InfoHub Logo

Oqý bastalǵanyna úsh aıdyń júzi bolyp qalǵan. Shóldegi aýylǵa, buryn mektep kórmegen qumdaǵy qarańǵy aýylǵa zor mádenıettiń bir kishkene shuǵylasy túsken sıaqty. Osynaý shańytyp jatqan shól saharadaǵy qazaq balalary mádenıeti de, qabileti de kúshti orys halqynyń tilin yntasymen úırenip jatyr edi.

Oqýdyń mańyzyn túsingender de, túsinbeı otyrǵandar da bar edi. Qazaq aýlyn bılep-tósteýshi baılar, qoja, moldalar oryssha oqý týraly kúnde bir ósek taratady. Olar qarańǵy halyqty arandatyp aıdap salyp, mektepti órtetip jiberýden de taıynar emes-ti.

Ne isteý kerek?

Mundaı jaǵdaıda, árıne, alǵyrlyq ta, tapqyrlyq ta, eptilik te, ıkemdilik te, tabandylyq ta qajet. Bular oqytýshynyń bedeldi bolýynyń quraly bolýǵa tıis. Halyq oqytýshyny óziniń shyn dosy, aqyl aıtar danasy, qarańǵyda sáýle shashar sham-shyraǵy dep bilý kerek.

Munyń úshin oqytýshy eń aldymen óz oqýshylarynyń aldynda bedeldi bolýy qajet. Onyń bir negizgi sharty — oqytýshynyń óz dárisin jaqsy meńgergen adam bolýy bylaı tursyń onyń bergen sabaǵy oqýshyǵa ári óte túsinikti, ári qonymdy bolýy qajet. Oqytýshy árbir sabaqqa jaqsy daıyndalýy kerek.

Orystyń uly pedagogi Ýshınskııdiń: oqytýshy, halyq muǵalimi, tek qana gramatıka, tek qana esep, tarıh pen geografıany bilip qoımaı, sonymen birge jaratylys taný páninen de, aýylsharýashylyq ǵylymynan da, dárigerlik ǵylymynan da habary bar, ıaǵnı jetik bilimi bar mádenıetti adam bolýy kerek deýiniń sebebin men osy aýyldaǵy tájrıbemde jaqsy uǵyndym.

Oqytýshy aýylda ári oqytýshy, ári mádenıet jarshysy, ári áleýmettik ádilettiliktiń, adamgershiliktiń nasıhatshysy bolýǵa tıis. Ol qolynan kelgen qaderinshe, halyqqa kómekshi bolý, onyń ańǵarmaı otyrǵan nárselerin ańǵartý, bilmegenin bildirý kerek degen toqtamǵa keldim. Sondyqtan árdaıym qol bos ýaqyttarda aýyl adamdaryn jınap alyp jaratylys, geografıa, tarıh, taǵy basqa ǵylymdardan habar berip otyratyn boldym. Solarmen qatar qazaqtyń aýyz ádebıetinen mysaldar keltirip, orystyń jazǵa ádebıetin ózimshe aıtyp berip otyrdym. Munyń ezi bir jaǵynan meniń aýylda bedeldi bolýyma úlken sebepshi de boldy.

Men Pýshkın Lermontov sıaqty aqyń jazýshylardyń shyǵarmalarynyń mazmunyn aıtyp, túsindirýmen qatar, ásirese Krylovtyń mysaldaryn kóbirek oqyp, aýdaryp berip júrdim. Shynyn aıtqanda, Krylovtyń mysaldaryn aýdarýyma osy Kishiqumdaǵy jaǵdaı sebep bolǵan edi.

Dekabrdiń aıaq kezi edi. Tańerteń mektepke kelsem, mekteptiń esigi ashyq eken balalar kelip qalǵan-aý dep, ishke kirsem, mekteptiń ishinde on shaqty qozy, laq júr. Oıymda túk te joq, tólderdi aıdap shyqtym. Mekteptiń ishin sypyrtyp bolǵansha, balalar da kelip qaldy. Sabaq bastaldy.

