindeı boıkúıez tartqan jigit kól jaǵalap kóp júrdi. Áldenege aǵyl-tegil jylaǵysy keldi. Eńsesin basqan aýyr oı sýyqpen birge qaryp, ıegin selkildetti. "Ketem! Qurysyn! Eki qolǵa qaıda da bir jumys. Mynaý jel, myna dala maǵan qol emes".

İrkes-tirkes jáýkemdesken qara bulttar zavodtyń úshkir murjalaryna keýdesin shurq-shurq teskizip, jer baýyrlaı qalypty. Sálden keıin osy qalpymen tutasa dúrkirep kelip, zil batpan salmaǵymen janshyp keterdeı beri jyljýda.

Keýdede ulpa sezim joq. Ol qashqaly qashan? San-sapat dúnıeni sharlap ótip, eshteńe tappaı, toryǵa kúızelip, álem ortasynda jalǵyz qalǵandaı. Azynaǵan byjyraq oı tus-tustan jamyrap jetti. Árqaısysynyń qolynda bir-bir soıyl. Qaqyratyp soqqanda júıe-júıkeniń kúl-talqany shyqty. Qulazyǵan kóńil meıir tappaǵanda, kómeıge keptelgen kúrsinis eriksiz yqylyq atqyzyp, kirpikke shyq tizedi eken. Mólt-mólt tamshylar kórine túsip, joǵalyp jatyr. Kúńgirt keshtiń qara bulty qybyr etkendi úıdi-úıine qýyp tyqqan ba, jaǵajaıda qańyraǵan surǵylt dúnıe kirpik ushyndaǵy jasyl zapyrandaı móldiregen suıyqqa selt eter emes.

"Yntyzar qaıda? Túrtip oıatar ińkár tilek kókiregine naızadaı shanshylyp, janyn shapaqtap jatqan kúızelisten nege qutqarmaıdy? ".

Tyrs-tyrs jaýyn sirkiredi. Aıdynda maıda kópirship tamshylar bıledi. Sup-sýyq bop sorǵalap moınynan quıylady. Uıytqyp soǵyp muzdaı lebimen betinen ópti.

Leonıd jeldi de, jaýyndy da eleýdi qoıdy. Qaıta áldebir qytymyr tilekti búkil sanasymen syǵymdap tartyp, shym-shymdap sonyń erkine bar yqtıarymen berilip barady. Mynaý eńsesin ezip, tóbeden qorǵasyn jańbyryn sorǵalatqan álemdi alǵash ret mansuq etkendeı jırene qarady. Buryn-sondy keýdesine syǵalamaǵan qıanpurys sheshimdi esiriktene qabyldady. "Ólýim kerek! Kerek!" Sol-aq eken, aıran-asyr sýyldaǵan tabıǵat daýysyn estimeı, álgibir ishte týyp, búkil óneboıynda jańǵyryǵyp óre túregelgen buıryq-tilek ámirine yndyny quryp, birjolata den qoıdy. Endi oı-boıdaǵy buıyǵylyq sap serpilip, jumbaq qushtarlyq jan-jaqtan andyzdap jetti!

Seleý shash sýlanyp mańdaıǵa jabysty. Qadaý-qadaý sırek kirpikter jamyrasa bas shulǵysyp qalyp, maıysyp-maıysyp qulap tústi de, kúńgirt janardyń qarashyǵyn badyraıtty.

Jaýyn kúsheıdi. Aıdyndy burq-sarq sabalap jatyr. Baskıimsiz jalańash tóbege shege qaqqandaı solq-solq tıedi.

Laı-batpaq tobyq sıpap, týflıdiń erneýinen quıyldy. Ine shabaqtaǵan myń shanshý tabannan dýyldap joǵary órledi. Tómennen jyljyp kele jatqan shanshýlar qıanat bitkendi túgel órbitip, áli de ári-sári keıiptegi jas jigitti eriksiz shıryqtyrdy. Aıaqtan yzǵar ótse, kókirek tusy tyzyldap barady.Bir denede ystyq pen yzǵar sharpysqanda, byqsyp tutanǵan belgisiz qusa burq-sarq sapyryldy. Kúni boıǵy tymyrsyq zil myń basty jylandaı dý-dý órbip, ár tamshy qanda ý bolyp aqtaryldy.

Jadaǵaı jaǵany jalap-súıkep qorǵasyn kól esik pen tórdeı jaqyndap qaldy. İńkárlik ańsaǵan, ańsasa da taba almaǵan qapa kóńildi jalǵyz jigittiń boıyndaǵy sońǵy jylýdan pana izdeı me, tósine tyrs-tyrs tıgen tamshyǵa sybyr-sybyr ósek aıtady.

Sý sýyq eken. Jaǵadaǵy jylt-jylt jypylyqtap baryp tizile qalǵan baǵan basyndaǵy elektr shamdarynyń sáýlesin jaıqynynda dirildete shaıqap, shaıqap kómip, qunyqtyra shaqyrady. Sıqyrly, alyp tuńǵıyq janardaı jalt-jult ushqyn atyp, tizeden sý keshken jigitti azdan soń kózge túsken qıqymdaı qushaǵyna qaǵyp áketpek...

Leonıd kilt toqtady. Artyna buryldy. Biraz uzap ketipti. Sý tereńdeıtin emes. Birde tizeden, birde baltyrdan aımalaıdy.

Tańǵalys pa, kinárattaý malyp júgirgen tolqyn jigit júzin qubyltyp jiberdi. Qınalyp kúrsindi. Azapty seziný — azap eken. Ońaı qutyla almasań — óz obalyń ózińe. Eń bolmasa birden jutatyn qurdym da buıyrmaǵany ma?

Túısikke túrtki tıip edi, dalbasa kóńil shyrǵa aýlady. Buryltyp qalaǵa kóz salǵyzdy.

Leonıd sýdy shalpyldata jaǵaǵa qaraı júgirdi. Syqylyqtap kúlgen tamshylar mazaqtap qýyp keledi. Dýyldaǵan betti osyp-osyp keledi. Aıaq astynan saz balshyq shashyraıdy.

"Araq bolar ma edi?!"

Endigi tilek osy ǵana. Qor kókirek meldektete jaılap alǵan bar kúmán ýytyn ýmen qaıtarmaq. Qaıtara almasa, es-tússiz kúımen álgindegi oıǵa alǵan nartáýkeline bekimek.

Dirildegen saýsaqtar qalta bitkendi qaldyrmaı túrtinektep tintip shyqty. Sý bolǵan bir somdyq, bes-alty usaq tıyn tabyldy.

Dúkende adam aıaǵy sıregen eken. Satýshy kelinshek bir bótelke sharapty prılavkaǵa dúńk etkizip qoıa saldy da, alaqanda jatqan tıyn-tebendi sanamaı, búrip aparyp, ashyq turǵan tartpaǵa jyp etkizdi.

— Mac bolasyń ǵoı. Onsyz da jetisip tur ekensiń.

Júrdim-bardym aıtty. Aıtty da, mindetinen qutylǵandaı teris aınalyp ketti.

Jaýyn maıdalap, dym búrkip qapty. Jelpip tıgende ınedeı shabaqtaıdy. Kósheniń bas jaǵyndaǵy biren-saran sham álsiz jaryǵyn kúrkeleı tógip, uıyp túsken qarańǵylyqpen qasarysa almaı, baǵan basyna qashyp tyǵylypty; sol qalpy tań sazymen bozarǵan juldyzdaı.

Juldyz... Juldyz...

Esinde emis-emis sheshesiniń júzi bar. Sonsoń bes buryshty juldyz. Áke esteligi. Biletini: zastavada shekarada turypty. Ákesi zampolıt bolǵan desedi. Bunyń ekige aıaq basqan jyly eken. Anasynyń basyna qara jamylyp jylaǵanyn umytpaıdy... Sodan keıin besburyshty juldyzdy umytpaıdy. Ákesiniń belgisi.

Úsh jasta balalar úıine alyndy.

Úsh jasynda anasynyń jas qabiriniń basynda alaqanynda jatqan besburyshty juldyzdy qysyp turyp bir sát eńiregeni esinde. Agafá ájeıdiń ándetip jylaǵany esinde.

Oı, jıla na svete sırota — neboga,
Taı prıshlas sırotke trýdnaıa doroga.
Mat ee ne myla, volos ne chesala,
Korký hleba s salom, borsha ne davala.

Dál sondaǵyndaı aǵyl-tegil eńiregisi keldi. Tamaqqa keptelip tyǵylǵan túınekti bosata almaı lyqsyta kúrsindi. Kim bilsin, júrektiń de keı sátte ańyzasy kebetin shyǵar. Jastyń da kórinbeı tógiletin kezi bolatyn shyǵar. Jańbyr shylaǵan kózderi qup-qurǵaq.

Apyl-qupyl temekisin sýyrdy. Sý tıip dymqyldaǵan shylym sóne berdi. Tańdaıyna kermek dámdi silekeıi jabysty.

...Dolá chelovechá toskoıý povıta,

Dolá chelovechá slezoıý polıta...

Nege ekeni belgisiz, Agafá ájeıdi kórgisi keldi. Saı-saı ájimde irkilgen tana jastar monshaqtaı jyltyrap, kishkene Lenányń sonda kúlkisin keltirip edi-aý. Sol ábestigin muńly daýyspen sher tókken kóńilshek ájeı keshirdi me eken?

Aǵash basynan tyrs etip jalǵyz japyraq úzilip tústi. Shylanyp balaqqa oraldy. Ár aǵashtyń túbi — úı ornyndaı dóńgelenip japyraq búrkenipti. Jel uryp, sý soryp kórik-boıaýynan aırylady. Tús-túsinen ońady. Sodan ári... qar basady, aıaz qysady... Japyraqtar óledi... Óledi.

Leonıd qaıyńnyń dińine jotasyn súıedi. Dir etken butaqtardan jelkesine sýyldap sý quıyldy. Tula boıynda bir sabaq qurǵaq jip qalmaǵan ba, tıgen jerin tyzyldata qaryp túsetin tamshylarǵa shimirikpedi. Shynynyń tyǵynyn tisimen julyp tastap, kómeıine qońyr boıaýly qoıý sharapty lyq-lyq tókti. Qylq-qylq jutty. Eki ezýden qyzyl kúreń iz qaldyryp sharap qaldyǵy omyraýyna sorǵalady.

Ash ózekke ot júgirdi. Araqqa sharap qosyldy. Jel kúsheıdi. Aǵashtar azynaı sýyldady. Jan-jaqtan, burysh-buryshtan tyǵylyp turyp jyn-saıtan qubyjyqtana kúletindeı. Esiriktene qarqyldaıtyndaı.

Qala kósheleriniń jaryǵy azaıdy. Terezeler básekege túskendeı birinen keıin biri ishtegi shamyn óshirip, uıqy qushaǵyna ene bastady.

Tereze... O da ómir belgisi eken. Saıasyndaǵy bir úıli jannyń shańyraq kózi bop jalǵyz tentiregen jigitke telmire qaraýdan jalyǵyp, qalǵyp ketkendeı.

Jalǵyzdyq... Odan ótken aýyrtpalyq joq. Búlk-búlk urǵan qantamyr da ári-beriden soń qostaý kútken jańǵyryqty qalaıdy. Meıirimi jym-jylas joǵalǵan meńireý túnniń sýyly aıaǵyn táltirekteı basqan jigitke qaıdan da bolsa bir pana izdeýge májbúr etti. Sanasy tumandanyp, kóz aldy kóp tústi sheńberimen álem-jálem kúı terbeıdi.

Kól alys. Aınalyp soǵýǵa erindi. Muńdy áýendi túsiniksiz soz qulaq túbinde úzik-úzik yzyńdaıdy. Shatasyp bir joldar oralady.

Taı bejıt sırotka, a kýda — ne znae,

Taı na shláhý nochú kazaka — vstrechae...

Podezd. Esigi ashyq. Ne de bolsa daladan jyly. Leonıd súrine-jyǵyla ishke endi. Kire beriste qushaqtasyp turǵan qyz ben jigit úrpıisip ajyrasa berdi de, qaıta jabysty.

— Saǵan ne kerek?

— Jáı... Uıyqtaımyn-n...

— Adasyp júrsiń, jigitim. Jónińe bar.

— B-bylaı tur...

Leonıd álsiz qolyn sermedi. Basqyshqa bet aldy.

— Toqta! Qaıt!

— Anatolıı! Tolá! Mac adamda neń bar. Baılanysyp qaıtesiń, — dep boıjetken jigittiń qolynan tartty. Osy sóz bozbalanyń bir eser minezin qozdyrdy ma, Leonıdty jelkeden búrip alyp, kóshege dyryldatyp súırep shyǵardy. Súırep shyǵardy da, tizemen maıquıryqtan nyqtap nuqyp qaldy.

Leonıd qulap tústi. Qyz júgirip keldi.

— Óltirdiń! Sen... sen... Anatolıı! Qalaı bilmegem!... Jendet ekensiń!

Leonıdti áýpirimdep ornynan turǵyzdy. Qol oramalymen jyp-jyp qımyldap, betin súrtti.

— Esh jerińiz aýyrǵan joq pa? Qatty quladyńyz- aý... Biz... baıqamaı... Keshirińiz...

Leonıd qyz júzine súlesoq qarady. Jymıǵan nyshan tanytty. Sodan soń basyn sál ızedi de, teńsele basyp betalbaty júrip ketti.

— Úıin taba alar ma eken? Bir jerge qulap qalmasa...

— Bar! Qoltyǵynan qushaqtap shyǵaryp sal, Lıza.

— Anatolıı!...

— Nemene! Maskúnemdi súıip qaldyń-aý, báse.

Osy sózder artynan dúńk-dúńk jetti. Qaırylǵan joq. Súıretilip keledi. Baǵdary belgisiz. Bir súıineri kóńil qusasy tarqaǵandaı, keýdesi bosap qaldy. Júregin shymshylaǵan qatqyl saýsaq ta qaljyraǵan ba, bul shaqta alań eter túıtkil joq. Áredik álgibir aıanyshty qyz janary kóz aldyna eljirep tura qalady.

I poshla sırotka slezy ýtırae,

Mat svoıý s mogıly darom vyklıkae...

"Bu ne? Shemendetip tirep alǵan muńly qapas mújilip taýsylyp bara jatyr ǵoı. Kúni boıy tyzyldaǵan janym jaı tapqany ma?".

Leonıd aýlany qorshaǵan aǵash sharbaqtyń esigine shalqalady. Áldekimdi kórip turǵandaı qol sozdy. Shatqaıaqtap qaldy da, gúrs etip qulap tústi. Qaıta qozǵalýǵa áreket jasamady.

Kózin ashqanda, ákpen sylaǵan alasa úıdiń kedir-budyrly tóbesin kórdi. Kishirek terezeden kún sáýlesi quıylyp tur eken. Jaryq mol. Leonıd jan-jaǵyna qarady. Alasa ústel qasynda shaı iship otyrǵan kempir men shal qaýqalasyp qaldy.

— Turdyń ba, balam! Oryntaı, meniń qońyr kostúmimdi alyp bershi. Kıinsin, — dep shal kempirine ıek qaqty.

Sodan Leonıd Sultan aqsaqaldyń jetegine ilesti. Balalar úıinde júrip tokarlyq ónerdi úırengeni bir ájetke jarap, meh sehke, shaldyń qasyna jumysqa ornalasty.

Kóp uzamaı jataqhanaǵa aýysty.

Ákeli-shesheli boldy. Óz oıynda shaldy ákesinen kem kórmedi. Tipti ákelik meıirimdi alǵash ret Sultan aqsaqaldan taýypty da.

Osy syryn Saılaýbekten jasyrǵan joq.

Túgel aıtyp berdi.

— Sonda sen ne istemek boldyń? Shynymen óler me ediń, Lená?

— Bilmeımin. Qulazyǵanym ras. Úsh kún vokzalda túnep shyqtym. Sonshama halqy bar qalada jalǵyz qalǵandaı sezindim. Sóıtsem, meniki bos áýreshilik eken. Jaǵdaıymdy aıtyp qaı úıge kirmeıin, túnep shyǵatyn jer tabady ekem. Elsizde emes, adamdardyń arasynda júrip, ásirese qazaqtardyń ortasynda júrip taltúste adasqanyma ókinem, — dep Leonıd seleý shashyn silkip qalyp ornynan turdy. — Men qaıtaıyn. Azanmen jumysqa shyǵamyz.

— Elızavetańa asyǵasyń-aý, á, — dep kúlgen Saılaýbek qonaǵyn shyǵaryp salýǵa yńǵaılandy.

— Sen Elızavetamdy qalaı kezdestirgenimdi sezdiń be?

— Kóripkel dep pe ediń, meni.

— Anaý álgi aıanyshty janarly qyz she? Podezdegi... Men sony taýyp alyp bir jolyqqym keldi de turdy. Alǵys sezim be, bilmeımin.

— Jigiti qaıda?

— Joq ol. Sýjuqpas eken. Elızaveta ekeýmiz bir-birimizdi birden tanydyq. Aqyry... Sonymen kóp uzamaı ózińdi toıymyzǵa shaqyramyz, Saılaý.

* * *

Qoıý tútin letkanyń1 óńeshinen burq etti de, kókke býdaq-býdaq kóterildi. Lyqsyp baryp sehtyń shıferly tóbesine uıytqı soqty. Qaıtadan tómen quldılady.

Lezde mańaıdy kókala tútin tumshalaı búrkep, uıysyp tústi.

Sálden keıin osynaý qalyń kókshil tumandy jarqyraı tilip aǵyp, suıyq shoıyn bulaqtaı syzyp lap qoıdy da, quıý aýlasynyń dál erneýinde turǵan chýgýnovozdyń ústine qyp-qyzyl baǵan bop ornaı qaldy. Ysyldaǵan, saryldaǵan myń san ún domna mańaıyn kernep ketti.

Saılaýbek ústine kıizden tigilgen qara spesovqa kostúm-shalbardy kıip apty.

Letka-domna peshiniń shoıyn aǵyzatyn óńeshi.

Qolyndaǵy uzyn súımenge súıenip, kókshil shynyly kóz áınegin bulaq-metalǵa tósedi.

"Ne degen kóp ushqyn! Ne degen boıaý!".

Joǵary jaǵy kókshildenip aspan tústenip turady de, ilezde narttaı qyzaryp alaýlap baryp, artynsha-aq sarǵyshtanyp óship ketedi.

Qasyna jaılap basyp master keldi.

— Úırendińiz be?

— Mynaǵan úırene qoıý da ońaı emes shyǵar.

— Durys aıtasyz, Saılaý Maratbekovıch. Ár balqyma aǵyzylǵan saıyn men ózimdi sehqa osy jańa kelgendeı sezinem. Ushqyn búgin tym kóp eken.

— Iá, kóp. Qujynaǵan bal arasy tárizdi.

— Ol jaqsy. Ushqyn neǵurlym mol bolsa metal suıyq, temperatýrasy joǵary bolady. Demek, domnanyń jumys rejımi oıdaǵydaı.

Osy ekinshi peshte bes gornovoı jumys isteıdi. Besinshisi — Saılaýbek. Demalysqa ketken jumyskerdiń ornynda júr. Áli onsha daǵdylanyp kete qoıǵan joq. Shoıyn letkasynyń qasyna jaqyndaýǵa dáti shydamaıdy. Óńeshteı tesikten bir ot pen bir shoq shashyp, atqylap jatqan alyp domna tosyn adamdy kádimgideı-aq qorqytady eken. Bas aryqqa birer qadam taıansań-aq tulaboıyńdy jalyn sharpyp, búkil deneńdi shyp-shyp ter jýady.

Árkimniń naqty belgilep alǵan óz jumys bar. Odan sál aýytqýǵa esh múmkinshilik joq. Al, besinshi gornovoıdyń enshisine letka tazartý, aryq jóndeý, soda salý sıaqty tapsyrmalar bólingen.

Master aıqaı saldy.

— Saılaýbek Maratbekovıch, letkany tazartyńyz! Tezdetińiz! Metal qatyp qaldy. Aǵys azaıyp barady.

Saılaýbek uzyndyǵy jeti-segiz metrdeı temir súımenmen letkany — tar óńeshti táltirekteı basyp túrtpektep tazartady. Shyny maskasyn betine túsirip, temir súımendi letkanyń ishimen ári-beri yrǵaıdy. Súımen álde kokske, álde qatqan metalǵa taq-taq tıedi. Eki qary zyrq-zyrq saldyraıdy.

— Qatty! Qattyraq! Óńesh bitelip qalatyn boldy-aý!

Balqyp, qysqaryp erip ketken súımendi bas aryqqa laqtyryp jiberip, Saılaýbek jańa súımendi aldy. Qulashtap ákelip tesikke tyǵyp jiberdi. Jantalasa bar kúshin salyp yrǵap-yrǵap qaldy. Tolqyn qaıta saryldap, suıyq shoıyn syrtqa lap qoıdy.

— Qash! Qashyńyz tezirek!

1Letka — domna peshiniń shoıyn aǵyzatyn tesigi

Saılaý keıin qaraı bir-aq yrǵydy. Shashyrap etegi men shalbarynyń balaǵyn sharpyǵan metal ushqynyn kón qolǵabymen úıkep sóndirip, shurq-shurq tesilgen óńirin alaqanymen sıpap ótti.

— Qoryqtyńyz ba? Shynyńyzdy aıtyńyzshy, Saılaýbek Maratbekovıch.

— Qoryqtym. Endi sál keshiksem, basym aınalyp qulap túsetindeı sezindim.

— Osyny jaza alasyz ba?

— Bilmeımin. Múmkin jazarmyn, múmkin jaza almaspyn. Aqyn bolsam, kim bilsin, mynaý jarqyrap atylǵan alýan tústi ushqyndy alýan túrli gúlge teńer me edim. Biraq odan paıda ne? Jumystyń aýyrlyǵyn aıtsam, basqalardy jerintip alam ba. Al, shyndap oılasam, gornovoıdyń sorǵalaǵan mańdaı terimen qurysh sýaratynyn dál osy joly anyq kórdim... Óz kózimmen kórdim.

Master jymıdy. Túsinse kerek.

— Al, endi tezdetip aryqty jańa balqymaǵa daıyndaıyq. Jalǵyz ózińiz úlgire alasyz ba? Ekinshi gornovoıdy... Dmıtrıevti te aıaq-astynan...

Master sózin bitirmeı qolyn yzalana bir siltedi. Buryla berip, ter jýǵan mandaıyn, bet-aýzyn qalpaǵyn sheship alyp súrtti de, kúbirlep áldekimdi sybap ala jóneldi.

Uzyn adam renjigende jaýyryny qýshıyp, búktetilip eńkish tartyp ketedi eken, botınkasynyń qalyndyǵy qos eli aýyr taqasyn alańǵa tósegen temir plıtalarǵa tyq-tyq qadap, býdkaǵa jóneldi.

Dmıtrıev — ekinshi gornovoı. Jasy qyryqty qýsyrǵan. Denesinde artyq eti joq, pyshaqpen sylyǵandaı sıdam. Kóz arnasy shúńeıttenip, mańdaı súıegine suǵyna kirip ketken. Kúńgirt janarǵa balqyma aǵyzǵanda alaý shaǵylysyp qana nur júgiredi. Áıtpese, jaıshylyqta jylt eter ushqyn bilinbeıdi. Biraq jany jomart. Elgezektenip bilgen-túıgenin úıretip jatqany. Basqalardan shelektep aǵatyn aq ter, kók ter Dmıtrıevten tym bolmasa dymqyldanyp ta lep bermeıdi. Jıyrma jyldan beri domna mańynda sorǵalaı-sorǵalaı ábden kózi bitelip qalǵandaı.

Smena aldynda jumys kıimin kıip jatyp Dmıtrıev Saılaýbekke ázildese til qatqan.

— Saǵan qalyndyq taptym.

— Qoıyńyzshy! Sulý ma?

— Brıjıt Bardo. Júrisi qandaı!

— Iá, qandaı?

— On metrge on toqtap áreń jetedi!

— Kerbez eken!

— Iá! Kerbez! Daýysyn aıt, daýysyn!

— Syńǵyrlap tur ǵoı!

— Ysqyryp sóıleıdi. Tup-týra mılısıoner!

— Bir pálege qaldym ǵoı onda.

— Kózin aıtsań! Betińe qaraǵanda bir saǵat úńiledi.

— Nege?

— Jasy jetpisten assa, nury qashqan kózden ne suraısyń. Aýyzda bir tis qalmasa, — ysqyrmaǵanda qaıtsin. Býynnan ál ketse qarǵa adym jer muń bolmaı ma.

Dmıtrıev óz qaljyńyna ózi máz. Saılaýbektiń arqasynan qaǵyp qalyp uzaq kúldi. Kenet kúlkisin qalt tyıyp, sabyrly keıipke kóshti.

— Bilesiń be, Saılaý. Jańa men jumysqa kele jatyp, aýrý qysyp... Asqazanyma ótkende operasıa jasatqam. Qaıtadan aýyryp qalam ǵoı dep qorqyp edim, mine, qulantaza aıyǵyp kettim. Soǵan balasha qýanyp turmyn. Al, Saılaý, sen maǵan sene ber. Qalyńdyqty ózim taýyp, toıyndy ózim jasaımyn.

Sodan bes mınýtten keıin Dmıtrıevti seh nachalnıgine shaqyrtyp áketti.

Sálden soń Dmıtrıev burqan-talqan ashýlanyp oraldy.

— Ne boldy?

— Jumystan qýyp jatyr!

— Nege? Kim?

— Massyń, úıińe qaıt, otqa túsip ketesiń deıdi.

— Qaıdaǵy mas. Sap-saý tursyń ǵoı.

— Seh nachalnıgi "seni terezeden kórdim, jumysqa bara jatqanda táltirektep áreń júrgensiń" deıdi. Men prıstýpym ustaǵanyn aıtsam da senbeıdi.

— Ózi kórdi ǵoı seni. Sóılesti ǵoı kózbe-kóz? Mac dep qalaı aıtady onda.

— "Smena bastyǵyna búgin jumysqa jiberme dep buıryq berdim, bergen buıryqty qaıtadan buza almaımyn" deıdi.

— Mynasy kórneý kózge zorlyq qoı, — dep Saılaýbek te kúıip-pisti.

Keńseden master renjip oraldy.

— Olaı aıtyp, bulaı aıtyp kóndire almadym. Túsingisi kelmeıdi. Sen, Petrovıch, qazir medpýnktke bar. Tekseril. İshpegenińdi dáleldep qaǵaz al.

— Bárinen buryn adamdy jazyqsyz kinálaǵany qınaıdy eken. Oıpyrmaý, ekinshi etajdyń terezesinen syǵalap qaraıdy da, meni op-ońaı mas qyp shyǵarady. Al, qasyna barǵanymda eshteńeni jáne kórgisi kelmeıdi.

Saılaýbek ań-tań. Dál mynandaı ojar qylyqty buryn-sondy esh jerden kezdestirmep edi, Dmıtrıevke shyn jany ashydy. Dem arasynda óńi qýqyl tartyp, júdep qalǵan jumyskerdiń qazirgi kinásiz kúıgen alaı-túleı kúıin de túsinip tur. Jazylyp turǵan jan olja dep aýrýmen aıqasyp, bir mysqal dertti ary ıterip, beri qaraı senimi súırep qalt-qult etip júrgende, mynaý orynsyz kinárat tobyqtan soqqandaı julyp túsirse qaıtedi. Onda kúrt ketip, uzaq jatyp qalýy múmkin ǵoı.

Domnada ár adamnyń orny bólek, ár jumys qoly sanaýly. Onsyz da jaz aıynda demalysqa shyǵatyndar kóbeıip, ár smenaǵa birer adam jetpeı jatady. Endi, mine, Dmıtrıev ketip edi, ekinshi peshtegi alty adamnyń júgi tórt gornovoıdyń moınyna úıilip tústi.

Ol kúngi Saılaýbektiń tıtyqtaı sharshaǵanyn surama. Shelek-shelek tuzdy sý ishti. Shelek-shelek tuzdy ter tula boıynan shúmektep aqty. Bir mınýt tizesin búgýge murshasy kelgen joq. Zyryldaǵan úlken jeldetkishtiń aldyna aýyq-aýyq zyr júgirip baryp, terin úgip, jan shaqyryp alady da, otpen alysyp, súımen men kúrekti qolynan bir bosatpaıdy.

Qolǵaptyń áldebir tesiginen ystyq temir súımen saýsaǵyn qaryp tústi — shydady. Kıiz spesovkanyń jeńi túrilip ketip, bilegine shashyraǵan ushqyn tıip, kúıdirip ketti — shydady. Shashyn, qasyn jalyn sharpydy, kóńirsik ıis qolqasyn qapty — shydady. Al, smena bastyǵy kelip dikińdep "kezekti balqymany tezdetip aǵyzyńdar!" — degende, kún uzynǵy qaınar ashýy aǵytylyp ketti.

— Siz, betaldy tyqaqtaı bermeńiz, bildińiz be, Munda avtomat joq. Onyń ústine jumysshy júıkesiz robot emes. Onyń da jaı-kúıine qaraý qajet. Eki qoldy sheltıip qaltaǵa salyp alyp, shirenip turyp nusqaý berýdi biz de bilemiz. Kózińizdi ashyńyz.

— Sen ne deısiń osy? Kimge aqyl úıretpeksiń?

— Sen demeńiz, birinshiden, jasym úlken. Ekinshiden, sypaıygershilikti umytpaǵanyńyz jón. Adamǵa adam dep qaraý kerek.

Smena bastyǵy ıt kórgen mysyqtaı jıyryldy. Shegir kóz lezde kishireıip, dóp-dóńgelek eki uńǵydan zildi qarashyqtary tesireıdi.

— Demagogıany tastańyz, jazýshy joldas. Bul ara dıskýssıa jasaıtyn jer emes. Óndiris orny. Bul arada sypaıy qarym-qatynasty jospar, grafık qana bıleıdi. Basqanyń bári bos sóz. Onan da býrmashınany tezdetip iske qosyńyz. Metal ysyp ketti. Fýterovkany shaıyp ketse, jaýap beretin siz emes, men!

— Nege jalǵyz siz ǵana jaýap beresiz! Men nege jaýap bermeımin?

— Siz birinshiden, ýaqytsha adamsyz. Ekinshiden gornovoı ǵanasyz.

— Gornovoıdy kemitpeńiz. Sol eken ǵoı Dmıtrıevti jumystan qýǵanyńyz, — dep Saılaýbek tulaboıyn bılep bara jatqan ashýly dirildi kúshpen basty. Biraq ıegi álsiz dirilin jasyra almady.

— Dmıtrıevti qýǵan men emes. Seh nachalnıgi — Jaılaýbek Maratbekov! Qatelespesem, ol kisi sizdiń aǵańyz bolar. Ony nege jaqtaısyz.

Smena bastyǵy sońǵy soqqyny utymtalyn ańdyp dóp urdy. Saılaýbek aýzyn asha almaı qaldy. Nege ekeni belgisiz, kún uzyn ishteı ustasyp júrgen seh nachalnıgi Jaılaýbek ekeni buǵan deıin oıyna kelmegen edi. Myna sózden keıin bir sumdyq renish dýyldap órbip, mıyna quıyldy. "E, báse, Jaılaýbek! Sen ekensiń ǵoı!!"

— Nege úndemeısiz. Qoqanloqyńyzdy aldymen óz aǵańyzǵa kórsetińiz. Aqylyńyzdy aǵańyzǵa úıretińiz. Al, maǵan jumys kerek. Letkany dereý ashyńyz, — dedi de, smena bastyǵy úshinshi peshke qaraı ótip ketti.

Saılaýbek sátte shójip qaldy. "Kimge uqsap barady? Apyraı, shynymen týǵan aǵasy osylaı jat bop alystap, túsiniksiz bolyp keter dep oılap pa edi? Bunysy nesi? Tórelik minez be? Dórekilik minez be? Qaramaǵyndaǵy jumysshylarǵa joǵarydan tákapparsı qaraıtyn aqsúıektik qylyqty qaıdan úırenip júr. Onymen sonda qaı ushpaqqa shyǵar. Túsin bermeımin dep, túsinispeı júrip, op-ońaı ushyp ketetinin bilmeı me eken. Myna qalpynda ony nege joǵarylatady? Qaı eńbegine súısinip, qaı minezine tushynyp júzdegen adamnyń taǵdyryn qolyna ustatyp qoıady? Adam boıyndaǵy jyltyraǵan asyldy úrlep sóndirip, senim men úmitti aıaýsyz urlasa, uryny kresloǵa qaqıtyp otyrǵyzyp qoıǵanda tabarymyz ne? Aǵasy emes pe? Biraq qaı qadir-qasıetimen qymbat? Birge týdy, birge ósti, bir uıadan ushty. Al, soǵan bola sumyraıdy da súıýge bola ma? Qıanatqa qynjylmaı ma? Qanjyǵaǵa bóktergen azyn-aýlaq ar-uıatty jele, shoqytyp júrgende joǵaltyp alyp, juqsyzdyqtyń jorǵasyn taıpaltatyn baýyr, baýyr eljireter súıispenshilik týǵyzar ma? Týǵyzbasa, álginde nege úndemeı qaldy. Aıaı ma? Nesin aıaıdy?"

