InfoHub Logo

Qazirgi kezeń — táýelsizdiktiń kók baıraǵyn kóterip, egemendi derbes memleketimizdiń keregesin úmitpen jaıǵan naǵyz syn kezeń. Óıtkeni burynǵy aıaqta tusaý, moıynda qamyt, bilekte buǵaý turǵan sáttegi kóńilde qalǵan daq pen keýdedegi qyjyl keı-keıde aldy-artyńdy paıymdaýǵa úlgertpeı, atústi keter asyǵystyqqa ıtermeleýi daýsyz. Sodan ba eken joǵaltqanymyzdy alasura izdep, óshkenimizdi jantalasa jandyrmaq bolǵan búgingi qulshynysymyzǵa óz basym kóbinese kúdiktene qaraımyn. Árıne, qalǵyǵan oı men múlgigen sana selt etip oıansa, namysty qaırap, jigerdi janıtyny ejelden belgili. Osylaı desek te, talaı san soqqyzǵan aýyr ókinishterdiń ornyn toltyrý úshin biz keı kezde jurt kózinen tasalaý áldebir qýysyna qyzyl burysh tyǵyp alyp, eseginen de ozyp ketken Hojanásirdiń kebin qaıtalap ta júrgen tárizdimiz.

Sonyń salqynyn men Sáken Seıfýlınniń músheldi merekesine daıyndyq ústinde tómennen joǵaryǵa deıin talaı kezdestirdim.

"Sáken — tóńkerisshil!"
"Sáken — orysshyl!"
"Sáken — bólshevıkshil!"
"Sáken — Alashordaǵa qarsy!"

Osy tóńirekten byqsyǵan kúńkil-kúbir, qańqý-sybyr talaı keýdeniń sasyq tútinin shubalta bastaǵanyn ózderińiz de baıqap qalǵan bolarsyzdar. Biraq kúnshildik pen minshildikte qazaqtyń aldyna jan salmasyn bilmesem, onda men óz Sáken Seıfýllınimdi óziniń zańdy bıik tuǵyrynan túsirtpeýge tyryspas edim. Óz qasıettisin elemegen el qasiret qushady. Óz tektisin tabalaǵan ózgelerdiń tabanyn jalaıdy. Biraq qadirlińdi qasterlep, tektini tanı bilý — qıynnyń qıyny bolǵanmen asa qasterli de mindet.

Saı jyradan, kól tumadan, el ulannan quralatyny aqıqat. Kóldiń qudireti — tereńdiginde. Eldiń ulylyǵy perzentinde. Pendesinen azamaty kóp, ózinen eri artyq eldiń ónegesi mol, úlgisi ozyq, talanty zor, tarıhy eleýli. Ol eldiń keshegisi umytylmas, búgini ortaımas, erteńi shoshytpas bolsa kerek. Sondaı óskeleń eldiń jurtyn ilgeri jeteler toby eń aldymen ıntellıgensısy — zıalylary. Zıalylar qaýymyn ulttyń qaımaǵy deý óz aldyna, menińshe, ol halqynyń qamal buzar tarany, oq qaǵar qalqany, jaýyn julyp túser jebesi, qaýymyn súırep ilgeri bastar kósemi, daýyn túırep tastar shesheni.

Zıalylar qaýymynyń óz ishinde serkesi bolaryn taǵy eskerý lázim. Ol serke top — aqyn, jazýshylary. Óıtkeni jazýshy — ári ótken dáýirdiń, ári óz zamanynyń shejireshisi, óz qoǵamynyń synshysy, óz ýaqytynyń aınasy. Has qalamger halqynyń qasiretin kúni buryn sezip, ultynyń jan yńqylyn óziniń jan daýsymen jaraly júreginde únemi jańǵyrtyp otyrady.

Meniń Sáken Seıfýllınim dál osyndaı ónegeli ulan. Dál osyndaı asyl azamat, dál osyndaı ónegeli zıaly. Dál osyndaı qudiretti jazýshy. Dál osyndaı asqaq ónerpaz. Dál osyndaı kórnekti memleket qaıratkeri.

