InfoHub Logo

Qazaq gazeti men Aıqap jýrnaly óz zamanynda qazaq jurtynyń qoǵamdyq sanasyna, ulttyq múddesiniń artýyna yqpal etken basylymdar. Qazaq eline aıanbaı qyzmet etken bul eki basylymdy bir-birine qarsy qoıyp, qaıshylyqqa ákelýge bolmaıdy. Degenmen, bul eki basylym betinde jarıalanǵan materıaldar qarsy pikirdi qalyptastyrǵanyn da tilge tıek etýimiz kerek. Baspasóz tarıxynda oıyp turyp óz oryndaryn tapqan basylymdar arasyndaǵy olqyly-tolqyly bolǵan pikirler týraly sóz qozǵamaqpyz. Aıqap pen Qazaq arasyndaǵy qoǵam máselelerine qatysty pikirtalastyń bolýy ult zıalylarymyz ben tarıxshylarymyzdyń jazbalary dálel. Atap aıtqanda, T.Rysqulov, S.Asfendıarov syndy qoǵam qaıratkerlerimiz basylymdar arasyndaǵy aıtys-tartystyń bolýy jaıly alǵashqy pikirlerdi óz eńbekterinde kórsetken. Qoǵamdyq-saıası jaǵdaılarda Aıqap pen Qazaq bir-birine kereǵar pikirde boldy. Biraq, túp máninde jazbalardy durys taldaı bilgen adam olardyń túp maqsattary bir ekendigin ańǵarady. Ýaqyt óte kele zertteýshiler eki basylym arasyndaǵy aıtys-tartystyń bolýy taptyq múddelerdiń qaıshylyǵynan degendi saıady. Bul jónindegi pikirdi "Ýaqyt" gazetindegi Nyǵmetolla Kúzembaevtyń "Aıqap jýrnaly xaqynda" atty maqalasy rastaıdy. Ol óz maqalasynda Aıqap men Qazaq arasyndaǵy negizgi talas-tartys týdyrǵan máselelerdi ashyp kórsetken.

Sonyń birinshisi "jerge ornalastyrý" máselesi.

1905-1907 jyldardaǵy birinshi orys revolúsıasymen qatar kelgen Stolypınniń agrarlyq reformasy qazaq xalqynyń turmysyn aýyrlatyp jiberdi. Bul máselege qatysty gazet betterinde túrli materıaldar jarıalandy. Alaıda osy másele jóninde Aıqap jýrnaly men Qazaq gazetiniń pikirleri bir qazanǵa oıysa almady. Bul tusta Aıqap jýrnaly qazaqtardyń áýelgi máselesi jerge ornalastyrý ekenine nazar aýdartyp, otyryqshylyqqa kóship, qala salý qajettigin nasıxattady. Bul sózge Qazaq gazetiniń basshylary múldem qarsy bolyp, qala bolmaýdy qýattady. Zertteýshiler kereǵar pikirdiń biri baılar men kúshtilerdiń múddesi, ekinshisi jumysshy kedeı, álsizderdiń múddesi úshin jasalyp otyr dep tanydy.

Ekinshi másele "sıez shaqyrý" máselesi boldy. 

Aıqap pen Qazaq arasyndaǵy qarama-qaıshylyq pikir basqosý máselesinde órbı túsken. Bastapqyda Aıqap redaktory M.Seralın jýrnaldyń 1913jylǵy 4-5 sanynda jarıalaǵan maqalasynda bolyp jatqan oqıǵalar aıasyna qatysty jalpyqazaqtyq sıez shaqyrý qajettigin kóteredi. Bul pikirge Raıymjan Mársekov, Jubeken Tileýbergenov syndy azamattarymyz qosylyp, maqalalar jazady. Alaıda Qazaq gazetiniń basshylary "bul sıezen shyǵar paıda joq, oǵan qolaıly kez emes" dep qarsy shyǵady. A.Baıtursynovtyń bul jazbasyna ún qata almaǵan J.Seıdalın ashyq xat jarıalaıdy. Seıdalın óz xatynda: "Sıez týraly sóz bola qalsa, betegeden bıik, jýsannan alasa jumys júrgizedi. Osy Ýkaz boıynsha sıez shaqyryp, ózderiniń mektep, klýb, pansıon, túrli seriktik ashý, jerge ornalasý, qala sıaqty isterin júzege asyryp jatqan elder bar» dep jazǵan eken. Avtordyń bul sózinen Qazaq basshylarynyń sózine qaıshylyq bildirip, qandaı jolmen bolsyn sıez shaqyrý qajettigin nasıxattaǵanyn kórýimizge bolady. Bul ashyq xatta jarıalanǵan jazba ult zıalylarynyń ashý-shamyna tıip, jaýap xattar jibergen. Mine, osyndaı jaýap jazbalar eki basylym arasyndaǵy bolǵan aıtystyń taǵy bir dáleli. Máseleni sheshý turǵysynda eki basylym arasynda túrli pikir bildirgenimen olardyń túp maqsaty bir ekendigin taǵy umytpaýymyz kerek.

Bul pikirlerdi odan ári órshitken "Álipbı túzý" máselesi boldy.

Álipbı jasaý máselesinde eki basylymnyń pikirleri taǵy bir tóńirekke syıa almady. Qazaq jazýy jónindegi pikirtalas Axmet Baıtursynov jasaǵan qazaq álipbıinen bastaý aldy. Jasalǵan álipbıge qatysty qarsy kereǵar pikirdi taǵy da Aıqap jýrnalynyń toby bastady. Qazaq jazýynyń shyǵý tarıxy jaıly jazǵan zertteýshilerimizdiń baıandamalaryna kóz júgirtsek biraz derekterdi alýǵa bolady. Sonyń ishinde Axmet Baıtursynovqa tikeleı kelip tańba sanynyń jetispeýshiligi jaıynda másele kótergender bolǵanyn kóremiz. Biraq osy máselege qatysty Baıtursynov:"Men tańbalardy qysqartyp, óz paıdama jumsaıyn dep otyrǵan joqpyn. Bar tańbany óz boryshymdaı álipbıge qostym" dep utymdy jaýap qatqan.

Bul eki basylymnyń aıtys-tartysyna tujyrymdama jasasaq, olardyń oılaǵan maqsattary bir ekenine kózimiz jetedi. Tek máseleni sheshý barysynda túrli baǵyt ustanyp, bir-birine qarsy pikir qoıdy. Biraq bul sózimiz eki basylym shyǵa salysymen birine-biri qarsy materıaldar jarıalady degendi bildirmeıdi. Sebebi, eki basylym arasyndaǵy tartysty pikir "Qazaq" gazeti jaryq kórmeı turyp-aq bastalǵan. Bul sózimizge Á.Bókeıxanov, M.Dýlatov, A.Baıtursynovtardyń Aıqapta jarıalanǵan materıaldary basshylyqtan qoldaý tappaýy dálel bola alady. Eki basylym arasyndaǵy aıtys-tartystyń bolý sebebinde qazaq xalqynyń jaǵdaıyn otarshyl kúshtiń qolyna berýden qorǵanyn ańǵaramyz. Qazaq xalqynyń ústemdigin kóterý barysynda túrli joldardan ótken bul basylymdar qazaq baspasóziniń tarıxynda máńgi qaldy.

Qojaxmet Aınur Bolatqyzy

---