Býrmashınanyń bolat burǵysy zyr-zyr aınalady. Tutqany qysa ustap, shirene ıterip turǵan Saılaýbekti selkildetip dir-dir bıletedi. Letka-óńeshke sýǵyna kirip ketken burǵy bir kez toqtap qaldy.

Qasyna master keldi.

— Saılaýbek Maratbekovıch, siz azyraq dem alyńyz. Kezekti maǵan berińiz.

Master búgin besinshi gornovoı sıaqty. Qoly tıgen jerde bar kómegin aıamaıdy.

Qoıý tútin býdaq-býdaq kóterilip, joǵary shapshydy da, suıyq ot jylandaı ırelendep, tolqyp úıirilip qum tósegen aryqpen sýmańdaı jóneldi. Sálden keıin tómendegi chýgýnovoz ústinen qyp-qyzyl baǵan ornaı qap, júıtkigen shoıyn cap-cap quıady.

Balqyma aǵyzý bastaldy.

QYS. MARATBEK

Saılaýbektiń qoıyn dápterinen

Bizde buryn ne kóp edi, Saılaýjan ? Qıanat kóp. Taǵy da Qısyqtyń Áliminen shyǵady. Túgelbaıdyń Bımendesi aıtpady. Bımende shaldy bilesiń ǵoı. Qazir jetpistiń ekeýinde. Áli tyń ózi. Sol aıtady. Solqyldaǵan jıyrma bestegi kezi eken. Áldeqalaı jolaýshylap kele jatyp, jolshybaı nóser jaýynǵa ushyraıdy. Aınala áp-sátte qap-qarańǵy bop ketipti. Shatyr-shutyr kún kúrkirepti de, dúnıe-álem jap-jaryq kókshil túske bólenipti. Sonda deımin, jamandatqyr tory dóneni eki qulaǵy tómen salbyrap, qalshıyp siresip qapty. Tebinse de, qamshylasa da aıaǵyn bir baspapty. Sonda baryp bilipti, jaqynnan jaı túsip, lebimen atty soqqan eken. Bımende ne istesin, jerge sekirip túsip, shylbyryn súıretip kep bir butanyń túbine otyrady. Ústi-basy malmandaı sý. Elsizde pana qaıda. Sodan tory dónen bir shaı qaınatym ýaqyttaı sileıip, múlgip turady. Oqyranady. Sol kezde Bımende naızaǵaı jaryǵynda kóz ushynan bir qystaýdyń súlbesin kórip qalady.

Dónenin jetektep kelip qystaýdyń bosaǵasyna baılaıdy da, ózi ishine kirip, bir bólmesinde uıyqtap shyǵady.

Bir kezde dóneni shurqyrap al, kisinesin!Bımende ushyp turady. Tań atypty. Jalma-jan qamshysyn qysyp ustap albarǵa atyp shyǵypty. Dóneni syrtqy esiktiń aldynda eken deıdi. Moınynda qamyt! Bul netken qamyt dep oılaıdy Bımende. Ózi syrtqa shyǵýǵa júregi daýalamaı, albarda biraz turyp qapty. Álden ýaqytta sumdyq daýys estiledi. "Oıpyraı!" deıdi Bımende. Ne adam únine, ne ańnyń yrylyna uqsamaıdy! Sonda deımin, álgi daýys shurqyrap shyqqanda, tory dónen kisineıdi eken. Dirildep, qalshyldap kisineıdi...

Bımende jaman qorqypty. Esiz qystaýda jyn-peri kóp bolady deýshi edi, jalǵyz ekenimdi bilip aınaldyrǵan ǵoı dep oılaıdy. Sodan tobylǵy sapty qamshysyn qulashtaı kóterip, ańyryp tysqa umtylady. Jalǵyz basty shappasymen shylbyryn qıyp jiberip, dónenge qarǵyp minedi. Sonda qarasa... úı tóbesinde, qudaı-aý, jarbıyp qubyjyq otyr eken!... Kúl tústes shashy dýdyryp jaıylyp ketipti. Tóbesinde eski qulaqshyn qoqıady. Qabat-qabat kóılek, shetinen qyryq jamaý. Kempir!Baıaǵynyń mystan kempiri osy bolar dep oılaıdy Bımende. Saýsaqtary, — qudaı basqa salmasyn, ár qaısysy bir-bir sabaýdaı. Anyqtap baıqasa saýsaqtaryna soraıtyp qamys kıgizip qoıypty. Bir kezde álgi kempir saqyldap kúledi ǵoı. Kempir kúlgende, dónen shurqyrap kisineıdi ǵoı. Bımende sonda bir-aq tanypty. Kempir sol qystaýdyń baıynyń kedeı jylqyshy jigitiniń sheshesi eken. Qısyqtyń Álimi baımen qosa kánpeskede jylqyshyny da birge jer aıdatqan. Jalǵyz balasynan tiri aıyrylǵan keıýana kúıikten jyndanyp ketip edi. Bımende aıtady: eski shalbarǵa qaýqaıtyp shóp toltyryp, dónenniń moınyna qamyt qusatyp baılap qoıypty dep... Áne, qandaı jaǵdaılar bolǵan. Kempirdi kóne qystaýdan qystyń kúni mac bop qatyp qalǵan jerinen taýyp alǵanbyz...

* * *

Yshqyna soqqan jel ekilenip kelip terezeni keýdeleıdi. Entigip keıin sheginedi. Álsiz diril qaqqan báseń kúlkideı kúmiljip baryp úzilip, yzaly jeldiń kelesi túıdek tolqynyn sabyrmen kútedi.

Fevraldyń ortasynan aýa uıtqyǵan boran báseńsigen be, álde burynǵydaı tópelep qar jaýmaı ma, aspan-jerdi esirik bıimen alasapyrandatatyn aq tútek azaıǵan. Onyń esesine qubylasyn dúnıeniń tórt buryshyna kezek ózgertetin yzǵyryq jeldiń taýsylmas yzyńy uzaq kúıin qulaq túbinde kúmbirletip jatatynyna Maratbek te ábden úırenip alǵan.

Kúpisin kıip, belin baılap alyp, maldy qoradan shyǵarýǵa dalaǵa ketken Áıkijan biraz keshikti. Eki qoldan ermek qashqan Maratbek úırenshikti tórt qabyrǵany kózimen sholyp ótip, qurǵaq tamaǵyn qyryldatty.

Bastalar baǵytyn aýystyrdy ma, jeldiń shýyly saıabyrlady. Tańdaıy kebersigen Maratbek ishten tynyp, bir jambastap, syrly qasyqqa qol sozdy. Túkti oramaldy qos saýsaqpen ilip alyp, serpip tastady da, betinde qaraqoshqyl maıy kilkigen qysyrdyń baldaı qymyzyn uzaq sapyrdy. Kópirship jupar atqan sýsynnyń tańsyq ıisi tolqyndanyp tanaýǵa urdy. Sol tańsyq dám silekeıin shubyrtty. Aǵash qasyqtyń túbinde qalǵan birer tamshy sýsyp kep, súıregen tilge tamdy. Sýyq qyshqyltym tańdaı jibitti. Ash qaryn aldaýsyrady. Dátke qýat tapqandaı tymyrsyq oı bólinip, adam sanasynyń estelik jadynan ótken kúnder sýretin tiriltip ákelip qaıtadan kóshirip-qondyryp jatyr.

Elýinshi jyldardyń ortasy bolatyn. Maratbek aýyr sostavty jalǵyz parovozben alyp júretin ozat mashınısterdiń bastamasyn kóterýshilerdiń bireýi edi. Sodan ba, kómekshisi men kochegary úsheýi damyl tappaı manometrdi qatty qadaǵalap, qazandaǵy býdyń qysymyn tómendetpeýge tyrysyp, tenderdegi taý bop úıilgen tas kómirdi kezektesip ottyqqa laqtyratyn da jatatyn.

Jol boıy elsiz. Bular baryp sostav aýystyratyn stansıamen eki arada eki-úsh-aq eldi meken bar. Kóp razezder qańyrap bos turatyn.

Osyndaı qarbalas reıste áldeqalaı oń qaptaldaǵy jalǵyz qyzyl kazarmanyń terezesinen kúzdiń bir kúninde buldyraǵan jaryq kóringen-di.

"Kim eken? Jalǵyz úı otyryp bul shirkinder qalaı kún kórmek" degen jaýapsyz áýesqoı suraqpen Maratbek tań qalǵan da, artynsha-aq umytyp ketken.

Keıin osy kazarmanyń tusynan kúndiz ótkeni bar. Sonda... Maratbek oqys dir etti. Tepkishekte qalshıyp turǵan áıel tanys sekildi. "Iapyraı! Aıymsha emes pe?! Sol ma eken? Aıdalada nesi bar? Qoı, kimdi oılasań sol elesteıtin bolar. Qas pen kózdiń arasynda kimniń kim ekenin ajyrata qoıý da ońaı emes. Dúnıede aqjaýlyqty áıel az ba? ." Biraq keýdege kirgen kúdik bosatar ma, Maratbek jol boıy ári-sári kúıde otyrdy.

Oralǵan soń da kelesi reıske deıin taǵat taba almady. Kóz ushynan qyzaryp kóringen jalǵyz úıge janaryn sýyra qadalyp, býdka terezesinen keýdesin tysqa tastap, degbirsiz kúıge tústi.

"Shyǵar ma eken dalaǵa? Kóriner me eken taǵy? Aıymsha bolsa sóz joq kútip turady. Apyraı, shynymen-aq Aıymsha ma? Ol emes pe? Sonda mynaý úıdi jalǵyz mekendeı me?"

On, qoly aldynda salbyraǵan tutqaǵa kilt jarmasyp, aıdalada ańyratyp nege gýdok bergenin ózi de sezgen joq. Kómekshisi men kochegary kúıe juqqan betterin termen aıǵyzdaı jyltyratyp "sheftiń" myna oqys qylyǵyna tańdana úrpıisken.

"Sol! Dál ózi!!!"

Qynama qamzolyn belin úzildire túgel túımelep alǵan Aıymsha qabyrǵaǵa súıenip tur eken. Sál ilgeri umsynyp, elegize jalt etti. Parovoz zý etip, jer solqyldatyp qasynan óte shyqty.

Sol sátte birine-biri qadalǵan kózderinde biriniń-birine degen saǵynyshy, biriniń-birine degen sálemi, biriniń-birine degen yqylasy bári-bári lúpildep turǵan edi. Janardan ushqyr nárse joq. Jalt etkende bet-júzdegi tilsiz tilekti qaǵyp áketip janynyń jaılaýyna jaıyp jiberedi.

Dirildetip Maratbek bir ádemi áýendi bastady Qyr murynnyń eki qaptalyn qýalaı eki tamshy dirildep tómen syrǵanady. Sál jumylǵan kóz kirpikterin aıqastyryp qalyp, qaıta ashylyp ketkende qap-qara tútinniń astynan lapyldap kóterilgen jalyndaı qarashyqta nur oınady.

Saryarqanyń saýyǵy-aı!
Shaqyrar onyń taýyǵy-aı!
Kúnde jıyn, kúnde toı
Qyz-bozbala aýyly-aı!

Diril joǵalyp, yrǵaqqa saǵynysh nazy, jubanysh pen yrzalyq lebi qosyldy. Jylt-jylt kórinip, parovozdyń tabanyna qashyp tyǵylyp jatqan shpaldar birazdan keıin osynaý ándi mol úndi hormen jańǵyryqtyryp jatqandaı sezildi.

Sodan soń-aq Aıymsha men Maratbektiń qunara asyǵys birer sekýndtik únsiz kezdesýleri jalǵasyp júre berdi. Túnde terezeden shamy jyltyrap, kúndiz ózi esik kózine shyǵyp turatyn.

"Aıymsha-aı! Qadiriń artyq jan ekensiń-aý! Erterek bilsemshi", dep arqyratyp gýdok berip, aıta almaı ketken ókinishin, alǵys-raqmetin keń dalaǵa parovozdyń ashshy únimen jańǵyryqtyryp jetkizetin. Dúrs-dúrs urǵylaǵan dońǵalaq tarsylyna jıilep soqqan júrek dúrsilin tabystap, sonaý kóz ushynda qalyp bara jatatyn aq jaýlyqty áıeldi qozykósh jerge shubatylǵan vagondarynyń júıtkigen kóleńkesimen bir-bir sıpap ótetin.

"Raqmet! Men úshin myna qulazyǵan úıge keldiń-aý. Qasynda tildeser bireý bar ma eken? Betpe-bet kep, aýyzba-aýyz sóılese almasaq ta, osylaı bir-birimizdi yntyǵa kórip qana qýanysh tapqanymyz qandaı jaqsy edi! Sony oılap shyǵarǵan, Aıymsha, senen ardaqtym bolar ma bu dúnıede? Asylsyń-aý! Asylsyń!"

Jalǵyz úı kóz qurtyna aınaldy. Jalǵyz jan yntyzary boldy. Buryn reısten úıine jetkenshe asyǵatyn. Endi úıine syıa almaı reıske shyqqansha qur jany dóńbekship báıek tappaıtyn boldy. Sondaıda Áıkijannyń betine qaraı almaı, óz-ózinen qarap turyp qýystanyp, al parovozdyń býdkasyna kirisimen jaınap, qulpyryp sala beretin.

"Eki kózdiń tórt bolǵany qıyn. Tal boıyn kórip qap, júrek lúpilinen kúı ańdıtyn bozbalalyq baıaǵyda qosh demep pe edi. Meniń mosqal tartqan shaqtaǵy endigi izderim ne? Sonaý buta-budyryna deıin kóńil tabyna ystyq qolamtadaı basylyp, tula boıdy belgisiz dirilge bóleıtin oqshaý úıdiń jupyny kórinisi buryn nege eleýsiz edi? Álde dúnıedegi bar qyzyqtan baz keship, ońasha tirliktiń mylqaý tylsymyna óz erkimen boısunǵan áıeldiń erligi me tánti qylǵan? Múmkin Aıymsha úshin qunara júzdesip qalatyn eki-úsh sekýnd ýaqyt álemniń bar shattyǵynan artyq shyǵar. Endeshe, men nege kúdiktenem".

Gýdok... Jalǵyz úı...Jalǵyz áıel...Gýdok.

Arada jyl ótti. Kezdesedi, tildespeıdi. Júzdesedi, jaq jazyspaıdy. Kezdesedi, qýanysyp qalady. Kezdesedi, saǵynysyp aırylysady.

Gýdok. Aıymsha. Gýdok. Jalǵyz úı.

Tars-turs relsti oınatqan dońǵalaq arshyndy júrisinen bir jańylǵan emes. Qara parovoz birde-bir ret álgi úıdiń tusynda sál kidiristegen emes. Tústikten teriskeıge, teriskeıden tústikke qaraı júıtkıdi. Grafıkpen syrǵanap, grafıkpen ýaqyt toqaılastyratyn qatań tártipke asa myǵym temirjolshylar aıdaladaǵy jalǵyz tútinge qalaı toqtasyn!

"Apyraı! Netken dáti berik jan edi! Myna turǵan jıyrma shaqyrym jerdegi stansıaǵa nege bir kelmeıdi? Nege bir sóılespeıdi? Biledi ǵoı, meniń sonda toqtap, parovozǵa sý toltyratynymdy. Eń bolmasa bir ret kelse ǵoı. Emin-erkin áńgimelesip, maýqymyzdy basar edik".

Maratbektiń oıy ǵana. İshinen byqsıdy da, ishine bárin kóme beredi. Áıtpese, bir paraq qaǵazǵa shımaılap syr tógip, álgini tas orap terezeden tastap ketýine bolar edi. Oǵan barmaıdy. Oǵan barsa, mynaý únsiz qalyptasqan toqmeıil kúılerine zorlyq jasaıtyndaı kóredi.

Aqsha bulttaı jelbiregen aq jaýlyq kóńildiń rıasyz belgisi bolyp, azamattyń adal peıiline pánıdegi raqat túısiktiń qudiretindeı tanylý úshin osynaý k,as qaǵym sát arqyly elesteıtin shyǵar.

Ómirdiń búkil tiregi — mahabbatta ǵana. Kóktemniń qaýyz jarǵan qyzǵaldaǵyndaı jyly peıil tirlik jolyńnyń bir qaltarysynan tosyp tursa, onda kók aspannyń móldir zańǵaryna qanat baılaǵandaı zymyrap, samǵap ketkenińdi sezbeı qalatyn kezderińdi táńirdiń ózi de basynan keshti me eken. Osynaý sáttik qýanyshyń úshin-aq dúnıege adam bop jaralǵanyń qandaı baqyt! Ondaı janǵa ólim qorqynysh ákele alar ma? Qaıda! Júrek qanynyń búlkili álemniń tynysymnan da artyq qoı. Qınala kúlimdegen ájimdi ezýdegi rızalyqty parovoz býdkasynan asyla eńkeıip aımalaǵan qarashyǵyńa simirip áketseń-ómir atty shytyrmannyń óziń sheshe almas tıtteı kiltıpany qalar ma? Qaıdan qalsyn! Aryndaǵan asaý parovoz sol shaqta júıtkigen ekpinimen jumyr jerdiń endigi men boılyǵyn temir dońǵalaqtaryna qyryq qabat orap alyp, búkil bolmysty kóz aldyńa dirildetip jaıyp tastamaı ma? Jaıyp tastaıdy! Ondaı shaqta dúnıede jabyq esik, biteý keýde kezdesýi múlde múmkin emes. Shekaralar joıylyp, soǵys aty óship, qarý-jaraq bitken martenderde qaınap, álemdi sábı kúlkisiniń emirengen taza syńǵyry bılep alyp ketedi. Qýanǵan jannyń janary-yntymaqtyq pen súıispenshiliktiń, sezim men yntyzarlyqtyń jarqyraǵan aınasy.

Azynap boran uıytqysyn, shatyrlap kún kúrkiresin, nóserlep jaýyn jaýsyn, ysqyryp jel ýildesin-keýdedegi mahabbat kóktemin yǵystyra almaıdy. Óıtkeni ádemiliktiń syryn búkil bolmysymen tapqan Adam qandaı surapylǵa da tótep bere alady. Burynǵy kúıki tilekti suramshaq kóńil ómir men ólim taıtalasyn jeńip týǵan ińkárliktiń qudiretin óz rýhynan kezdestirgende mahabbat lúpiliniń názik terbelisin ajaldyń qursaýly sheńgeline qalqan qyp tósep, asqaqtap ketedi.

Maratbek sondaı alaburtqan kúı keshken edi. Kóz aldyndaǵy seldir munarly perdesi túrilgendeı sezinip, keler kúnniń jumbaq qaraketinen qaýiptenbeı, kezdeısoq jolyǵatyn kúdik pen qýanyshty esh oılamaı, ishtegi tolqyndaǵan ásem haline barynsha berilip aldy. Dońǵalaq tarsyly, bý ysyly, jalyn sharpýy, gýdok jańǵyryǵy — Maratbektiń keýdesinde týyp, Maratbektiń keýdesinde úmitpen tirilgen ádemi ánniń úzilmes qaıyrmasyna aınaldy. Ol ánniń qınalyp týsa da qaıyrymdy bastaýy bar. Ol ánniń tulaboıdy qajyr men qaıratqa bóktirgen, úzdiktirip áketip bara jatqan jalǵasy bar. Ol ánniń short úziler aıaǵy joq. Án úzilse, mynaý tamyr-tamyrda lyp-lyp júgirgen qan quıynymen álemniń máńgi ólmes ómirsheń bólshegine aınalǵan mahabbatshyl júrek toqtaýy múmkin. Al, júrek toqtaýǵa bolmaıdy. Onda dońǵalaqtar tarsyly joǵalady. Jumyr Jer aınalmaı qalady. Kún sónedi. Joq, bul ánniń aıaqtalýy múmkin emes.

Maratbek aspandy da, kúndi de alǵash kórgendeı ádemi áserde júrdi. Qarsy bettegi jińishke esikti ashyp tastap, aspandaǵy shaqyraıǵan kúnge kirpik qaqpaı qadalyp qalatyn ádetin kómekshisi de sezip qalǵan edi. Ondaıda parovozdyń basqarý púltiń óz qolyna alyp, Maratbektiń ózimen-ózi tebirengen shaǵyna qıanat jasamaıdy.

" Kún! Qalaı bilmegem? Sonda, sonaý eski qystaýǵa dalbańdap júgirip júrgenimizde de sen dál osylaı qadalyp turdyń-aý.

Sol kezde dál myna qalpyndaǵy únsiz tildesetin meıirimińdi qalaı uqpaǵam?"

Ýaqyt — zymyraýyq. Kún men tún almasqysh. Maratbektiń kóreri — Kún ǵana. Álemniń jalǵyz jaryq kózin syrlas serigine aınaldyryp alǵan soń, degbirsiz ishtiń qýanysh ińkárin bólisip, sabyr tabatyn.

Aıymsha... Gýdok... Aıymsha. Jalǵyz úı.

Zymyraǵan ýaqyttyń badyraıǵan bederi de, ystyq belgisi de solar. Jumyr jerdiń máńgi joǵalmas kórkem eskertkishindeı apyl-qupylda yntyqtyryp keziktiredi.

Biraq...

Ásem ánniń qaıyrmasynyń qojyraıtyn shaǵy jetipti...

Maratbek kúndegisindeı reıske asyǵyp, qara býdkaǵa enisimen aýyr sostavty qybyrlatyp qozǵap áketti. Jyldamdyq artyp júrek áni tarsyl-gúrsildi jańǵyryqtyra kúsheıtip ilgeri aryndatyp keledi. Talaı stansıa, talaı razezd de artta qaldy.

Temir dońǵalaqtarda tynym joq. Asyqqan júrektiń alyp ushqan ekpinimen zymyraıtyndaı relsterdiń túıisken tustarynda taq-tuq túıgishtep, Maratbektiń qybyn qandyra túsedi.

Mashınıst aldyndaǵy esikti ashyp tastady.

Taýdan asyp bara jatqan kún qarsy aldan uryp, relstiń qos syzyǵyn qyzyl kúreń qos tartpadaı, uzarta sozyp, ilgeri tartyp barady. Al, taýdyń oń jaq bókterinde, qaraýytqan qoınaýdyń ishinde, Aıymshanyń ońasha tútin tútetken mekeni bar. Anaý asyǵys zymyraǵan qos syzyq qazir-aq dúńkildep, dúbirlep jar salyp jatyr-aý!

Qas qaraıyp ketti. Projektor súńgisi uıyp túsken qoımaljyń qarańǵylyqty tile jaryp, jalǵyz úıdi buldyratyp, bıletip aıqyndaı tústi.

"Qazir aldymnan tosyp turady. Áli ýaqyt erte. Jata qoıǵan joq. Kún ájeptáýir jeleń eken. Jeńil-jelpi shyǵyp sýyq tıgizip almasa".

Áne-mine degenshe parovoz kazarmaǵa jaqyndap qaldy.

Kúndegideı kúlimdep shyǵatyn Aıymsha da, terezedegi jaryq ta kórinbeıdi.

"Aıymsha joq! Joq! Joq!".

Kenet... shyńǵyrǵan daýys estilgendeı boldy... Jan ushyraǵan áıel daýsy!..

Maratbek júrek dúrsilin basa almaı entigip, qasyndaǵy serikterine qarady. Kochegary tender men ottyqtyń arasynda keýdesine deıin jalańashtanyp alyp, shatqaıaqtaǵan aıaǵyn táltirekteı basyp, kúrekpen kómir tasyp júr. Ter aıǵyzdaǵan bet-aýzyn súrtýge de murshasy joq. Eshteńemen jumysy joq. Qannen- qapersiz. Al, kómekshisi býdkanyń qarsy jaq terezesine úńilip uıqyly-oıaý múlgip otyr. Joldyń osy tusynda Maratbektiń tym sergek bolatynyna ábden senip alǵan jigit, bes-on mınýt bolsa da damyldaýdy ádetke aınaldyrǵan edi.

"Ne isteımin?! Daýystaǵan — Aıymsha! Aıymsha! Sonyń úni! Áıtpese, kóriner edi. Terezeniń aldyna shamyn jaǵyp qoıar edi. Tegin emes!"

Túrtinektegen qoldar erikten tys umtylyp, tormoz tutqasyna taqalyp baryp qaıtty. Dirildep kelip degbirsiz saýsaqtar formaly qalpaqty ýmajdap búrip aldy. Mańdaıdy aýyrta sıpap ótip, sýyq termen bettegi kúıeni aıǵyzdady. Qalpaqty qaıtadan tóbege qondyrdy.

"Al, toqtattym poıyzdy. Bardym deıin. Sonda ne isteımin? Grafıkti buzam. Búkil jol boıyndaǵy qozǵalysty tejeımin. Daýys she? Janushyraǵan ashshy daýysty anyq estidim ǵoı. Aldanýym múmkin emes. Aıdaladaǵy jalǵyz basty áıeldi áldekimder tonap jatsa she? Múmkin qol-aıaǵy qozǵaltpaı, aýyryp qalǵan shyǵar? Múmkin dál qazir mańaıynan qol ushyn beretin jan tappaı, poıyz dúrsilin denesimen, júıke tamyrymen sezinip, asyǵa kútip turǵan joq pa eken?"

Aınalasyna alaqtap, abyrjyp kóz tastady. Ottyqtyń aýzynan lapyldaǵan jalyn qyzyl tildeı sýmańdap syrtqa tap berdi de, lyp etip ústine túsken kómirmen birge kómilip, býdaqtaǵan qara qoshqyl ashshy tútinin sońǵy ret ashyna ytqytyp qalyp, sart etip jabylǵan temir qaqpaqtyń tasasyna qashyp tyǵyldy. Ábden qaljyraǵan kochegar bilegimen betin súrtip, Maratbekke qarap únsiz jymıyp qoıdy.

"Bul túk estimepti. Estimepti. Sonda meniń aldanǵanym ba? Ol da múmkin-aý. Esik-terezesi túgel jabyq úıden áldekimniń aıqaılaǵan jalǵyz daýsy myna tarsyl-gúrsildi jaryp jete qoıýy ekitalaı".

Aspan men jerdiń kóbesin qaq aıyryp batystan qıaqtanyp aı týypty. Syǵalap oń jaq búıirden quryq boıy qyltıyp kóterildi de, álgindegi tutasyp turǵan qara túnekti baıaý ǵana serpip jiberdi.

Maratbek tós qaltasynan "Pavel Býresin" sýyrdy. Syrt etkizip qaqpaǵyn ashty. Bar-joǵy eki-aq mınýt ótipti. Sekýnd tili sýmańdap, qylt-qylt jyljyp: "Bol, bol!" deıtindeı sekeńdep sheńber syza jóneldi.

"Aıymsha! Sol! Sonyń daýsy. Meniń kele jatqanymdy biledi. Parovozymnyń daýsyn alystan tanıdy. Janushyra aıqaılaǵany da sondyqtan".

Kózin jumdy. Selk etip, aldyna shuqshıdy. "Kim bolsa da, shyńǵyrǵan adam jandalbasa etip, járdem suraıdy. Suraıdy. Suraıdy". Sońǵy sózdi daýystap aıtty.

Kómekshi mashınıst jalt burylyp, Maratbekke tesireıdi. Áldeneni túısindi me, úndemeı ǵana kúıbeńdep endigi jumysty óz baqylaýyna aldy.

"Su-raıdy. Su-raı-dy!". Dońǵalaqtar tus-tustan jamyrasa sóılep ketti. Dońǵalaqtar tarsyly taqyldap kelip mı qabyǵynda jańǵyryqty.

"Dál qazir ne bolyp jatyr eken? Aıymsha budan endigi kúderin úzgen de shyǵar. Apyr-topyr jantalasyp, kúsh-qaıratyn sarqa julqysyp jatyr ma? Álde... Jo-joq! Aıymsha ólmeıdi! Ólmeıdi! Ólýge tıis emes ol!".

Maratbek tormoz tutqasyn jaılap sıpalaı bastaǵan qolyn julyp aldy.

"Múmkin Aıymsha bir jaqqa jolaýshylap ketken bolar. Iá-ıá. Ketýi múmkin. Esigi jabyq turdy ǵoı".

Kochegar penjegin ıyǵyna ilip apty. Kúregine súıenip temekisin jaıbaraqat soryp tur.

— Sen álginde aıqaılaǵan daýys estigen joqpysyń?... Estimediń be?.. Jaı ánsheıin... Qulaǵyma shyńǵyrǵan dybys jetkendeı bolǵan soń...

Kochegar ıyǵyn qıqań etkizdi. Alaqanyna túkirip qoıyp, qaıtadan tenderge shyqty.

"Áı, Aıymsha-aı! Jalǵyz qonystanyp neń bar edi? El-jurttyń sypsyń óseginen qoryqtyń-aý. El- jurttyń sonda bizde nesi bar? Adam birin-biri unatqany úshin de kináli bola ma? Umytpaǵany úshin de qylmysty sanala ma? Onyń nesi sham? Bir-birimizge degen tunyq nıetimizdiń túzýligi basqaǵa qandaı kedergi, qandaı kesel týdyrýshy edi. Ádepten aspaý kerek deıtin jalpylama bir uǵymdy oıdan jasaımyz da, ońashada sony oıynshyq qyp oınaımyz. Perishteden aq, sábıden taza bop kóringish baıbalamshyl keıbireý "ar, uıat, ojdan" dep dúrsildetip omyraý qaqqanda, óz kúdigin, óz kináratyn ózgeden jasyrý úshin jasaıtyn bolar. Al, biz Aıymsha ekeýimiz nemenege jasqanshaqtandyq eken? Kóńilde ıneniń jasýyndaı aramdyq joq bolsa, adaldyqty, adamdyqty qymtap ustaýymyz qalaı? Qalaı? Qa-laı? Qa-a-la-aı?".

Taq-tuq dońǵalaq ekpini osy suraqty rels toqpaqtap qaıtalap jatyr.

Maratbek syrǵytyp áınekti japty. Syrǵanap kep bet álpeti shynynyń ar jaǵynan shaǵylysa bedireıe qaldy.

"Qandaı usqynsyz surǵylt júz edi! Qandaı meńireý pishin edi! Qandaı mylqaý tas músin edi!".

Óz-ózinen túńile jeridi. Syrt aınalyp, manometrlerdi baqylady. Býdyń qysymy mólsherdegiden asyp ketken eken, qazandaǵy artyq býdy ysqyrtyp syrtqa atty. Shubatyltyp sońynan biraz ilestirdi. Kómekshisiniń qımylsyz betine qarashyǵyn suıyltyp, uzaq tesireıdi.

"Sup-sur! Adam bitken tegis surǵylt tasqa aınalǵan ba? Sýyq yzǵar shashqan qatygez músin bop bara ma? Jylýy joǵalǵan ba? Janarlar nege kúńgirt? Qulaq biteý, kókirek túgel jabyq. Nege? Ne-ge?"

Uıqy basqan kómekshisiniń sharshańqy óńi birtúrli enjar, birtúrli beıqam. "Al, ózińdiki she? Óz usqynyńa qarasańshy?" Terezege buryldy. Áınekten ári surǵylt, óri tunjyrańqy, ári sabyrly júz mazaqtaǵandaı únsiz telmirdi.

"Al, endi sýretińmen aıtysyp kór. Qaı túkpirge bezseń de, dúnıeniń tórt buryshyn túgel sharlasań da, ózińnen-óziń qashyp qutyla almaısyń. Qutylyp kórshi, er ekenińdi bileıin!... Tabanynda jatqan jalpaq pedaldy basyp qap, zymyraǵan dońǵalaq astyna qum saýyldatshy! Myna aryndaǵan parovoz qarqynyn sál tejeshi myqty bolsań. Sodan keıin túse salyp, keıin qaraı ókpeńdi qolyńa alyp, qustaı ushshy. Tas esikti julqyp ashyp, Aıymshanyń qany qashqan úreıli júzine qan júgirtshi. Qutqarshy azabynan"...

— Shef, "jasyl kóshe"! Jol ashyq!

Kómekshiniń daýsy qazan astynan qumyǵyp shyqqandaı qulaǵyna talmaýsyrap úzik-úzik jetti.

Dońǵalaq astyna saryldap qıyrshyq qum quıyldy. Shaqyr-shuqyr shaınasqan temir men tastyń ashshy daýysy tabannan joǵary órlep, tóbe quıqany shymyrlatty. Júris báseńdedi. Aýyr sostav parovozdy lyqsı soqty.