Sebebi ol elin súıgendikten ǵana, ultyn ardaqtaǵandyqtan ǵana saıasatshy boldy. Sondyqtan da ol óz júreginiń ámirimen, óz shıryqqan jan dúnıesiniń buıryǵymen áleýmettik formasıanyń ár kezeńindegi halqynyń hám emshisi men elshisi, hám jaýshysy men daýshysy da boldy. Óıtkeni sezimtal aqyn Sáken qanynda ultshyldyq emes, ultjandylyq qasıeti mol edi. Sodan da dúnıe esigin shyr etip ashyp, dúnıe esigin tars etken myltyq únimen japqanǵa sheıin óz ultynyń qamyn jeý, qaıǵysyna ortaqtasý, qasiretin shegý — Sáken aǵa Seıfýllın mańdaıyna taǵdyr tańbalap bergen baǵa jetpes sybaǵasy edi. Sol sebepti de: "Óz anasyn súımegen jan ana bitkendi, áıel qaýymyn qurmetteı bilerine senbeımin. Óz ultyn qadirlemegen adam, ózge ultty syılap jetistire qoıýy da qıyn. Óz uıasyn, óz kindik jurtyn ańsamaǵan ulannyń basqa mekendi, basqa eldi ardaqtaıtynyna jáne kúmánim bar" — deıtin oıshyl Sákenniń tujyrymyna eriksiz bas ızeımin.

Qazaqqa tulǵa, halyqqa tutqa, ultqa ustaz, elge qazyq bolǵan Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtúrsynuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Mustafa Shoqaı, Sáken Seıfýllın, Turar Rysqulov, Smaǵul Sadýaqasovtar — árýaǵyna syıynyp, rýhyna tabynyp, máńgilik qadirlep, qasterlep óter ıisi qazaqtyń birtýarlary ǵoı. Al osy ortaq asyldarymyzdyń ózin ońashalap ıemdenip, "ózimdiki!" dep úzdigip, ózgeden qyzǵanyp qyz-qyz aıtysyp, qyzylkeńirdek bop jatatynymyzdy baıqaǵymyz kelmeıtin ór kókirek atty aýrý ádetimizge qaıta basa bastaǵanymyzdy nesine jasyramyz.

Dálel me? Dálel jetkilikti-aq. "Anaý anany kinálaǵan!" "Anaý mynadan kek qaıtarǵan!" "Anaý anandaı jerde otyrǵan!", "Mynaý mynadaı jábir-japa kórgen!" dep jikshildik jeligine jel berip, aýyzbirlikti ydyratar usaqtyqqa quryq sozyp, tanaýlap ketetinimiz kóbeıdi.

Kemshiliksiz jan týmaıtynyn, qateliksiz qaıratker óspeıtinin eske tutpaı, esiriktene bergennen jaý da, daý da tabarymyzdy bilmeımiz-aý. Áıtpese, álgide atyn atap ketken uly azamattarymyzdyń qaı-qaısysynyń da qateleskeni de, qaıshylyqqa urynǵany da barshamyzǵa belgili. Olar — sol azamattar ómir súrgen ortanyń kúrdeliginen týyndaǵan-dy. Solarmen tustas kelgen daýyldy, surapyldy zamannyń úskirigi men yzǵyryǵy álgilerdi birde búrseńdetip, birde qalshyldatqanyn da umytýymyzǵa bolmaıdy.

Sáken de — óz kezeńiniń, óz dáýiriniń, óz qoǵamynyń bel balasy. Ýaqyt — bolmystyń qudiretin moıyndar bolsaq — sol qudiret — bolmystyń san alýan taýqymetimen er-azamatty adastyrar ozbyrlyǵyn da sezinbeı, sezingimiz kelmeı tura almaımyz.

