InfoHub Logo

Nadandyqqa, feodaldyq eskishil, óreskel soraqy saltqa qarsy kúres júrgizýdiń birden-bireýi — halyqty aǵartý, balalardy oqytý, halyqty saýattandyrý dep, ony mádenıet satysyna aıaq bastyrý dep uǵynýshylardyń biri men edim. Biraq segiz-toǵyz jyl oqytýshy bolǵannan keıin feodaldyq saltpen kúresý úshin tek bir ǵana balalardy oqytý jetkiliksiz ekenine kózim ábden jetti. Bul kúreste halyq sanasyna kúshtirek áser etetin basqa da quraldar kerek sıaqty kórindi. İzdene kele, men osy maqsatqa jetý jolynda aǵartýshyǵa yńǵaıly kúres quralynyń biri kórkem ádebıet eken degen oı túıdim. I. Krylovtyń mysal-óleńderiniń aýdarmasynyń mektep oqýshysy bylaı tursyn halyq buqarasyna etken áseri osy oıymnyń deregi edi. Men osy oıymdy júzege asyrý maqsatymen 1911 jyldan bastap «Qalyń mal» romanyn jazýǵa kiristim.

Osy jerde eske alyp ótetin bir nárse bar. Meniń dostarym, joldastarym, kóptegen oqýshylarym menen «Qalyń mal» romanyn jazýǵa sebep bolǵan ne? degen bir suraý, «Qalyń mal» romanyndaǵy qaharmandardyń tap ózderi (prototıpteri) boldy ma, bolsa olar qaı eldiki edi, kimder edi? degen ekinshi suraý qoıady.

Birinshi suraýdyń jaýabyn men joǵaryda qysqasha túrde aıtyp ta óttim. Romandy jazýǵa sebep bolǵan negizgi oıdyń biri roman sıaqty qazaq tilinde eldiń turmys jaǵdaıynan alynyp kórkem shyǵarmalar jazylsa, olar halyq arasyna neǵurlym kóp tarasa, eskiliktiń, feodaldyq ádet-ǵuryptyń tamyryna balta shabylar edi, eńbekshi eldiń sanasy oıanyp, mádenıetke talpynar edi, degen qorytyndydan týdy. Romandy jazýǵa taǵy da bir eń basty sebep bolǵan nárse — qazaq áıeliniń qas jaýy, qazaq áıelderin teńsizdikte, qorlyq-zorlyqta tutyp, malǵa teńegen feodaldyq saltqa qarsy kúres júrgizý maqsaty edi. Demek roman arqyly feodaldyq shirik saltty áshkereleý, qalyń halyq buqarasyn odan bezdirý, áıelderdi azattyq kúreske shaqyrý edi.

Al romandaǵy qaharmandardyń tap ózderi (prototıpteri) bar ma degen suraýǵa keletin bolsaq, olardy bolǵan dep te aıtýǵa bolady, bolmaǵan dep te aıtýǵa bolady. Boldy deýge bir sebep — osy romannyń jelili ýaqıǵasyn( sújetin) maǵan aıtyp bergen joǵaryda aty atalǵan Tyshań degen aqyn edi. Biraq buǵan qarap, romandaǵy árbir qaharmannyń tap ózi (prototıpi) bolǵan eken nemese romannyń sújeti belgili bir bolǵan ýaqıǵaǵa negizdelgen sújet eken dep túsinbeý kerek. Óıtkeni Tyshańnyń aıtqan ýaqıǵasy, taqyryp arqaý bolyp jatqanymen romannyń qaharmandary tyńnan jasalynǵan keıipter jıyndysy. Al, ekinshi jaǵynan alyp qaraǵanda, ózim kórgen «Qara baqsynyń hıkaıasy» degen taraýdaǵy on segiz jastaǵy qyzdy jetpis segiz jastaǵy baıdyń aýly nemese Jadyranyń qyzyn jastaıynan aıttyryp, balasyna alyp bermekshi bolǵan Torsan bolystyń áreketi, qyzdyń súıgen jigiti Súleımenniń jigitter jınap, bolysty toryp, onyń qonyp jatqan úıine shabýyl jasaýy, sol úıge órt qoıý, bolmasa Saǵılany tartyp almaqshy bolǵan Nurjaqyptyń ozbyrlyq áreketteri romannyń jelili ýaqıǵasyna arqaý bolyp jatqandyǵy ras. Romannyń keıbir qaharmandarynyń syrt pishinderi bolǵan adamdardan alyndy. Máseleń romandaǵy Turlyǵuldyń tap ezi (prototıpi) — Kishiqumdaǵy Ybyraı baı, Qojashtyń tap ózi — Súleımen Ǵaıshanyń tap ózi — Jadyranyń qyzy deýge bolar edi. Tipti Turlyǵuldyń túri-túsi, jalpy syrtqy pishini, minez-qulqy Kishiqumdaǵy Ybyraı baıdyń aınymaǵan beınesi deýge bolady: Turlyǵuldy kór de — Ybyraıdy kór!