Maratbek ornynan atyp turdy. Bajyraıa qalǵan kómekshisine lám demeı, jezlo taıaqshany qaryna qystyryp, esikke umtyldy. Lap etken aýa tolqyny ishke qaraı serpip qaldy. Maratbek esik tutqasyn ustap turyp keýdesin syrtqa lyqsytty. Qyzyl fýrajkasyn jelkesine shalqaıtyp jibergen stansıa kezekshisi baıaýlap jaqyndaǵan sostavqa úreılene qarap, jezlony tik kóterip, entige aıqaılap jatyr.

— Bógelme! Kidirme! Tezdet! Tezdet! Sońyńda jolaýshy poezy bar. Toqtatpa!

Maratbek qolyndaǵy jezlony laqtyryp tastap, kezekshidegini ilip alyp, taq-taq aıqaılady.

— Myń tórtinshi kılometr! Jalǵyz úı! Habarlasyńdar! Kisi ólimi bolýy múmkin. Ótinemin, Ivan Kalıs- tratovıch!..

Parovoz qaıtadan júrisin údetti. Dońǵalaqtar tarsyly ádettegi mashyqty áýenine basty.

"Al-ǵa! Al-ǵa! Tez! Tez!"

Maratbek áınekke buryldy. Sharshaǵan janardan bolar-bolmas ushqyn nyshany jyltyraǵandaı kórindi.

"Ivan Kalıstratovıch tyndyrymdy edi. Eki etkizbes. Kómegi tıer. Tıer. Aıymsha-aı! Qandaı jaǵdaıǵa dýshar boldyń eken?"

Dońǵalaqtar tarsyly qulaqqa kirer emes. Keýdedegi tynbaı órekpip turatyn tolqyn dúrmegi de azaıypty. Jo-joq, án aıaqtalmaıdy. Aıaqtalmaıdy. Júrek lúpili áli toqtaǵan joq. Áli tynshyǵan joq.

Arqyraǵan gýdok túngi dalanyń túkpir-túkpirin kezip ketti. Sol gýdok úni júrek jańǵyryǵyndaı artta qalǵan jalǵyz baraqtaǵy Aıymshany izdep barady.

* * *

Aýyz úıden Áıkijannyń kóńildi daýsy estildi.

— Kórinbeı ketip edińder. Ekeýińniń biraz sybaǵalaryńdy beredi. Kúnde izdeıtinderi sender. Muhıt-aý, jaman qoı iseginde qartaıady dep, óziń ábden mojyp ketipsiń ǵoı. Túý, saqal-murtyńdy basýǵa da qolyń tımegen be?

Muhıttyń atyn estigende Maratbek qatty eleńdep, ortadaǵy esikke qadalyp qaldy. Burynǵydaı apyr-topyr turyp ketýge shama joq, tek daýystap úlgerdi.

— Mu-hı-ıt!

Esik sart ashyldy. Balbópege súıenip kirgen qurdasy tabaldyryqtan attar-attamastan Maratbekti qushaqtaı qulady.

— Tól qurdasym! Maratbegim! Saǵyndym ǵoı.

Iyǵy selkildep, keýdesi syryldap birazǵa deıin basylǵan joq. Áıkijan men Balbópe Muhıtty keıin syrǵytyp, kórpege jaıǵastyrdy.

— Nege jatyp aldyń? Óziń kelmeseń, myna Balbópe sulýdy jibermeımisiń? Álde baıaǵydaı áli qyzǵanýdan saýmysyń, — dep Maratbek qurdasyna shalqalaı qarady.

— E-eı, Maratbek! Muhıtty sol burynǵy Muhıt kóresiń ǵoı áli. Aýrý meńdegen soń bul tirlikti qoısańshy. Keýdemdi súıretip júrgenim bolmasa, meniki qaı bir jetisken tirlik, — dep Muhıt kóz ushyndaǵy tamshy jasty saýsaǵymen shekip tastady.

— Já! Moıyma! Qasynda Balbópe otyrǵanda seni ala qoıatyn jaý joq, — dep Maratbek ózi de bosap bara jatqan kóńilin bildirmeýge tyrysyp ázilge quryq sozdy. — Álde bul boıjetkeniń qalaǵa qashýyn toqtatqan joq pa?

Bópeshtiń arqasy ǵoı ilinip-salynyp júrgenim. Áıtpese... — Muhıt qolyn yzalana siltedi.

— Ózińe ne bolǵan Muhıt? Soǵystan jaralanyp kelgende de eshteńege moıymaı, jarqyldap júrýshi ediń? Aýrý ábden tıtyqtatqan ba?

— Aýrýdy aıtpa. Ol — káriserik qoı. Meni qınaǵan basqa. Maratbek, qudaıdan ul surap, táńirine qysqa kúnde qyryq jalynǵan adamnan ótken aqymaq joq eken. Búginde soǵan kózim jetti. Meni óltirip bara jatqan — Tileýbegim ǵoı, — degende Muhıttyń aqshýlan saqaly dirildep, tereń ájimderi aıǵyzdala qaldy.

Maratbek qurdas syryn túsinedi. Muhıt pen Balbópe úsh qyzǵa deıin ul kórmeı, otaǵasy shańyraǵy qulaıtyndaı biraz kúızelgen bolatyń. Balbópe úshinshi perzentine tolǵatyp jatqanda Muhıt Maratbekterdikine kelip jatyp alǵan-dy.

— Ul týsa, taıly-tuıaǵy qalmaı menen súıinshi surasyn. Jıǵan-tergenim qalaı shashsam da jetedi. Bópesh osy joly bir qoıshybaıdy dúnıege ákelse, qazir ólip ketsem de armansyzbyn, — dep tórdiń aldyna sýlap túsip, alty jasar Saılaýbekti keýdesine mingizip aldy. Balany birese alaqanynda sekirtip qaqpaqyldap, birese "nasybaıynan" ıiskep jatty da, bir sát qasyna tik turǵyzdy.

— Qane, Saılaýjan, oń aıaq bolshy. Ózińe tartyp bir tentek týar ma eken? Aqyldy ǵoı, bul Saılaýbek. Balbópeniń mámpásı salǵan dorbasyn kórsetip edim ǵoı. Sony túp-túgel, dorbasymen ákep bereıin. Oń aıaǵyńdy kótershi!

Saılaýbek qarap turyp qasarysty.

— Kótelmeımin. Áneýkýni Qaıyljanǵa úsh kámpıt belgensiń. Maǵan ekeý-aq. Kelek bolsa, Qaıyljan kotelsin aıaǵyn.

Muhıt odan saıyn aınalyp-tolǵandy.

— Saılaýjan-aý, sen meniń qus myltyǵymdy kórdiń be? Byltyr kókeń Jaılaýbek ekeýi qarasýdan úırek atyp ákelip edi ǵoı. Demalysta ózińdi ertip shyǵam. Anaý Qaratumsyqtyń etegindegi qopada bıyl qaz keremet kóp deıdi. Barasyń ba?

— Balam. Maǵan myltyǵyńdy ustatasyń ba? Sonda Jaılaýbek maǵan túk te ustatpaǵan.

— Árıne. Dáý bolǵanynda myltyqty basy bútin berem. Endi aıaǵyńdy kótere qoıshy.

— Joq. Aldap ketesiń.

— Aldamaımyn, Saılaýjan. Quldyǵyń bolaıyn.

— Iá, saǵan. Áneýkúni Labıǵa ájemniń sıylyn aıdap kelgenimde, syqpa belmek túgil ózime ulysqan. Ájem aldymen syqpa belem degen. Buzaýdy emizip qoıdyń dep sonsoń ulysady ózi. Maǵan buzaýyn aıtqan joq qoı. Úlkendeldiń báli aldaıdy.

— Qap, myna kúshik nemeni-aı! Maratbek-aý, óziń birdeme deseńshi! — dep Muhıt kúıgelektendi.

— Qaıtesiń balany bosqa áýrelep. Saılaýbek bir qyńyraısa, kónbeıdi. Qoıa ber. Oınasyn, — dep balasyn syrtqa shyǵaryp jibergen Maratbek qurdasynyń qasyna jantaıdy. — Balanyń bári bir. Qyzdan bere me, uldan bere me, nesine tyzalaqtaısyń.

— Áne. Báriniń aıtary osy. Biriniń aýzyna biri túkirip oıǵandaı. Aýzyńdy uraıyn, eki uldy jetektep, úsheý bolyp kele jatatyndaryńdy men kórmeı me ekem. Sondaı baqytty maǵan kóp kóresiń be?

— Já, ashýlanba! Batyr-aý, aıap otyrmyn ba. Sál shydasańshy. Qazir-aq súıinshilep jetip keler.

— Shirkin-aı, sol habardy estisem... Maratbek, tentekti... álgi kishkentaı qoıshybaıdy moınymnan bir túsirmes edim. Poıtikshortý atadan jalǵyzdyqty meniń moınyma jazyp qoısa da. Tym erke qylar edim. Betinen qaqpas edim. Ul balanyń bir bet ójet bop óskenine ne jeter. Zaman tynysh. Ne kıem, ne ishem demeısiń. Myna meniń ákeden jastaı jetim qalyp, tesikókpe bolyp óskenimdi ol bilmesin.

Qarakóleńke bólmede osylaı qıal qýalaǵan Muhıt bir kez syrttan sambyrlaǵan daýysty estip qalǵan eken, ornynan tura berdi de, sylq tústi.

— Qap! Taǵy da tulypqa móńiredim-aý!

— Qoı ! Estıik te aldymen.

— Esti, estime, anaý shýyl onsha máz emes. Qudaı sábıge bildiredi ǵoı. Saılaýbek aıaǵyn kótermegende- aq seziktengem, — dep Muhıt jylap jiberdi.

— Áı, maýbas ekensiń. Qartaıyp otyrsyń ba? Balbópedeı áıel úsh emes on úsh bala tapsa da bylq etpeıdi. Tur! Súrt sorańdy! Dúnıege perzentiń kelip jatqanda qors-qors etip jamandyqqa bastaǵanyń ne? Bar! Odan da Balbópeniń qabaǵyna qarasańshy! — dep Maratbek jekip tastady.

Úsh qyzdan keıin Balbópeniń taǵy da aıaǵy aýyrlap, murnynyń ústine noqta túskeli Muhıt tipti óbektep ketti.

— Baıqasańshy, Bópesh! Sol qazany túskirdi maǵan-aq kótertseńshi. Paı-paı! Nege asyqtyń?

Balbópeniń aıy-kúni jetip otyrǵanda, aıaq astynan rýdnık pen deponyń jumyskerlerin on kúnge taıaýda ǵana ashylǵan vólfram kenine komandırovkaǵa jibergen edi. İshterinde Maratbek te, Muhıt ta, Súıelbaı da bar. Rýdnıktiń samohod arbasyna qos at jegip on shaqty jigit aýyldan shyqqan. Óıtip-búıtip on kúndi de artta qaldyrǵan. Maratbektiń sonda qurdastarynan kóńili jaman qalyp edi. Eki atqa sol on kúnde Maratbekten basqa eshqaısysy mańaılamady. Otqa qoıyp, sýaryp degen sıaqty barlyq mıhnatyn jalǵyz kótergen Maratbek qurdastarǵa qatty keıidi.

Qaıtarda da delbeni ózi ustady.

Oktábrdiń aıaq kezi bolatyn. Shashadan keletin kúrtik qar bar. Aýyl ken qazǵan jerden qyryq shaqyrymdaı. Azannan jolǵa túsken bular aýylǵa bes kılometr qalǵanda, Maratbek attardy toqtatty.

— Nege kidirdiń?

— Toqtatpa, Maratbek. Aýyldyń tóbesi kórindi ǵoı. Kóz baılanbaı jetip qalalyq, — degen jigitterdiń daýryǵysqan shýyn tyńdamaı, Maratbek jerge sekirip tústi.

— Attar biraz tynyqsyn. Qulanyń tamaq baýy bosap ketipti. Ózderiń árirek shyǵyp, jelpinip kelińder.

Kúnuzyn jolsoqty bolǵan jolaýshylar qıralańdaı basyp arbadan aýlaǵyraq baryp, yshqyrlaryn endi bosata bastaǵandary sol edi, Maratbek samohodqa yrǵyp minip delbeni qaǵyp qaldy. Attar jele jóneldi.

— Oıbaı! Ketti!

— Qap! Qurtty-aý! Aıdalada qaldyrdy-aý!

— Báse, Maratbek teginnen-tegin nege atshy bola qaldy dep edim, osyndaı pálesin ádeıi saqtap júr eken ǵoı.

— Ustańdar! Qýyńdar!

— Jetkizer ol saǵan!

— Maratbek! Qurdas! Men — Muhıtyńmyn ǵoı. Maǵan da toqtamaımysyń? — dep Muhıt basqalardan ozyp shyǵyp dalaqtap keledi.

Alǵash tus-tustan qosylǵan jigitter aýyr kıimmen qashanǵy júgire bersin, birazdan keıin ókpeleri óship aıań búlkilge aýysty. Tek Muhıt qana áli de dámeli. Syr-syr etken ókpeden býdaq-býdaq bý atyp, qos syzyq bop tartylǵan arba izimen toqtaýsyz búlkildep keledi.

— Maratbek! Óldim ǵoı! Toqtashy! Sál kidirshi! Meni mingize ket. Analar alysta qaldy. Qalsyn bári. Olarǵa sol kerek. Sen ekeýmiz biryńǵaı edik qoı.

Maratbek myrs-myrs kúldi de, bıshik úıirdi.

— Janynyń táttisin! Ózin kinálamaı, ózgeni jazǵyrǵysh. Sen de olardan asyp ketken joqsyń. Ólmeısiń. Júgir! Júgire tús. Ekinshi ret saldyq qurmassyń.

Attardy atqoraǵa baılap, úıine kelip shaıdy endi ǵana aldyna ala bergende syrttan Muhıttyń sambyrlaǵan ashýly daýsy estildi. Maratbek pımasyn aıaǵyna suǵa salyp syrtqa atyldy. Ondaǵy oıy Muhıttyń ashýy tarqaǵansha, qolyna túspeý.

Biraq Muhıt qaqpa aldynda qarsy kezdesti.

— Áı, aýzyńdy uraıyn! Sen kimdi tálkek etesiń. Osy turǵan jerinde byt-shytyndy shyǵaraıyn ba? Adamnyń kóńilin nege qaldyrasyń. Eki tabanym kúldirep túsip qalypty, — dep jalań aıaǵyna tas kebis ilgen Muhıt kózi qyzaryp qarsy umtyldy.

— Apyraı, Muhıt, seniń ashýyń qatty edi. Tym qýaryp ketipsiń. Arasha bermes túriń bar, — dep eki qolynan shap berip ustaı alyp, esik aldyndaǵy kúresinge qaraı dedektete súıreı jóneldi. — Árıne, seniń basqa qurdastardan jóniń bólek. Ekeýmiz, sen aıtqandaı, bir yńǵaı edik. Biraq meni basybaıly atshyńdaı jumsadyń ǵoı.

— Aýzyńdy uraıyn, mingize ketkenińde handyǵyńnan taıamysyń? Al, endi saqtan.

Julqynǵan Muhıt Maratbektiń tas qyp qysqan sheńgelinen bosaı almaı jantalasyp júrgende eki kebisi eki jaqqa ushty. Endi jalańash taban qyzyl shaqalanyp tobyqqa sheıin qar ishinde tur.

— Jiber qolymdy. Aýzyńdy uraıyn, bosat!

— Oıbaı-aý, bosatsam aýzymdy uryp, tisimdi qanatasyń ǵoı. Nege bosatam. Tastaı almaı júrgen janym joq. Óziń tipti tup-týra qańtardaǵy býradaı jarap kepsiń! Shaınap tastasań qaıtem, — dep Maratbek qurdasyn oppa qarǵa qaraı súıreı túsedi.

— Maratbek — ay, aıtpady deme, búgin menen birdeme kóresiń. Ashýymdy keltirip, jynyńdy qozdyrma. Qoıa ber! — eki aıaǵyn kezek kóterip jany tyzalaqtaǵan Muhıt áli de aıbarlanǵanymen, desi qaıta bastapty.

— Áli ashýyń kelmegen túriń mynaý bolsa, jynyń qozǵanda onda búkil aýyldy qarap qyp ketersiń, dos. Qap! Aıaq astynan bir pálege qalǵanymdy-aı! Arashaǵa keletin de adam joq! Óziń órt sóndirgendeı tútigip alypsyń. Maǵan da jan tátti. Bireý-mireý kelgenshe osylaı qolyńdy ustap turmasam, shyqshytymdy jelkeme jamap jiberersiń, — degen Maratbek jorta qorqaqtap, sheginshektegen kúıi kúresinniń dál ortasyna qurdasyn dedektetip apardy.

Muhıttyń alǵashqy qarqyny joq. Tabannan ótken yzǵar búkil denesine dýyldaı tarap, shabaqtap jatyr.

— Aýzyńdy uraıyn, bosat!

— E-e, aýzymdy urǵyzý úshin bosatýym kerek eken ǵoı. Qoı, Muhıt, ol zorlyǵyń ótpes.

— Aýzyńdy uraıyn-aý, ol sózimniń máteli ǵoı. Tıispeıin. Janyń amanat, — dep Muhıt múlde bosańsydy.

— Bosatqan bette bir soǵyp jalp etkizbeksiń ǵoı.

— Aıttym ǵoı, tımeıin.

— Eldiń bárin ańqaý sanaısyń. Joq! Bosqa arandap qalatyn ılanǵysh Maratbek joq, — dep ádeıi qasarysa túsedi.

— Túý, túý, naǵyz sappas ekensiń. Bir shertip qalsam, eki dúnıede ońbaı óteıin. Búgin endi bir jolǵy ashýdy qurdastyqqa baıladym. Ekinshide ollahı, aıamaımyn, — dep eki aıaǵyn kezek kóterip saýysqansha sekirgen Muhıt qolyn bosatýǵa tyrysyp julqynyp qoıady. — Árıne, búgingi qylyǵyńa eregiskende biraz tómpeshtep alýǵa bolatyn edi... Já! Qoryqpa. Ashýym tarqady.

— Shyn tarqady ǵoı.

— Shyn tarqady.

— Senbeımin. Tisiń saqyldap, ash qasqyrdaı tap bergeli tursyń. Qoıa bersem, bir-aq atylarsyń.

— Oıbaı-aý, ne dep qarǵan deısiń endi! It-aý, men seni qansha jerde aldap edim? Aıtshy, al!

— Ras. Aldamaıtynsyń. Biraq ashý — dushpan. Ol eshteńeni oılatpaıdy. Myna qalshyldap, dirildegenińe qaraǵanda, bul betinde búgin meni tiri qaldyratyndaı túriń joq.

Muhıt tizerlep otyra ketti.

— Ollahı, tıispeıin. Ózińdi kórgenshe azý egegenim ras. Endi qaıttym raıdan.

— Sen óıtip máımóńkeleme. Ádeıi jýasyp tursyń.

Muhıt moınyn úı jaqqa buryp, ashyna aıqaı saldy. Saqyldaǵan tisteri birine-biri tıedi.

— Áı-ki-i-jan! Qaıdasyń, oıbaı! Myna jyndy kúıeýińe qoıa ber deseńshi!

Áıkijan esikten basyn qyltıtty.

— Qudaı-aý, mynaý ekeýine ne jetpeı júr. Muhıt- aý, qurdasyńa sonshama óshikkeniń ne? Aralaryńnan qyl ótpeıtin tatý edińder ǵoı. Ózińe birdeńe kóringen be, apaq-sapaqta aıqaılap kelip eldiń záre-qutyn ushyrdyń ǵoı, — dep esik pen tórdeı jerde tur.

— Qap! Qyldyń-aý, Maratbek! Bulardyń qatynyna deıin ymy-jymy bir. Áı, Maratbek, aıtsańshy, eń bolmasa bir shertip qaldym ba?

— Ras, qolyń tıgen joq. Biraq qoıa bersem ǵoı, tup-týra tútip jeısiń. Áıkijan, sen anaý joǵarǵy aýyldan Ermekbaı aqsaqaldy tez ertip kelshi. Sol kisiden basqaǵa búgin Muhıttyń arasha beretin túri joq, — dep Maratbek Áıkijanǵa kózin qysyp qaldy. Ermekbaıdyń úıi bul aradan keminde jarty shaqyrymdaı jerde. Súıretilip Ermekbaı jetkenshe Muhıt on ólip, tirilerin biledi. Endi Áıkijanǵa jalyna bastady.

— Áı, kelinshek! Oıpyr-aı, óziń jón bilýshi ediń ǵoı. Toqtashy. Arashany saǵan-aq berdim. Beri, beri jaqynda. Myna jyndy baıyńa qoıa ber deshi. Quldyǵyń bolaıyn.

— Jaqyndama, Áıkijan. Muhıttyń qýlyǵyn bilmeısiń. Qoly bosasymen-aq dıýdaı alysady. O- o, bilem ǵoı bunyń syryn. Eshkimdi aıamaıdy, — dep Maratbek teris aınalyp, ishteı sylq-sylq kúldi.

— Aınalaıyn, Áıkijan! Ótkende Áshtaıjannyń kindigin kese almap ediń. Endigi ret ózińdiki. Balbópege aıtyp qoıǵam. Bolashaq ulymnyń kindik sheshesi óziń bolasyń. Kel, bosat myna periniń qolyn.

— Tóbelespeısiń ǵoı.

— Oıbaı-aý, óltirmeseńder, jetti endi. Aıaǵym úsip ketti.

— Kótek! Kebisi mynda jatyr ǵoı. Kókesi, jiber!

— Al, Áıkijan, obalym saǵan, — dep Maratbek qurdasynyń qolyn bosata salyp yrǵyp qashqanda, Muhıt kebisine de qaramastan úıine qaraı bezip barady. Ursyp barady.

— Qap, Maratbek ıt! Asyqpa! Endigi isim senimen bolar. Keltirermin aldyńa. Aýzyńdy uraıyn, ábden jelikken ekensiń. Bir qatyrarmyn.

Eki jerde shek-silesi qatyp kúlip qalǵan Áıkijan men Maratbek sálden keıin úıge kirdi.

— Sen de qatty oınaıdy ekensiń? Sýyq ustasa qaıtesiń, — dep Áıkijan kúıeýine keıidi.

— Saspa, Áıkijan! Muhıttyń jas kúninen jalańaıaq basyp júrgen qary emes pe. Túk etpeıdi. Degenmen... sen Áıkijan, úıde qoıdyń quıryǵy bar ma edi. Balbópege aparyp bershi. Aıaǵyn sylasyn.

Eki-úsh kúnge sheıin Maratbek pen Muhıt birin-biri kórgen joq. Maratbek reısten sharshap kelip, tamaǵyn isher-ishpesten tórdiń aldyna kıimsheń qısaıa ketken.

Balbópeniń tolǵaǵy qysqan ba álginde Áıkijan kórshisine asyǵys jónelgen-di. Kenet esikti oıbaılata ashyp, daýryǵa sóılep Muhıt kirip keldi.

— Maratbek! Ay, Maratbek!! Úıdemisiń?

— Nemene? Jaý shapty ma? Kisige maza beremisiń osy? Kózim endi ilinip bara jatyr edi.

— Aýzyńdy uraıyn, áli renjip júr ekensiń ǵoı. Kiná menen. Bir jolǵa ókpeńdi qı. Saǵan qalaı ashýlanǵanymdy ózim de bilmeı qaldym, — dep eki qolyn sozyp, tónip kelgen Muhıt yrjıyp tur.

— Oı, sýǵa súńgip shyqqanbysyń? Basyńnan tamshylaǵan taǵy ne páleń?

— Maratbek, qolyń jeńil edi. Shashy qurǵyr, ósip ketip... Qyshı bergen soń... Ustarań da ótkir, alyp bershi.

— Áı, sonda basyndy úıińnen jýyp shyqtyń ba?

— Jýmaı, ýaqyt tyǵyz. Balbópe baıǵus tolǵatyp jatqan soń... Bolsańshy endi.

Maratbek irgeden ustarasyn alyp, bylǵary beldikke eki-úsh janydy da, tyrnaǵyna salyp kórdi.

— Otyr. Eregiskende quıqańdy tilip-tilip bereıin.

— Meıliń, Maratbek. Quldyq, aǵataı.

— Já! Bosqa kishireıme. Túý, shashyń qurǵap ketipti- aý. Sháınekti beri jyljytshy.

Maratbek qurdasynyń bir jaq shekesiniń shashyn sypyryp bola bergende, daladan "súıinshilegen!" daýys dúrkireı jetti. Sol-aq eken, Muhıt otyrǵan jerinen qalaı yrshyp ketkenin de bilgen joq. Basynyń jarty quıqasy aǵarańdap esikke jetkenshe on súrindi.

— Maratbek-aı! Qurdas-aı! Tileýdi qýdaı berdi ǵoı! Berdi ǵoı jasaǵan. Súıinshi ózińdiki! Seniki! Júr! Júrseńshi! Allaı, býyn-býynym bosaǵany nesi! Kótershi, turǵyzshy, Maratbek! Rızamyn, táńir! Rızamyn. Ómirden tuqymymdy jalǵar urpaq kórmeı ketem be dep úreılenýshi edim. Bári beker eken. Maratbek, álgiler nege keshikti? Nege kirmeıdi? Bópeshtiń jany aman qaldy ma eken? Júrseńshi!

Birin-biri súıemeldep ekeýi tysqa shyqqanda, dalada Muhıttyń qaı úıge kirip ketkenin baıqamaı ersili- qarsyly shubyryp júrgen áıelder, aıqaılap beri saldy.

— Súıinshi, Muhıt! Súıinshi!

— Uldy boldyń — qundy boldyń!

— Tilegińdi berdi — Tileýbegińdi berdi!

Tus-tustan jarmasqan áıelderge esi shyqqan Muhıt qaıta-qaıta bas ızegende, kúbirlegen erinderi "tileýim — Tileýbegim! Tileýbegim! Aty Tileýbek bolsyn", — dep jatqan edi.

Áıelder aıt-úıtke qarar ma, qoıny-qonshyn qol salyp aqtaryp, Muhıt baıǵustyń kúni buryn bólek-bólek túıip qoıǵan kileń jıyrma bes somdyqtaryn taratyp áketti. Túlkijan deıtin adýyn áıelge eshteńe buıyrmaǵan ba, álde árqaısysy eki jıyrma bestikten turatyn túıinshekti azyrqandy da, Muhıttyń ıyǵyndaǵy pıdjagyn julqylap sheship aldy.

— Janyń adyra qalǵyr, jartybas! Aq túıeniń qarny jarylatyn kúni saǵan dúnıe-buıym jálki ma?

— Oıbaı, Muhıt shynymen Jartybas!

— Jartybas!

— Jartybas qaınym. Tez júr. Kishkene qoıshybaıyńnyń kórimdigin ózim alam.

— Tileýbektiń deńiz.

— Ne? Tileýbegi kim?

— Ulym! Tileýbegim — ulym, — dep quıqasy jartylaı aǵarańdaǵan Muhıt qatyndardyń arasynda kórinbeı ketti.

Sol Tileýbek alty aıǵa tolmaı jatyp Muhıttyń moınyna kóship edi. Óbektegen baıǵus jumystan kelisimen, tamaǵyn isher-ishpesten ulyn moınyna salyp alyp, tómengi aýyldaǵy qurdastardyń úıin túgel aralap shyǵatyn.

Tileýbektiń erkeligi ǵalamat bolatyn. Ákesine bes mınýt tize búkkizýge mursha bermeı, qyńqyldap jylap eriksiz turǵyzyp áketetin.

— Muhıt-aý, bul shirkindi sonshama erkeletkende, Mádi bolady deımisiń. Qoıa berseńshi, balalarmen oınasyn. Tipti sóz estirtpedi ǵoı, — dep keıigen úlkenderge Muhıt kádimgideı burtıatyn.

— Jalǵyzym kózderińe túsken eken. Nemene, tóbelerińe oınaqtady ma? Otyrsa, óz moınymda otyr. Kótersem, ózim kóterem. Senderdiń neleriń búlindi.

— Túý, baıǵus. "Balany bastan" degen. Peıishke aparatyndaı-aq áýenine tóńkerilip... Aıtpady deme, myna óbekteýińdi qoımasań, Tileýbekti óziń búldiresiń.

— Aqyldaryń ózderińe. Qudaıdan tilep alǵanda kim kóringennen sóz estıin degem joq, — dep Muhıt turyp ketetin.

Eki-úsh jasar kezinde Tileýbektiń beıpil sózben tili shyqty. Úlkendi de, kishini de jeti atadan sybap bergende bet qaratpaıdy.

— Muhıt-aý, jónge salsańshy balańdy. Bul kúshik sonda ekeý bolady deımisiń. Ónege tálimde emes pe.

— Qaıtesiz, aqsaqal. Es bilmegen bala ázirshe ne aıtpaıdy. Aqyl toqtatqan soń ózi de uıalady. Qur túrtpekteı bersem — mılaý bop ketpeı me, — dep Muhıt qulaq aspaıdy.

Birinshi klasta úsh jyl otyrǵan Tileýbek mekteptiń búkil muǵalimderin qan qaqsatty.

— Hat tanysa bolady. Oqymysty bolmaı-aq qoısyn. Ákesi men de bar-joǵy eki klaspen-aq elden qalyp otyrǵam joq. Zaman tynysh. Eki qolǵa bir jumys. Tileýbegim tiri bolsa, qatarynan kem qalmaıdy.

Qatarynan kem qaldyrmaýǵa kóńilshek áke qolynan kelgenshe tyrysyp baqty. Onǵa tolǵanda velosıped satyp áperdi. On beske shyqqanda motosıkl syılady.

— Maldy janǵa jınaıdy. Tileýbegimniń bir kúngi kórgen qyzyǵy — ómirimniń qýanyshy. Poıtik-shortý bıtin syǵyp, qanyn jalaǵan sarańdar ózimen ketsin. Bópesh, qyzyl sıyrdy buzaýymen etke ótkizeıik. Dúkenge mátesekil keledi deıdi. Tileýbekjan qyńqyldap júr. Qatarynan qalmasyn.

— Osy sóziń balańnyń túbine jetedi. Qatarynyń qaısysynda motosıkl bar edi?

— Óı, poıtik-shortý, qatyn! Murnyńa túktiń ısi barmaıdy-aý. Muhıttyń jalǵyzy qatarynan qalyp emes, ozyp júrýi kerek. Estidiń be? Erteń qyzyl sıyrdy óriske jibermeı alyp qal. Zagotskot adamdary kirin quryp jatqan anaý sklad janyna.

Qyzyl sıyr buzaýymen etke ótkende, qara motosıkl Muhıttyń esiginiń aldynda turdy. Qıaq murtynyń boz qyraý shalǵan shalǵysyn shıratqan Muhıt belin myqyndandy.

— Paı, paı! Tileýbekjan, ákeńniń arqasynda saırandap baq! Anaý nashandiktiń uly da minbegen mátásekil bul!

— Iá, saǵan. Olardyń kók "Moskvıchi" bar. Jaman dyryldaqty sonshama buldap, — dep dóńgelekti teýip-teýip jibergen Tileýbekke ákesi alǵash ret shytynaı qarady.

— Áı, ózińniń esiń durys pa? Nashandikpen meni salystyrǵyń kelgen eken ǵoı. Ondaı dámeń zor bolsa, mektepti nege tastap kettiń, sen kúshik!

— Basymdy aýyrtpashy! Má! Dyryldaǵyń qajet emes, — dep balasy kiltti laqtyryp júrip ketti.

Biraq motosıkl erteńinde-aq Tileýbektiń taqymynan bir bosamady. Talaı taýyq jolynda domalap qaldy. Talaı ret ózi domalady. Jyl jarym ishinde eki dóńgelekti motosıkldiń saý-tamtyǵy qalmaǵansha Tileýbektiń de jasamaǵany bolmady.

Tórt klasty támamdamaǵan ulandy áskerge de almaıdy eken. Jurttyń balalary biri oqýǵa túsip, biri jumysqa ornalasyp, biri mindetti áskerı boryshyn óteýge attanyp jatqanda, Muhıttyń uly eki qoldy aldyna syıǵyza almaı, tómengi aýyl men joǵarǵy aýyldardy dúrliktirýden jańylǵan joq.

"Kúshiktiń moınyna qamyt kıgizip, aıaǵyn tusap qoıaıyn" degen dalbasamen jıyrmaǵa jetpegen Tileýbegin úılendirgen edi. Kelinshegin kúnde uryp shydatpaı qoıǵan soń, aqyry ajyrasyp tyndy.

Bar bileri — ishimdik. Dalada iship, dalada túnep qalý — eki kúnniń birindegi ádeti. Ár jumystyń basyn bir shalǵanymen berekeli baıyz tappady. Otyzǵa jaqyndap qalsa da, baıaǵy sábı kezindegideı Muhıttyń moınynda júr.