Meniń Sákenim — eń aldymen arly azamat edi. Endeshe ol erkinen tys álemniń tutqasy, bolmystyń uıtqysy bolýǵa tıis-tin. Al sol "el!" dep soqqysh júrekke aqyndyqtyń sezimtal qylyn, sýretkerliktiń syrshyl pernesin taǵyp berse, onda ózin álemmen ǵana teńgerer, al ózin álemdi zerttegendeı úńile zertteı alatyn shabytty qudiret ıesine aınalmaı ma? Sonda ǵana ol únemi adam janyna úńilip otyratyn, únemi adam qupıasyn ashýǵa umtylyp otyratyn kemeńgerge aınalmaı ma? Árıne aınalady! Sondyqtan da shynaıy qalamger retinde de, aıtýly qoǵam qaıratkeri bolyp ta Sáken el shetinde, jaý betinde turǵan. Sondyqtan da ol halqynyń tilegi bolyp kópten buryn kózge túsip, ultynyń ary men namysy bolyp alǵa shyqqan.

Mysal qajet pe? Tyńdańyzdar onda.

"Qaıran el! Taǵy da bir naýyt bolar shaqqa kez boldyń-aý! Aıbalta, quryqpen zeńbirekke qarsy ne istersiń? Ólgeniń ólgen jerde, qalǵanyń qalǵan jerde taǵydaı taǵy josyǵanyń ba? Kókiregim qasiretke toldy ǵoı. Qoldan keler qaıyr joq. Patshanyń meńireý dúleı kúshine qarsy umtylyp, ólimge bel baılaǵan jurtym, tuńǵıyq jalpaq teńizdeı býyrqana qozǵaldyń. Átteń sol tuńǵıyq qara teńizge qara daýyl qutyryna soqtyqty ǵoı.

Júregimniń názik tamyrlary shertip qalsa, úzilip ketkeli tur. Janymnyń qulyn daýsy shurqyrap, ańyraǵaly tur."

Mine, uly aqynnyń 1916 jylǵy aq patshanyń ıýn jarlyǵy kezindegi alasurǵan jurtyna ah urǵan jaraly júreginiń lúpili!

Bul áli kúres jolyna bel sheship túse qoımaǵan, biraq búkil janymen "Halqym! Elim!", dep eljireıtin aqynnyń ǵumyrlyq baǵdarlamasy!

Tóńkeriske toly 1917 jyl týǵanda aqyn aýylda ustazdyq etip júrgen. "Patsha qulady! Azattyq jetti!" degen habar tıisimen-aq Sáken Aqmolaǵa asyqty. Óıtkeni ol ul múddesinen ult múddesin joǵary qoıǵan edi. Endigi jerde el tilegi er bilegimen jeterin uǵynǵan jas qaıratker saıasat aıdynyna solaı súńgip ketken bolatyn. Endigi onyń arman-maqsuty halqynyń búginin kórkeıtý, ótkenin eskerý, keleshegin asyǵa kókseý edi. Osy jolda sál aýytqysa da, adasqan joq. Sál qısaısa da, qulaǵan joq. "Kedeıdi jetkizem, kemshilikti túzetem!" deý — sol kezdiń urany bolatyn. Sol uranǵa adal, sol ýaǵyzǵa berik boldy ol. Keshegi otarshyldyq ımperıanyń quldyǵyndaǵy eli avtonomıalyq respýblıka týyn jelbiretkende alǵashqy úkimet basshysynyń biri bolyp halqyn oqý men bilimge, ǵylym men ónerge qaýlysymen de, qalamymen de, isimen de, jiger kúshimen de shaqyrǵan ózi boldy. Sondaǵy ylǵı oılaıtyny az qazaǵy tez kóterilip, ózge ulttarmen terezesin teńestirse eken degen úlgili armany edi. Sondaǵysy: qazaq degen kóshpeli halqy tarıh kóshiniń bir jurtynda jer tompaıtyp máńgi quryp qalyp qoımaı, jer betinde jigerlenip júrse degen yntyq tilegi edi.

