InfoHub Logo

Biz jazyq alqapqa shyqtyq. Aldymyzda munartyp, jotalar jatyr. Bylaı qarasań qol sozym jer sıaqty. Biraq jetkizer emes. Qarqyndy, sýyt bastalǵan júrisimiz birtindep shabandanyp, baıaýlaı bastady. Aınala jym-jyrt. Aspandy torlaǵan qońyrqaı tústi sarǵysh bult kún sáýlesin jibermeıdi eken. Men áldebir tabıǵı apatqa ushyrap, qasirettiń túpsiz qoınaýyna sińip joǵalyp bara jatqan sarǵysh álemge kóńilsiz kóz tastap kelemin. Bunda kelgende barlyǵymyz ózgeremiz ǵoı. Biraq ásirese Mádıdiń júzi tipti qorqynyshty bolyp ketken tárizdi. Sol jaq betin qulaq túbinen bastap kesip ótetin jýan tilik ıegine jetip, ári qaraı moınynyń astyna, tamaq túbine sińip ǵaıyp bolǵan. Óńi adam tózgisiz jyrtqysh kelbet alǵan. Ásheıinde túbinde oınaqy muń shógip jatatyn qara kózderi qabaǵynyń astyna sińip, dúnıege sýyq bir yzǵar shasha qaraıdy. Beline baılaǵan Zulpyqar qylyshy onyń ekinshi bolmysy sekildi. Dál sondaı susty.

— Mádı, — dedim men aqyryn ǵana, — Aıtoqtyny óltiresiń be?

Ol belindegi qylyshty qolymen demep kele jatqan.

—  Aýyr ma?, — dedi Sarı áńgimeni basqa jaqqa aýdarǵysy kelgen nıetpen.

Eki saýal aýada qalyqtap jaýapsyz qaldy.

— Demalamyz ba?, — dedi Jasulan. Erkebaı toqtaı qaldy:

— Demalyp alǵanymyz durys sıaqty.

— Ýaqyt joq, — dedi Mádı.

— Eń bolmasa tamaqtanyp alaıyq, — dedi Sarı.

— Demalatyn ýaqytty men ózim aıtamyn.

Mádıdiń daýysy úzildi — kesildi shyqty.

— Hanshaıym Aıtoqtyny izdep áýre bolmańdar, ol senderdi ózi izdep tabady dedi ǵoı.

Erkebaıdyń úni qumyǵyp shyqty. Ádette aryq, taramys ol bul jaqta asa semiz, formasyz keıipke enetindikten, jyldam júriske shydaı almaı entigip keledi. Mádı bul joly da úndemegen soń, qaıtadan jolǵa tústik. Sheksiz jazyq dalada júris ónbeıdi.Qansha júrgenińdi mejeleıtin múmkindik joq. Saparymyz qazir ǵana bastaldy ma, álde birneshe saǵat ótti me, belgisiz. Biraq asa sharshaı qoımaǵan tárizdimin. Sarı ekeýmizdiń aıaq kıimimiz asa yńǵaıly, brend fırmanyń sportpen aınalysýǵa arnalǵan eltiri jeńil krosovkıi. Al uldardyń aıaǵyna qaraýǵa jan shydamaıdy, Jasulan aıaǵyna qytaıdyń súıretpesin kıgen, Mádıdiń aıaǵynda krosovkı bolǵanmen, óte eski, shuryq tesik, al Erkebaı bolsa tipti kebis kıip alǵan. Jergilikti aıaq kıim bolsa kerek. Qanshalyqty yńǵaıly ekenin kim bilsin. Ol bizge qaraǵanda bul jaqqa jaqyndaý bolyp tur ǵoı. Mádı shamamen eki saǵattan keıin ǵana tústenip alaıyq dep ruqsat berdi. Biz tezdetip, jerge dastarhan jaıyp, jolqabymyzdan azyǵymyzdy shyǵaryp, rettep, tamaqtana bastadyq. Mádı qylyshyn belinen aǵytyp janyna qoıyp qoıdy.

— Nege Zulpyqar?, — dep surady Jasulan

— Zulpyqar — arabsha Zýlfıkar «jasyn» degen sóz. Ol Muhammed paıǵambar men Áziret Áliniń aty ańyzǵa aınalǵan qasıetti qylyshy, — dedi Sarı.