Araq júrgen jerde álek júretini belgili. Alǵash tóbelesip, joldasyn pyshaqqa jyǵyp, aǵaıyn jolymen sottalýdan aman qalyp edi. Biraq jetesizge jetpeıdi eken. Ákeniń aldyndaǵy eki-úsh qarany taýsylmas baılyq kóre me, áli de eltek-seltek qalpy. Taıaýda ǵana bir toıda qonaqqa kelgen bir qyzdy áýrelemek bolǵanda ustalyp qalypty. Sodan beri túrmede jatyr. Muhıtty qajytqan da, qartaıtqan da "tilep alǵan Tileýbegi". Maratbek úndegen joq. Kezinde aıtqan tildi almaı, aqyl salǵan adammen ustasqan qurdasy, endi mine, barmaq tistep opynyp otyr.

— Qurtqanda qý ul qurtty ǵoı, Maratbek. Bala bolmaı, bále bolyp óterin bilgende, qudaıdan zaryǵa tilep nem bar edi, — dep boı-boı bosaǵanda saqalyna eki-úsh tamshy seldir kirpikten úzilip-úzilip tústi.

— Berik bol, Muhıt! Amal ne? Ókimet tárbıesin kórip, ońalyp keter. Jas qoı áli. Áıteýir, tiri júrsin de, — dep tamsanǵan Maratbek Áıkijanǵa qarady. Báıbishesi túsingen eken, jalma-jan qasyqpen aýzyna aq tamyzdy.

Tańdaıyn jibitken soń Maratbek qurdasyna qaıta buryldy. Shúńirek kózderde baıaǵy bir qýtyń kúlkiniń bolar-bolmas oınaqy taby bilindi.

— Áı, óziń naǵyz teke saqal bolypsyń-aý. Mániń men sániń ketip qapty ǵoı múldem. Myna qalpyńmen Balbópeniń júrekqabyn qalaı jaryp jibermeı júrsiń.

— Kúl, kúlip qal, Maratbek. Búginde meni tabalamaıtyn jan qalmady, — dep Muhıt eńsesi túsip barady.

— Qoı, Muhıt! Saǵan kúlgende ne tabam. Kóńiline alma. Meniki úırengen aýyzdyń ádeti de. Áıkijan, Súıelbaıǵa usynǵan qymyzdy qurdastan aıaımysyń. Áper tostaǵandy Muhıtqa, Balbópe ekeýi bólip ishsin.

— Táıt! Seniń bir qasyq nápaqańa talasyp meni jyn uryp pa? Osy úıden et pen shaı iship, ózińniń qasyńa túnep ketýge ádeıi kelip otyrmyz. Bópesh, solaı ǵoı.

— Iá. Búgin tórteýmiz baıaǵyny eske túsirip túnimen sherqumardan bir shyǵaıyqshy, — dep Balbópe syńǵyr kúlkisiniń jobasyn jańǵyrtty.

— Áıkijan, tur. Qazanyńdy qaıta as! — dep Maratbek kádimgideı kóńildenip qaldy..

— Jo-joq! Bizge bola áýrelenbe! — dep Muhıt bezektep edi, Áıkijan bolmady.

— Qurdas, as-sýǵa aralaspa. Sybaǵańdy osyndaıda jemegende qaıda jeısiń. Júr, Bópesh, ekeýiniń ońasha aıtar qupıalaryna bóget jasamaıyq. Qarashy, jigit kezderindegilerin esine túsirgendeı myna ekeýiniń qýtyńdap ketkenin.

Balbópeler shyǵyp ketisimen Muhıt bir jyljyp Maratbektiń qasyna jantaıdy.

— Al, qalaısyń? Kúni boıy durystap kóńilińdi de suramappyn. Aq ótip tur ǵoı.

— Muhıt, senen nesin jasyram. Kún saıyn ál-qýat azaıýda. Jazǵa jetsem...

— Qoı!... Aıtpaqshy, Maratbek-aý, men bir em estidim. Sony baıqasaq qaıtedi, á? Qudaı shıpasyn salar, dem Muhıt shoqıyp otyryp aldy. — Jylan she? Álgi qarashubary bar ǵoı. Sony ýyn tókkizbeı óltirip, otqa qaqtap jese.. myń da bir em deıdi. Sony da bir kórseńshi.

— Ony qaıdan tabam?

Muhıt eńbektep baryp tabaldyryqtyń aldynda jatqan eski kárzeńkeni súıretip kelip, aýzyn ashyp kórsetti.

— Mine! Qaıdan tabam dep júr edim, sátin salǵanda op-ońaı kezdeskeni. Maratbek-aý, óziń baıaǵyda aıtyp ediń ǵoı "Uldan bere me, qyzdan bere me" dep. Meniń Áshkenjanym úlken medeýimiz bolyp tur. Kúıeý balamyz da jaqsy jigit. Úıdi ustap turǵan sol ekeýi. Myna men kúrkildep jatyp qalǵanda, Bópesh ulyn ýaıymdaı ma o da burynǵydaı emes. Áshkentaı keshe maldarǵa shóp salaıyn dep qoraǵa barsa, shóptiń arasynan myna jylandy kórip qalypty. Ózi ójet-aq! Aıyrmen basynan shanshyp óltiripti. Álgi em bolady degendi estigeli qaıdan tabam dep kúıgelektenip bitip edim. Jazylady ekensiń, Maratbek! Oıbaı-aý, qystyń ishinde bul túsi sýyq pálendi dál úıdiń irgesinen kezdestirgen jasaǵanǵa qalaı ılanbassyń. Kórdiń be?

— Iá. Ári áketshi!

— Áı, Maratbek, sen jerinbe deıim. Qudaı sátin salaıyn dep tur.

— Jaraıdy. Sýyq jerge qoıǵyzsańshy onyńdy endi.

Muhıt Balbópeni shaqyryp, qolyna kárzeńkeni ustata saldy.

— Shoshalaǵa qoıyńdar. Tańerteń ózim bismilda dep em jasaımyn. Sóıtem.

Balbópe shyǵysymen Maratbek bas jaǵyndaǵy doıbyny aldy.

— Kel, bir oınap jibereıik.

— Oınaıyq.

Sálden keıin ekeýi daýlasyp qaldy.

— Olaı jeýge bolmaıdy. Eki jeıtin jerden nege qashasyń. Tártip buzba.

— Aýzyńdy uraıyn-aý, sonda kórip turyp zakotke ózim barmaq ekenmin-aý.

— Oıynnyń tártibin bilmeısiń.

— Sen-aq bile ber.

— Joq, sen durystap eki asa.

— Almaımyn. Jemeımin. Seniń jaman tasyndy.

— Muhıt, qaraýlyq jasama.

— Eregiskende sol tasyndy jemedim. Ne isteısiń al. Kerek bolsa zapýk al.

Esik sańylaýynan syǵalaǵan Áıkijan men Balbópeniń kózderinen sorǵalaǵan jastary ájimdi júzderinde kilkip qalypty. Kim bilsin, ekeýi de sonaý bir ýaıymsyz, qamsyz jas kúnderinde myna qurdas kúıeýleriniń dál osylaı shıqyldasa talasyp doıby oınaıtyn kezderin eske túsirip tur ma eken. Múmkin sol bir qaıta oralmas qyzyqty kúnderden alystap ketken shaqtarynda anaý sanaýly saǵattary ǵana qalǵan qos aýrý shaldyń búkil keseldi sál de bolsa umytyp, jaryq jalǵannyń ár sekýndinde turǵan ómir shýaǵyn, ómir nárin qunyǵa soryp, qunyǵa jutyp jatqandaryna táýbelik tanyta ma, qımyldaıtyn emes.

— Jeńildiń báribir.

— Qaıta oınaıyq. Bunym oıyn joly.

— Kel onda.

JAZ. SAILAÝBEK

Saılaýbektiń qoıyn dápterinen

— Qaraǵym, bir suraǵym bar. Ózińdeı kózi ashyq, salaýatty jigit kezdese bermeıdi. Aıtpaǵym mynaý edi. Men sovhozda isteımin. Mehanızatormyn. Alakóbeden tańmen talasa turam... Sodan, áıteýir, eńbek, jumys dep qybyrlap júrgenimiz. Qudaıǵa shúkir, ataq-abyroısyz emespin. Ótken besjyldyqtyń qorytyndysy boıynsha, omyraýyma orden taqtym.

Aıtaıyn degenim: biz ózi negizinde mal sharýashylyǵymen aılanysatyn sovhozbyz. Kúzge qaraı myńdaǵan qoıdy kombınatqa etke ótkizemiz. Josparymyz oryndalyp jatady... Aıtaıyn degenim... qıpaqtap baram ba... táýekel. Osy bıyl jeke menshikten etke mal jınady. Árıne, ókimet qaýlysymen artyǵyn jınaıdy ǵoı. Sonda da oıda júrgen saýaldarym bar. Bir shańyraqqa bir sıyr, bir bıe úsh-tórt ýaq jandyq qana ustaýǵa ruqsat etiledi.. Al, endi meniń otbasymdy alaıyq. On úsh balam bar. Kári sheshem bar. Jeńgeńniń aıaǵy aýyr. Sonda on tórt-on bes basqa álgi atalǵandar jumyryna juǵyn bola ma. Bir sıyrdyń súti shaıǵa da jetpeıdi. Bes-alty qoıdy domalatyp soıyp jesek, úsh tórt aıda taýysyp alady ekenbiz. Sonda shańyraq degende, sol úıdegi adam sanyn nege eskermeske. Bylaı qaraǵanda men ózi, sol maldy ustaýǵa onsha qulqym da joq. Sýy, shóbi bir mashaqat! Saı-saıdy aralap, birer arqa shópti qol shalǵymen sıpalap júrgeniń. "Et týraǵan barmaǵyn jalaıdy" deıdi. Ras sóz. Shirkin, deımin, bizden etke alatyn qoıdyń eń bolmasa eki-úsh júzin ózimizdiń dúkenge túsirip otyrsa ǵoı. Sonaý jer túbine aıdap áýre bolmas edik. Kójeqatyqta bolyp turar edi. Qolymyz da bosar edi. Áıtpese nemene, óziń ósiresiń, óziń aqshańa satyp jeı almaısyń. Qaraǵym, jón biletin jigit sıaqtysyń, kerekti kisilerge qulaq-qaǵys qyp eskere júrseńder dep edim.

* * *

Demalysy bolǵan soń Saılaýbek búgin kesh turdy. Qapyryq bólmede ezilip jata bergisi kelmeı, dýshqa jýynyp keldi. Ústine jeńsiz tor kóz juqa jeıdesin kıip, tysqa bettedi. Keshe jeńgesi telefon soqqan. Qonaq qabyldaıtyndaryn aıtyp, jazýshy qaınysynyń birge bolýyn kádimgideı qıylyp ótingen.

"Barsam ba eken? Baraıyn. Serikti kórmegeli de kóp boldy. Týǵan aǵamnyń úıi ǵoı. Nemenege báldenem. Áı, biraq Jaılaýbek ózgerip ketipti. Onymen keıin, ońasha sóılesýim haq. Sóılespeı bolmaıdy... Qaıdan shyqqan tóre?! Maǵan ózi solaı dep edi-aý. Sonda tóre kim? Men be, aǵam ba?"

Qońyraýdy basqany sol edi,ar jaqtan edendi tarsyldata júgirgen aıaq tyqyry estildi de, esikti tep-tez ashyp jiberdi. Aǵasynyń balalary eken. Úlkeni — dóńgelengen qara kózderi árdaıym kisige birtúrli tańdana qaraıtyndaı keń ashylyp turatyn on jasar Elmıra da, kishisi — kekili jaldanyp qarsy tikireıgen bes jasar Serik te qýana aıqaılap aǵasynyń moınyna asyla-asyla ketisti.

— Ýra! Dádá Saılaýbek prıshel!

— Mama! Dádá, moı dádá zdes!

Asýı jaqtan mamyrlaı basyp Qalıman shyqty. Qalımannyń tula boıynda maı baspaǵan bir múshesi qalmaǵan. Tipti burynǵy dóńgelengen keń kózderiniń aldyna da kilkildep maı jınalyp, syǵyraıyp qaraıdy.

— Qaınym-aý, mynaý túriń qalaı?

— E-e, nemene, unamaı turmyn ba? — dep Saılaýbek Serikti moınyna mingizip aldy.

— Intellıgent adam qonaq shaqyrǵan úıge galstýk taǵyp, kostúmin kıip kelmeı me?

— Kún ystyq, Qalıman. Galstýk taǵyp qylǵynǵanda birdeme túse me?

Qalıman lám demeı qaınysyn jatym bólmege qolynan tartyp jeteleı jóneldi. Kirgen bette aqshyl shıfonerdi ashyp, Jaılaýbektiń qaz-qatar tizýli turǵan kostúmderin alaqanymen bir sıpap ótti.

— Uıatty kisiler keledi. Bir unamdysyn tańdap al.

— Qalıman-aý, ol kostúmderińe mendeı úsh Saılaýbek qatar sıady ǵoı. Nege áýre boldyń?

— Qap! Ózińe osy qashan shyr bitedi?

— Meni bordaqylap bir jaqqa ótkizbekpisiń?

— Já, qaınym. Ýaqytym joq. Astanadaǵylar shetinen sendeı bezalabernyı ma eken. Álde sen ǵana elden erekpisiń, bilmeımin. Boıdaq jigit, mejdý prochım, jazýshy adam, kak prıns kıinýi kerek. Búginde jurt bilimge emes, kıimge qaraıdy.

— Jaraıdy, Qalıman. Aqylyń este bolsyn. Endi maǵan myna Serik pen Elmıra ekeýimen sóılesýime ruqsat etesiń ǵoı.

— Zalǵa kirmeńder. Onda stol jabdyqtap jatyr. Detskııde otyra turyńdar.

Sálden keıin úsheýi bólmeniń astan-kesteńin shyǵardy. Ásirese Serik máz.

— Dádá Saılaýbek, teper moıa ochered! Mená vozı!

Kilem ústinde tizerlep túıe bop arqasyn tósegen Saılaýbek qara terge tústi.

— Jeter. Sharshadym, Serik.

— Ne ponımaıý. Ty chto, dádá. Pochemý po-kazahbaıskı govorısh, — dep Serik ókpelep qaldy.

— Ne dediń? Chto za slovo po-kazahsbaıskı? Kto tebá naýchıl, tak govorıt? — dep Saılaýbek kilt ashýlanyp, inisiniń ıyǵynan julqyp-julqyp jiberdi.

— Mama! Ona nam ne razreshaet govorıt po- kazahbaıskı. Po-kazahbaıskı govorıt tolko chabany. Tak, ved, Mıra? Mama togda nas zdorovo rýgala, kogda my po-kazahbaıskı hotelı otvechat.

— Mamań bar bolsyn seniń.

Saılaýbek aıaq astynan shyrt etti. Moınynan qushaqtap, betine betin tıgizgen inisine de ılikken joq.

" Qazaqbaıskı!.. .Tipti qazaq deýge de arlanǵany ǵoı. Óz tilin óz balalaryna ógeı etkizgende sonda bul jeńgem ne tappaq? Ana tilin ardaqtap ótý — qaı azamattyń da perzenttik boryshy emes pe. "Qazaqbaıskı til shopan, qoıshynyń tili" dep kemsitýi qalaı? Internatta tárbıeshi bolyp isteıtin pedagog jeńgemniń ónegesi osy bolsa, basqalarǵa ne joryq. Qazaqbaı tilimen qazaq dalasynyń kórki — tórt túlik malyn myńǵyrtyp ósirip, mynaý baı dastarqannyń túrli taǵamyn daıyndaýǵa múmkindik týǵyzǵan aýyl eńbekkerlerine muryn shúıirýdi Qalıman qaıdan úırenip júr "Sıyr sýdan, sý sıyrdan jıirkenedi" degendeı óz boıyndaǵy minin kórmeı, sylańdap kıim jańartqanyn mádenıetke balaǵany ǵoı. Apyraı, osylaı óz semásynda oryssha ǵana sóıleıtin talaı qurbylary Almatyda da jetkilikti edi. Múmkin solarda da qazaqbaıskı dep muryn shúıirý joq emes pe eken. Oryssha tildi úırenbe demeımin. Bilgen jaqsy-aý. Biraq týǵan anańdy mensinbegendeı, óz tilińdi bosaǵadan engizbeı syǵalatyp qoıǵannan artyq sumdyq bolar ma. Bir kezde orys dvorándary fransýz tilin dańǵaza kórip, orys tilin — mujyq tili dep biraz jatsynǵany ras. Ol ótkinshi qubylys edi. Orys tili búginde halyqaralyq tilderdiń birine aınaldy. Osy tildiń ıgilik sharapatyn sovet eliniń búkil halqy kórýde. Biraq ult tilderine ózgeden onsha bóget qoıylmaı otyrǵan kezeńde, ózimizdiń ókpeletýimizge jol bolsyn. Qur ókirektegende tamyrymyzǵa balta shabatyn qylmys jasap júrgenimizdi túsinbeı me ekenbiz. Mádenıettiń bastaýy — ana tilde, ulttyq dástúrde ǵoı. Onyń bárinen jerinip shyǵa kelsek, aspan men jerdiń arasynda salbyrap júrip qandaı qudiret, qandaı lázzat almaqpyz. Sonyń ózi lázzat bola qoıar ma eken?

Men tórt-bes kitap shyǵaryppyn. Áli orysshaǵa bireýi de aýdarylǵan joq. Meniń jazǵanymdy mynaý Serik pen Elmıra oqı almasa, onda men nemenege tyrashtanam? Kim úshin sonshama jyldan beri ózimdi-ózim qınap, ózimdi-ózim nege qanaǵam? Álde qoldan kelsin-kelmesin birden oryssha jazýǵa talpynsam ba eken? Onyń biraq qajeti qansha?

Aýyldyq jerlerde qazaqsha mektepterdi kóptep jaýyp, endi oryssha mektepter ashýda. Biraq onyń qajeti qansha? Kadr jetkilikti emes. Sol burynǵy qazaqsha oqytyp júrgen muǵalimder endi oryssha oqytpaq. Oǵan bilimi jetkenimen tili, dıksıasy jete me? Shákirtterdiń obalyna qalyp júrgen joqpyz ba? Oqýlyqty durys ótpegen oqýshy, kórkem ádebıetti asha qoıar ma eken? Onda meniń jazýshylyǵymnyń qadiri de tómendeıdi-aý!...

Áı, Qalıman! Ana tilinde-aq mektep bitirip, ana tilinde-aq ınstıtýt támamdamap pa ediń? Qyryqqa taıaǵanda jalt berýiń qalaı? Myna qalpyńmen Serikti ájesimen tilmash arqyly sóıletersiń sen! Sóıtersiń!"

— Dáda, mılenkıı, ty ne serdıs na Serıka. On eshe glýpysh.

— Ia glýpysh? A ty dýra! — dep Serik ápkesine shaq ete qaldy.

Saılaýbek bir-birine shaqyldaǵan qaryndasy men inisine birtúrli jaqtyrmaı qarap, basyn shaıqap, bólmeden shyǵyp ketti.

Dálizden bóten kelinshekti kezdestirdi:

— Sálamatpysyz.

— Shúkir. Á siz, Saılaýbeksiz ǵoı, Jazýshysyz, Jaılaýbek Maratbekovıchtiń inisisiz, á!

— Iá. Sizdi tanymadym.

— Men ınternatta isteımin. Úı sypyrýshymyn. Qalıman apaı qonaq shaqyrǵanda osylaı kómektesem. Ol kisige qıyn. Denesi aýyr.

— Qalıman qaıda?

— Qazir keledi. Balkonnan qonaqtaryn kórip edi. Aldynan tosyp alýǵa shyqty.

— Esimińiz kim?

— Meniń be? Baǵdagúl. Ony nege suradyńyz?

— Baǵdagúl, sizdi Qalıman kómektesýge shaqyrdy ma?

— Iá. Qazir ınternat jabyq. Qol bos. Onyń ústine bes som da biraz aqsha.

— Bes som deımisiz?

— Qalıman buryn úsh som beretin. Jaılaýbek Maratbekovıch seh bastyǵy bolǵaly qoly ashyldy. Bes som men úshin az emes.

Saılaýbek Baǵdagúlge tańyrqap qarap qalypty.

— Qorlanbaısyz ba?

— Nemenege?

— Qalımannyń sizden qaı jeri artyq?

— Aıtasyz-aý. Qalımannyń kúıeýindeı bastyq baıym bolsa men de typ-tynysh otyrar edim. Ol qaıda? Bul kúnde jataqhanada turatyn áıelge kúıeýge shyǵyp, turmys qurý qıamettiń qıyny.

— Túsinbedim, Baǵdagúl.

— Túsinbeıtin túgi joq. Kúıeýimnen aırylysyp ketkem. Maskúnem bolatyn. Qolymda bes jasar, anaý Serikteı ulym bar. Kıindirý kerek. Jetpis som nege jetedi. Sonsoń óstip qolqabys etem. Qalımanǵa raqmet. Demalys saıyn qonaq shaqyrady. Sonda aıyna jıyrma som tabady ekem. Ony kim berip jatyr. Oıbúı, kastrúl tasyp ketti-aý! Qap! — dep Baǵdagúl asúıge tura júgirdi.

Qonaqtar úzdik-sozdyq jınaldy. Eń sonyńda Jaılaýbek mamyrlaǵan eki kelinshek pen marqasqa jigit aǵasyn ertip kirdi. Jınalǵandardyń búkil yqylasy sońǵy kelgen úsheýge túgel aýysty.

— Yryseke, assalaýmaǵalaıkým!

— Nurbıbi jeńesheme sálem!

— Oý, Kúnbıbi qaryndas ta kelipti ǵoı. Beri ótińiz.

— Yryseke! Sharshaǵan joqpysyz. Kún kúıip tur-aý.

— Jeńeshe, káne. Bylaı júrińiz. Biz sizderdi endi kelip qalar dep... Qandaı tochnyı edińizder. Biz ǵoı shaban úırek buryn ushardyń kebimen ertelep jetip qalǵan... Á-á, sómkeńizdi...sómkeńizdi...Kerek deımisiz?.. Durys eken.

Saılaýbek Almatyda talaı qonaqta bolsa da, dál mundaı jalpy etektikti onsha kezdestirmep edi, ishinen myna ebelek bolyp ushyp-qonǵan áıel-erkekterge yza bop tur. Ásirese Qalıman men Jaılaýbek myna arada sonshama borbıyp isinip ketken denelerinen uıalǵandaı, qoldarynan kelgenshe ıilip-jaıylýdan aıanbaı-aq júr.

Jaılaýbek inisin endi ǵana kórip qalǵan edi, eki ezýi qulaǵyna jete yrjıdy.

— Yryseke, tanysyp qoıyńyz. Mynaý — meniń Almatyda turatyn Saılaýbek deıtin jazýshy inim. SSSR Jazýshylar odaǵynyń múshesi. Gazetterde yńǵaı maqtap jatady. Byltyr bir pesasyn Almatynyń artıseri Moskvada da qoıyp kelipti.

Yrysekesi yńyranyp qalyp, qabaǵyn sál kótere, saýsaqtaryn selsoq usynyp, ushyn tıgizgen boldy.

— Yrysbaı...

Saılaýbek alaqanyn jumǵan joq. Selsoq saýsaqtarǵa bu da salǵyrt saýsaqtardy bolar-bolmas janastyrdy da, burylyp ketti.

Nurbıbi tiksinip qaldy.

— Jazýshy qaınym bizdi mensinbegeni me?

Saılaýbek narttaı qyzardy.

— Keshirińiz, jeńgeı! Tar jerde kórmeı jatqan shyǵarmyn. Kiná menen. Keıde órshil keýdeniń tersheń alaqanyn jaqtyrmaıtynym bar edi. Taǵy da keshirim ótinem, — dep Nurbıbiniń alaqanyn eki qolymen birdeı kósip aldy.

— Molodes! Yrysbaı, saǵan sol kerek! Báse, tegin adam jazýshy bola ma. Perıferıadaǵy biz osylaı azdap búrokrattaý bolamyz. Kórgeniń qandaı jaqsy. Kel, men seni sińilimmen tanystyraıyn, — dep Nurbıbi bılep-tóstep ketti. Jýan daýsy tórt bólmeni silkilep, jańǵyrtyp jatyr. — Kúnbıbi! Qaıdasyń? Tez beri jaqynda. Saılaýjan, syrtyńnan Qalıman arqyly sen týraly kóp bilemiz. Broshýrańdy da aqtaryp kórgem. Betiń durys. Myna sińilimniń de óziń degende.. A-ha-ha! Uıaltpaıyn, uıaltpaıyn. Usyn qolyńdy. Jazýshynyń qolynan ustasań... A-ha-ha! Aıyrylyp qalma.

Dastarqan basyna jaqyndaǵanda Saılaýbek óziniń Kúnbıbimen qalaı kórshiles bop qalǵanyn bir-aq kórdi. Jas shamasy jıyrmanyń ortasyndaǵy taldyrmash deneli boıjetken qysylar emes.

— Qol jalǵap jiberińizshi!

— Anaý salatty beri áperińizshi!

— Jigitke ózim ýhajıvat etpesem bolmas, — tárizdi sózderdi qulaq túbine oımaqtaı erinderin taqap ákelip, qumyǵa sybyrlaıdy.

Kýnbıbige alańdaımyn dep otyryp, Saılaýbek tamadanyń qaı ýaqytta saılanyp, qaı mezgilde sóz alǵanyn sezbeı qalypty. Jaılaýbektiń shanyshqysymen fýjerin shyńyldatyp tynyshtyqqa shaqyrǵan belgisimen qarsy aldyna nazaryn aýdardy. Tamada jalbyr shashyn jalbyraǵan oıma tazyna jabýlap, keıin qaıyryp ákep, jylmıta qoıǵan, ury tisi soraıǵan jalań sary adam eken. Esilip barady.

— ...Yrysekeń — qalamyzdyń yrysy. Osynaý kóldeı dastarqannyń basynda ylǵı aq nıetpen jınalǵan dostardyń basyn biriktiretin uıtqysy da Yrysekeń. Yrysekeń tabaldyryǵynan attaǵan úıdiń berekesi tasyp sala beredi. Árıne "adamnyń kúni adammen" degen qaǵıdamyz bar. Ol óte durys. Keıbir azamattar shynar záýlim báıterek ispettes. Kóleńkesi kúndik jerge jetedi. Sondaı alyp báıteregimiz — Yryseke, ózińiz. Sizdiń kóleńkeńizdi saıalaǵan myna Jaılaýbek te, bizder de aq kóńilimizdi ámanda aq dastarqandaı jaıyp tastaýdan jalyqpaımyz. Nege jalyǵaıyq. Yryseke, osylaı oń qabaǵyńyzdy ǵana tanytyp, aldymyzda aq serkedeı oıqastap júrseńiz, bizde basqa qandaı tilek bolsyn. Sizdiń mártebeńizdiń budan góri myqty bola berýi úshin men myna tosty osy otyrǵan tilektes dostaryńyzdyń tik turyp iship qoıýyn...bir tamshysyn qaldyrmaı kóterip qoıýyn qalar edim!

Otyrǵandar sol-aq eken oryndyqtaryn syrǵyta atyp-atyp turysty. Hrýstal rúmkalar syńǵyrlaı soǵysty. Tórdiń dál tóbesinde nyǵyz otyrǵan Yrysbaıǵa kózder de, kóńilder de, rúmkalar da magnıt tartqandaı jalt-jalt ıilip-ıilip ótti de, artynsha-aq búlkildep jutqynshaqtar júgirip ydystardaǵy sońǵy tamshylardy qurǵatyp jatty.

Tarelkalarǵa taq-tuq tıgen shanyshqylardyń qımyly báseńdegende jalbyr shash tamada ornynan qopań ete qaldy.

Álginiń qımylyn ańdyp otyrdy ma, álde ádeti sol ma, Yrysbaı qolymen keýdesin túrtip qalyp, basyn sál shaıqady.

— Á-á, Yryseke, durys eken. Onda siz artynan...sońynan ózińiz túıindersiz. Endeshe men endigi tilek aıtýdy qalamyzdyń mańdaı aldy azamattarynyń biri — Tilekteske berem. Tilektes, sóıle.

Tilektes Jaılaýbek qatarlas adam eken. Ine jutqan ıtteı ilinip qalǵan túrine qaraǵanda, qarnynyń búri ketken gastrıt aýrýly bireý bolsa kerek. Saılaýbektiń joramalyn rastaǵandaı aldyndaǵy mıneral sý quıylǵan fýjerge umsynyp bara jatyr edi, sol jaǵynda otyrǵan jubaıy konák quıylǵan kishirek rúmkany ustata saldy. Ustata saldy da, erine qabaq túıe qarady. Sol qalpy: "Esiń durys pa? Yrysekeńniń aldynda ólip ketseń de kóteresiń!" — deıtin qaıraýyndaı.

Tilektes tamaǵyn qyrnady.

— Qurmetti Yryseke! Qadirli Nurbıbi jeńge! Jańa Bólekbaı durys aıtyp ketti. Siz, Yryseke, qalamyzdyń naǵyz kórkine, tiregine aınaldyńyz. Buryn biz kim edik? Bizdi kim eleýshi edi? Qazir kim boldyq? Bólekbaı on jyldan astam bir orynda istep jyljymaı qoıǵan. Endi tres bastyǵy. Jaılaýbek seh bastyǵy. Men de bir stolǵa ıe boldym. Sonyń bári sizdiń arqańyz, Yryseke. Osy birligimiz, osy aǵaıyndyǵymyz aınymasyn. Kóleńkeńiz kóbeıe bersin. Saıańyz molaıa bersin. Saıalaıtyn biz sıaqty ini-kelinderińiz sizdiń mártebeńiz ben densaýlyǵyńyz úshin kótere bereıik, — dep rúmkasyn kómeıine tóńkere saldy da, qabaǵy tyrjıyp, ornyna sylq tústi. Jalma-jan qaltasynan bildirmeı áldebir tabletka sýyryp alyp, til ushyna tastap jiberdi.

Odan keıin sóılegen ekeýdiń biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵandaı "Yrysekelegen" dıfırambasynan jalyqqan Saılaýbek eshteńege zaýqy soqpaı jym-jyrt qaldy.

"Beker kelgen ekem. Odan da Lenámen balyq aýlaýǵa shyqqanym durys bolatyn edi. Turyp ketý de yńǵaısyz. Jaılaýbek ókpelep qalady. Mynalardyń kúndegisi osy ma eken?"

— Jazýshy joldas, nege tamaq almaı otyrsyz. Rúmkańyz da qańtarylyp qalypty.

Saılaýbek kórshisiniń betine bajaılap qarady. Bir kórgenge táp-táýir-aq. Murny, kózi, qasy bári-bári ornynda. Súıkimdi-aq. Biraq adamdy tez jalyqtyratyn áldebir ereksheligi de bar tárizdi. Múmkin ol Yrysbaı sıaqty órkókirek jannyń erke baldyzyna laıyq menmendik pe? Jurttyń bárine tákapparlana qas keretin ózimshil minez be. Ol arasyn Saılaýbek ázirshe ajyrata qoıǵan joq.

— Kúnbıbi, jezdeń kim bolyp isteıdi? Aıtyp óltirshi!

Kúnbıbi sylq-sylq kúldi. Syńǵyrlap basyldy.

— Pále! Qaıdan túskensińiz! Ol kisi qalalyq atqarý komıteti predsedateliniń orynbasary. Zamestıtel mera! Endi bilip qoıyńyz!

Úzilis kezinde Saılaýbek basqa bólmege ońasha shyǵyp ketti. Dálizde adam aıaǵy sıregen kezde eskerýsiz ketip qalmaqshy bop otyrǵan. Ústine Jaılaýbek kirdi:

— Ne ǵyp jeke otyrsyń?

— Jaı, zerigip kettim.

— Júr. Uıat bolady. Yrysekender syzyp jatyr. Bir qol bolaıyq. Aqshań bar ma edi?

— Ózime jetedi.

— Saılaý, áli de bala ekensiń. Má, usta.

— Bunyńdy qaıtem!

— Qaıtkeni nesi. Oınaısyń.

— Oınasam, uǵyp almaımyn ba?

— Oıbaı! Atama onyńdy! Qonaqqa shaqyrǵan úı ıesi sózsiz utylýy kerek. Tártip solaı. Seni men meni olar aıyrmaıdy. Olar úshin ekeýmiz de Maratbekovpyz.

Saılaýbek "basym aýyryp otyr" degendi syltaýratyp aǵasyna kónbedi.

Sálden soń mamyrlaı basqan Qalıman esikten áreń syıdy.

— Saılaý-aý, jazýshy — ıntellektýal deýshi ediń. Sonyń bos sóz eken.

— Nege?

— Oıbaı-aý, Kúnbıbiniń ózińe degen yqylasyn qalaı sezbediń? Basy bos, dıplomy qaltasynda. Buryn eshkimdi mensinbeı osqyrynyp turatyn. Búgin saǵan iltıfaty túzý. Álginde Nurbıbi meni ońashalap: "Ekeýi bir-birine sondaı laıyq eken" dedi. Budan artyq ne kerek endi. Osynsha ýaqyt úılenbegeniń de jeter.