Biraq... dúrbeleńge toly zamany Sákendi de aıamady. Sákendi aıaqtan shaldy. Kúnshildik aldynan tosty. Qyzǵanshaqtyq buǵalyq tastady. Jazǵanyn synady. Óndirgenin óshirýge tyrysty. Jan-jaqtan sháýildeı umtylǵandarǵa úndemeı qalsa, baltyr qanaryn, balaq jyrtylaryn bilmeıtin ashyqaýyzyń emes edi ol. Ór rýhtyń tákappar keýdesi ıilmedi. "Á" degenge "Má!" deıtin kezeń Sákendi árıne biraz aýytqytty da. Ýytty til talaı tar jol, taıǵaq keshýde bata tıip, batyryp ketip otyrdy. Biraq shynshyl aqyn aqıqattan attamady. Qansha daýlasyp júrse de Sáken Ahandy, Baıtursynov aǵasyn qatty ardaq tutty. Maǵjan dosynyń aqyndyq qudiretine azamattyǵymen bas ıe bildi. Qurmetteı qadirleı bildi.

Qazaq dalasyna "Kishi Oktábr" daýyly men qandy quıynyn úıirip Goloshekın keldi. Qazaq baılaryn tárkilep, eldi sovettendiremiz, halyqty otyryqshylandyramyz degen Stalınniń saıasatyn erkin júzege asyrǵan Goloshekınniń genosıdy qazaqty baýdaı qyryqty. Jıyrmasynshy jyldardyń basynda-aq:

Ystyq kúni, ottaı qumy,
Mı qaınatqan elsiz Betpaq dalasy.
Jolda jaıaý, júris baıaý,
Kele jatty qazaqtyń bir balasy.
Ol bir erke, baǵlan serke
Elde júrgen kók órimdeı jas edi.
Endi ǵarip, bolǵan aryp,
Bul qańǵyrǵan qaltyldaıdy ash edi.
"Itke, qusqa jem qyldyń ba,
Táńirim alla, qınadyń ǵoı janymdy.
Jylattyń ǵoı jazasyzdy,
Masaıratyp óńsheń jaýyz zalymdy!
Jomart ediń, meıirimdi ediń,
Baýyrlarym, babam qazaq, qaıdasyń?
Bar edi ǵoı sansyz malyń,
Ol mal qaıda?
Kim kórdi onyń paıdasyn?"
Ystyq kúni, ottaı qumy
Kúıdiredi! Elsiz Betpaq dalasy!
Qaldy qulap. Jatyr sulap.
Ashtan óldi sorly qazaq balasy! —

dep ashynǵan aqyn endi Goloshekınmen ashyq aıqasqa shyǵady. Óziniń qateleskenine kózi jetip, endi Sádýaqasov Smaǵul, Nyǵmet Nurmaqovtardy batyl qoldaıdy. Ásirese Sáken Sádýaqasovtyń 1923 jyly aıtqan: "Qazirgi kezeńde elimiz eshqandaı dúrbeleńge zárý emes. Oǵan shabytty beıbit eńbek qana qajet. Eldi aýyzdyqtaý emes, eńbek pen ǵylym saqtap qalady. Aýyldaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq qatynasty ózgertýdiń esh qajeti joq. Óıtkeni qazaq baıy — qarapaıym eńbek adamy, qanaýshy emes" deıtin tujyrymyn kesh uǵynǵanyna qatty ókinip, óziniń bir sózinde:

"Qaıran Aha, Ahmet aǵa! Shirkin Smaǵul! "Barymyzdy durys bazarlaıyq. Shıkizat ǵana óndirip, taǵy da jańa ımperıanyń otary bolyp, tuttaı tonalmaıyq!" degenderińdi endi ǵana túsindim!" dep barmaq tistegeni — asyl azamattyń shynshyl týrashyldyǵynyń kýási de ǵoı.

Árıne, bir basynyń qýanyshy men qaıǵysy mol, tabýy men joǵaltýy kóp, aýytqýy men qaıta oralýy qabat júrgen uly Azamat aqyn hám úlken tragedıalyq tulǵa Sáken Seıfýllındi sol kezdegi ári jarylqaǵysh, ári jabyrqatqysh odaqtyq úkimet pen partıa 1936 jyldyń 12 shildesinde Qazaqstan kógine sharyqtatyp kóterip, qazaq ádebıetiniń ulan-asyr merekesin bastap jibergenin de bilemiz.

