InfoHub Logo

HH ǵasyrdyń bas kezinde, saıası ahýal ýshyǵyp turǵan ýaqytta jaryq kórgen gazet-jýrnaldarǵa kóz jiberip, syryn ashyp, aqtaryp kóretin bolsaq, olar otarshyldyqtyń úskirik jeli shalyp ótken Qazaqstannyń tarıhynan, ádebıetinen, mádenıetinen, sharýashylyq jaılarynan derekter beretinin anyq baıqaımyz. Árıne, zamandas basylymdar birimen-biri ara-tura baılanys jasap turǵany da belgili. Sonyń ishinde erekshe bir ıntrıgamen aıtylatyny - "Aıqap" pen "Qazaqtyń" aıtysy. Jıi pikirtalasqa túsip júrgen basylymdar tartysy negatıvti baǵytta baıandalyp júrdi. Oǵan áser etken, sózsiz, solaqaı saıasattyń tarıhty burmalaýy edi. Aıbarly eki basylymnyń arasyndaǵy baılanys shyn máninde qalaı boldy? Tarqataıyq.

« "Aıqap" pen "Qazaq" arasynda keı máselelerge kelgende pikir alalyǵy kezdesti. Degenmen, ol maqsat bótendiginen emes, soǵan jetýde ustanǵan joldardyń ártúrliliginen týyndap otyrǵan desek oryndy bolar. Shyn mánine kelgende, qos basylym da qazaqty tórge súırep, aǵartyp, kemel elge aınaldyrýǵa talpynys qyldy. Biraq oǵan jetý úshin eki túrli, bólek-bólek joldy tańdady.» - dep pikir bildirgen alashtanýshy Qaırat Saqtyń sózderi oryndy da oıǵa qonymdy. Sondyqtan biz bul máselege kelgende obektıvti oılap, eki basylym araz bolǵan, eki basshynyń arasy sýyq bolǵan degen birjaqty pikirden aýlaq bolýymyz qajet. Bul sózderdi Beıimbet Maılınniń «Qazaq» gazetiniń 1915 jylǵy 138-sanynda jarıalanǵan maqalasyndaǵy: «Bul ekeýiniń keıbir pikirleriniń birine-biri qıǵashtyǵy, ol týraly birsypyra sózdiń bolyp ótkendigi oqýshylarǵa belgili. Biraq ol taqyrypta aralarynda dushpandyq joq. Sebebi ekeýiniń de túp maqsattary bir edi», – degen sózderi aıǵaqtaı túsedi.

Al, alaýyzdyq faktileri jaıynda aıtylǵan pikirlerge toqtalar bolsaq, Nyǵmetolla Kúzembaev negizgi talas týǵyzǵan máseleler sıez shaqyrý, jerge ornalastyrý jáne álipbı túzý jóninde bolǵanyn naqty kórsetedi. Jáne  Beısenbaı Kenjebaevtyń jazýynsha da dál osy úsh másele boıynsha eki basylym basshylyǵy bir pikirge kele almaǵan.

Birinshi, «Aıqap» pen «Qazaqqa» jarty jyldan asa ýaqyt «azyq» bolǵan taqyryp - basqosý, ıaǵnı, sıez shaqyrý týraly pikirtalas. Uzaqqa sozylǵan pikirtalastan kóp jabýly qazannyń beti ashylyp, basylymdardyń progresıvtik jıiligi ósti. Sonyń nátıjesinde ǵasyr basyndaǵy qazaq dalasynyń kókeıtesti de kúrdeli máseleleriniń tuńǵysh ret perdesi túrilip, jurtqa baıan bolýyna qol jetkizildi.
Bul sózderdi M.Dýlatulynyń " "Qazaq" ta, «Aıqap» ta óz betimen kele jatqan kezde sátsiz kúni bastalǵan basqosý máselesi shyǵa keldi" – degen pikiri qýattaı túsedi.

Ekinshi, jer máselesi týrasynda "Qazaq" «Aıqap» jýrnalyn shyǵarýshylarmen bir pikirde emes ekendikteri týraly óz materıaldarynda sóz etedi. "Eki jyldan beri «Aıqap» jýrnaly qala bolý kerek dep jazdy. Qala bolǵan qazaq oǵan qarap qala bolǵan joq, bolmaǵan jurt artyq qobaljyǵan joq», – dep biraz jaıdan syr tarqatty basylym. Dál osy jer máselesi jáne «Úshinshi dýma hám qazaq», «Kóshpeli hám otyryqshy norma», «Qazaq hám jer máselesi», «Sýsaǵannyń túsine sý kiredi», «Jer jumysyna din jumysyn qystyrmalaý», «Ańdaspaǵan másele týrasynda», «Jer jaldaý», «On tórt toǵyz bola ma?» maqalalarynda da qozǵalady.
Alaıda, eki basylymnyń da oılaǵan maqsattary bir boldy. Ol qaıtkende de qazaq jerin otarshyl kúshtiń qoljaýlyǵyna aınalýdan qorǵap qalý muraty bolatyn. Biraq, oǵan jetýde eki joldy tańdady. "Aıqap" patsha úkimetiniń Qazaqstandy otarlaý saıasaty men tolassyz qonys aýdarýshylar leginiń ekpininen qaımyǵyp, qazaq jerin saqtap qalýdyń birdenbir durys joly kelimsekter sıaqty 15 desátınadan jer kestirip alyp, otyryqshylyq turmysqa kóshý dep uǵyndy. Sol baǵytty qoldap, bul iste ózderi de úlgi kórsetti. Al, «Qazaq» gazeti tóńiregine toptasqan Alash azamattary otyryqshylyq turmysqa qarsy boldy, sebebi, taptyq maqsat kózdegen joq, adamdardyń teńdigin qalady. Otyryqshy normanyń otarshyl mazmunyn ashyp kórsetip, ańqaý eldi aldap, qaqpanyna túsirýdi kózdegen quıtyrqy saıasattyń syryn túsindirýge kúsh saldy.

Eki basylym arasynda aıtys týǵyzǵan úshinshi másele – qazaq jazýy jónindegi pikirtalas. Ár tusta máselege eki jaqty qaraǵan "Aıqap" pen "Qazaq" qalamnyń ushynan shyqqan sózderin, ushqyr oılaryn saıystyrdy. Avtorlar birin-biri jyǵýdy emes, bir oıdy ekinshisimen salystyryp, durysyn uǵýdy kózdedi desek artyq bolmas, sirá. Dúnıede eki ádil synshy bar: biri – halyq, ekinshisi – tarıh. Burynǵy rýhymyzdy baılap ustaǵan shynjyrdyń dáýiri ketti, qazir oıymyz tusaýdan, sózimiz kisennen azat. Tarıhtyń tolqyny ana jarǵa bir, myna jarǵa bir soǵyp, myń buralań jol kórgen eki basylym arasyndaǵy aıtys tarıhy da dál solaı burmalansa da, búgingi kúni qatparlardy qaıta qarar kún týdy. "Kóre-kóre kósem bolasyń" - deıdi ǵoı qazaq. Kóre-kóre eki basylymnyń boı synasqan bilektiler emes, oı synasqan bilimdiler ekenine kózimiz jetýde. Búgingi kúni tarıhtan jolyn taýyp kele jatqan eki basylym arasyndaǵy osy bir parasatty shyndyq, erteńgi kúni halyq kókeıine de nyq ornary haq.

Meırbek Baıan Muratbekqyzy

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti

Jýrnalısıka fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti

---