Bir mezgilde entigip baı kirip keldi. Óńi buzylyp, ashýlanyp kelipti, múldem isinip, jarylyp ketkeli tur. Men ony baıqamaǵan kisi bolyp, balalardyń jazýyn qarap júr edim, baı maǵan:

— Molda, munyń qalaı? — dedi.

Men oǵan jalt qaradym da:

— Qatelesesiz, men «molda» emespin — dedim. .

— Oqa emes, — dedi baı, — molda bolmasań da áıteýir bala oqytýshysyń ǵoı. Tóldi shyǵartqan sen be?

— Qaıdaǵy teldi?

— Osy úıge qamatqan tóldi.

— Bul mektep emes pe?

— Mektep bolsa qaıtedi eken?

— Baıeke-aý, munda balalar oqyp otyrǵan joq pa?

— Oqyp otyrsa qaıteıin? Olar maldan artyq deımisiń! Men ne aıtarymdy bilmeı, biraz kidirip qaldym da:

— Esińiz durys pa? — dedim.

— Sizdiń, she? — dedi baı shimirikpesten

— Men mektepti tól qoraǵa aınaldyra almaımyn.

— Úı meniki, bul úıdi saldyrǵan menmin. Aryq-turaq tólimdi dalaǵa qoıa almaımyn maǵan mal kerek aldymen — dedi de baı esikti ashyp jiberdi. — Kirgizińder-aı, aıda beri!

— dep áldekimge buıryq berdi. Sol arada-aq manaǵy qozy-laqtar dúrkirep mektepke kirip keldi.

— Baı, bulaı etetin bolsańyz, onda men mektepti jabamyn — dedim.

— Meıliń bilsin maǵan báribir. Myna otyrǵan qý mańqalaryńnan maǵan tól artyq, — dedi baı.

Men ne aıtarymdy bilmeı, sileıip turdym da qaldym.

— Nesi bar?! — dedi taǵy da baı shyǵyp bara jatyp, — oqyta ber. Bul tólderdiń túk zıany joq. «Mal adamnyń baýyr eti» degen qaıda? Momyn sábı tólden bezgeni nesi mal kórmegirdiń!

Laj joq, oqyta berýge týra keldi. Balalar oqýdan taraǵannan keıin men mektepte qalyp Krylovtyń «Kólbaqa» degen mysalyn aýdardym. Aýdaryp bolyp, oqyp qarap edim, ájeptáýir aýdarylǵan sıaqty bolyp kórindi. Ústinen óńdep, qaıtadan aq qaǵazǵa kóshirip shyqtym. Osy aýdarmamdy sál ǵana óńdep, keıin «Úlgili tárjimá» degen jınaqqa engizdim.

Men mektepten shyǵarda Ospan aǵaı keldi. Balalar aıtyp barǵan bolý kerek onyń birden tólge kózi tústi.

— Balalardy taratyp jiberip, mynalardy «oqytyp otyrmyn», — dedim men.

— Qaıtesiń shyraǵym... Zaman kúshtiniki men tistiniki ǵoı, «betegeden bıik jýsannan alasa» bolmasań, jer bastyryp júrgizer deımisiń olar. «Bıtke ókpelep, tonyńdy otqa salma» degen kishkene baýyrlaryń úshin tózip baq, qalqam, — dedi Ospan.

Úıge kelip, tamaqtanyp bolǵan soń, kúndegi daǵdyly ádet boıynsha, Ospannyń aǵa-inileri men kórshileri jınaldy. Men olarǵa orys jazýshylarynyń, ásirese Krylovtyń mysal óleńderin qazaqshalap, qara sózben aıtyp berýshi edim.