Alaıda romandaǵy qaharmandar jeke bir adamnyń ǵana beınesi emes, sol ýaqyttaǵy ómir shyndyǵyna tán keıipter jıyndysy dep bilýimiz kerek.

Bul romandy jazý maǵan ońaı tıgen joq. Munyń ártúrli sebepteri de bar edi. Birinshiden roman jazylǵan kezde baspa júzin kórgen qazaqtyń jazba túrdegi kórkem ádebıet shyǵarmalary tipti az edi jáne olardyń ıdeıalyq baǵyttaryn bylaı qoıyp, túrlerin alsaq, aýyz ádebıeti áseriniń ramkasynan asyp shyǵa almaǵan dárejede edi. Bizdiń soltústik aımaqta maǵan til úırener, úlgi-ónege alar jalǵyz-aq qazaqtyń aýyz ádebıeti jáne Ybyraıdyń óleńderi men balalarǵa arnap, oqý quralyna laıyqtap jazǵan novelalary ǵana edi. (Abaıdyń jınaǵy meniń qolyma keıinirek tústi). Sondyqtan da romannyń tiline, stıline aýyz ádebıetiniń áseri tıgendik barlyǵy qazirgi oqýshyǵa aıqyn baıqalyp otyratyn bolý kerek.

Ekinshiden romannyń sújeti, onyń qurylysy (kompozısıasy) keıip-keskinderi jaıynda keńesetin pikir alysatyn da adam joq edi, muny túsiner degen biren-saran adam bolsa, onyń da «qyzyq eken» degennen basqa aıtary joq bolatyn. Maǵan tek orys tilindegi romandardy oqyp, solardy úlgi ete otyryp jazýǵa týra keldi.

Úshinshiden qoljazbany oqıtyn bastyryp shyǵaratyn kim, o da belgisiz edi. Bolashaq úmitterge ıek artyp, táýekel dep jaza berdim. «Áýeli jazyp bolaıynshy, bastyryp shyǵarý jaǵyn keıin kóre jatarmyn» degen oı túıdim.

«Qalyń maldy» jazyp bola kelgen kezde, 1912 jyly, Qazı degen meılinshe momyn aq kóńil, sabyrly, baısaldy qyzben bas qosyp, óz aldyma úı boldym.

«Qazıdan tórt bala qaldy: úlken qyzym Rabıǵa, qazir oqytýshy bolyp isteıdi, oǵan tótesi

— Shamel degen ulym Qazaqtyń memlekettik ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetin bitirip, qazir ózimmen birge Aqsýat mektebinde muǵalim bolyp istep júr, oǵan tótesi — Názir pedagogıkalyq ýchılısheni bitirip shyqqan jyly Sovet Armıasynyń qataryna alynyp, sonda qyzmet etip júr. Eń kenjem — Sábıt KazGÝdiń geologıa-geografıa fakúltetinde oqyp júr.

1912 jyldyń aıaq sheni edi. Romandy jazyp boldym da, taǵy da táýekelge bel baılap, baıaǵy Qazan qalasyna, Karımovtarǵa jiberdim. Alty aıdan keıin ǵana: «Qoljazbańyz qabyl alyndy, jýyq arada baspadan shyǵady»,— degen qýanyshty habar aldym.

Bes-alty aı ýaqyt etti. Jazǵy demalys qarsańynda taǵy da posylka keldi. Ol «Qalyń mal» romanynyń elý danasy bolyp shyqty. Qýanysh qoıynǵa syımaıdy. Qýanyshym zańdy da edi. Jazýshylyq jolynda jańa bir belge shyqqan jańadan qanat bitken adam sıaqty edim. Aıta ketýim kerek: men bul roman úshin qalamaqy da alǵam joq,— men suramappyn da, Karımovtar jibermepti. Meniń qýanyshym — romanymnyń basylyp shyǵýynyń qýanyshy edi. Munyń da bir danasyn eń aldymen Tyshań aqyn aldy. Odan keıin bir danasyn Sádý aldy, osy mańdaǵy joldastaryma da bir-bir danasyn berdim. Aýylǵa da árkimge arnap jıyrma-otyz danasyn jiberdim.

Al endi oqýshylar ne aıtar? Olardyń kókeıine qonar ma?

Olardyń sańlaýynyń ashylýyna bul roman azda bolsa áser eter me? Nemese shala-pula oqyp «qyzyq emes eken» dep mán bermeı qoıa ma? Endigi qaýipim osy edi.

Jappaı saýatsyz derlik qarańǵy aýylda, jazba túrdegi kórkem ádebıeti joq elde roman jazýdyń, ol týraly jazba túrde de ádil syn baǵaly pikir kútýdiń ózi «kóz jasymen kól aǵyzý» sıaqty ekenin men roman shyqqannan keıin ǵana bildim.

Alaıda halyq óziniń biren-saran saýatty adamdary arqyly romanmen tanysyp, romanda ne jazylǵanyn da bildi, romannyń aıtpaqshy bolǵan oı túıinin de túsindi. Óziniń pikirin de aıtty.