Saılaýbek tútigip ketti.

— Jaılaýbek ekeýiń meni qaıta-qaıta nege shaqyryp ketti desem, osyndaı esepteriń bar eken ǵoı.

— Ne esep? Óziń pále izdep júredi ekensiń, qaınym.

— Olaı qıturqylanba, Qalıman! Qıturqylanba! Men seniń...senderdiń jetektep qosatyn tazyń emespin. Yrysbaımen quda bolyp, qudiret tappaq bolǵandaryńdy sezbeıtindeı sýmı dep pe edińder.

— Oıbaı, qaınym-aý, ne jazdyq. Ne jazyp qaldyq? Boıdaq júrgen soń... Kúnbıbi ózińe unaı ma dep... Qazaqta qaınysynyń syryn jeńgesi biletin. Kerek dese áke-sheshesinen buryn jeńgesi úılendiretin, — dep Qalıman dıvanǵa otyryp, Saılaýbektiń buıra shashynan sıpap qoıdy.

— Qazaq ǵurpyn bilgish bolsań, onda balalaryńa qazaqbaıskıı tildi nege qubyjyq tanytasyń?

Qalımannyń úni óshti. Demi atqylaı shyǵyp, úıińde bir qora qonaq otyrmasa, attandap aıqaı salýǵa daıyn edi. Amalsyz býlyǵyp, búkil denesimen qalshyldady. Dıvannan typyrlap áreń turyp, kete berip ysyldaǵan zárli únmen sybyrlap úlgerdi:

— Dámim atsyn! Basqa aıtarym joq.

Saılaýbek sálden keıin bólmeden shyǵyp, syrtqy esikke bettep edi, Kúnbıbi qarsy kezdesti:

— Qaıda joǵalyp kettińiz? Karta oınamaısyz ǵoı. Onyńyz jaqsy eken.

Baldyzymen birge kirgen Saılaýbekti kórgende Yrysbaı ózimsine kúlimsiredi. Sirá, "qoly shyǵyp", kópirte utyp otyrsa kerek, kádimgideı "kóńil aýdardy".

— Kel, inishek! Rúmkań qaıda? Ekeýmiz soǵystyryp bir alyp jiberelik.

— Álgi mızer úshin!

— Yrysekeńniń tutylmaı ketkeni úshin!

— Osylaı jeńe berýi úshin!

Rúmkaǵa ernin tıgizip, ornyna qoıǵan Yrysbaı, aýzyn bilegimen súrtip tastap, kóz aldyna biri qazy, biri qıar, biri maı túırep úımelegen shanyshqylardy elegen de joq.

— Zavodqa ornalasty dep estip em... Kún ystyqta isteı alyp júrmisiń?

— "Kóppen kórgen — uly toı" demeı me? Shydaıtyn shyǵarmyn.

— Durys eken. Jazýshylardyń bári sóıte me?

— Joq. Biraq árkimniń óz jumys tásili bar. Qarap júretinderi az.

— Jaza berińder. Sender jumysshylarymyzdy madaqtap jatsańdar, bizderge de tıimdi bolar. Keıin, qaıtaryńda maǵan kirip shyǵarsyń. Ókpeletpespiz.

— Raqmet. Kezinde kórermiz.

Jaılaýbek Yrysbaıdyń inisine yqylasy túsken sátin paıdalanyp qalǵysy keldi. Osyndaı reti kelgende qapysyn jibermeýdi ábden qadaǵalap úırenip qalǵan-dy.

— Yryseke, Saılaý ekeýmizdiń elde qart áke-sheshemiz bar. Aýyldyń adamy qalanyń bıik úıine úırenip kete qoıar ma. Saılaý áli boıdaq. Ákeı men shesheıdi Qalıman ekeýimiz aqyldasyp qolǵa alsaq pa dep júrmiz. Árıne, kempir-shalǵa aýlasy, qorasy bar degen sıaqty jekeleý jaı bolǵany durys. Ótkende Álekeńe de qulaqqaǵys etip edim. Kotej máselesin siz qaraıdy dep... Ol kisiniń de ýádesi tolyq... Soǵan... ózińiz eskere ketseńiz...

Yrysbaı qolyn sermedi. Yńyranyp shalqaıdy.

— Ný, Jaılaýbek, bir kotejdi sonshama sóz ǵyp... Alasyń! Bergizem! Kempir-shal degeniń durys. Qartaıǵan kisilerge qamqorlyq qajet.

Qalıman aýyr denesin urshyqsha oınatty. Dál myna habardy osylaı tez estı qoıam dep kútpedi me, tanaýy qýsyrylyp, daýysy yqylyq atyp tur.

— Y-yrys-eke! Ystyq as daıyn!

— Al, dastarqanǵa jaqyndaıyq.

Birer adamnan keıin jalbyr shash tamada jurt yńǵaıyn baǵyp Saılaýbekke sóz berdi.

— Biz osy saldyr-kúldir sóılep úırenip qalǵanbyz. "Darıanyń jaǵasynda qudyq qazba" deıdi ǵoı. Aramyzda pildeı jazýshy jigit otyrǵanda kóp dabyrlap ketkenimiz de kelispeıtin tárizdi. Degenmen qulaq qurshyn qandyratyndaı ádemi tilekti ózińizden estisek dep edik. Yryseke, solaı ǵoı.

Saılaýbek ornynan tez kóterildi.

Jurt bitken jazýshynyń aýzyna qarady.

— Qalıman, osy úıde Baǵdagúl deıtin kelinshek júr edi ǵoı, — dep jeńgesine qarady. — Ketken joq pa?

— Osynda. Asúıde...

— Baryp, shaqyryp kelshi.

Qalıman tiksinip Jaılaýbekke buryldy. Kúıeýi tómen úńilip, tizesin sıpalap qaldy.

— Qaınym-aý, Baǵdagúldi qaıtesiń? Úlken kisilerdiń aldyn kórmegen baıǵus edi. Uıalyp júrer.

— Kórmese kóredi. Ertip kel.

Qalıman qınala túregelip, shyǵyp ketti de, Baǵdagúldi ertip oraldy.

— Otyryńyz. Dastarqanǵa jaqyndańyz, — dep Saılaýbek kelinshekke basyn ızedi. — Al, aǵaıyn, aralaryńyzda buryn-sońdy dastarqandas bolmaǵan eki adam otyrmyz. Olar — Baǵdagúl ekeýimiz. Búgin pánáıi sebeptermen kezdesip qaldyq. Baıqaımyn, áli de bolsa sizderdiń sondaı "uıymshyl" — ortalaryńyzǵa biz sıaqty qarabaıyr jandarǵa kirigip ketý ońaı bolmaıtyn tárizdi. Másele onda emes. Bir-birine ot basyn kórsetip, iltıfat bildirý — qazaq qanyna sińgen jaqsy ádet. Biraq búginde sonyń túri saqtalǵanymen, mazmunyna biraz ózgeris engen be dep qaldym. Ony da sizderdiń enshilerińizge qıaıyn. Men túzep, men jóndeımin deýden aýlaqpyn.

Yryseke, sizdiń densaýlyǵyńyz úshin dál búgin biraz ádemi tilekter aıtyldy. Oǵan qosylam. Azamat úshin aq kóńildiń yqylasyn bildirýden artyq ǵanıbet joq. Sizdiń densaýlyǵyńyz úshin biraz densaýlyq qurbanǵa da shalyndy. Ony da túsinip otyrmyn. Qıadaǵy kózge túsý úshin qıaldaǵy arman adamǵa ne istetpeıdi. Tek, bas shulǵyp, ıek qaǵyp, shashpaý kóterip júretin bolymsyz "jórákimallashylardan" saq bolsańyz der edim.

Sál sabyr etińizder.Sózimdi qazir aıaqtaımyn. Yryseke, bizde adam men adam dos, týys, baýyr degen moraldik kodekske jazylǵan qaǵıdamyz bar. Sony qaı orynda, qaı otyrysta bolmasyn únemi este tutýdy azamattyq paryz dep uǵynǵanymyz abzal ǵoı. Keı-keıde sony umytyp ketetin aǵalardy da kezdestirip qalǵanda, eriksiz sabamnan shyǵyp ketem.

Yryseke, sizdiń myna meniń aǵam — Jaılaýbekke peıilińiz túsip júrgen kórinedi. Oǵan baýyry retinde qatty qýanam. Azamattyǵyn arqalansa, eńbegi soǵan tatıtyn shyǵar. Biraq kóńilime dyq alyp qalǵan jaıdy da búgip qalýdy jón kórmeı turmyn. Álginde siz Jaılaýbekke kotej berýge ýáde ettińiz. Múmkin ol sizdiń adam kóńilin qaldyrǵyńyz kelmeıtin kóńilshektigińizden de bolar. Biraq tórt kisige tórt bólmelik páter azdyq eter me edi. Sol arasyn oıladyńyz ba?

Men Baǵdagúl úshin kóterem myna tosty. Adamnyń azamattyq jaǵdaıyn shyn oılaıtyn bolsaq, áli kúnge deıin balasy ekeýi jataqhananyń bir bólmesinde turyp kele jatqan jalǵyz basty analardyń aldynda bas ıýimiz qajet. Baǵdagúl, siz úshin kóterem.

Saılaýbek rúmkasyn kómeıine tóńkere saldy da, oryndyǵyna sylq tústi. Basqa tostardan keıin japatarmaǵaı qımyldaıtyn qozǵalys bilingen joq.

"Qatty kettim be? Báribir endi. Aıtylǵan sóz — atqan oqpen teń. Bárimiz kúnuzyn dastarqan basynan shyqpaǵan kezde Baǵdagúl asúıde ydys-aıaqpen arpalysyp jatty. Qaısymyz eledik. Otyrsyn. Myna irkildegen baıyna erke áıelderden bes ese, on ese artyq ol. Ol basta joldasy durys kezdesip, araqqa salynyp ketpese, osylaı salpaqtap júrer me edi? "Úlken adamdardyń aldyn kórmegen deıdi". Sondaǵy ónegeleri osylaı esep salystyrý ma? Paıda kózdeý me? Kotejshilin! Páter tıesili adamdaryna durys bóliný kerek. Áıtpese, ıti men mysyǵyna deıin jeke-jeke bólme surap, mestkom máselesin dastarqan basynda ótkizýdi ádetke aınaldyryp, ábden jaman úırenip alǵan".

Saılaýbek selk etti. Kúnbıbi tizesinen qysyp qaldy.

— Kel, Saılaý, siz ekeýmiz brýdersharf jasaıyq.

— Ne úshin.

— Álgidegi ádemi sózińiz úshin. Jezdemdi qatyrǵanyńyz úshin.

— Jezdeńe janyń ashymaı ma?

— Da ný ego! Ol bul jerde ǵana myqty. Basqa arada kórseń ǵoı.. — Kúnbıbi sylq-sylq kúldi. — İshemiz be?

— İsheıik. Jaı isheıik.

— Bolsyn. Qolyńyz tıe me?

— Jaıshylyq pa?

— Ózińizben ońasha sóılessem...Álde qorqasyz ba?

— Erkińiz bilsin...Qonaqúıde turam.

— Kelistik. Ózim kerek kezde taýyp alamyn.

Dastarqannyń berekesi qashty. Nýrbıbiniń basynyń saqınasy bar eken, aıaq astynan "ustap qalǵany".

— Qalıman, terezeden qarap jibershi. Mashına tur ma? Kelip pe?

— Jeńeshe, qaıda asyqtyńyz?- dep Jaılaýbek qopandady.

— Mazam bolmaı otyrǵany. Saqınasy qurǵyr... Yryseke, ne ǵyp otyrsyń. Qozǵalalyq.

Abyr-sabyr jınalǵan qonaqtar shaıǵa qaramady. Yrysbaılar shyǵysymen-aq qalǵandary da ketýge qamdana bastady.

— Biraz otyrdyq qoı!

— Úıde de jumys tolyp jatyr.

— Naǵashymnyń bólesi kelip edi, tosyp otyr, — desip elpildegen Jaılaýbek pen Qalımandy tyńdar emes. Aqyry bolmaǵan soń podnosqa rúmkalardy saýdyratyp Jaılaýbek esik kózinde aldarynan tosty.

— Pososhok!

— Já, Jaılaýbek! Jeter!

Jalbyr shash tamadanyń dál osylaı oqys shaqyldaryn Saılaýbek kútpep edi. Endigi "Yrysekeń" men deıtindeı tóbesin alaqanymen ýqalap-ýqalap jiberip, jabýyn ydyratyp, oıma tazyn jarqyratty.

— Jeter! Úıińnen mas qylyp shyǵarmasań, kóńiliń kónshimeı me. Álde qastyǵyń bar ma?

— Bóleke, oıbaı-aý, kúndegi ádetimiz bolǵan soń... Á-ó, keshirińiz. Qalıman, má, ári áketshi. Alshy myna podnosty. Jeńeshe, men ashyp jibereıin esikti.

Saılaýbek te ketkenshe asyqty.

Aǵasy men jeńgesi qonaqtaryn esik aldyńda mashınalaryna mingizip jatqanda, bul bólek, jeke ketti.

"Jaılaýbek jaıshylyqta ǵana myǵym eken ǵoı. Analardyń aldynda qurdaı jorǵalap, árqaıysysynyń kezek-kezek áýenine tóńkerildi. Sóıtip te bedel jınamaq pa? Apyraý, sonda óziniń adamgershilik abyroıyn aıaq asty etkenin túsinbeı me? Bile tura sóıte me? Iesinen súıek dámetken kúshikteı kózin satqanda tabatyn ushpaǵy, alatyn qasıeti ne? Keıbir qalamdas dostarym kitabyn synaǵan saqaldy synshynyń tabaldyryǵyn tozdyrýshy edi. Solardiki de myna Jaılaýbektiń tirligimen tórkindes tómenshik qylyq eken-aý. "Endigide eskere júrer, eleýsiz qaldyrmas" tárizdi bısharalyq bolǵany-aý! Áı, Jaılaýbek! Qalaı quldyrap ketkensiń?"

Buryshty aınala bergende áldekim jolyn bógedi.

— Toqtashy!

Daýys ashýly. Basyn kótergen Saılaýbek sup-sur bop qalshyldap turǵan Baǵdagúldi kórdi.

— Áı, shyraq! Men saǵan qashan advokat bol dep edim, á! Nege jaıyńa qarap júrmeısiń, á!

— Siz...siz... Baǵdagúl, ne boldy sizge?

— Aýlaq, aýlaq ári. Meniń jónimdi sen jóndemeı-aq qoı. Men senen qashan páter suradym. Neń bar mende? Jany ashyǵyshyn! Ádiletshilin. Adyram qalsyn óıtip qamqor bolǵanyń!

Saılaýbek yńǵaısyzdana bastady.

— Túsindirseńizshi. Meniń jazyǵym ne?

— Á-á, endi osylaı jalt berdiń be. Jazyǵym joq deıdi-aý. Eshe jazýshy! Qarap otyrmaı bes somnan qaǵyp... Qalıman endi meni mańaıyna jýytar ma? Aıdap shyqty.. Oıbaı-aý, ózimmen-ózim júrgen neń bar edi mende. Myqty bolsań bárin jónge sal. Áıtpese...

Baǵdagúl óksip jylap jiberdi. Kibirtiktep ketip barady. Ókingen, qapalanǵan jannyń jaýyryny da sózsheń. Bárin aıtady. Saılaýbek qýyp jetti.

— Baǵdagúl... Siz...keshirińiz meni. Ýáde bere almaımyn. Biraq páter alýyńyzǵa qolymnan kelgenshe júgirermin.

Baǵdagúl japaq-japaq qarap qalypty.

Saılaýbek kelinshektiń qolyna qyzyl on somdyqty shıyrshyqtap ustata saldy da kilt aınalyp asyǵa basyp júrip ketti.

"Qap! Quryp qalǵyr saýsaǵyma qaıdan ilinip edi? Qaltama qol salǵan joq edim ǵoı. Salmasam...Joq. Aryńdy aqshamen satyp alǵyń keldi. Keldi ǵoı. Áıtpese on somdyqty nege ustata saldyń?"

Bárinen de Baǵdagúlden qatty qysyldy. Artynan aıqaılaǵan daýys shyǵar ma dep kóshe aınalǵansha aıaǵy-aıaǵyna tıgen joq.

Saılaýbektiń qoıyn dápterinen

— Solaı, Saılaýbek, solaı. Dúnıedegi eń kóp zerttelip, biraq eń az túsindirilgen qupıa ol — adam. Ǵalymdar adamdy tabıǵat pen tarıhtyń prodýksıasy dep júr ǵoı. Múmkin ras ta shyǵar. Gúgo: Adam rýhyn san, árip jáne nota dep atalatyn úsh qana kiltpen ashýǵa bolady" deıdi. Sanmen bilimin, árippen oıyn, notamen armanyn bildiretinin meńzegen bolar. Biraq adam tabıǵatynyń tar sheńberge ıilmeıtin kezeńderin de esten shyǵarmaý qajet-aý. Áýlemettik hám saıası problemalardy sheshpek bop jantalasqan talaı danyshpandar kúndelikti kúıbeń tirliginde ózderiniń tehnotrondyq qoǵamda bolmystyń qolbalasyna qalaı aınalyp ketkenin bilmeı qalatynyn da eskersek deımin. Óıtkeni adam-beıneniń ózi ómir súrip otyrǵan ortanyń dınamıkasyna, áýenine, qubylýyna sáıkes tez beıimdelgish qasıetin qaıda qoıasyń. Osynyń ózi antropologıalyq, etnıkalyq kerek deseńiz, ǵasyrlar boıy qalyptasqan ádet-ǵuryptyq minezderdiń beriktigine qarsy shabýyl emes pe. Olaı bolsa, Saılaýbek, adamdy abstraksıalyq uǵymnan ajyrata qarap, álemniń joǵarǵy materıalyq bólshegi retinde zertteý abzal bolar.

"Buny nege aıtyp otyr?" dep oılaýyń múmkin. Oılaýyń haq, Saılaýbek. Ǵylymda kómekshi ǵalym bolady. Ol sózsiz. Ádebıetke kómekshilik ótpeıdi. Ár jazýshy — jeke laboratorıa. Jeke ınstıtýt. Onyń prodýksıasy — shyǵarmasy. Laboratorıasy — kabıneti, jumys stoly. Kerek deseńiz, eń jaqyny — zaıyby da shaıyn qaınatyp, tamaǵyn daıarlap, balalaryn shýlatpaýdan basqa járdem kórsete almaıdy. Men bul jerde tvorchestvolyq jekelikti aıtyp otyrmyn.

Kezinde meniń bir joldasym bolǵan edi. Kıgen kıim, júris-turysynda meni qaıtalaıdy degendi talaıdan estigem. Anekdottyq jaılaryn da bilem. Restoranǵa kirse, ofısıanttardy jaǵalap júrip, men otyryp ketken stoldy taýyp alady eken. Men bergen zakazdardy qaıtalatady eken. Bir kelinshekpen aramyzda azdap... jastyqty biz de bastan keshirgenbiz, Saılaýbek... Sol kelinshekpen til tabysam degen be, jigiti qyzǵanshaqtaý edi, basyn da jarǵyzǵan bolatyn.

Búgin de sol úlken jazýshy sanalady. Árıne kómekshiden bilgir qalamger shyǵýy ekitalaı. Biraq ornyn tapsa, qaı mamandyqtyń da oraıyn ońtaıymen keltiretin pysyqtar kóbeıdi ǵoı.

Jo-joq, shyraq, baıaǵy bas ıip, etekke oralyp, jolymnan tosýshy shýyldaq tilektesterdi ańsamaımyn. Ýaqytysynda bárin kórgem, bárin alǵam. Biraq...

Men taıaýda álgi joldasymnyń keńsesine kirip shyqtym. Aqyldasatyn biraz sharýalar bar edi. Ne kerek... adamdy abstraksıaly sýbstansıada izdemeý qajet deımiz. Múmkin adam boıyndaǵy tereń qasıetter sát saıyn kezigip otyratyn sulýlyqtan kóz jazyp qalsa, toǵysharlyqtyń buǵaýyna shyrmalyp qalaryn sezbeıtin de shyǵar. Sodan keıin-aq óziniń jasampaz qudiretin umytyp, qol jaıǵysh tutynýshyǵa aınalǵanyna uıalar ma? Qaıdan uıalsyn! Tehnıkadaǵy rasıonaldyqty sezimsiz qabyldap, qulqynnyń quly bop júre berer.

Árıne, basqa bireýdi jazǵyrýdan ońaı nárse joq. Syrt kóz kemshilikti kórgish keledi degende bárimiz shýlaı ıek qaǵýǵa ábden daǵdylanyp ketken tárizdimiz. Áıtpese naǵyz uıymshyl, eńbekqor qoǵamymyzda, naǵyz eńbek súıgish, adal nıetti, joǵary sana-sezimdi adamdardyń ómir súretinin men de, sen de jaqsy bilemiz. Endeshe árkim óziniń áleýmettik jaýapkershiligi men azamattyq abyroıyn qoǵamdyq múddege laıyqtaýy qajet. Sonda ǵana álgindegi ádebıettegi kómekshiler qatary azaıa túsedi. Tvorchestvodaǵy saýda joıylady.

Tamaq almadyń ǵoı. Dastarqan máz emes, kórip otyrsyń. Et joq. Dúkenge kezekke turýǵa jeńgeńniń murshasy az. Yńqyl-syńqyly kóbeıdi. Keıde oılanam. Jaman-jaqsy ataǵym bar. Kitaptarymdy el biledi. Áriptesterim esik ashýdy sıretkenmen, aýyldan kelgen oqyrmandarym áli de qaqpamdy tyqyrlatqysh. Sondaıda, Saılaýbek, shynymdy nege jasyraıyn, betimdi basardaı jer bolam. Qonaqasy — qazaqtyń bólinbegen enshisi. Asúıden qazy-qartanyń bolmasa da, bylbyrap pisken ettiń ıisi murnyńa kelip tursa....Qonaqtarymdy osylaı shóp-shalam, seledkamen syılap qaıtaram. Óz aqshańa et taba almaǵanyń qınaıdy-aý. Keıde qalanyń bilikti jigitterine renjımin. Jaıymyzdy biledi. Keshe qydyryp, dúken aralap júre almaıtynymyzdy sezedi. Aý, azamatty qadirleý — ataq berý, depýtat saılaý, laýreatqa usyný ǵana emes kúndelikti turmysyna qajetti usaq-túıekti de eskerý ǵoı. Keı respýblıkalarda jazýshylardy aýyl sharýashylyq artelderine tirkep, belgilep qoıǵan dep estımin. Sol durys sıaqty. Birinshiden qalamger eńbek adamdarymen jıi júzdesedi, ómir ortasyna jaqyndaıdy. Kerek deseńiz sol eńbekshilerdiń muń-muqtajyn jetkizer rýporyna da aınalady. Ekinshiden, óz aqshasyna kerekti azyq-túligin qınalmaı satyp alady.

Á-á, joǵary materıany sóz etip otyryp, ózim de tómen quldyrap ketkenimdi baıqamappyn-aý. Leonardo da Vınchı: "Qustyń úlkeni ǵaryshty súısintip, eń aldymen ushady" degendi myna men sıaqtylarǵa baǵyshtamaǵan bolar. Adam boıyndaǵy ádemi qasıetterdi kúıkilikke almastyryp alǵanymyzdy sezbeımiz de, kúńkildeýdi kóbeıtemiz. Sen, Saılaý shyraq, osylaı kelip tur. Ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıanyń negizgi tiregi de adamda. Adam oıynyń asqaqtyǵynda. Ádemiliginde. Knopkada jatqan saýsaqty qandaı maqsat bıleıdi? Gáp sonda ǵana. Násildik óshpendilik, soǵysqumarlyq, eńbek adamyna degen asqaqtyq meńdegen keýdeniń alaqany ol knopkaǵa jolamaýy tıis. Ol úshin bárimiz jaýaptymyz. Oıyń, náriń, shyǵarmań — osy qubylnamany betke ustasa, adam rýhy jeńbeıtin qıyndyq joq. Tek, tilegiń taza bolsyn. İńkáriń aıshyqty bolsyn. Áıtpese...

Kel, ár býyn urpaqtardyń berik yntymaǵy úshin... Sabaqtastyǵy úshin. Zaryqtyrmaı, qudaı tutyp, ońasha aýlaqtatyp tastamaı, osylaı qaqpamyzdy jıi qaǵyp turýlaryń úshin!..

* * *

Nomerindegi stoly at-kópir. Qoljazba da, kitaptar da, sıgaret qoraptary da aralasyp ketken. Smena aýysqan kezdegi eki kúndik demalysy osyndaı qaýyrt jumys ústinde ótedi. Buryn jaz aılarynda jazýǵa onsha mashyqty emes edi, dene jumysymen shuǵyldanǵaly tvorchestvoǵa degen qabiletiniń eseleı túskenin kádimgideı ańǵarady.

Qoıyn dápterdiń eki-úsheýin toltyryp tastapty.

Biraq áli júıege túsip, bas-aıaǵy yńǵaılanyp, mıda pisken kitap joq. Ol aldaǵy kúnder enshisi. Almatyǵa jetip, úırenshikti páteriniń buryshyndaǵy kánigi stolyna qonjıǵan sátte qalamynyń júıtkı jóneleri haq. Oǵan jınaǵan materıaldary da, alǵan áserleri de jetkilikti tárizdi.

"Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, ulǵaıdy arman..."

Joq, áli qartaıýdan alys. Murynnan yńyldaǵan kúıi sergektik sezinedi.

"Kún saıyn, saǵat saıyn ulǵaıdy arman..."

Báse, solaı bolsa kerek. Sát saıyn ulǵaıǵan arman baıyz taptyrmaǵanda ǵana qalamgerdiń jan-dúnıesi shıryǵa, jandana, jańǵyra túsedi. Ondaıda taý qoparyp tastaıtyndaı óz-ózinen lepirip, alyp ushqan kóńilmen elegizı asyǵady. Qýana ańsaıdy.

Saılaýbekte bu kúnderi sondaı tynymsyz qushtarlyq bar.

Qaǵazdaryn jımastan ornynan atyp turdy. Qoldaryn qaıshylap, búgilip-jazylyp biraz jattyǵý jasady.

"Nesipbekti taýyp alýym kerek. Sýltan aqsaqal ol jigitti maǵan tegin aıtqan joq".

Dýshqa túsip kelip, shıfonerden qara kostúmin aldy. Túıinin toqpaqtaı etip, qyzyl galstýgin taqty. Endi aına aldyna kelip ózine-ózi qarap tur.

— "Kúıeý jigit! Kúnbıbi kórer me edi? Kórsin, al. Sonda qalaı, ózińniń de oıyń sony qalaı ma?".

— "Saılaýbek, sen kidi bop barasyń? Ár nárseden ilik izdegende ne tappaqsyń? Kisiden kemshilik izdeıtinder ózderi áýlıe bolar dep oılaımysyń?".

— Joq. Ondaı qupıańa jeteleme, meni, Saılaýbek.

Men myna qalpymda Kúnbıbige kórinsem, birden zagske ertip ketpes pe eken deıtin jeńil qıalǵa ǵana eligip turmyn".

— "Úılený — jeńiltektik pe edi?".

— "Úılený bar da, unatý bar. Ekeýi eki basqa. Keıde jeńiltektikpen úılenýshiler kezdesedi. Biraq mahabbat, meniń bilýimshe, jeńil uǵym emes".

— "Sen Áıimgúldi umytyp kettiń ǵoı".

— "Olaı aıaqtan shalma".

— Áıimgúldi aralastyrma. Ol — páktiktiń belgisi. Ol — sezimniń shynaılyǵy".

— "Sol eken ǵoı Kúnbıbini ermek etkiń kep turǵany".

Saılaýbek alaqanymen betin ýystaı búrkedi. Aınadaǵy tilsiz aıtysqan qarsylasy — ekinshi ózi joǵalyp ketti. Kostúmdi, galstýkty sheship, kereýet ústine laqtyrǵan Saılaýbek oryndyq arqasynda turǵan sur shalbary men sholaq jeń jeıdesin asyǵys kıip syrtqa bettedi. Aınaǵa bir qyryndap ótti.

Jaıaý aıandap zavodqa tartty.

Mehsehty aralap keledi. Tusynan ótip bara jatqan áldekimdi toqtatty.

— Keshirińiz. Nesipbek deıtin tokardyń qaıda isteıtinin kórsetip jibermeısiz be?

— Nege kórsetpeıin, kórsetem. Biraq ol adamnyń sizge qajeti qansha?

— Kerek edi. Jaqsy tokar dep júr ǵoı.

— Nesipbek Jolamanov pa? Iá, tokar ekeni ras. Myqty-aq tokar. Ónertapqysh. Biraq, — álgi adam áldenege tanaýyn tyrjıtty. — Siz jýrnalıs emespisiz osy?

— Qatelesken joqsyz. Tanysyp qoıalyq. Aty-jónim — Saılaýbek Maratbekovıch. Ózińiz kim bolasyń?

— Men seh bastyǵynyń orynbasarymyn. Famılıam — Krasnovskıı. Valentın Konstantınovıch. Sizge qalaı túsindirsem eken. Jolamanovty jazýdyń qajeti joq... Nesipbek kúshti spesıalıst, basy qatty jumys isteıdi, al.. — Krasnovskıı qolyn siltep, kúmiljip qaldy.

Saılaýbek sózin bóldi.

— Basy isteıtin bolsa, onda nesine bógelemiz?

— Jo-joq. Jolamanov bar ǵoı mıyn kereksiz nársemen bosqa qatyryp júr, — dep orynbasar qolyn taǵy da yzalana sermep qaldy.

— Sonda qalaı?

Krasnovskıı ıyǵyn qısaıtyp, jypylyqtaǵan kózin qıǵashtaı qadap ótti. Jup-juqa erinde bolar-bolmas kúlki kóleńkesi qalqyp shyǵyp edi, álgindegi qybyrsyz júzi zamatta qubylyp: "Shyraǵym, sen tas sanaǵan bolsań, men qum sanaǵan janmyn. Ońaılyqpen ýysyńa túsire almaısyń, bosqa áýrelenip qaıtesiń" degen syńaıdy anyq tanytty.

— Qalaı deımisiz?..Jaqsy dedim ǵoı. Nesipbekke eshqandaı syltaýym joq kiná taǵatyn. Árıne, keı-keıde... Bilesiz be, stanogyn toqtatyp qoıyp, áldeneni jazyp jatqany? "Jolamanov deımin, aryz jazyp jatyrsyń ba? Múmkin, meniń ústimnen domalatyp jatqan shyǵarsyń. Qaǵazdy bosqa shyǵyndamaı onda tup-týra ózime aıtqaısyń". "Joq, deıdi, Valentın Konstantınovıch, bir ıdeıanyń osy ǵana orala ketkeni". "Al sen, Jolamanov, deımin oǵan men, ıdeıańdy jumystan bos ýaqytynda oıla. Qajet deseń, ıdeıany senen basqa da tabatyndar kóp. Stanokty beker toqtatpa. Bilesiń be, bizge jospar kerek", deımin. Sonymen, bul áńgimeniń sizge qatysy joq. Al, Jolamanov áne, anaý buryshta. Júrińiz, tanystyraıyn.

Ekeýi Jolamanovtyń qasyna jaqyndady.

— Jolamanov! — Stanoktyń shýly gúrilin basyp, Krasnovskııdiń daýsy qattyraq shyqty. Nesipbek basyn oqys kóterip aldy. Saılaýbek jigittiń qara kózderinen tutana berip, jasqanyp baryp óship ketken bir shoqty shalyp qaldy.

— Jaı ma, Valentın Konstantınovıch? — dep qarlyǵyńqy únmen jaýap qatqan Nesilbek stanogyn dereý toqtatty.

— Bylaı edi, Jolamanov. Saǵan jýrnalıs joldas kelip otyr. Ózińmen sóılespekshi eken. Sen kóp sozbaı, durystap suraqtaryna ornyqty jaýap ber.

— Maqul. Kóp sozbaıyn.

Krasnovskıı bas ızep, ketip qaldy. Nesipbek qalyń qabaǵynyń astynan qos syzyq bop kerilgen kózderin Saılaýbekke tiktedi. Úndemeı mata qıqymymen maı juqqan qolyn súrtti.

— Sizge Sultan aqsaqal sálem aıtyp edi, — dedi Saılaýbek, qasyndaǵy serigi jýyq arada óz betimen jaq jaza qoımasyn sezip.

— Sultan aqsaqaldy biledi ekensiz ǵoı. Aýyryp jatyr dep estip em, qol tımeı bara almaı júrmin. Maǵan ol kisi ókpelegen joq pa eken?

Nesipbek endi Saılaýbekke barlaı qarady.

— Sizben tanys dep Sultekeń aıtyp edi.

— Men jumysymdy jalǵastyraıyn. Áıtpese, normamdy oryndaı almaı qalarmyn. — Nesipbek stanogin júrgizdi.

