InfoHub Logo

«Qaıran meniń óz úıim — keń saraıdaı boz úıim!» dep Jırenshe sheshen bosqa aıtpaǵan eken ǵoı. «Kishkene ǵana jer úı qandaı keń, qandaı salqyn qandaı taza!» — dep dóńgelek ústelderdiń bireýiniń ústine otyra kettim.

«Sirá, meniń súıener tiregim de, barar jerim de, basar taýym da sen bolarsyń, Kishiqumnyń kishkene ǵana jer úıshigi! Talaı uzaq tańdardy seniń qabyrǵańda atqyzyp, mádenıettiń shamshyraǵyn jaryq etip jaǵarmyn áli!» dep oılap otyryp, manaǵy bolystyń tizimi esime tústi. Jan qaltamnan alyp qarasam, tizimde jıyrma bes bala jazylǵan eken.

Balalardyń teń jartysy ózimnen kóp úlkeń jıyrma bes-otyz jastaǵy jigitter bolyp shyqty. Ataqty adamdardyń balalary eken tórteýi bolystyń óz balasy — bireýi otyzda, ekinshisi jıyrma tórt jasta.. Osy tizimdegi «balalardyń» on jastan asqandaryn óshirgenimde, bolashaq oqýshylardan jeti-segiz-aq bala qaldy.

Men endi otyra qalyp, jańadan tizim jasadym. Óz shamamsha on bes, on alty kedeıdiń balalary qamtylǵan sıaqty.

Oqytýdyń ádisiń súıener tirekti oılap, áralýan oıǵa shomyp, kep otyryp qalyppyn. Bir mezgilde bolystar keldi. Bolys esikten kire bere:

— Qazaqtyń qazaqshylyǵy qala ma, shyraǵym... Baıdyń «qolǵa sý quı» degeni seni shetsiretkeni emes, kemitkeni de emes, ózimsingeni ǵoı. Qazaq dástúrinde úlken adam úı ishindegi ózinen kishi adamdy jumsaı beredi. Baıdyń ol sózin kóńilińe aýyr almasań da bolatyn edi, — dedi.

— Qudaı biledi, oıymda túk bolsaıshy... — dep baı da eziniń kinásyn jýyp-sháıip jatyr.

— Sonymen oqýdy qashan bastaısyz? — dep surady bolys.

— Búgin eldi habarlap, erteń bastaımyz ba dep otyrmyz, — dedim men.

— Manaǵy tizim boıynsha ǵoı? — dedi bolys.

— Joq, ol tizim boıynsha emes.

— Nege?

— Birinshiden oqýǵa balany alatyn oqytýshy, ekinshiden on jastan asqan balany

bastaýysh mekteptiń birinshi klasyna alýǵa reti kelmeıdi. Sizdiń qalaı esepteıtinińizdi bilmeımin biraq myna tizimińizdiń ishinde, meniń oılaýymsha, bala jasynan asyp ketken jigitter de bar eken. Árıne, ondaı «balalardy» men oqýǵa ala almaımyn — dedim.

Bolystyń túsi buzylyp ketti. Terisine syımaı, jarylyp ketkeli tur. Starshyn muny baıqap, áldeneni aıtyp kúbirlep teris aınalyp ketti. Baı da temen qarap qaldy. Bir mezette bolys qasyndaǵylarǵa «mynanyń munysy qalaı?» degen pishinmen bir qarap etip, maǵan:

— Osy mekteptiń bıligi kimde bolady? — dedi.

— Úkimet kimdi bastyq etip belgilese, sol kiside bolady.

— Bastyǵy kim bul mekteptiń?

— Men.

— Mekteptiń túp qojaıyny kim?

— Mekteptiń túp qojaıyny — Oqý mınıstrligi, ıaǵnı mınıstr, — dedim meń ábden kúderin úzsin dep.

— Onda siz bolysqa baǵynbaısyz eken ǵoı?

— Mektep jumysy jóninde, ıaǵnı balalardy oqýǵa alý, olardy oqytý jóninde bolysqa baǵynbaımyn.

— Endi kimge baǵynasyz?

— Inspektorǵa.

— Inspektor degeniń kim taǵy?

— Hohlov.

— Onda biz bosqa kelgen ekenbiz ǵoı, — dedi bolys starshynǵa qarap.

— Nege? — dedim men. Bosqa kelgen joqsyz. Mektepti kerdińiz. Endi shabarmandaryńyzdy jiberip, eldi habarlatýyńyz kerek. Siz tekke kelmepsiz, qonaq boldyńyz, mal jedińiz. Sóıtip, biraz jumys bitirdińiz...

— Tym kókirek ekensiz, tek aqyry qaıyrly bolsyn... — dedi bolys.

— Áńgime kókirektikte emes, áńgime ár nárseniń atyn óz atymen ataýda, ár másele jóninde eshbir irikpesten oıǵa kelgen pikirdi týra aıtyp shyǵa bilýde. Sonymen bolys, siz búgin myna jańa jasalǵan tizim boıynsha eldi habarlatarsyz, — dedim men.

— Ózińiz-aq habarlaısyz da... — dedi bolys teris qarap.

— Nege, siz habarlaýyńyz kerek ol sizdiń mindetińiz.

— Qojaıynmyn dep tursyz ǵoı, ózińiz-aq habarlarsyz... Bizdiń basqa da jumysymyz bar, — dedi bolys.

— Ózińiz bilińiz. El habarsyz qalyp, oqý keshigip bastalatyn bolsa, eń aldymen siz jaýapty bolasyz... Jýyq arada oıaz da, ınspektor da keledi, sonda uıalyp qalmaıtyn bolaıyq, — dedim men.

Bolysta ún joq. Onyń ynǵaısyz jaǵdaıda qalǵanyn. sezgen baı:

— Eldi habarlandyrý qıyn jumys emes qoı, bolystardyń mindeti bolsa, men-aq habarlandyraıyn — dedi.

— Maǵan báribir, — dedim men.

Bolys endi qaıtyp til de qatqan joq, qoshtasqan da joq, shyǵyp ketti. Oǵan ilese basqalary da shyqty. Men jalǵyz qaldym.

Shonjarlarmen alǵashqy arbasýym jeńispen bitken sıaqty. Az sózden kóp maǵyna shyǵarǵysh jáne az otyryp, kep synaıtyn sózýarlar bul kúngi arbasýdy ózderinshe topshylap, oǵan talaı kókigen ósekter qosyp, qorytyndylary . «symsyz telegraf» arqyly el arasyna lezde tarap ketetini ezime aıan edi.

«Myqty bol, jas oqytýshy, eńseń túspesin», dep qoıdym ózime ózim.

Bolystar attanyp ketkennen keıin keshke qaraı bir qumnyń ústine shyǵyp tur edim, Ospan keldi. Biraz sóılesip turǵan soń ol maǵan:

— Spandıar shyraǵym, bizdiń úıge júr. Shaı iship, dám tatyp shyq, — dedi.

Men qarsy bolǵan joqpyn ilesip úıine bardym. Sol kúnnen bastap, Kishiqumnan ketkenimshe, men osy bir tamasha izgi adamnyń úıinde boldym.

---