Búgin men olarǵa endi eleńmen aýdarylǵan «Kólbaqany» oqyp berdim. Bul tyńdaýshylaryma qatty unady. Taǵy-taǵy oqqyshy, dep, eki-úsh ret oqytty. Ári kúle, ári oılana tyńdap otyrǵan Ospan aǵaı:

— Sońǵy bir shýmaǵyn qaıta oqqyshy, — dedi.

Men qaıta oqyp shyqtym. Ol meniń, aýdarýymda:

«...Bolady bir ózine berse alla,

Jamandyq tilegeni bóten janǵa.

Shirkinniń bes tıyndyq ishi ashymas,

Ózi aman dúnıeni órt alsa da» — delingen edi.

— Bul bizdiń Ybekeń, — dedi Ospannyń kishi inisi Qasen. Onyń Ybekeń dep otyrǵany Ybyraı baı edi.

— Dál ózi, — dedi taǵy bir jigit.

Ospan aǵaı «Kólbaqany» keshirtip aldy. Osy eleń kóp uzamaı-aq aýyldan-aýylǵa tegis tarap, «oqytýshynyń Ybekeńe shyǵarǵan eleńi eken» degen laqap habar bolyp, jaıylyp ketti.

Baı tólin mektepten shyǵarmady. Baımen ekeýmiz ábden qyrǵı qabaq bolyp aldyq. Bir kelgende baıdyń bul aıýandyǵyn bolysqa aıttym. Áýelden qyrǵı qabaq bolys meniń aryzyma onsha qulaq qoıǵan joq, onyń bar aıtqany:

— Bul jerdiń qysy uzaq bolmaıdy, endi eki aıdan keıin kóktem de keledi ǵoı, eptep birdeme etip amaldaı turyńyz, — degen sózder boldy.

Osy aryzdan keıin (bolys baıǵa aıtqan bolý kerek) burynǵy tóldiń ústine taǵy da bes-alty qozy-laq qosyldy. Osyǵan baılanysty men Krylovtyń «Hakim tilegen kólbaqalar» degen mysal óleńin aýdardym. Bul mysal da dereý jattalyp elge tarap ketti. Osylaısha men Kishiqumda Krylovtyń on shaqty mysalyn qazaqshaǵa aýdardym. Bulardyń bári derlik aýyl arasynda jıyndarda, oıyn-saýyq keshterde, toı-topyrlarda aıtylyp júrdi.

Qys ótti. Jaz shyqty. Balalar jazǵy demalysqa tarady. Balalar demalysqa tarar aldynda ınspektor keldi. Balalardy synaqtan ótkizip, jaqsy oqytypsyń dep maǵan alǵys aıtyp ketti. Óz aýylyma qaıta almadym. Men aýyl adamdaryna Chehovtyń kúlkili áńgimeleriń Gogoldiń «Óli jandar» degen shyǵarmasyń Pýshkınniń «Dýbrovskııin» ózimshilep aıtyp berip júrdim.

Jazda bolystyń saılaýy bolyp, Ybyraı baı, qýlardyń aıdaýymen bolystyqqa talasyp, kóp shyǵyndandy. Biraq, saılaýda burynǵy bolys qaıta saılandy da, Ybyraı etpeı qaldy. Osy ýaqıǵalarǵa baılanysty men Krylovtyń «Ittiń dostyǵy», «Qara bult» degen mysaldaryn aýdardym. Bul mysaldar baı-bolystardyń namysyna tıip, meni burynǵydan da jaman qýdalaı bastady. Meniń ústimnen ulyqtarǵa aryzdar da jaýdyrylyp jatty. Muny estip júrgen Ospan aǵaı bir kúni maǵan:

— Shyraǵym, saq bola kór. Bı-bolystardyń, túri jaman. Qoldarynan kelse, sizdi aıaıyn dep júrgen kórinbeıdi. «Jalǵyz qazdyń úni shyqpas» degen bar, saqtanýyń kerek bolar, — dedi.