Saılaýbek eńbek adamynyń on saýsaǵyna tap bir qudiret kórgendeı qadalyp qaldy. Qol! Adamnyń kózi — aınasy. Ol ras. Qubylyp betine oınaqtap shyǵatyn ishki syr aqshıǵan janardan ashý men yza bop tógilse, kúlimdegen qarashyq tuńǵıyqtaı tartyp, eljiregende ózine ǵashyq qyp qoımaı ma! Al, qol degenińiz, bilgińiz kelse, naǵyz sheber. Ol qımyl-qozǵalystyń tilsiz sımfonıasyn týdyratyn názik notalar. Saýsaqtar jybyrlap júgirip ketkende tolqyndy tolqyn qýalap, teńiz órinde dý-dý dúrmek órgizetin sıqyr ǵoı.

Nesipbek sátte ózgerdi. Sehtyń ártúrli yzyńdy sarynynan erekshelenip, stanogyn bıpyl áýezdi bir zyrylǵa engizdi de... tula boıdy eriksiz shymyrlata tebirentip, bir ásem kúıdi kúmbirlete jóneldi. Álgindegi samarqaý keıip áp-sátte joǵalyp, kúreń júzge alaýlap qan tepsidi. Qysyq kózder burynǵydan da syǵyraıa túsip, patronǵa qystyrǵan temir detalǵa meıirimmen qadaldy.

Qol — saýsaqtyń anasy, alaqannyń bastaýy. Búkil ynta jorǵalaǵan saýsaq ushymen judyryqtaı kesek temirdi aımalap, sát-sát saıyn álgige dem salyp, jan bitirip bara jatyr...

Ekeýi jumystan birge qaıtty.

— Jańaǵy stanogyndaǵy patronyń erekshe ǵoı, Nesipbek, — dep Saılaýbek sózge tartty.

— Ózimniń jasaǵanym! Alǵashqyda bári maqtaǵan! — Saılaýbek jalt burylyp seriginiń betine úńildi. "Bóri maqtaǵan!" degende Nesipbek surǵylt kepkasyn bir nuqyp, jelkege qaraı shalqaıta syrǵytyp jiberdi. Sol turysy, sol keıpi "qalaı kórseń de bar tulǵam, bar qaljam osy. Maqtandy deseń de, masattandy deseń de erkiń bilsin" degendi aıtqyzbaı uǵyndyrǵan edi. Adam boıyndaǵy bar jaqsylyǵy búkil bolmysyndaǵy kerekti-kereksiz minez-qulqymen túgel jarq etip kórinetin sát bolady. Ondaıda ol bala kóńildeı ańqyldaq. Qýanyshy da, ep-ersi maqtanýy da óreskel bolsa da, órshelenip betke tebedi. Nesipbek te kóz qıyǵyndaǵy jylt-jylt tutanǵan kúńgirt shoqty jasyrmaı, janaryn biraz tiktep turdy da, artynsha-aq qurǵaq otynnyń mazdaǵan alaýyn bir jelpip óshirip tastaǵandaı álgi shoqty qara kirpikterimen kósep-kósep qap, qurtyp jiberdi.

— Qazir ol patrondy bári qoldanady. Qanshama ýaqyt utamyz. Ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıa degenimiz, menińshe, Sáke, ol ózi, dáldik, jumys ornyndaǵy tazalyq jáne uqyptylyq. Al, endi patron detaldy qysyp ustap turady. Ár jazyqtyqta tez qıýlastyrady. Eńbek ónimdiligi — ýaqyt únemdeý. Ol — tabystyń birden bir kepili.

Nesipbek taǵy da birazǵa deıin únsiz qaldy. Iyǵyna asyp alǵan tor kóz pıdjagyn eki búktep qaryna qystyrdy. Tic arasynan ysqyrta túkirik atyp, jol shetindegi maıda topyraqty tyrs-tyrs testi. Qaıyrylyp baryp, tabanymen dymqyl shańdy burq etkizip teýip jiberdi.

— Bilesiz be, álgi patron otyz túrli ustaǵyshty jalǵyz ózi almastyrady. Buryn ár detalǵa ártúrli ustaǵysh ornatatynbyz. Qanshama ýaqyt únemdeledi. Endi Valentın Konstantınovıchke tek jospar ǵana kerek. Ideıalaryńmen basyndy qatyrma, jumysyńdy toqtatpa deıdi. Al, men jasaǵan patronnyń paıdasyn búkil Otan kórýde, — qolyn siltep qaldy.

Saılaýbek úndegen joq. Adam — jumbaq degen osy. Armansyz biri joq. Bárin alǵa jetekteıtin úmit. Biri qaıtalaǵandy ekinshisi qaıtalaıdy, ózinshe qaıtalaıdy. Árkimniń óz jeńisi, óz qatesi bar. Adam qasıetiniń ózi sonda jatpasyn kim bilgen.

Joq, mynaý serigi ádeıilep at-ataq izdemeıdi. Buniki azdy-kópti septigim tısin, óndiristegi eńbek ónimdiligin arttyrýǵa qol qımylymen birge mı qatparyn da jumysqa qosaıyn deıtin izgi nıet. Múmkin Nesipbektiń sol talabyn eskergisi kelmeıtin keıbireýler jaıaýdyń attan ozbas kúıin ilgeshek etip alǵa ustaıtyn shyǵar. Qarapaıym jumysshynyń dıplomdy ınjener shyqqan bıikke qol sermeýin unatpaıtyn shyǵar. Biraq qazirgi adamzattyń oı-órisi ósken zamannyń jumyskerleriniń ınjenerlik talǵammen taıtalas túsip jatatynyn nege bilmeıdi eken.

— Saılaýbek, úıge kirip shyǵarsyz?

— Jeńgeıdi mazalap qaıtemiz. Osy arada-aq sóıleseıik.

— Jeńgeń joq. Men jalǵyzbyn.

Nesipbek jataqhananyń aýlasyndaǵy bir bólmeli eski úıde turady eken. Qonaǵyn ishke kirgizerin kirgizgenimen, azdap yńǵaısyzdanyp qaldy.

— Kóp uzamaı páter alamyn. Ázirshe úı-jaıym osy. Joǵary shyǵyńyz. Shaı qoıyp jibereıin.

Nesipbek sharýa yńǵaıymen syrtqa shyǵyp ketisimen Saılaýbek bólme ishine kóz júgirtti. Jińishke temir kereýet, kitap sóresi, ústel, eki-úsh oryndyq. Bar jıhaz osy. Biraq kitaptary kóp eken. Tehnıkalyq oqýlyqtar ma-aý, ǵylmı-kópshilik broshúrolar ma- aý, kórkem ádebı kitaptar ma-aý, jarty qabyrǵany alyp syǵysyp tur.

"Jaısań jigit-aý!" Saılaýbek úı ıesine tánti bop otyr.

Ystyq shaıdy ekeýi uzaq soraptady.

— Nege úılenbeı júrsiz?

Nesipbek qonaǵyna jalt qarady.

— Shynymdy aıtaıyn ba?.. (Únsiz qaldy). Bir qyzben tanysqam. Tórt jyl buryn bolatyn. Sol kezde raspredlojenıem úshin teńiz jaǵasyndaǵy kýrortqa joldama bergen. Sonda kezdestirdim. Ol meni unatty ma, ol arasyn jete bilmeımin. Al, men ony kóre almasam otyra almaıtynmyn. Áldeqandaı syltaýmen sol qyz kýrorttan týra osy qalaǵa menimen birge keldi.

Nesipbek uzyn temekisin tutatty. Toqpaqtap uryp qap bas jaǵyndaǵy dınamıkty sóıletti. Raveldiń "Bolerosyn" berip jatyr eken, tyńdap biraz otyrdy da, judyryqpen bir túıip radıonyń únin óshirdi. Burq etkizip temeki tútinin aýzy-murnynan jalpyldata ytqytty da, temeki tuqylyn qazandyq aýzyna shıyryp jiberdi.

— Jarty jyldan astam ekeýmiz ýádemen júrdik. Sekhom maǵan páter bermekshi boldy. Sol kezde toıymyzdy bir-aq jasamaq bolyp edik... Úı bólindi. Ne kerek. Ártúrli jaǵdaımen maǵan páter tımedi. Naǵıma osyndaǵy bir ınjenerge turmysqa shyǵyp ketti. Men jalǵyz qaldym.

Saılaýbek syrt aınalyp, terezeden tysqa úńildi. Jataqhana aýlasynda voleıbol oınap júrgen jastardyń ázil-kúlkisi sambyrlap jetti. Quddy osynaý bólmedegi kóńilsiz áńgimeni mazaqtap jatqandaı.

— Naǵımanyń qazir uly bar. Tompańdap júgirip júr. Kim bilsin, sol bala Naǵıma ekeýmizdiń ulymyz bolar ma edi? Syrtynan kórip qoıam. Ákesi sıaqty, kózi alaqandaı. Bir kúni dúkennen oıynshyq avtobýs satyp aparyp edim, Naǵıma bala baqshadaǵy tárbıeshiden kim berdi dep surap, álgi oıynshyqty laqtyryp tastap ketipti. Oıynshyqta ne tur eken! Balanyń kóńilin qaldyrǵanyn bilmedi me?

Terezeden maqtalanyp bult kóship jatyr. Kilkildegen appaq tuman joǵarydan tónip kep, Saılaýbektiń keýdesine qonaqtaǵandaı. "Apyraı, adam taǵdyry da sonaý oıynshyqtaı bolǵany ma? Kishigirim tórt qabyrǵaly páter bir semányń keleshegin qalaı oırandap ketken? Álde Naǵıma qyz kináli ma? Mynaý aldymda otyrǵan úlken júrekti jigittiń tar bólmege syımaıtynyn bilmeı qap, ózin-ózi aldap, beker adasyp ketpedi me eken?"

Nesipbek taǵy sóıledi.

— Anaý... ınjener Naǵımany tastap ketti... Minezimiz úılespeıdi deıtin kórinedi. Balasyn tiri jetim qaldyrýǵa dáti qalaı shydaıdy eken? Kelińiz, Sáke, taǵy bir kese quıaıyn. Sýyp ta ketti. Ysytyp ákeleıin be?

— Joq. Qajet emes. Men qaıtaıyn.

Saılaýbektiń qoıyn dápterinen

— Senderde proza, poezıa, syn, dramatýrgıa tárizdi ártúrli ádebı janr bar. Al, biz — dramalyq geroıkalyq, komedıalyq artıser bolyp bólinemiz. Árkim óz shamasynsha eńbek etedi. Óıtkeni, kim de bolsa oń jambasyna dóp keletin ispen aınalysady. Al, sen aıtshy, Saılaýbek, aqyndy dramatýrgten, nemese synshyny prozaıkten bólektemeısińder ǵoı... Olaryń ábden durys. Árkim eńbegine qaraı óz ornyn alady, qurmetke bólenedi deısiń. Al, endi bizder she?...

Máselen, myna men — komedıınyı aktermyn. On bes jyl boldy, sahnada Japal bolyp jartas qushaqtap jar izdeımin — jylatamyn da kúldiremin. On bes jyl boldy, toǵyshardy topyrlatyp kóz aldaryńnan ótkizemin de kúldiremin. Kúldiremin de oılantamyn. On bes jyl boldy, ár kesh saıyn ishmerezdiń ishine uıyp qatqan qandy ýytyn betine basýmen kelem. Kúnshildiń keýdedegi qyjylyn, jaǵympazdyń jaramsaqtanýyn, topastyń tońmoıyndyǵyn, darynsyzdyń daraqylyǵyn áshkereleýmen kelem. Árıne, keıde artyq ketip, keıde jetpeı jatýym da múmkin. Biraq qoldan kelgenshe aıanyp qalǵan jerim joq. Keıde zaldaǵy jurt jyrtyńdap kúlgende jylaǵyń keledi. "Túsinseńdershi meni, senderdi qytyqtap otyrǵam joq, saqtandyryp otyrmyn. Mynaý soraqylyqtan, nársizdikten, álsizdikten, bısharalyqtan jıirkendirip otyrmyn! Sender bıik bolyńdar! Azamat bolyńdar!" — dep aıqaı salǵym keledi.

Iá, men — kúlkiniń akterymyn. Biraq, meniń atym estilgende, jeńil-jelpi ezý tarta salyp, umytyp ketip júrmeńder. Ómirde jylatý ońaı,renjitý ońaı, kúldirý qıyn. Kúlkimen emdeıtin emshiniń de eńbegin baǵalaı bilý kerek. Onyń da janyna shýaq quıý kerek. Kóńiline kóktem kirgizý kerek... Árıne, qurmetti ataq tegin berilmeıdi. Biraq eńbegiń elenbeı jatsa, ishiń ashymaı ma...

* * *

— Mashına alaıyq, — dedi Saılaýbek.

— Alaıyq!

— Oıynshyq avtomat bar eken.

— Alaıyq!

— Samolet, pıstolet...

— Alaıyq, alaıyq!

Nesipbek ekeýi ýnıvermag ishinde el kóshirgendeı boldy. Artynyp-tartynyp, qoıny-qonyshyn oraý, býmaǵalyq toltyrdy. Ekeýi de pora-pora terledi. Ekeýi de ábden sharshady.

— Endi dombyra alsaq qaıtedi? — dedi de, Nesipbek dereý, kózin ala qashyp, burylyp ketti. Aıtaryn aıtyp qap, ózi odan qysylatyn tárizdi.

— Nesi bar, alý kerek. Óziń shertý bilemisiń?

— Azdap.

Taksıge otyryp, eski qalaǵa tartty.

Sálden keıin kók "Volgany" bir qabat úıdiń aldyna qaıqańdata toqtatty.

— Aldymen sen kir, Saılaý.

— Ekeýmiz birge baramyz. Sózdi qoı, Nesipbek, qane, basta.

Buralań burylysy kóp uzyn qorıdordy uzaq jaǵalap, ekeýi bir kezde shap-shaǵyn bólmege kirdi. Shybyn kirmesin deı me, aptap azaısyn deı me perdeni túsirip qoıypty, úı-ishi kóz tusardaı alakóleńke.

Kereýet syqyr etti. Halattyń ashyq óńirinen tósekten syrǵyp túsken appaq sannyń nobaıy shalyndy.

Saılaýbek kibirtiktep ilgeri attap, daýystap sálemdesti.

— Joǵary shyǵyńyz, — degen ún baıaý estildi.

Kelinshek jalma-jan perdeni ashty. Keshki sarǵylt sáýle tar bólmege quıylyp ketti.

— Na-a-ǵıma! Myna kisimen tanysyp qoı. Jazýshy.

Saılaýbek Maratbekov, — dep Nesipbek óz-ózinen abdyrap, qolyndaǵy býǵan-túıgen zattaryn qasyndaǵy plıtanyń ústine qoıa saldy. — Samat qaıda? Jigittiń búgin týǵan kúni bolǵan soń quttyqtaıyq dep...

"Jigit" tósekten jylap turdy.

Naǵıma úsh jasar balasyn baýyryna basty. Ernin kúbirletip "otyryńyzdar!" dedi. Basyn kótermeıdi. Mashına jipteı taramdalyp kóz aınalasynan tik órilgen usaq ájim syzyqtary túıilip jatqan qos qabaqtyń arasynda aıqyndala tústi. Jymqyrýly ernin ashyp ulynyń shashynan súıdi. Jalt etkizip kishirek qoı kózderin Saılaýbekke tiktep ótti de, aq tistegi dymqylda kún sáýlesin oınatyp, bolar-bolmas ezý tartty.

— Raqmet! Balamnyń týǵan kúni ekenin de umytyp ketippin. Jumystan shyǵysymen bala baqshadan Samatty alyp kelip, qısaıyp em, qalǵyp ketkenimdi de baıqamappyn.

Naǵıma ulyn kereýetke qaıta jatqyzyp, dálizge shyǵyp ketti.

Saılaýbek ákelgenderin ashyp, Samattyń mańaıyna oıynshyqtardy úıip tastady.

— Mynaý — samolet! Sen ushqysh bolasyń ǵoı, Samat?

— Iá!

— Al, mynaý — avtomat. Mine, mynaý traktor.

— Sen kimsiń?

— Men be? Papańnyń dosymyn, Samat.

— Papam qaıda?

Saılaýbek á degende sasyp qaldy. Kóz qıyǵymen kómek suraǵandaı Nesipbekke qarady. Nesipbek bolsa sátte kúreńitip ókpesine aýa jetpegendeı alqynyp barady eken.

— Papań ba?! Papań — mine otyr...

Saılaýbek osy sózderdiń aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin bilgen joq. Sol-aq eken manadan jatyrqap otyrǵan bala tósekten qarǵyp túsip, Nesipbekti bas saldy.

— Papa-a-a!

Saılaýbek kózinen ytqyp ketken aýyr tamshyny saýsaǵymen shekip túsirdi. Alaqtap jan-jaǵyna qarady. Esik jaqtaýyna súıenip, eki ıyǵy selkildep turǵan Naǵımany kórdi. Birtúrli uıań muńmen jasańǵyraǵan kózderi ushqyn atyp turǵandaı. Keýdesi kóterilip-basylyp, dem alysy jıilep qalypty.

Saılaýbek ornynan turdy. Baldyrǵanǵa qol sozdy.

— Káne, Samat, endi maǵan kel.

Naǵıma balany orta joldan ilip áketti.

— Samatjan, esik aldyna biraz oınap kel. Alysqa ketip qalma, qulynym!

Samat syrtqa qaraı tompańdaı jóneldi.

Sodan keıin kelinshek Saılaýbekke buryldy. Zamatta túsi bozaryp, qýqyl tartypty.

— Siz...sábıdi nege aldadyńyz?

— Keshirińiz, baıqamaı...

— Nesipbek, siz advokat jaldap júrgennen saýmysyz?

— Jo-joq! Naǵıma, men seniń turmysyńa...á, ómirińe esh aralasaıyn demep edim. Degenmen.... Samattyń týǵan kúni bolǵan soń...

— Satyp alǵym keldi deńiz.

— Tipti oıymda ondaı eshteńe joq edi... — dep Nesipbek qıpaqtap ornynan turyp, kepkasyn bir sheship, bir kıdi.

— Onda nege qyr sońymnan qalmaısyz? Nege kele beresiz? Maǵan endi eshkimniń de, eshteńeniń de keregi joq!

— Naǵıma, siz renjimeńiz. Meniń advokat bolý oıymda joq edi, — dep Saılaýbek sasqalaqtady.

— Endeshe, baıy tastap ketken áıeldi músirkeý úshin keldińiz be? Álde jazýshy bolǵan soń bolashaq keıipkerińizdiń bir túrin menen izdep júrmisiz?

— Ǵafý etińiz! Adam taǵdyry — oıynshyq emes.

— Iá, adam taǵdyry — oıynshyq emes. Ony bilseńizder... O basta shyn unatsa, dosyńyz myqtap ustaýy kerek edi... Ýysynan shyǵarmaýy kerek edi... Kóńil toqtatpaǵan jas qyzǵa aldynan tosatyn qubyjyqty kim sezdiredi?

— Bilmeımin.

— Endi maǵan báribir. Bir ret aldanǵam — ómirlik tájirıbe jınadym. "Aýzy kúıgen úrlep ishedi". Búgińde aıaq bassam — tabanjolǵa úńilem.

— Adamnyń bári birdeı emes. Alasy da, qulasy da ishinde. Biraq jaýyzdyq izgilikten ozbaıdy.

— Aıtýǵa ońaı ol. Jastyǵymdy jaspen shylaǵan túnderimdi kórgen jan bar ma? Qyldan taısaq, qıanatty ústimizge úıip-tógetin kóldeneń kózderdiń úreıli susyn uqsańyz ǵoı.

— Úreıli sus úrkek jandarǵa ǵana tán bolar. Keshirimshil kóńil basqadan kemistik izdemeıdi.

— Al, balamnyń týý kýáliginde ákesiniń atynyń ornynda qur syzyq tur. Basqanyń keshirimshil kóńilinen paıda ne maǵan?

Nesipbek jóteldi. Sulý júzi surǵylt tartyp, qubylyp ketti.

— Naǵıma... ǵafý et...seni, Samatty kóre almasam... birtúrli elegizip... Ókpeleteıin degen joq edim... Onyń ústine seniń myna qınalǵanyń... kúızelgenińdi aıtam... Men kináli shyǵarmyn. Bir kezde batyldyq kórsete almadym ba, bilmeımin. Endi... jylamasań... jylaǵanyńdy kórmesem, qolymnan kelgendi aıamas edim... Kelip qaldyq... áı, biraq!..

Nesipbek búgjeńdep esikke bettedi. Jete berip qalt toqtady. Qarsy aldynan Samat júgirip kirdi. Arsalańdap Nesipbektiń moınyna asyldy.

— Papa! Papa-taı!

Nesipbek balany tik kóterip aldy. Taram-taram aqqan jas eki bettiń ushyn syzyp, kemsendegen eringe jıyldy.

— Papa, sen nege jylaısyń?

— Qýandym ǵoı, Samatjan! Qýanǵan adam kóz jasyna ıe bola almaıdy.

Betin qushaǵyndaǵy balanyń keýdesine kómip, eki ıyǵy selkildep tur.

Naǵıma ernin tisteledi. Iekten dirildep bastalyp, joǵary júgirgen bir tolqyndy qýalaǵan alaqanymen betin sıpalady. Aýyr kúrsindi.

— Osylaı tura beremiz be? Samat, qulynshaǵym, túse ǵoı. Pa... (sál kidirdi). Papań dem alsyn.

Nesipbek Naǵımaǵa jalt qarady. Qara kózge alǵys ta, meıirim de, qýanysh ta qabattasa kelip, bir sátte júzin alasapyran tolqytyp jiberdi.

— Samatym! Otyra-aı-yq!

Táltirektep ketken jigitti Saılaýbek súıep qalyp, oryndyqqa jaıǵastyrdy.

Dastarqan jaıyldy. Sóılep jatqan jalǵyz Samat qana. Ár oıynshyǵyn bir maqtaıdy. Papasy men mamasyna kezek maquldatady.

Bir kez Nesipbek dombyrany aldyna óńgerdi.

Qatqyl saýsaqtary pernelerdi túzetip, tıekti durystady. Qulaq kúıin qaıyrdy.

Yqylasty áýen birden orala qoımady.

Nesipbek yńyrandy. Kózi jumylyp ketti.

Saýsaqtar sálden soń kibirtigin jazdy. Kúı ketti ańyrap. Saılaýbek eki ishekten úzdige bebeýlegen "Qaıran sheshemdi" qazir múlde basqasha uǵyp otyr. Nesipbek baýyryna dombyrany emine qushaqtap, nurlana ajarlanyp alypty. Anaý kóz ilespeı júgirgen saýsaqtar kúı yrǵaǵymen jazýshy kóńilinde jyr tolqytyp: "Qaıran balam! Balam meniń! Ákeń bolsam — súıer meń. Balam meniń, Samat janym! Emirenip syr tóktim! Jan kúıimdi uǵarmysyń, sher-shemenim tarqar ma! Álde bir kún bárin bilseń, ómir kúdik artar ma. Balam meniń! Bal qyzyǵym! Papa dediń byldyrlap. Kókiregime quıylǵandaı tátti bir kúı syńǵyrlap! Balam meniń! Bal tilegim! Bar tiregim, qyzyǵym! Meıirimdi qandyrǵandaı "papa" degen úzik ún! Qaıran balam! Qaıran ulym! Ómirimniń jalǵasy! Papa degen keremetti ǵumyr boıy arnashy! Qaıran balam! Samat janym! Erkeleshi, qulynym! Bir jalt etip joǵalmasyn mynaý shattyq búginim!" deıtindeı. Saılaýbek teris aınala berip, óz-ózinen bosaǵan kóńilin jasyryp, kóz quıryǵyn shynashaǵymen eki márte eleýsiz sıpap ótti.

Naǵıma solyqtaı kúrsindi. Uzyn kirpikterin tóńkerip qalyp, eki tamshyny óńirine túsirdi. Kúlimdep Nesipbekke uzaq qarady. Kishkene qulaǵyn jaba salbyrap turǵan buıralanǵan tulymdy suq saýsaǵyna shıyrshyqtaı orady. Juqa shyqshyttaǵy kókshil tamyr búlk-búlk soqty. Kúı bitti.

— Tamaq sýyp ketipti, — dedi Naǵıma.

— Iá! Myna kúı úshin bir kóterip tastasaq deımin, — dep Saılaýbek usynys bildirdi.

Mamyrlaı qozǵalǵan tolyq áıel bir kez dúrs-dúrs basyp, tabaldyryqtan attady.

— Bu ne? Qashannan beri meniń úıim jynoınaqtyń ortasy bolyp edi?

— Keshirińiz, apaı! Búgin Samatjannyń týǵan kúni bolǵan soń...

— Shaptyqpa, sen kelinshek, shaptyqpa! Seniki bala bolsa, meniki pále me? Meniń ulym jańa ǵana kóz shyrymyn aldy. Maza berińder.

— Jaqsy, biz onsha shýyldaǵan joq edik.

— Jetti! Shýyldamasańdar, shýyldaısyńdar. Mynaý ne, araq pa? Buny ishken soń qalaı shýyldamaı otyrasyńdar.

Áıel orta stakan araqty stol ústinen alyp, óńeshine quıa saldy. Quıa saldy da, tyjyrynyp turyp, kúıe juqqan saýsaqtaryn tarelkadaǵy tuzdalǵan qıardyń sóline matyra bir qıardy búrip alyp, kútir-kútir shaınady.

— Aıttym, bitti! Shýyldamańdar! Áıtpese, sen kelinshek, búginnen bastap basqa páter izde. Men úıimdi qyzoınaqqa aınaldyrta almaımyn....Mynalaryń kim? — dep suq saýsaq pıstolet uńǵysyndaı Nesipbek pen Saılaýbektiń keýdesine kezek-kezek oqtalyp ótti.

— Tanys...týys...

— "Tanys, tý-ys". Eshqandaı tanys, eshqandaı týystyń qajeti joq. Seni páterime jibergende tanys-týysyń qonaqqa kelip, at-kópir qylyp jatsyn degem joq. Qaıtar jyldam.

Áıel shyǵyp ketti.

Dastarqandy kóńilsizdik jaılady.

Eshteńege mán bermegen Samat asyr salyp otyr edi. Ushyp turyp dombyraǵa umtyldy. Áldeńege súrinip qulap tústi. Nesipbek pen Naǵıma balaǵa birdeı júgirdi. Tómen eńkeıgende bastary soqtyǵysyp qaldy. Nesipbek Samatty jerden kóterip aldy.

— Bir jeriń aýyryp qalǵan joq pa, Samatjan!

— Joq, papa!

Naǵımanyń júzine qan júgirdi.

Saılaýbektiń qoıyn dápterinen

— Ómir degenniń ne ekenin bilesiń be? Bilseń, aıta ǵoıshy, jazýshy joldas. Áne, oılanyp qaldyń. Óz qolyńmen ustap, basyńnan keshirmegenniń bári — bos sóz. Ondaı qıalı ertegige ońaı sene qoıatyn alańǵasar ańqaýyń men emespin. Men kóz kórgendi ǵana moıyndaıtyn janmyn.

Men saǵan bir qyzyq oqıǵa aıtaıyn. Tipti bylaı qarasań, qyzyq ta emes, qorqynyshty oqıǵa.

Ótken jazda eleń-alańmen ańǵa shyqtym... Ańǵa emes, árıne, brakonerlerdi ańdýǵa shyqtym... Qazir jaz bolsa dalaǵa tus-tustan ańshylar qaptap ketedi.

Sodan atymdy bulań quıryqqa salyp kele jatsam, aldymnan bir aqsaq kıik kezdese ketkeni. Qýǵynshy kórinbeıdi.

Álgi kinásiz janýardy qatty aıadym. Qosaýyzymdy ıyǵymnan julyp alyp, kózdeı berdim de, ózimdi-ózim toqtattym. Óltirýge qımaımyn. Atpaýǵa taǵy bolmaıdy. Báribir anaý shoınańdap júrip, ıt-qusqa jem bolary sózsiz.

Sodan... myltyǵymnyń patronyn alyp, qaıta oqtap ıyǵyma asyp aldym da, kıiktiń qasyna keldim. Oq qos ókpesinen tıgen eken, múlt ketpeıtinimdi ózim de bilem... Mynaý medaldy soǵysta tegin berdi deımisiń?

Baıǵustyń kózi-aı! Mólt-mólt jasy tamyp maǵan mólıe qarady deısiń. Dátim shydamady. Syrt aınala berip, qonyshymnan bákimdi sýyrdym. Kózine týra qaramaýǵa tyrysyp, bir qyryndap jaqyndadym. Qarsylaspaq turmaq, bıshara tuıaq serippeıdi. Tumsyǵyn qubylaǵa berip, baýyzdap edim, jany shyǵar emes. Sodan basty bólek alyp tastadym...

Oıpyr-aı! Sondaǵy qoryqqanym! Sút pisirimge deıin keýdesinen jany shyǵady. Denesi typyrlaǵanda, anadaı jerde jatqan bas kádimgideı ıegin qaǵady. Bas ıek qaqqanda, mundaǵy dene typyrlaıdy.

Sodan... qańtaryp qoıǵan atyma jete alsamshy... Úzeńgige aıaǵym tıisimen dik etip erge qonǵanymdy bilem. Shek qarnym aqtarylyp keterdeı al kep loqsıyn. Keıin kórsem, atymnyń jaly jıdip túsipti.

Sodan egerlik jumysymdy aýystyrdym. Búginderi kıiktiń qarasyn kórsem, anadaıdan bezem...

Áne, ómir degeniń. Qolmen ustap, kózben kórmeseń sený qıyn...

* * *

Jazý stolynyń ústindegi kókshil abajýrly shamdy jaǵyp alyp, Saılaýbek qoıyn dápterine úńilip otyr. Buryn ártúrli qaǵazǵa jazǵandaryn dápterge kóp túsirmeıtin. Osy joly ol ádetinen ádeıi aınyǵandaı. Kóp túrtip, kóp shımaılapty. Ár bette ár kúni. Kezdesýi, oıy, tolǵanysy. Eleńdep kelip edi, elegizip qaıtqaly otyr. Qımas dos, qadirli týysqa aınalǵan joldastary qalyp barady.

Adam jany dombyra ishegi tektes. Sál nárseden yrǵaq taýyp, shertip turady. Qýanyshy da, renishi de júrek qylynyń baıaý dirilimen búkip tulaboıyna dýyldap taraıdy. Yńyldatyp án salǵyzady, ýhiletip qabyrǵasyn sógerdeı qınalta kúrsintedi. Ol ótken kúndi ógeısimeıdi, sol ótken kúnderde este qalǵan umytylmas sátterdi qushtarlyqpen ańsaıdy. Osy sátterdegi qýanyshqa toly saǵatty kóz aldynan tiziltip qaıta ótkizedi.

Saılaýbek erteń Almatyǵa júrip ketpek. Ne tyndyrdy, ony bolashaq tvorchestvosy kórseter. Ne joǵaltty? Bálkı shydamsyzdyǵyn tejegen bolar. Bálkı menmendigin azaıtyńqyraǵan bolar. Bálkı ózimshil minezden opyq jep, ókingen de shyǵar. Biraq býlar joǵaltqany ma? Al tapqany ne? Tapqany — dostyq, tapqany — senim, tapqany — tilektestik. Buny uqqan adamdy ózi uqty. Arqadan qaǵar qolpashtaý emes, kózben yrzalyq tanytar qadirleýdi kórdi. Jumysshynyń kóp sózi joq shymyr alaqanynyń alǵyspen qysar qudiretti shaǵyn bastan keshirdi. Ózgege qarap, óz qadirin shamalady. Paıymdaýynsha: tym aýyr da, tym jeńil de emes, bir adamǵa jeterlik.

Esik tyqyldady. Artynsha dálizden kúlki estildi.

Leonıd pen Lıza eken.

Saılaýbek aıqaılap jiberdi.

— Leonıd-ay, baýyrym-aý! Konsertiń qaıda? Barmaǵanbysyńdar?

Lıza kúlimdedi.

— Konsertti búginshe qoıa turaıyq dedik. Onyń ústine, bilesiz be, Saılaý Maratbekovıch, Leonıd sumdyq jalqaý jigit qoı. Kúni buryn bılet alyp qoıýdy bilýshi me edi bul. Satylyp ketipti... Sonsoń.

Saılaýbek Leonıdqa tańdana qarady. Sekhomdaǵy mádenıet sektorynyń bastyǵynan eki bıletti Leonıdtyń satyp alǵanyn óz kózimen kórgen. Lızanyń ótirigin ashqysy kelmedi.

— Bul shynynda da jalqaý. Lızavetany ókpeletýge bola ma, jigitim. Ekeýmizdiń atymyzdan saǵan qatań sógis jarıalaımyn. Sóıtemiz ǵoı, Lıza?

— Bir jolǵa keshireıik. Qatesin moıyndap turǵanyn kóresiz be.