— Al Muhammed paıǵambar ony qaıdan alǵan?, — dedi Jasulan.

— Ol Jebireıil degen perishte arqyly kókten túsken. Áziret Álige Dúldúl degen sáıgúlikti Zulpyhar degen almas qylyshty Alla taǵala ózi syıǵa tartqan degen sóz bar.

— Shynymdy aıtsam, men qazir barlyǵyna senemin, — dedim men maıly shelpekti eki búktep jatyp.

— Biraq bul tap sol qylysh emes shyǵar, jalpy qylyshtyń ataýy ǵoı, narkesken, aldaspan, semser degen sıaqty.

— Biraq asa susty.

— Tezirek tamaqtanyp, jolǵa shyǵaıyq, — dedi Mádı aspanǵa qobaljı qarap.

— Aýylda aspan osyndaı bolyp turyp alsa, men jyndanyp keter edim, — dedi Jasulan. Erkebaı myrs ete qalyp:

— Sen aspan ádettegi qalpynda tursa da, jyndanýǵa beıim júresiń ǵoı, — dedi.

— Qoımaıdy ekensiń.

— Jaraıdy, qaljyń ǵoı.

Erkebaıdyń úni kóńilsiz shyqty.

— Men Aıtoqty týraly ákemnen estigenmin, — dedi ol sodan keıin, — óte myqty sıqyrshy. Ártúrli keıipke ene alady. Ol bizdiń keletinimizdi áldeqashan bilip otyr. Biz ony izdep taba almaımyz, kerek dep tapsa, bizge ózi kórinedi. Hanshaıym ózi ala almaıtynyn bilip bizdi jiberip otyr ǵoı.

— Al ákeń nege bizge kómek bermeıdi?

— Bilmeımin. Tek asa abaı bolý kerek dedi.

— Biz abaı bolǵanda ne isteı alamyz, — dedi Sarı muńaıyp.

— Ol bizdi óltire almaıdy, sol anyq, sebebi bizdiń bul álemde taǵdyrymyz, demek ajalymyz da joq.

— Osy áńgimeni myń aıttyq, odan ózgeretin esh nárse joq, — dedi Jasulan, — Mádı, ne qylamyz, turyp jınalaıyq pa álde osy jerde qonyp qalamyz ba? Men shynymdy aıtsam sharshadym.

— Qyz bala qusap boldyrasyń da júresiń. Saǵan qarap men de sharshadym, — dedi Erkebaı.

— Erkebaı, men saǵan eskertemin, ákeńniń Qaramolda bolyp shyqqanyna qaramastan, turǵan jerińde byt-shytyńdy shyǵaramyn.

Buryn Jasulannyń bunshama shekten shyqqanyn kórmeppin. Men ǵana emes, Mádı de, Sarı da ańtarylyp, qarap qalypty. Tek Erkebaı ǵana basyn tómen salyp, únsiz otyryp qaldy. Erkebaıǵa kózim úırener emes, ol adamnan góri, formasy joq, únemi qozǵalysta turatyn áldebir tirshilik ıesin eske túsiredi. Joq, árıne, denesi, basy, qulaǵy ornynda. Degenmen Erkebaıdy sıpattap aıtyp berý múmkin emes. Únemi biliner bilinbes deńgeıde bolsa da ózgerip otyrady. Barlyq poshymy qazir qoıý tútinge aınalyp, usha jóneletindeı áser beredi. Onyń bir márte osy jolmen kókke sińgenin kórgennen keıin, men odan qashyqtaý júrýge tyrysamyn. Al Jasulannyń bul kózsiz erligi maǵan túk unap turǵan joq. Ol ádette qatty úreılengen kezde, ashynyp osylaı esirip ketetin. Bir jaǵynan men ony túsinemin. Aıdala, sary jolaq, qońyrqaı aspan, sodan keıin sıqyrshy Aıtoqtymen jekpe-jek — barlyǵy kez kelgen júıkeni juqartar.

— Bizge qonatyn jer izdeý kerek, — dedi Erkebaı, — bilýimshe, qazir tún ortasy bolyp qaldy. Júre bergennen esh nárse sheshilmeıdi.

— Qandaı qonatyn jer? Myna saıyn dalanyń qaı jerine qonsań da, báribir emes pe.