Oqý qaıta bastaldy. Ótken jylǵy sıaqty, kishkene jer úıde tóldi tóreshi etip ıtshilep, bul qysta da balalardy oqytyp shyqtym. Bıyl balalar mektepti bitirip shyǵatyn jyly bolǵandyqtan jáne jaqyn jerde bolystyq mektep bolmaǵandyqtan balalardy synaqtan ótkizýge ınspektor Hohlovtyń ózi keldi.

Hohlov baıdyń úıine túsken-di. Balalar synaqtan jaqsy ótti. Inspektor jurt kózinshe maǵan alǵys aıtyp, qolymdy aldy. Men balalardyń ári qaraı oqyǵysy keletinderiniń tizimin berdim.

Baı mal soıyp, toı jasaǵan boldy. Halyq kóp jınaldy. Kúres boldy. At shaptyryldy. Toıdan keıin Hohlov bir-eki kún demalyp jatty.

Úshinshi kúni Hohlov meni ońashalap dalaǵa alyp shyǵyp, maǵan min etip úlken aıyptar taǵa bastady.

— Eldiń áralýan sózi bar, saıasat bilmeısiń seń — dedi Hohlov maǵan salqyn shyraımen qarap, — úlken aǵattyq istep alypsyń. Eldiń ishindegi bedeldi adamdarǵa: baı, bolystarǵa ózińdi qarsy qoıypsyń. Munyń múldem qate bolǵan. Patsha aǵzamnyń, patsha úkimetiniń qazaq dalasyndaǵy birden-bir senimdi adamdary, tiregi — aýyldaǵy bedeldi adamdar — baılar, bıler, bolystar, moldalar, taǵy taǵylar. Muny sen uǵynýyń kerek edi. Biraq uǵynbapsyń. Sirá sen endi bul aýylda qala almassyń. Sebebi aýyl jaqsylarynyń arasynda bedelińdi joıyp alypsyń. Endi osy jerdeı aýylyńa birjolata qaıtatyn bol. Qaıda baratynyńdy keıin habarlarmyz, — dedi.

— Meniń eshbir qarsylyǵym joq, biraq eldiń ishindegi nadan topas baılardyń, paraqor, buzyq bolystardyń jala jaýyp qaralaǵanyna, olarǵa ákimderdiń sengenine janym kúıedi. Jalaqor arandatýshylar arasynda «bedelimdi joıyp alǵan» bolsam, onyń esesine qalyń halyq arasynda bedelim kúshti. Osy jeri bolmasa, — dedim.

— Uǵyný kerek — - dedi Hohlov, — halyq degen taǵdyrdy sheshpeıdi. Ol kitapta ǵana aıtylatyn sóz. İs júzinde taǵdyrdy sheshetin sol halyqtyń basshylary, demek sol halyqty bılep-tósteýshiler. Olaı bolsa, sol halyqtyń aldynda bılep-tósteýshilerdiń sózi tezirek etedi. Bılep-tósteýshilerdiń aldynda bedeliń bolmasa, onda halyq aldynda da bedeliń bolmaǵany. Osy aqıqatty aıqyn túsiný kerek. Uzyn sózdiń yrǵasy, siz endi bul jerden birjolata attanatyn bolyńyz.

Men onymen endi sóz talastyrǵym da, aqtalǵym da kelmedi.

— Maqul, sizdiń degenińiz-aq bolsyn — deı saldym.

Osydan eki-úsh kún etkennen keıin Ospan aǵaı meni Yrǵyzǵa ákelip saldy. İrǵyzda bir aptadaı boldym. Kishiqumǵa qaraǵanda, Yrǵyz maǵan ertedegi shahar sıaqty bolyp kórindi.

1903 jyldyń ıýl aıy edi. Yrǵyzda bolǵan bir apta ishinde men kóptegen kitaptar, biren-saran jańa jýrnaldar jınap aldym da, aýylǵa qaraı tarttym. Bec-alty kúnde aýylǵa da kelip jettim. Men kelgen soń, kóp keshikpeı ákem qaıtys boldy.

---