— Durys onda. Káne, otyryńdar. Men shaı qamdaıyn.

Leonıd sport sýmkasyn ashty.

— Saılaý, sen áýre bolma. Endi kelgeninde, tup-týra bizdiń úıde qonaq bolasyń. Ázirshe, mynaý shaǵyn jolaıaǵymyz, — dep stolǵa bir shyny armán konágyn, alma, qıardy qoıdy. — Lızochka, qyzmet kórset.

— Raqmet! — dedi Saılaýbek

Shertip jibergen bótelke tyǵyny sart etip qabyrǵaǵa tıdi, sekirip edenge tústi. Kúreń sharap úsh rúmkada móldiredi. Úsh júzde kúlki oınady.

— Dostyq úshin!

— Syılastyq úshin!

— Men, Lená, Lıza ekeýińniń baqytyń úshin ishem!

Sálden keıin baıaýlatyp úsheýi án saldy. Bastaryn túıistirip alyp, kókshil jaryqta kógildir nurǵa bólenip otyr.

— Kesh jary-y-yq!

Taıaǵyn tarsyldatyp Sultan aqsaqal kirdi. Ordendaryn saýdyratyp pıdjagyn kıip alypty.

— O-o, batá!

— Sulteke! Tórletińiz!... Oıpyraý, tósekten turyp ketkenińiz qalaı? Ertemen ózim baryp, qoshtasyp shyǵam dep otyr em.

— Jata-jata ábden mezi boldym. Tipti saýyǵyp ketsem kerek. Qajet etseń bılep bere alam.

Sultan aqsaqaldy Lıza men Leonıd eki jaǵynan qoltyqtap ákelip, kresloǵa otyrǵyzdy.

— Aıtpaqshy, meniń joldasym bar edi... Saılaý, shaqyryp kelshi. Esik aldynda turǵan bolar. Ózi bir uıalshaq neme, kirmeı qoıdy.

Saılaý beıtanys adamdy ertip keldi.

— Tanysyp qoı, meniń kórshim. Anada óziń daýsyn estip ediń ǵoı, Saılaý.

Sultan aqsaqal sál jymıyp qoıdy.

Kórshisi yńǵaısyzdanyp qolyn usyndy.

— Sáke-aý, ol mastyqtyń baıbalamy ǵoı. Endi araq ıtti aýzyma almaspyn. Siz...mynaý balkonnyń qasynan árirek otyrmaımysyz... Aýyryp qalyp júrersiz.

— Endi meni shynyǵa salyp ustaıyn dep pe edińder báriń... Onan da sheshelerińniń ne salǵanyn kóreıik. Kárzeńkeniń aýzyn ash, Túlkibaı!

— Shesheıdiń densaýlyǵy qalaı?

— Ol apań qunjyńdap ketti. Ortalyqtan bizge eki bólmeli úı bergen eken. Birese júgin býyp, túıedi. Birese sheshedi. Páterge de qyzyǵady, úıin de qımaıdy. Jıyrma jyl boıy turǵan baspana ystyq eken. Aýyspaımyn desem, partkomdaǵy dosym Mıtreı kónbeıdi. Sonymen ári-beri bop men júrmin. Ári-sári bop báıbishem júr.

— Onyń kónbeıtin nesi bar. Nesibekpen kórshi bolasyz, batá. Kelinder, qutty qonys úshin bir kótereıik, — dep Leonıd rúmkalardy jaǵalatty.

— Jo-joq, meni qınamańyzdar, — dep Túlkibaı beze qashty.

— Osy meniń murnym bir ıis sezip tur. Qýyrǵan taýyqtyń dámdi ıisi shyǵady, — dep Leonıd esikke tura júgirdi. Sambyrlap sóılep Nesipbek pen Naǵımany qoltyqtap oraldy.

— Aıttym ǵoı, bizdiń Natasha-Naǵımasha qur qol kelmese kerek edi, — dep Leonıd máz.

— Osy sizder zagovor uıymdastyryp júrgen joqsyzdar ma? — Saılaýbek raqattana kúle túsip, qonaqtaryn jaıǵastyrdy.

Dostyq úshin ishildi, óleń aıtyldy. Mahabbat úshin tilek bildirildi, án salyndy. Túnniń bir ýaǵy boldy.

Túlkibaı Sultan aqsaqaldy taksımen úıine alyp ketti.

— Naǵıma — Nesipbek, Lıza — Lenány biraz jerge Saılaýbektiń ózi shyǵaryp saldy.

Endi mine nomerinde jalǵyz otyr. Kóńili bos, keýdesi toly.

Álden-aq dostaryn saǵyna bastady. Anaý Sultan aqsaqal aınymaǵan ákesi. Túlkibaı da áldenege ystyq. Nesipbek pen Naǵıma úshin qýansa, Leonıd pen Elızavetany baýyry men qaryndasyndaı jaqyn tutady.

Kúlki men óksiktiń tabıǵaty birdeı. Ekeýi de dirildep bastalyp, ishten lekildeı aqtarylady. Ekeýi de kózden jas aǵyzady. Aqqan jas ishti tazartady, boıdy sergitedi, oıdy óristetedi. Jańa bir sezim, taza sezim kókirekke aıyqpastaı ornaıdy. Kóńil bostyǵy — dostardyń alystaýynan. Keýdesiniń keptelýi — qýanyshtan. Kúlip otyryp jylaıtyn tárizdi. Bir sezgeni: búgini keshegisimen mıdaı aralasyp ketipti. Jylap otyryp kúletin sıaqty. Ómir tolqyny uzap barady. Búginin erteńine jalǵastyrady. Múmkin joly túse qoımas. Biraq mynaý kemseńdetip eringe oralǵan tátti kúlki eshqashanda umytylmas... Umytylmas.

Telefon shyryldady.

Saılaýbek trýbkany selsoq kóterdi.

— Ál-oý! Seniń bunyń ne? Áı, netken tasbaýyr jansyń! Kelesiń — bas suqpaısyń. Ketesiń — qoshtaspaısyń. Áı, ıt uıalasynan qoryqpas. Týǵan aǵańdy umytpaqpysyń sonda. Habaryńdy bildirip, zvandaı salsań, handyǵyńnan taıamysyń. Sen úshin qatynymnan sógis estil-aq óletin boldym...

Trýbka bir zyń etip, "áı, áıge" núkte qoıdy.

BULAQ. MARATBEK JÁNE SAILAÝBEK

Bir-aq sátte bir mazmundy eki tyǵyz telegramma Almaty men Qaraǵandyǵa shuǵyl jóneltildi.

Saılaýbektiń qoıyn dápterinen

— Baıaǵy bop barady. Anaý aqsaq muǵalim tún ortasynda terezemdi qaqty. Esik ashtym. Óziniń túsi buzylyp ketipti. "Ne boldy?" deımin. "Áıelim tolǵatyp jatyr " deıdi. "Soǵan bola túsiń qashty ma?" desem, "Apam ál ústinde" deıdi. Bıesimen kelgen eken, artyna mingestirip aldy.

Aı áli týmaǵan eken. Tún tastaı qarańǵy.

Bir kezde astymyzdaǵy bıe pysqyrdy. Tórt tabandap jamandatqyr turyp aldy. Aqsaq muǵalim olaı tebinedi, bulaı tebinedi, — qaıda, bir basar emes.

Sodan jerge túseıik. Aldymyzda jarbıyp bireý otyr. Ún joq. Qarasam — mylqaý jigit. Soǵystan keıin osy aýylda eki-úsh jyl júrgen. Keıin kórinbeı ketti. Álginiń usqyny... adam shoshyrlyq! Mylqaý jannyń ásirese kúlgeni ersi bolady eken. Ol kúlse, bıe dir-dir etedi. Bıe dirildese, mylqaý keńk-keńk kúledi.

Aı áli týmaǵan. Kóz úırendi me, mańaıdy barlaýǵa jarap qalyppyn. Qarasam, mylqaýym jalǵyz emes.

Iá, qasynda aıaq-qoly baılaýly bireý jatyr. Qımyldaıdy. Qasyna taıandyq. Qudaı basqa salmasyn, meniń bir atalas qaınym. Bet-aýzy kónekteı. Kúltildep isip ketken.

— Ne bolǵan, sorly-aý! — desem, ún qatpaıdy. Álgi mylqaý neme keńk-keńk kúledi. Mylqaý keńkildegende, kók bıe diril qaǵady.

— Qaǵyńǵyr, saǵan ne joq! — dep mylqaýdy salyp jibergenim ǵoı. Bıshara kúlkisin kilt doǵaryp, betime jaýtań etip mólıip qaraǵany. Onysyn qaıteıin, qaınymnyń aıaq-qolyn jalma-jan sheship tastadym.

— Ne boldy? Kim urǵan ózińdi?

Qaınymda ún joq. Eki ıyǵy salbyrap tómen qaraı beredi. Bir kezde aqsaq muǵalim daýystady.

— Mynany qarashy!

Kózim bar, qaradym. Terisine orap, qapqa salyp alǵan qara saýlyqtyń eti.

Oıyma kúdik kirdi. Aldynda bir kún buryn tómengi aýylda turatyn Qaýıa kempirdiń jalǵyz qara saýlyǵy joǵalyp, bıshara sodan beri sharq uryp izdep, sandalýda edi.

— Áı, janyń adyra qalǵyr! Sen be urlaǵan ?

Qaınymda til joq. Basyn kótermeıdi.

Mylqaý jigitti bas salyp qushaqtaǵanymdy bilem.

Daýys qyp jylaǵanymdy bilem. Mylqaýdyń jylaǵany da qurysyn. Iyǵy selkildep, tamaǵy qyryldap, móńiregenge uqsas... baýryma kirip barady.Anaý qaınymnan sol mylqaý qandaı qadirli edi. Qaýıa kempirge jany ashydy ma, álde kezdeısoq urynyń ústinen tústi me, mylqaý jigit qaınymdy domalatyp tastaǵan ǵoı.

Keıde áldekimniń ózinshe jaqsylyq jasap qýanǵanynan qorqatynymyz bar. Mylqaýdyń alǵash keńk-keńk kúlgeninen júreksindim dedim ǵoı. Endi ýata almaı qınaldym.

Aqsaq muǵalim qaınymdy ornynan kóterip turǵyzyp jiberdi.

— Bar! Qury! Ekinshi jymysqylyǵyńdy kórmeıtin bolaıyn. Balalaryń úshin sotqa bildirmeımin.

Ekeýlep mylqaýdy jubattyq. Aınaldyq, tolǵandyq. Raqmetimiz ben alǵysymyzdy jaýdyrdyq. Adam qulaqpen emes kóńilmen, dilmen túsinedi. Mylqaý bizdi uǵyndy. Uǵyndy da keńk-keńk kúldi. Kók bıe dir-dir qalshyldady.

Sol eki ortada aı týǵan eken. Qarasam, mylqaý jigittiń túri birtúrli meıirimge tolyp, kádimgideı nur shashady. Aqsaq muǵalim qapty jigitke arqalatyp qolymen tómengi aýyldy nusqady.

Men qulaǵynyń túbine aıqaılap jatyrmyn.

— Qaýıanikine apar. Qaýıanikine! Qaý-ıa!

Túsindi me, túsinbedi me — mylqaý qaıta-qaıta basyn ızedi. Kúlimdep appaq tisterin kórsetti.

Aq nıettiń ezý tartýy da erekshe, Saılaýjan.

Maǵan sol sátte mylqaý jigit týǵan ulymdaı kórindi.

Sonymen kóligimizdi jetektep alyp, aqsaq muǵalim ekeýmiz úıge de jettik.

Áıel bebeýlep tolǵatyp jatyr. Kempirdiń kirpigi ǵana álsiz qımyldaıdy. Úıde ekeýinen basqa tiri jan joq. Aqsaq muǵalim o kezde anaý tóbeniń túbinde jerkepede ońasha turatyn.

Sodan, kempirdiń tamyryn ustadym. Iegi kemseńdep, baıǵus keıýana balasyna mólıe qarady. Taramys saýsaǵyn jybyrlatyp, sybyrlap áldene dedi. Kelinine bir kez janaryn tóńkerdi, júzine bolar-bolmas qan júgirdi. Sóıtsem, boı jazǵany eken.

Kempir artynsha-aq úzilip ketti. Alaqanymen sıpap, kózderin japtym.

Kelinshektiń tolǵaq sarnatqan baı-baıy tóbe quıqamdy shymyrlatyp barady.

Óler kempir óldi, tiri adamnyń tirshiligin jasaý kerek.

Tezdetip qur kerip, tumsa kelinshekti álgige asyldyryp, belin sıpalap jatyrmyn...

Aqsaq muǵalim sheshesiniń basynda eńkeıip dybyssyz egilip otyr.

Bir kezde sharyldaǵan daýys tómennen shyqty. Kindigin tyrnaǵymmen qıyp jiberip, etegime orap alyp, náresteni kelinshektiń aldyna tostym...

Álginde ǵana qınalǵan kelinshek balbul janyp, kózin keń ashty. Ezýinde diril bilindi. Sodan kirpigin aıqastyryp jiberip, nasattanyp jymıdy.

Oń jaǵymda arystaı sulap kempir jatyr...
Etegimde qyzyl shaqa sábı typyrlaıdy.
Bireý keldi de bireý ketti dúnıeden...
Ómir degen sol.

* * *

Kózi álginde ǵana ilinip ketip edi, syrttaǵy shýdan qaıta oıandy. Uly sáske bolyp qalypty. Kereýettiń dóńgelek tobyrshyqtaryndaǵy kún sáýlesi kóz qaryqtyrady. Maratbek aýyr yńyrana oń jambasyna qısaıdy. Qý súıek dene tósekpen de dúrdaraz. Biraq yntyǵyn alǵan tereze eriksiz tartady da turady. Sonaý jaryq dúnıeniń jalǵyz belgisindeı tórt burysh kóktem kelip, jaz týǵaly tipti kóz qurtyna aınaldy. Tabıǵattyń kún sanap jasaryp, jańǵyryp bara jatqan mezgili tirshilik ıesine qandaı qymbat. Qazir de shúńirek kózder áınekke qumarta tesildi.

"Sharbaqqa mal kirip ketip, Áıkijan baıǵus aıdap shyǵa almaı ábgirlenip júr-aý. Kúndiz-túni tynymy joq. Uıqysy da shala. Qozǵalyp ketsem, basyn kóterip alyp otyrǵany. Qap! Ana maldy... jylqy ǵoı kisinegen ...nege bireý kómektesip aıdap jibermeıdi?"

Birazdan soń daladaǵy daýys pen shý tyıyldy. Maratbek súlgimen betin jaýyp qoıǵan kárlen kesege súzildi. Buryn keseniń ornynda toryala tostaǵan turatyn. Tostaǵanda kópirship qymyz aǵarańdaıtyn. Qysyr bıe sýalyp, qosqa aıdalǵan. Oǵan da aı ótti. Endi qymyz bolmas. "Já, bosqa bas shatpaıyn. Qymyzdy da iship máz qylǵandaı. Kópke uzamaspyn"...

Kópke uzamaspyn... Buryn ılikpeýshi edi. Endigi kóndikken túrine qaıran qalýǵa da shamasy joq. Áıteýir kirpigin álsiz qaǵyp qalyp, kózin máńgi jumaryna ishteı bas ıgen tárizdi. Qashan, qaı kúni sóıterin bilmeıdi. Tek sol sońǵy sáttiń sál de bolsa kesheýildeýin tileıtin dámeni keýdeden aýlaıdy.

Áıkijan aýyz úıden dabyrlaı sóılep kirdi.

— Kókesi-aý, jazylyp ketesiń endi... Turyp ketesiń, kókesi!

Jaýlyǵy qısaıyp ketse de, alaburtqan júzi kóńildi. Ter kilkigen kóziniń aldyn shynashaǵymen súrtkilep qoıyp tur.

— Jazylasyń! Jaqsy yrym kórdim, kókesi. Qudaı ózi sátin salaıyn degen ǵoı.

— Aıtsańshy, bar bolǵyr! Nemenege dabdyrlap kettiń.

— Oıbaı-aý, sýsynyń — qoregiń esik aldyna baılanbady ma!... Qymyz ishesiń qaıtadan!

— Qymyzyń ne? Qysyr bıeń qaıta qulyndaǵandaı.. .

— Súıelbaıdyń ópravláısh balasy she... Azamat eken. Keshe jylqy fermasyna ketken. Sol, aınalyp keteıin balam, álginde bir jýas bıeni ózi minip kelip, qorańa baılap ketpedi me?

— Baılaǵany nesi?

— Túý, ne aıtyp turmyn. Seniń qymyzdan basqany tatyp almaıtynyńdy biledi eken. Saýylmaı bos júrgen bıe emes pe. Sovhoz bıesi. Sony alyp kelipti. Ádeıi buryn saýylǵan, jýasyn tańdap alypty. Sútti kórinedi.

— Apyrmaı, Súıelbaıdan uly táýir bop shyqty-aý.

— Ózi bir apalap turatyn kishipeıil. Óprávláısh bolǵanyna jyl tolmaı, ýchaskeni dóńgeletip áketti ǵoı. Yrym degenim sol. Esine qudaı túsirgen shyǵar.

— Ózi qaıda?

— Asyǵys eken. Úıge kir dep edim, ózińniń uıqyńdy qımaı...Aq tamyzaıyn ba?

— Joq. Dem alsańshy.

— Qoı otyrmaıyn. Qulyny áli jas eken. Oralyp qalmasyn. Baıqap keleıinshi, — dep Áıkijan shyǵyp ketti!

Maratbek taǵy da jalǵyz qaldy. Ermegi — oıy ǵana. Súıelbaıdyń balasyn onsha bilmeıdi eken. Oqýdy ınternatta bitirip, odan áskerı mindetin ótep baryp, tehnıkýmǵa túskenin estigen. Endi mine, azamat bop ósipti.

Qaljyrap jatyp kirpigi aıqasty. Shala uıqyda tústi ótkizip, besindi jaqyndatypty. Kún sáýlesi qıǵashtaǵanynan sezdi.

"Áıkijan qaıda júr? Tósegimdi de qaıta qaǵyp salyp bermedi-aý".

Áıkijannyń buryn ne úıde, ne tysta júrgeni bilinip turatyn. Alysqa onsha uzamaı shalynyń izdep qalaryn sezetindeı únemi dybys berip qoıatyn. Qazir tym-tyrys.

"Dúkenge ketti me eken? Uıyqtap jatqanda oıatpaǵan ǵoı. Áıtpese, kóp uzamaýshy edi".

Biraq tamaǵy kebersip, jambasy taqyldap jatqan aýrý janǵa ár sekýnd tusalyp qoıǵandaı ońaılyqpen jyljymaıdy ǵoı. Maratbek tyqyrshyp, shydamsyzdana bastady. Tyqyr aýlap qulaǵyn terezege tósep jatyr.

Bir kez... Áıkijannyń aıaq basysyn eshkimmen shatastyrmaıdy. Ábden úırenip alǵan.

"Qasynda bireýi bar. Álde... poezd tosty ma eken? Sóıtken eken-aý. Saılaýbegim keldi me?"

Syrtqy esik ashylyp súıretile basqan tabandar tabaldyryqtan ishke attady.

"Joq! Saılaýbek emes. Úlken, shaý tartqan kisiler. Aıaǵyn súırete basady".

Áıkijan esikten bas suqty.

— Kókesi, meni joǵaltyp jatyrmysyń?

— Poezd tostyń ba?

— Iá! Kókesi-aý, kimdi ertip kelgenimdi bilseńshi!.. — Áıkijan artyna burylyp, áldekimge ısharat kórsetti. — Kir! Oıaý jatyr!

"Aıymsha!"..

Bosaǵada sostıyp turyp qalǵan Aıymsha edi. Ájimdi júzdiń saı-saıyn boılap taram-taram aqqan jas ıeginiń ushynan omyraýyna quıylýda.

Áıkijan sybyrlady.

— Bar. Barsańshy. Jaqynda.

Aıymsha búktelip Maratbektiń qasyna sylq tústi.

— Maratbek-aý, seniń búıtip... aýyryp jatqanyńdy estimedim ǵoı. Baıaǵyda-aq ushyp jetpeımin be.

Áıkijan kúbirledi.

— Bıeniń saýymy bopty-aý...

Shyǵyp ketti.

Maratbek qolyn kóterip Aıymshanyń basynan sıpady.

— Aıymsha!..

— Endigi keletin edim ǵoı... Jetetin edim ǵoı estigende.

— Aıymsha!...

— Seniń aýyrǵanyńdy bilmeı... Estigen boıda asyǵyp. Poıyzy qurǵyr da toqtaı beredi eken...

— Aıymsha!

Eti qashqan alaqan ıek ushyndaǵy móldir tamshylardy tosyp aldy.

— Myqty ediń ǵoı. Qalaı aýyryp qalyp júrsiń, Maratbek? Sen aýyryp jatyr degende...

Aıymsha betin Maratbektiń keýdesine basty. Syryldaǵan kókirektiń aýyr dem alysyn estip, basyn kóterip aldy. Jalma-jan kórpeni joǵary serpip, Maratbektiń órt bop kúıip turǵan mańdaıynan sıpady.

— Ystyǵyń kúshti ǵoı! Álgi Áıkijan qaıda ketti? Dáriger shaqyrtpaı ma?

— Aıymsha, meniń senen kúshti dárigerim joq. Alańdama.

— Kóp boldy ma? Tósek tartqanyńa qansha boldy?

— Bes aı. Aıymsha, senen kóz jazyp qalyp... Sonshama jyldan beri eń bolmasa.. bir habarlaspaı, — dep kúrsingen Maratbek mańdaıyndaǵy alaqandy alaqanymen japty. — Meken turaǵyńdy da bildirmediń.

— Maratbek, sýsadyń ba? Ápereıin be?

— Joq. Óziń ne isteısiń? Joldasyń qaıda?

— Jalǵyzbyn. Áli jalǵyzbyn.

— Sonda... razezde habar-osharsyz joq bop kettiń ǵoı. İzdegenimdi bilesiń be?

— Iá. Aǵaıym kelip elge alyp ketken. Jalǵyz úı otyryp jyndanyp ketesiń deıdi. Meniń sensiz el ishinde júrip-aq jylǵyzsyraıtynymdy qaıdan bilsin. Aqyry osylaı qaraı jyljyǵam. Ózińdi syrtyńnan kórip júrgem. Sońǵy ret úsh jyl buryn...

— Dátiń berik eken. — Maratbek ókpeledi me, súısindi me, belgisiz kúńk etti.

— Aýdandaǵy mektepte qońyraý soǵam. Jeke basyma onsha eshteńe qajet emes. Áıteýir balalardyń arasynda... zerigýge ýaqyt joq.

— Razezden qaı mezgilde kettiń! Kúndiz be?

— Kúndiz... Seniń sol kúni keletinińdi biletinmin. Biraq aǵaıym... Onyń ústine báribir aqyry bir ketetin bolǵan soń... Saılaýbegiń ózińe tartypty. Kitabyndaǵy sýreti aýmaıdy. Byltyr mektepke kelip, oqýshylarymen kezdesý ótkizgende kórgem. Ol meni qaıdan tanysyn. Qasynda eki jazýshy joldasy bar. Tamaǵymdy daıyndap qoıyp... shaqyrýǵa bata almadym.

Aýdan basshylary bosata ma. Mashınalaryn kóldeneńdetip saldy da áketti... Jas kezindegi aýmaǵan óziń...

Maratbek taǵy kúrsindi.

— Mańdaıyńnyń ystyǵy-aı! Qalaı shydap jatyrsyń? Qolymdy kúıdirip barady...

Aıymsha esik jaqqa urlana qarap aldy da, kenet kilt eńkeıip, Maratbektiń aqshyl qyl basyp ketken sol jaq betine ernin tıgizdi.

— Aıymsha-aı!

Maratbektiń shalt burylýǵa da shamasy joq. Jalyndap shyqqan demimen rızalyǵyn tanytyp, jalǵyz sózdi yntyǵa qaıtalaıdy.

— Aıymsha-aı!

— Kórdim... Aqyry kórdim ózińdi... Áıkijan habar aıtpaǵanda...

— Áıkijan seni qaıdan bilipti?

— Ótkende kórshim osy aýylǵa kelgen. Qudasynyń úıi toı jasaǵan kórinedi. Kishkentaılaryn súndetke otyrǵyzypty. Sol úıden Áıkijan sóz arasynda meniń aýdanda turatynymdy estigen eken. Aldyńǵy kúni bir oqýshydan sálem aıtypty.

Syrttan Áıkijan sambyrlaı sóılep kirdi.

— Kókesi-aý, bıe sútti eken. Letrge jýyq shyqty. Óıbúı, qonaqty umytyp. Shaı daıyn. Dastarqan jasaıyn.

Kúndegi ádetin buzyp aýyz úıdegi dóńgelek ústeldi tórgi bólmege ákep qurdy. Dastarqanyna baýyrsaǵyn da, maıyn da, qant-kámpıtin de úıip jatyr.

— Kókesi, shaı urttarsyń.

— Quı bir shyny.

Úsheýi sondaǵydaı kóleńkede otyryp soraptaıtyn kezerin eske túsirdi me, biraz únsiz qaldy.

— Aıymsha, jol júrip keldiń ǵoı. Alsańshy. Tortasyn aıyrǵan qoldyń maıy. Shaıyńa salyp ish. Beý, umytshaqtyq-aı! Qazandy áli aspappyn ǵoı.

— Asyqpa, Áıkijan. Búgin men qýsań da ketpeımin.

— Oıbaı, qýǵany nes. Óziń kelip, otaǵasyma óń kirip qalmady ma? Ystyq-ystyq urttasańshy. Kópten men de shúıirkelesip shaı ishetin adam bolmaı...

Maratbek kesesinen bir urttaǵan. Qazir tósegine shalqaıdy. Aıymshaǵa da, Áıkijanǵa da dán rıza. Ekeýiniń sózderin tyńdap jatyr.

"Qartaıypty. Qaıtsin. Jalǵyzilik. Umyta almaǵany ǵoı. Baıaǵyda erkekterge des bermeýshi edi. Kishireıip, shógip qalypty. Kózi áli de sol qalpy. Meıirli qalpy. Eljirep tur áli... Áıkijannyń qadirin túsinbeppin-aý. Oıyna qaıdan keldi eken? Onyń da umytpaǵany ǵoı. Ókpesi tarqady ma eken? Tarqaǵan bolar. Aıymsha, kelgeniń jaqsy boldy-aý!... Jalǵyzbyn deıdi. Úsheýmiz ǵoı, Áıkijan men ekeýmiz umytpasaq, jalǵyz bola ma?"

Dastarqandy jınap, ústeldi aýyz úıge shyǵarǵan Áıkijan, sál qıpaqtap qaldy. Maratbek túsine qoıdy.

— Tósegimdi qaǵasyń ba?

— Iá.

Aıymsha Áıkijanǵa járdemdesip jatyr. Eki alaqan da maıda. Ekeýi de aıalaı ustaıdy.

Erteńinde Aıymsha qaıtpaq boldy.

— Suranbaı ketip edim. Demalysymda kelermin. Kelip turam ǵoı.

Áıkijan ábdiresin aqtara bastady. Bir kez shúberekke túıip tastaǵan káris qalpaqty shyǵardy.

— Tanısyń ba, Aıymsha?

Aıymsha qalpaqty bas saldy. Jylap kelip Áıkijandy qushaqtady.

— Áıkijan-aı! Syrlasym-aı! Qadirlim-aı!

— Qoı jylama!

Maratbek kúrk-kúrk jóteldi. Daýystar tyıyldy. Úsheýi bir-birine qaraı alar emes. Talaı "qýyp jet!" oıynynyń kýágeri káris qalpaq sińirli saýsaqtardyń ýysynda dir-dir etedi.

— Keshir, Áıkijan! Paryqsyz jastyqtyń ushqalaqtyǵyn keshir! Sodan beri ózińnen qaradaı uıalyp, betińe qaraýǵa shydamaı tóńirektep qana júrýshi edim. Aıyp etpe, — dep Aıymsha kóziniń jasyn syǵyp jiberdi.

— Boldy endi, Aıymsha. Bosama bosqa. Men sol kezde-aq túsingem. Saýlaýbektiń kókesi bireý-aq boldy. Qıyp bere almadym. Meni de aıyptama, — dep Áıkijan jaýlyǵynyń ushymen kózin súrtkiledi.

"Paryqsyz jastyq pa edi sol! Aıymsha-ay, keıin onda razezde jalǵyz turar ma ediń? Á-á, kóziń aldamaıdy-aý! Aıymsha! Áıkijan túsinbeıdi deımisiń.

Túsinedi ǵoı. Osylaı ekeýińdi tabystyryp jatqan meniń myna keselim be eken? Aýyrmasam, óstip bir-birińdi apaly-sińilili jandardaı aımalar ma edińder? Joq, báribir túsiner edi".

Aıymsha qylǵyna juǵyndy.

— Áıkijan, qalpaqty men alaıyn...

— Al, al! Esim shyǵyp júrip buıymtaıyńdy suraýdy da umytyp baram-ay.

— Bar buıymtaıym — osy bolsyn!

— Qoı, Aıymsha, sonshama jyldan beri tabaldyryqty attap turǵanda... Mynaý kóılek-jaýlyǵyń.

Dál attanarda Áıkijan áldebir syltaýmen Aıymshany ońasha qaldyrdy.

— Maratbek endi kelip turam ǵoı...

— Aıymsha, cay bol. Baqul bol.

— Ne dediń?! Maratbek-aý, taǵy da kelem ǵoı.

— Raqmet, Aıymsha. Áýre bop qaıtesiń. Kórdim ózińdi. Tildestim. Qatelik-kemshiligim bolsa... sen de kesh.

Eńirep kep sylq qulaǵan Aıymsha daýys qyp jylady. Osy óksik toly jylaýda ómir boıǵy súıinishi de, ómir boıǵy armany da, ómir boıǵy kúıinishi de bar edi. Kózden aqqan jaspen mynaý qý súıek bop jatqan arysqa aqtyq amanatyn bildirip, toqtaýsyz jylady.

"Baqul bol, Aıymsha".

Maratbek sol kúnnen keıin kúrt ketti.

Qymyz da sep bolmady.

— Eń bolmasa, bir jutshy kókesi.

— Áıkijan-aı, ótip tur ma sol ózi. Endi kúderińdi úze ber. İlinip-salynyp jazǵa da jettim. Uzaq ǵumyrdy ekeýmiz bireýden ilgeri bireýden keıin degendeı... birge ótkizdik. Urpaqsyz emespin...Qamyńdy jasaı ber... Balalaryńa habar bergiz... Telegramma soqqyz...

Áıkijan alǵash ret bir ýys bop dybyssyz aǵyl-tegil jylady. Alǵash ret shalynyń ólimge moıynsuna toryqqanyna egildi. Alǵash ret shalynan shyn aıyrylyp qalatynyna kózi jetti.

Maratbek sodan beri óń men tústiń arasyndaǵy eles qushaǵynda. Kózi sál ilinse, kirpigi sál aıqassa, ártúrli tús kórip, sandyraqtap sóılep jatady.

Projektor súńgisi aq tútekti kirsh-kirsh tilgilep, jol ústindegi qybyrsyz appaq tómpeshikti badyraıtyp ákelip, kóz sharasyna súńgitip jiberdi.

Teplovozdyń oń jaq esigin julqı ashyp, mashınıst syrtqa atyldy. Jambasy sart etip shpal shetine tıgende, podmetelnık ilip alyp, dońǵalaq astyna jumarlap tartyp bara jatqan adamnyń eltiri jaǵasyna janushyra jarmasty...

... Appaq nur terezeden shaǵylysyp kelip, kózine urdy. Maratbek tyjyrynyp, kirpigin ashty. Ystyq kúnde bólme ishi múlde qapyryq bolyp ketken eken. Mańdaıynda jipsigen terdi alaqanynyń syrtymen súrtip tastady...

Tarbıǵan sheńgel eltiri jaǵaly paltonyń jelkesine tıgende, keıin shalqaıa qulaǵan ekeý, biriniń ústine biri jyǵyldy. Aýyr salmaǵymen ústinen ezgilep jatqan adam, aǵy kóp qysyńqy kózderiniń kishirek qarashyǵyn burandasha burap, buǵan tesile qarady.

— Qoı-aq qoı, Maratbek! Mende neń bar. Óz ljalymmen ólýge de mursat bermegeniń be?

— Apyraý, Súıelbaı, sen be ediń? Qaıdan júrsiń?

— Men! Seni ádeıi izdep keldim. Ekeýmiz esep aıyryspaǵaly ne zaman! Endi qolymnan kim alar eken?

Maratbek bastyrylyǵyp oıandy. Keýdesinde tarǵyl mysyq qonjıyp alyp, pyr-pyr uıyqtap jatyr.

— Pyr-s-s!

Mysyq qarǵyp ketti.

