InfoHub Logo

Hİ ǵasyrda ómir súrgen kórnekti aqyn, ensıklopedıst ǵalym, fılosof Júsip Balasaǵunnyń «Qutty bilik» eńbegi sol zamandaǵy resmı arab tilinde emes, túrik tilinde jazylǵan fılosofıalyq, ıslamdyq dúnıetanymyn kórsetetin rýhanı, mádenı-estetıkalyq  qazyna. Bul dıdaktıkalyq dastan tórt prınsıpke negizdelip jazylǵan:ádildik, baq-dáýlet, aqyl-parasat pen qanaǵat. Atalǵan prınsıpterdi tórt keıipkerdiń (Kúntoldy, Aıtoldy,  Ógdúlmish, Oǵdúrmish) dıalogy men is-áreketi arqyly   «qutty qoǵam» men «qutty adamnyń» kelbetin kórsetedi.

«Qutty bilikti» belgili túrkitanýshy A.Kononov fılosofıalyq shyǵarma dep baǵalasa, al A.Qasymjanov «Qutty bilik» arqyly Júsip Balasaǵun dúnıetanymynyń fılosofıalyq, shamandyq, ıslamdyq úsh negizin atap kórsetedi. Árıne, Islamǵa deıingi  kóshpelilerdiń tiregine aınalǵan Táńirlik din qysqa ýaqyttyń ishinde halyqtyń jadynan múldem umytylýy múmkin emes edi. Sondyqtan da, aqyn shyǵarmasynda Táńirlik dúnıetanymnyń saryndary kórinis tabý zańdy. Mysaly, keıipkerdiń atynyń kún, aı sekildi dúnıelermen oılastyrylyp qoıylýynyń ózi táńirini pir tutqan túrki jurtynyń nanym-senimin kórsetedi. Al, aqynnyń fılosofıalyq kózqarasy - túrki mádenıeti men ıslam mádenıetiniń negizinde jatqany sózsiz. 

Dúnıe jaratylysy adamzatty tolǵandyryp kele jatqan máselelerdiń biri. Oıshyl-fılosof bul turǵyda ejelgi fılosoftardyń dástúrlerin jalǵastyra otyryp, ol  tórt materıaldyq deneniń (úsh jer,úsh aýa, úsh sý jáne úsh ot)  aralasýynan jaraldy dep tujyrymdaıdy. Al osy jaratylysty jaratqan Jaratýshyǵa sený ıslamdyq kózqarasyn ańǵartady. Sonymen qatar, Júsip Balasaǵunnyń atalǵan eńbeginde aspan álemin zertteı otyryp planeta (Sekantr- Satýrn, Ońaı-Úpıter, Kórúd-Mars, Iashyn-Kún, Sevit-SHolpan, Arzý –Merkýrıı, Ialchyk -Aı), 12 shoqjuldyzdyń  ornalasýy men qozǵalý zańdylyqtaryn da zertteıdi.

Gnoseologıa salasynda fılosof sananyń paıda bolýy men máni týraly, aqyl men bilimniń adamdar ómirindegi róli týraly jemisti oılaryn jetkizdi. Onyń tujyrymdamasy boıynsha aqyl adamdy bilim nurymen sáýlelendiredi. Mysaly:

Aqyl — shyraq, qara túndi ashatyn,

Bilim — jaryq, nuryn saǵan shashatyn.

nemese

Aqyl, seniń antasqan naq joldasyń,

Bilim, sengen meıirimdi qandasyń,

-degen ósıet sózderinen aqyl men bilimniń  adamzat ómirindegi mańyzy aıqyndyla túsedi.  Dúnıeniń qupıasyn ashýdyń kilti de, baqyt ta, baılyq ta,  danalyq ta, adamgershilik te bilimde degen oılaryn óz eńbeginde únemi jetkizip otyrady. Budan basqa, adamgershilik qaǵıdalary men qoǵam músheleriniń qyzmeti, olardyń róli, boıynda bolý kerek qasıetter t.b. máseleler keńinen qozǵalǵan.

J.Balasaǵunnyń «Qutty bilik» murasy túrki álemi mádenıetiniń damýyna úlken áser etti. Oıshyldyń shyǵarmasy álemdik ádebıettiń mańyzdy bólshekteriniń biri retinde búkil adamzat pen qoǵamnyń damýyna shamshyraq bolatyn shoqtyǵy bıik týyndy. Bul poezıalyq shyǵarmanyń fılosofıalyq negizderi áli de jiti nazar aýdarýdy, zerdeleýdi talap etedi.

Danat Janataev 

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, dosent

Farıza Dýısenbaeva 

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ  magıstranty

---