Bizdiń elde ádebıetti jaqsy kóretin saýatty Júrgenbek Oralov degen jyrshy boldy. Ózi hat tanıtyn edi: Sol jyrshy «Qalyń mal» romanyn aýyldan-aýylǵa aparyp, qona jatyp oqyp júrdi. Odan úlgi alyp, Ǵalym Aýsanov, Qasen Tóbeev, Kenjebek Ábúıirev, taǵy basqa osylar sıaqty saýatty jigitter romandy básekelesip kópshilikke oqýmen qatar, romannyń bas qaharmandary Qojash pen Ǵaısha týraly ańyz-legendalar týǵyzdy. Ǵaıshanyń ákesine aıtqan eleńi el aýzynda jattalyp ketken óleńderdiń bireýi boldy. İs júzinde munyń ózi qazaq áıeliniń bostandyq alý baǵytynda júrgizilgen úlken kúrestiń, feodaldyq eski saltqa tıgen qatty soqqylardyń biri boldy.

Biraq eldiń, bılep-tósteýshileri, olardyń arasynan shyqqan oqyǵandar «Qalyń mal» romanyn elegisi kelmedi. Munyń bir aıqyn dáleli — shyǵa bastaǵanyna eki jyl bolyp qalǵan «Aıqap» jýrnaly da, 1913 jyly shyqqan «Qazaq» gazeti de qazaq tilinde shyqqan tuńǵysh roman týraly jumǵan aýzyn ashpady. Sol kezdegi «qazaǵym», «elim» dep aýzymen oraq oryp júrgen keıbir «elshil», «jurtshyl» «oqymystylar» da eshqandaı pikir aıtpady.

Bizdiń óz aýylymyzdaǵy azdy-kópti oqyǵan «kezi ashyq azamat» degen baı balalary Shaıahmet, Saýytbaev, Nurqan Rahmetov, Qulmaq Qurmanǵalıev, taǵy basqa osylar sıaqty keıbir adamdar romandy jamandap, romannyń avtoryn mysqyl etken óleńder shyǵaryp, ózderinshe romanǵa qarsy naýqan ashty. Munyń ezi aýyldaǵy ústem taptyń, onyń jarshy ıdeologtarynyń eskilikti dástúrden feodaldyq salttan aırylǵysy kelmeıtindigin jańalyq ataýlyǵa, progresshil aǵymǵa múldem qarsy ekendigin kórsetti.

Osy jerde aıta ketýim kerek men kedeıdiń balasy bolǵandyqtan ba, baılardan kóbirek qańqý kórgen ata-ananyń balasy bolǵandyqtan ba, ósken ortam basqa bolǵandyqtan ba, áıteýir, oqyp júrgen shaǵymda da, keıin oqytýshy bolyp júrgen kezimde de qazaq oqyǵandarynyń basym keńshiliginen boıymdy aýlaq salyp júrdim. Meniń dostarym halyq muǵalimderi, qarapaıym aýyl adamdary, ózimniń kishkene dostarym — oqýshylarym edi. Al «Qalyń mal» romany týraly — «oqymystylardyń» óreskel qıanattary, menmensingendikteri olarmen jigimizdi asha tústi. Men olardan burynǵydan da irgemdi aýlaq salatyn boldym. Biraq men endi jalǵyz emes edim. «Jalǵyz qazdyń úni shyqpas...» dep Kishiqumdaǵy jaı sharýa Ospan aǵaı bir kezde qynjylyp aıtqan zaman artta qalǵan edi. Meniń sońymda meni súıeýshi, meniń aıtqanymdy túsinýshi sana-sezimi edáýir oıanyp qalǵan qalyń halyq buqarasy bar edi.

Men bul arada «Úlgili bala» hrestomatıasyna kirgen keıbir óleńderim nemese áńgimelerim týraly toqtalǵym kelmedi. Olar, negizinen alǵanda, bastaýysh mekteptiń oqýshylaryna arnalyp jazylǵan shyǵarmalar edi. Jalǵyz-aq munda atap kórsetetin bir nárse — bul kitaptyń da jalpy sarynynda teńdikti, ádilettilikti ańsaǵandyq bardy. Kedeı buqarany egeı jetim bala beınesinde alyp jazǵan bir óleń:

«...Shóldeseń, sýsyn bolar kólder qaıda?
Qaryn ashsa, tamaq bolar jerler qaıda?
Qańǵyryp júdep-jadap júrgenińde
Sıpaıtyn mańdaıyńnan erler qaıda?» — delinip aıaqtalǵan edi. Munda ishki-syrtqy eki birdeı qanaýshylar tepkisinde ezilip, jerinen sýynan aıyrylyp, qanaýshylar dúnıesiniń túneginde zar ılep, teńdikti, bostandyqty ańsaǵan sol bostandyqqa bastap aparatyn erlerdi kútken kedeıdiń jyryn shertpekshi bolyp edim. Demek «Úlgili bala» hrestomatıasyndaǵy óleń-jyrlar da qalyń halyq buqarasynyń múddesi turǵysynan qaralyp jazylǵan edi.

---