"Qaıdaǵy joq túske kiredi. Sondaǵy relstegi adam da ajaldan qutqaryp alǵanyma alǵys aıtýdyń ornyna, burqan-talqan ashýlanyp edi. Biraq ol mas edi ǵoı. Mas ta jyn da bir. Al, Súıelbaıǵa ne joq? Áli de kókirek qyjyly tarqamaǵany ma?".

Etpetine aýdaryldy. Tórdegi qos sýretke uzaq úńildi. Ózinen aýmaıtyn eki uly sonaý jas kezdegi oınaqy kúlkili móldir janarymen jaýdyraı qalypty.

"Saǵyndym ǵoı, balalarym! Shalyńnyń kóp bolsa, eki-úsh-aq kúndik ǵumyry qaldy. Kelseńdershi tez!".

Iegi kemseńdep, kirpigi shylandy.

"Telegramma keshe berildi. Saılaýbek komandırovkada búgin jetedi. Qaıtse de jetedi. Al, Jaılaýbek, jumystaǵy adam ǵoı, bosatsa, ol da kelip qalar".

... Parovoz teriskeıge mańdaıyn tósep, ekpindeı zymyrap keledi. Sálden keıin qyzyl kazarmanyń jalǵyz úıin dóńgeletip kóz qarashyǵyna qondyrady.

Arqyraǵan gýdok keń dalaǵa ysqyrta bý atyp, án shyrqap jatyr. Keń dalamen óndiris áýenimen sálemdesip jatyr. Jaýlyǵyn appaq kóńildeı aǵarańdatyp Aıymsha aldan shyǵady. Jol tosady. Sáttik kezdesýden ekeýi de lázzat alady, sáttik kezdesýde kóńilderge lúpildegen qýanysh quıady.

"Qaıda? Kórinbeıdi ǵoı? Kórinbeıdi ǵoı!".

Shyńǵyrǵan daýys parovozdyń qońyr býdkasyn kernep ketti. Shyńǵyrǵan daýys Maratbektiń keýdesinde jańǵyrdy... Taǵy oıandy.

...Terezeden quıylǵan sáýlege sarǵysh nur aralasypty. Kesh túsýge aınalsa kerek. Maratbek aýzyna sý tamyzǵan Áıkijanǵa birtúrli rıza qaraspen meıirlene qarady. Saýsaǵyn sıpalady.

"Baqul bol, Áıkijan!...Baqul bol, Aıymsha! Biriń jar, biriń dos boldyńdar. Ekeýiń de syılas kóńildiń yrzalyǵyn teń bólistińder"...

... Aýyz úıden Áıkijannyń qýanǵan daýsy estildi. Jylaǵan daýsy estildi.

— Qulynym-aý, Saılaýym-aý!... Keldiń be...

— Saılaýbek!.. .Ulym!...

Maratbektiń shaqyrǵan daýsy ózine de estilgen joq. Qaltyraǵan qoly esikke qaraı dirildeı sozyldy. Artynsha-aq, qushaǵyna qulaǵan ulynyń mańdaıyna yp-ystyq ernin jabystyrdy. Emirene ıiskedi. Túshirkene súıdi.

— Saılaýjan! Jylaǵanyń ne? Káne, onan da áńgimeńdi aıta otyr. Saǵynǵan soń, ózińdi jaı shaqyrtqanym ǵoı...Eshteńeni ýaıymdama....

Balasyna qaırat bergisi kelgenimen kóziniń nury burynǵydaı emes, óship, kemip ketipti... alystan buldyrap qana jylý shaqyrady. Kúlimsiregen shyraı tanytady.

— Kitabyń ne boldy? Shyǵa ma ózi? Sony qolyma bir ustamaı... Osy sen toıyńdy qashan jasatqyzasyń? Kempir, shaldyń armany — kenjesin úılendirý. Saılaýjan, tezdet!...Áıkijan, dastarqanyńdy osy araǵa jasa. Kún ystyq. Shóldep kelgen balany eki jaqtap áýrelemeıik....Kópten beri men de shaı urttamap edim... Saraıym ashylǵandaı, maǵan da quı.

Úsheýi dastarqandy Maratbektiń aldyna jerge jaıyp, shaı ishýge kiristi. Qashan pisirip qoıǵanyn kim bilsin, apasy ulynyń aldyna súrdiń qazysyn turady.

— Jeı ǵoı, qulynym! Qarnyń ashqan bolar.

Maratbek kesesine maı salyp, kádimgideı bir shyny shaı ishti. Kóz astymen eleýsiz qaraǵan báıbishesi ishinen qaýiptendi. "Boı jasap otyr ma? Álginde ǵana qasyq sý batpap edi ǵoı".

— Almatyda ne jańalyǵyń bar, Saılaýjan?

— Bári orynsha, kóke.

— Sen taq-tuq etpeı, Saılaýjan, tolyq jaýap ber, men seniń daýysyńdy da saǵyndym.

Saılaýbek jymıdy. Ákesiniń alaqanyn alyp, betine, kózine, ernine basty...

Kún uıasyna qona, óz "Jıgýlshmen" Jaılaýbekter de keldi.

Maratbek "atalap" umtylǵan eki nemeresin eki jaǵyna alyp qýanyp otyr edi, mamyrlaǵan Qalıman qońyr ana qazdaı yrǵalyp kelip balalaryn ornynan turǵyzyp jiberdi.

— Dedýshke nýjen pokoı. Ne meshaıte!

— Qaraǵym Qalıman! Men pokoıdan sharshaǵan adammyn. Nege qýdyń nemerelerimdi. Ózgege Meshaıt bolsa da, maǵan meshaıt etpeıdi.

— Ata-aý, sol shýyldaqtar kisige tipti maza bermeıdi. Aıqaılap sóz tyńdatpaıdy, — dep Qalıman balalarynyń qyńqyldaǵanyna qaramaı aldyna salyp, aýyz úıge aıdap ketti.

Jaılaýbek burynǵydan da tolyp, buǵaǵy salbyrap, jaıylyńqyrap alypty. Aıaǵyn ne kósip jiberýdiń, ne maldas qurýdyń jónin tappaı, óz-ózinen áýre-sarsańǵa túsip otyr edi.

— Áı, Jaılaýbek! Ábden shaılanypsyń-aý, baıǵus balam! Bara-bara myna túrińmen ne bolarsyń, anaý oryndyqqa jaıǵas, — dep Maratbek kúldi.

— Jo-joq, kóke! O ne degenińiz. Oryndyǵy bar bolsyn. Otyryp júrmiz ǵoı. Ózińiz qalaısyz? — dep Jaılaýbek yrjıdy.

— Meniki ári qaraǵan jaǵdaı... Túsinip otyrǵan bolarsyńdar... Ońashada ekeýińe aıtyp qalaıyn. Apańdy renjitpeńder... Syılap ótińder... Al, men...

Saılaýbek alqymyna tyǵylǵan bir túınekti juta almaı, ákesin qushaqtaı qulady. Qansha álsirese de syr bermeıtin qajyrly jannyń alǵash ret aýzynan moıytyp shyqqan baquldasqandaı sózi kúıretip jiberdi...

Saılaýbekterdiń kelgen habaryn estip aǵaıyn-týysy jınaldy. Ac ishildi, biraz áńgime aıtyldy. Maratbek kesh boıy saý kezindegideı kóńildi otyrdy.

Tún ortasynda aǵaıyndy ekeý úı syrtyna ońasha shyqty. Aýyzdaǵy sıgaretteri syǵyraıyp qyzarǵanda kúızeý júzder kórinip qalyp joǵalady. Joǵalyp baryp jyltyrap kórinedi.

— Saılaýbek, shaldyń beti ári qarapty. Endi kóp uzaı qoımas. Sharýa jaıyn aqyldasaıyq. Úsh-tórt qaranyń ekeýin shalǵa jumsaımyz. Qalǵanyn satamyz... aqsha kerek. Men qaryzdanyp mashına alyp em... Senen kómek bolǵan joq.... Apamdy sen óziń alyp ket... Jalǵyz qaıda qalady. Ózim-aq áketer edim, Qalımannyń minezin bilesiń... Ekeýi syıyspaıdy. Sóıt. Úıdi de satýǵa bolady.

Saılaýbek aǵasyna jaýap qatpastan burylyp ketti, uzap barady.

Dalaǵa Qalıman shyqty. Tarǵyl daýsymen aýlany jańǵyrtty.

— Jaılaý-bek! Ýaı, Jaılaýbek!

— Ne boldy?! Nege aıqaılaısyń?

— Sen, sen mıǵulasyń! Vot, bildiń be? Balalaryńdy ákelmeıik dedim, bolmadyń. Anaý shal bylsh-bylsh súıip... Qaıdan bilesiń, aýrýy juqpaly shyǵar...

— Qoı, Qalıman, shal meniń ákem ǵoı.

— Ákeń bolsa she... Seniń ákeń dep balalarymdy aýyrtyp alar jaıym joq. Endi mańaıyna jolatpa. Áı, sen búgin anaý mashınanyń ishinde uıyqta. Bul aýylǵa senýge bolmaıdy. Ne urlap, ne syndyryp ketedi.

— Jaraıdy, Qalıman! Endi óziń aıqaılaı bermeshi.

Saılaýbek yzalana túkirdi. Aǵasynan túńilse, jeńgesinen jerindi.

Sálden keıin qıaqtanyp aı týdy.

Móldir úndi muńly án — "Elim-aı".

Kókireginde qaıta tirildi.

Alǵash ákesiniń aýzynan estigen. Aq bulaqtyń tastaı sýyna qolyn matyryp otyryp, denesine dýyldap taraǵan sýyqpen birge júregine shymyrlap quıylǵan ándi umytpastaı sińirgen. Sol án júreginde. Sol áke hal ústinde. Ándi ardaq tutty. Ákesin asqar taýǵa balady.

Móldir úndi muńly áýen.

Ol búırek bet qyzdyń dirildete sozǵan ýilimen túıdek-túıdek tógilip, tizbek-tizbek oqıǵalardy qat-qabat kóz aldynda shubyrtqan. Sonda ytqyp kep, tamaqqa keptelip tyǵylǵan túınekti juta almaı, kózden aqqan tamshyny saýsaǵymen shekip túsirgen.

Oǵan arnap kitap jazǵan. Sarsylyp arhıvterde otyrǵan. Sabylyp el-eldi, jer-jerdi aralaǵan. Týǵan jerdiń tobylǵysyna taǵzym etken. Obasymen syrlasqan. Molasyn kúzetip shyqqan.

Jan-júıesimen mıdaı aralasyp, qanynyń ár túıirshigine sińisip ketken án — ata amanaty, el ýázıpasy, halyq sálemi men saǵynyshy. Batasy men batıhasy. Tilegi men talaby...

* * *

Kózin ashqanda, kókesiniń ózine kirpik qaqpaı qarap jatqanyn kórdi. Túnde tósegin ádeıi ákesiniń qasyna qatar saldyrtqan. Túnimen áke lebin dál janynan aýlaǵan.

— Nege erte oıandyń, Saılaý. Uıyqtaı ber, balam! Áli erte ǵoı.

— Joq. Endi uıqy kele qoımas, kóke.

— Shashyńa aq kiripti...

— Adasyp júrgen biren-saran qyl shyǵar.

— Sonda da qaǵazǵa shuqshıyp kitap jazý ońaı emes. Densaýlyǵyńdy kút.

— Qatyp uıyqtap qalyppyn...

— Iá, týǵan úıdiń aýasy — bal tatıdy... Kitabyń qashan shyqpaq? Ókimettiń esebinde bar dúnıe me?

— Bar, kóke bar. Endi keshikpes.

— Muz jegim keledi... Ańsarym aýyp... Saılaý, "Aq tasty" bulaǵyn bilemisiń?

— Bilem ǵoı, kóke!

— Sonyń jaıylmasynda qopaly shymnyń astynda qysy-jazy úzilmeı muz jatýshy edi...

— Alyp kelsek qaıtedi?

— Qoı! Áýre bolma. Keýdem kúıip bara jatqan soń dalbasa qylam da... Sen anaý bólmedegi kishkentaıdy... Serikjandy alyp kelshi... Oıatyp almaı, baıqap kóter. Mańdaıynan ıiskegim kelip tur.

Saılaýbek aýyz úıge shyǵyp, Qalımannyń irge jaǵynda jatqan kishkene Serikti lyp etkizip kóterip aldy. Tanaýyna tanaýyn tıgizdi. Uıqydaǵy inisi ernin shylp etkizip, uıqysyrady.

— Kúshik, netken tátti ediń!... Bar, endi ornyna jatqyz, — dep Maratbek nemeresin mańdaıynan ıiskep, qaıtaryp berdi.

Erteńgi shaıdan keıin Saılaýbek syrtqa shyqty. Joldas, qurdastary keldi. Árneni bir aıtty. Baıaǵydaı ázil-kúlkili áńgimeleri jarasa ketpedi. Qaljyń qalbaqtap, ázil álsirep shyqty.

— Qashan úılenesiń?

— Múmkin qurdas belin aldyryp...

— Biz bolsaq aldymyz segiz, sońǵymyz úsh-tórtten boqmuryn órgizip tastadyq.

— Kitapty da jazýshynyń perzenti deıdi ǵoı. Onda bul Saılaý da úsh-tórt balanyń ákesi. Ha-ha-ha!

— Sonda balalardyń sheshesi kim?

Qurdastar keshke oralmaq bolyp, jumystaryna ketti.

Saılaýbek ishke kirdi. Ákesi tórgi úıde ońasha jatyr eken. Kóz shyrymyn alǵan ba, únsiz. Jaılap kep qasyna jantaıdy.

... Projektordyń almas súńgisi jalt-jult etip qar quıynyn tilgilep tur. Qos jebedeı sýyrylǵan rels ústinde tompaıyp kóringen aqtómpeshik zymyrap kelip kóz aýmaǵyna sińip ketti...

— Toqtat! Tormozdy bas!...

Saılaýbek shoshyna aıqaı salǵan ákesiniń qolynan ustady, saýsaq qyzýy alaqanyn sharpyp tústi.

"Oıpyrmaı, kúıip barady ǵoı! Qalaı shydaıdy eken. Álde... Muz ákelsem be? Ákelý kerek. Tezdetip jetkizeıin",

— Kóke qazir kelem!...

Tysqa tura umtyldy. Aq ter, kók ter, bop "Jıgýlıin" jýyp júrgen Jaılaýbektiń qasyna keldi.

— Jaılaý, bol! Mashınańdy ot aldyr!

— Ne bop qaldy!? Qaıda barmaqsyń?

— "Aqtasty" bulaǵyna baryp keleıik. Kókeme muz ákelemiz... Bol! Bolsańshy, Jaılaý!...

Jaılaýbek denesin selkildete keńk-keńk kúldi. Kózi syǵyraıyp, etti bettiń tompaǵyna jasyryndy.

— Muz!... Osyndaı aptapta neniń muzy bolýshy edi. Sen, Saılaý, bala bop ketersiń. Qaıdaǵyny qaıdan shyǵaryp júresiń osy.

— Ot aldyr dedim ǵoı!

— Joq! It ólgen jerge jolsyzben ózimdi-ózim toqpaqtar jaıym joq. Barmaımyn.

— Kiltti ákel!

— Nemene?

— Kiltti ber deımin saǵan...

— Nege berem? Mashına seniki emes. Birge jınaǵan joqpyz. Erikkeniń ermegine bola mashınamdy taý-tasqa soqqyzyp, qıratqyza almaımyn.

Saılaýbek kúıinip ketti. Túsi buzylyp, aıaq astynan ashý qysyp dir-dir etti. Kózi anandaı jerde, ot basynda jatqan baltaǵa tústi. Sol-aq eken, baltany qalaı julyp alǵanyn, "Jıgýlıdi" qalaı soqqanyn bilgen joq. Bir sát mashına men balta arasyna shabalanǵan Qalıman tura qapty.

— Oıbaı, shetinen qutyrǵan bular! Qıratty! Buzdy! Qurtty! Óltir meni! Quraǵan, qý Jaılaýbek! Jyndy inińe endi meni baltalat! Meni shapqyz!

Baltany laqtyryp tastap, qolynan ustaǵan sheshesiniń ıyǵyna betin tósedi.

— Apa, Jaılaýbekke ne bolǵan? Osyndaı ma edi buryn?

— Qoıshy sony. Qaıtesiń, aǵań ǵoı.

Dúrildep kep qastaryna mashına toqtady. Benzovozdan bireý sekirip tústi.

— Sálem, Saılaý! Seni de kóretin kún bar eken-aý! Ákeı qalaı? Sen keldi dep estip...

Dabdyrlap sóılep jatqan osy aýyldyń bastyǵy — ýpravláúshıı jigit — Súıelbaıdyń balasy.

— Kórmeseń, kórimdik bereıin dep pe ediń.

— Aýyz ashýdan qalamyz ba endi. Ózińe sálemdeskeli kelsem...

— Shoferyń qaıda?

— Ózim shofermyn. Jumys qoly jetispeıdi.

— Kiltińdi bershi.

— Qaıda barasyń?

— Ber dedim ǵoı.

— Kilt ishinde. Múmkin men apararmyn, Saılaý. Tormozy onsha ustańqyramaýshy edi.

— Sen barmaısyń. Osynda bol. Keshikpeı oralam.

— Jaraıdy, Saılaý! Asyqpa! Tormozdy baıqa.

Mashına gújildep aǵyzyp keledi. Qarsy aldynan sýyldap jel turyp, ashyq terezeden úrlep tur. Saılaýbek jeıdesiniń omyraýyn ashyp tastady.

Qara jol tóbe bókterlep birde tike tartyp, birde buralańdap oraǵytyp bulaqqa jetkizer emes. Túndik baýyndaı aıqush-uıqysh shubatylǵan taram-taram súrleý kóldeneń kes-kesteıdi. Kóz dolbar, kóńil boljamyna sengen Saılaýbek ár jerden bir kóringen eski qystaýlardy belgilep, baǵytynyń durystyǵyn shamalady.

"Jaılaýbekke ne bolǵan? Dúnıe-múliktiń qulaq kesti qulyna aınalǵan ba? Apyraý týǵan ákesiniń eń aqyrǵy tilegine eleń etpese, kimdi ushpaqqa shyǵarady? Álde qysqa kúnde qyryq ret qulaq etin jeıtin áıeliniń erkine túgel berilgeni me? Al, sonda azamattyǵyn aqymaq áıeldiń aıqaıyna jyǵyp bergende, ne tapty?".

Mashına solq etip, jol ústinde jatqan kesek tastan sekirip ótti. Tormozy ustamaı qaldy.

Týǵan jer! Muzart taýly bolmasyn, aına kóldi bolmasyn, shoq ormandy bolmasynmyna shoqylarymen-aq, betegeli jazyǵymen-aq, quıqaly qyrymen-aq júregine jaqyn, kóńiline ystyq.

Móldir úndi muńly áýen.

Mashınanyń yńyranǵan motor daýsyna qosylyp, báıek únmen tula boıyna mashyqty áýen shymyrlata tarady. Júrek tilindeı "O-o-oıdy" búkil bolmysymen qaıtalap, ishteı sozady. İshteı emirenedi. Myna kúreńse beldi dalanyń josaly jotasynda ómir súrip, ǵumyr keshken ata-baba arýaǵy qosyla kúńirenip turǵandaı.

Dala — qıal besigi. Kóńil — sonyń jebeýshisi. Yńyldap bastalyp, motor men dóńgelek únimen jańǵyryǵyp taý men tasty aralap ketken án — besik jyry. Jigit keýdesinen bir tilektestik sezimge toly súıinish simirgen sahara kók munaryn baıaý jelpip, ýanysh tapqan erke sábıdeı múlgip jatyr. Endi sálden keıin kógildir tolqynyn sál-sál dirildetip turyp, anaý aldyndaǵy alasa qyrdyń ústine aq shańqan túspen jarqyratyp alyp dýlyǵadaı shanshylǵan aıshyqty kúmbezdi qondyra qoıady...

Saılaýbek gazdy azaıtyp, mashına júrisin baıaýlatty. Kózin súrtip tastap, súzile qarady. Taǵatsyz kútken sýreti qylań bermedi.

"Adasyp ketken joqpyn ba? Kúmbez qaıda?".

Jataǵan tóbege jaqyndap kelip, mashınasynyń motoryn óshirdi. Júgirip joǵary shyqty.

Jyrtylǵan atyzdyń tilim-tilim orny jatyr. Kúmbez typ-tıpyl joǵalypty.

"Kimge qajet edi? Ótken kúnniń esteligi edi ǵoı. Kóne tarıhtyń jádigeri edi ǵoı. Nege qıratty eken. Úı ornyndaı jerge bıdaı ekpese, birdemesi qurı ma? Mynaý ushy-qıyry joq keń alap tarlyq qylmaıdy ǵoı. Endi, mine, egin de ekpepti. Bosqa rásýa".

Kózinen búrtik-búrtik jas yrshydy.

Tóbeniń shyǵys qoltyǵyna buryldy. Shymdaýytta aıdyndanyp kishigirim kólshik jarqyrap jatatyn. Mynaý jaz kúniniń mol shuǵylasyn shaǵylystyryp oınap, jarq etýi kerek edi...

Kibirtiktep bulaq basyna keldi.

Tilim-tilim taqyrdy kórdi.

Muz turmaq sý da joq.

Jıyrmadan astam jyl buryn ákesimen ekeýi kelgende myna arada "Aqtasty" bulaǵy móldirep jatatyn. Ondaǵan kózinen jybyr-jybyr qaınap, tastaı sý kópirship atylatyn. Túbindegi qıyrshyq qumdy bıletetin.

Saılaýbek ystyq kúnde búrisip otyr.

Kún uzynǵy qaıta-qaıta qoımaı oralǵan móldir áýen de sap tyıyldy. Qulaq bitelip, keýde tars jabylǵandaı. Kózi jasaýrap, erni únsiz jybyrlaıdy. Kimge ókpe-renish artaryn ózi de bilmeı, shala-sharpy kúı keshedi.

Sálden soń temeki shekti. Tuqylyn tabanymen tapap óshirip, qyr basyndaǵy mashınaǵa keldi. Aınalyp shyǵyp, úshkir kúrekti taýyp aldy.

Bulaqtyń ornyna qaıta oralyp, jeıdesin, shalbaryn sheshti. Qolyna túkirip tastap jumysqa kiristi. Kúlgin topyraq burq-burq ushyp jatyr.

Bir saǵatta úsh qanat kıiz úıdiń aýmaǵyndaı jerdi tizeden keltirip, aýdaryp tastady. Endi qumy bilingen tusty tereńdetip, úńgip barady.

Tulaboıdan pora-pora ter aqty. Sorǵalaǵan ashshy ter dolyrǵan júzdi aıǵyzdady. Móltildegen jas sorǵalaǵan termen aralasty.

Qum dymqyldandy. Sary topyraq kúrekke jelimdeı jabysty. Sol-aq eken, jigit shırady. Arsy-gúrsi qımyldap, qarqyny údep barady.

Sý!. Sý!.. Kóz!..

Jylt etken tamshydan shaǵylysqan sáýle kózge urdy... Shymyrlap sý burq kóterildi. Búlk-búlk kúsh jınady bulaq. Laılanyp tutasa jaıyla bastady.

Saılaýbek yrǵyp syrtqa atyldy. Shalqalap jata ketip, eki qolyn qos qanatsha jaıyp jiberdi. Entigin ázer basyp, zeńgir aspanǵa kóz tikti. Sonaý... sonaý tuńǵıyq keńistikten jalǵyz noqatty kórdi.

"Qyran! Anyq qyran! Bar eken-aý áli de!!".

Balasha qýandy. Qanatyn jaıyp jiberip, uzaq qalyqtaǵan qyrandy kózimen uzatyp, shyǵaryp saldy.

Bulaq sýy áli de ylaıly. Saılaýbek jotaǵa shyqty. Kúmbez beıittiń ornyn kóz mólsherimen jobalady. Sodan keıin qaıraq tastardan qıýlastyryp qalap, kisi boıy oba turǵyzdy.

"Bulaqtyń kózin ashtyń. Tóbege oba ornattyń. Kóp nárse tyndyrdyń, á", dep ózin-ózi ishteı keketse de, kóńili toq. Áıteýir artynda belgi qaldy. Bulaq qaıtadan dáýirler. Jandy-jansyzǵa nár berer, ál berer. Qaıtadan "Aqtasty" bulaǵy aýyzǵa iliner.

Ótken-ketken adam móldirine qarap otyryp, oıǵa keter. Óıtkeni qaı jannyń bolmasyn óz bulaǵy, óz qaınary balalyq dáýrenimen birge jadynda máńgi qalmap pa edi. Bulaq solardyń shólin de, meıirin de qandyrar. Qandyrar. Talaı."

Sý tastaı eken. Syzdyqtatyp uzaq simirdi.

"Qap, ydys ala shyqpaǵanymdy qarashy. Termosty ákelgende ǵoı.".

Mashınanyń kabınasynyń syrtynda salbyrap turǵan kamerany alyp kelip ishin qaıta-qaıta shaıdy. Rezına dámi ketti-aý degende sý toltyryp, ornyna aparyp baılady.

Endi aýylǵa tez jetýge asyqty.

Kóleńke quldılap aldynda qashyp barady. Kún besinge aýǵan eken. "Nemenege osynshama bógeldim? Ýaqytty eskermeı... Kókem men munda júrgende..."

Mańdaıynan sýyq ter ytqydy. Akseleratordy aıamaı basyp, mashınany yńyranta bezdirip keledi.

"Apyraı, muzdy... muzdy tozańytqyshtan da alýǵa bolatyn eken-aý. Oıǵa qalaı kelmegen? Biraq kókem... "Aq tastynyń" tabıǵı muzyn ańsady ǵoı..."

Kedir-budyrly tastaq jolda mashına sekirip qalady. Yrǵyp baryp, qaıtadan júrisin jyldamdatady.

Asyqqanda jol uzaryp ketedi. Jetkizbesteı bolyp, ashshy ishekteı shubatylady.

Motor úni ózgeshe estiledi. Óksik býnaǵan jannyń yqylyq atqan qyrylyndaı. Manaǵy áni joq. Saılaýbek entige túsip etpettep aldy. Barankany qushaqtap, terezeden uıytqyp soqqan jelmen jelpildep oınap kózine túsken shashyn úrlep tastap, janardyń qara núktesin jol men kóleńkeden aıyrmaıdy. Qazirgi ustasyp kele jatqany da — ár jeri oıylyp-oıylyp ketken, keı tusyn túp-túp shı basqan osy qasqa súrleý. Ireleńdep shoq-shoq qaraǵanǵa súńgip ketedi de, sýmań etip qaıqańǵa qıalaı órleıdi. Ony azsynǵandaı jańbyr sýymen eselengen oıdym-oıdym qarasýlardy jylatyp tabystyrǵan ózen tabanyn attap ótip, qasaqy jol taspalanyp jarqabaqqa tik shapshıdy.

"Turyp qalmasa eken! Bógelmesem eken!..."

Aýyl irgesindegi qyratqa shyǵa kelgende, ózderiniń úıine qaraı jan-jaqtan asyǵa quıylyp jatqan nópir jurtty jypylyqtaǵan kirpikter jutyp jiberdi... Dir etken denesi oqys ytqyp qalyp, qoldary rúldi bosatyp baryp, qaıta jabysty. Áldeqalaı mashınanyń motory óshti...Áldene bop-boz bolyp, kóz aldynan jarq etip ótti. Tolqyndap kelip kómeıge ashshy óksik tyǵyldy da, ne ári ketpeı, ne beri shyqpaı tamaqta keptelip qaldy... Álgi bop-boz túsi qaıta oraldy. Alaqannyń aýmaǵyndaı dóńgelek aınadaǵy óz beınesi eken. Erinderi dirildegen urtta usaq ájimder tizile qalyp, óńin qashyra qubyltyp jiberipti. Esiriktengen janardan baıaý syrǵanap shyqqan tamshylar álgi surǵylt júzdi buldyratyp... alystatyp áketti...

— Kóke-e-e!

Saılaýbektiń qoıyn dápterinen

Bulaq deımisiń? Dúnıede bulaq-bastaýdan nár almaıtyn ne bar, Saılaý? Qozǵalystaǵy nárseniń báriniń óz bulaǵy bolmaq. Kerek deseń, ómirdiń óz kózi, óz bulaǵy bar. Kózi biteldi degenshe, tirlik te, tirshilik te, qozǵalys ta semip sala beredi...

Ulymdy armıaǵa jóneltkenimdi aıtyp pa em? Múǵalim degen atym bar, jylaýǵa bolmaıdy. Onyń ústine anaý ulymnyń birge attanatyn joldastary da tegis shákirtterim... Ulymnan kem emes balalarym. Shydap-aq baqtym. Ásirese, dál poıyz kelerde jurt bitken ý-shý bop birin-biri qushaqtap, qym-qýyt aralasyp ketkende, shetkeri qala bergem. Ulym... (sol kezde-aq baısaldy edi-aý) ıyǵyndaǵy jolqapshyǵyn bir silkip qap, búkil uzyn denesin dip etkizgen tolqyndy sezdirgisi kelmegendeı maǵan qarap, yrjıa kúlgen-di. Aq tisteri marjandaı tizilgen qara buıra shashty ulyma sol sát taǵy bireýdiń... taǵy bir adamnyń... boıjetkenniń ári qyzyǵa, ári qımaı qaraǵanyn baıqap qaldym. Tulaboıymda dý-dý qan júgirdi. Ári qýanyp, ári qyzǵanyp órekpigen júrektiń soǵýy jıilep, ulyma umtyla jazdap áreń bógeldim. Sonda ulym halimdi túsindi me, oń qolyn kóterip, maǵan saýsaqtaryn búgip, jazdy. Qulynymnyń saýsaqtary salaly edi ǵoı, qanatyn qaqqan kógershinge uqsap sala bergeni...

Jylaǵam joq. Taqyrlap shashtaryn qyrdyrǵan bozbalalardyń báriniń anasy edim, eki jyldyq áskerı mindetin oryndap oralatyn azamattardyń kóńilderin bosatýyma bola ma. Qataıyp, siresip aldym.

Ulym vagon terezesinen keýdesin shyǵara moıyn sozdy. Sol shaqtaǵy balamnyń kórikti bop kóringeni-aı! Álgi adam... boıjetken she, kózim túsip ketip edi, qara kózderinen qos tamshy jasy syrǵanap, ulyma eljireı qarap tur eken. İshteı qatty shúkirlik ettim. Dúnıedegi jandy-jansyz túgel juptasýdy qalaıdy.

Ol tabıǵat talaby, tirshilik zańy. Sondaı qudiretti de keýdesinen tapqan ulym da anasy men aıaýlysy qalyp bara jatqan Týǵan Jerdiń qasıetin eshqashan umytpasyna sendim de súıindim. Dál sol sátte jańa bir bulaqtyń kóz ashqanyna kýá boldym. Ol súıispenshilik, ińkárlik bulaǵy edi.

Ulym... Senimen qurdas emes pe edi. Saılaýjan? Eki jas kishi deımisiń? Endi mine on eki jas kishi bop qaldy. On jyl... Shekarashy bolmasa, elmes pe edi dep oılaımyn da, artynsha ózimdi-ózim jubatam. Meniń ulym eki jaýdy ustady. Elin, Otanyn qorǵady. Azamattyǵyn aqtady dep. Biraq ulymnyń sonaý bir vagon terezesinen asyla qaraǵan kórikti tulǵasyn kim qaıtarady? Meıirli kúlkisin kim oraltady ?

Álgi adam she...boıjetken she? Áli jalǵyz. On eki jyl tosýmen keledi. Álde kóńil bulaǵy sarqylǵysy kelmeı, júrek túbindegi esteliginen nár ala ma eken?

Ótkende sol boıjetken turatyn úıdi uzaq tóńirektedim. Kúzdiń qara sýyq túni... Kirip barýǵa syltaý tappadym. Kórgim keldi de turdy. Eki qabat úıdiń terezeleri birte-birte sóne bastady.

Kenet...yshqyna shyńǵyrǵan daýys... áıel daýsy qulaǵymdy osyp jiberdi. Kilt toqtadym. Úńireıgen qarańǵy terezelerge... qap-qara terezelerge úreılenip k,araı berdim.

Kim yshqyndy? Kimdi kim ashyndyrdy? Nege shyńǵyrdy? Sonshama jan ushyrǵany qalaı?

Kóz aldyma álgi adam... boıjetken zymyrap kep, turyp aldy. Jylaıtyn tárizdi... Yshqynatyn sıaqty. Sol shyrqyraǵan daýsymen mynaý álemge kindigimen baılanǵan tutastyǵyn úzgendeı kórindi.

Shyn ba sol? Saılaýjan, sen aıtshy!Bulaq syldyry tynǵany ma? Tynbaıdy, deımisiń... Toqtamaıdy, úzilmeıdi deımisiń. Úzilmesin. Uzaı bersin... ulasa bersin.

Almaty, 1975-76 jyldar

---