Sol toıda aǵynan jarylǵan uly zamandasy, uly aqyn İlıas Jansúgirov:

Shap júırigim, tulparym,
Shapsań qýant halqyńdy.
Shyrqa, qyzyl suńqarym,
Salshy kekte sańqyldy.
Jyrlamasqa teńizdeı
Qýanyshtyń shegi joq.
Ardaqtalǵan ózińdeı
Qazaqta aqyn tegi joq, —

dep tebirengenin de bilemiz.

Ultynyń jan-júregimen tabysyp ketken sulýlyqtyń úlgisi Sáken aǵany, tákappar qarapaıymdylyqtyń úlgisi Sáken aǵany, elin emirene súıýdiń ónegesi Sáken aǵany sharyqtaǵan bıiginen quldyratyp tastap jibergen de sol ámirshil-ákimshil júıe edi.

Salaly saýsaqtaryn bir-birlep býyn-býynynan syndyrǵan, appaq marjan tisterin bir-birlep uryp túsirgen, sulýlyq sıqyryndaı kóringen qoıý murttyń ár qylyn iskektep, qysqashpen julyp "júndegen" jendetter aqyn Sákenge, arda Sákenge, azamat Sákenge ózderi oılap tapqan "halyq jaýy" degen qarǵys tańbasyna qolyn qoıǵyza almaı, jer asty túrmesinde jan azaby men tán jazasyn soza bergen ǵoı.

Árıne shyndyqtyń anasy — ýaqyt. Ýaqyt arshymaıtyn, tazartpaıtyn kómbe joq. Búgin óz eliniń tórindegi, óz ultynyń júregindegi óz ornyn oıyp alǵan uly Sákenge kóz alarta qaraıtyndardy sezgende, eriksiz janym túrshigedi. Bizde áli de ádiletke júgingisi keletinder az da, zamannyń áýenine, ýaqyttyń yńǵaıyna beıimdelgish aıǵaıshyl uranshyldar kóp. Solar búgin ulylarynyń toıyn ótkizgensip, shashbaýyn kótergensip, ýaǵyzdaı sóılep qaryq qylǵandarymen, kúni erteń-aq (qudaı onyń betin aýlaq qylsyn) basqa jaqtan jel esse, basqa tustan buıryq jetse, quıryq qysa qoıyp, ózgeshe áýenge basa jóneleri aıdan anyq. Olar ádebıetti de, aqıqatty da óz paıdasymen, óz dárejesimen, óz laýazymymen túsinedi ǵoı.

Al halyq árqashanda aqıqattyń — adaldyqtyń aınasy ekenin biledi. Al adaldyq — azamattyqtyń belgisi ekeni shúbásiz. Olaı bolsa adamzat keshegisin keleshegimen qatar qoıa alǵanda ǵana kemeldene túsedi.

Endeshe keıbir sháýildegish teksizderge Sákenniń eń sońǵy aqtyq sálemhatyn taǵy bir qaıtalap aıtqym bar:

Satqam joq men elimdi!
Sata almaımyn!
Atqam joq men halqymdy!
Ata almaımyn!
Syrtymnan meni bireý satqyn dese,
Kórimde tynysh uıyqtap jata almaımyn!
Taǵy da endeshe men:
Ómirime ózek bolǵan, azyq bolǵan Ónerlim!
Dala — Sáken, Sáken — Dana! Asar eken senen kim?
Sulýlyqtyń táńirindeı tike qarap turmasań,
Jer aınalmas qazyǵynda, kók aspanda sóner Kún.
Tolǵandyrǵan taǵdyrymen, táńirimmen kem de emes,
Uly dalam ulandardan, ulylardan kende emes.
Jumyr jerdi judyryqtaı júregine sıǵyzsa,
Birde biri keýde qaǵyp, eshqashanda "Men!" demes.
Talaı saýsaq shymshyp oınap júregimniń tıegin
Talaı ret janym shymshyp, syrqyrady súıegim.
Has sheberdiń mańdaıynan sıpamaıdy alaqan,
Óziń sıpap, óziń jebe Qasıettim! Kıelim!

1994 jyl

---