Jasulannyń úni qasarysqan kishkentaı balaniki tárizdi eregiske toly. Jeńilgenin bilip tursa da, moıyndamaýǵa bel sheshken daýys.

— Kishkene yq bolatyn tas tabý kerek, sodan keıin ot jaǵatyn shyǵarmyz, — degen Erkebaı Mádıge qarady.

— Ýaqyt ótip barady, — dedi ol basyn shaıqap.

— Mádı, men bilsem, biz taýǵa jetkenmen is bitpeıdi. Aıtoqty eger kóringisi kelse, bizge osynda da keledi. Al boı tasalaıtyn bolsa, biz ony qarsy aldymyzda tursa da kóre almaımyz. Ol óte ákki sıqyrshy, onyń jasynyń qanshada ekenin meniń ákem de bilmeıdi. Al bizdi ol dál osy otyrǵan jerimizde bir — aq sátte baýdaı túsire alady.

— Ne aıtyp tursyń?, — dedi Mádı aldynda jatqan qylyshyn qarmap, — bundaı kóńil-kúımen biz alysqa uzamaımyz. Ol kim bolsa da, ne bolsa da, myna Zulpyqardan asyp óte almaıdy.

— Astamshylyq jasama, — dep kúbirledi Erkebaı.

— Sondaǵy seniń usynysyń?

— Osy jerge qonaıyq, ál jınaıyq, erteń qaıta jolǵa shyǵamyz.

— Túnde biz uıyqtap jatqanda, Qaramoldaǵa qol-aıaǵymyzdy baılap, top etkizip ustap bergeli otyrǵan joqsyń ba, áıteýir?

— Jasulan, jónsiz sóıleme. Ne aıtyp tursyń?

Ashýǵa býlyǵyp, kókpeńbek bolyp ketken Erkebaı ornynan sańyraýqulaq sekildi tizesi men belin jazbastan, kóterilip, boıyn tiktedi. Jasulan da ornynan turdy. Ol aqquba júzin jartylaı japqan qarǵanyń qanatyndaı qap-qara shashyn silkip, názik uzyn saýsaqtaryn judyryq etip túıip, asa kúlkili keıipte tóbeleske daıyn tura qaldy. Aýada bý sekildi kólkildegen, tipti óte semiz deýge keletin Erkebaı men taldyrmash, asa ebedeısiz uzynsora Jasulan bir-birine sheksiz jek kórinishpen qaraıdy. Sol kezde baryp jaǵdaıdyń kúlkili emes, qaýipti baǵyt alyp bara jatqanyn uqtym.

— Balalar, qoıyńdarshy.

Sarıdyń daýysy meniń janymnyń shyryly sekildi. Biraq ol myna alapat órtke tamǵan bir tamshy jas qana edi. Olar kenet ustasty, sol-aq eken Erkebaı Jasulandy kókpar tartqandaı ary-beri súıreı bastady, qalyqtap, jerge kebisi tıer-tımes bolyp ushyp júr. Al Jasulan jansyz, sulyq kúıde kólbeńdep esh qarsylyqsyz yrqyna kónip bara jatyr. Álde talyp qaldy ma? Óldi deýge qımaımyn. Janushyra Mádıge buryldym.

— Mádı?!!

Ol áldebir tańǵajaıyp qoıylym kórgendeı, myna jantúrshigerlik kóriniske qarap qalypty. Toqtatar túri baıqalmaıdy. Sarı júgirip kelip meni qolymnan ustap, silkilep qoıa berdi.

— Dombyra tart!

Men qarmanyp, jańa tamaqtanǵan kezde arqamnan sheshken dombyrany izdedim. Ón boıymdy áldebir boıkúıezdik basty. Esh nársege qulqym joq. Kenet áldekimniń:

— Já!, — degen úni sańq ete qaldy. Sol mezette jerde jatqan dombyrany ilip aldym. Mádı de aýyr uıqydan oıanǵandaı dúr silkindi, áýedegi ekeýge jetip baryp, Erkebaıdy shapanynyń eteginen tartyp, jerge dik etkizip túsirdi. Jasulan kózin ashyp, júrelep otyrdy. Kenet men barlyǵymyzdyń áldebir sıqyrdyń yqpalyna túsip, bir sátke óz-ózimizdi joǵaltyp alǵanymyzdy túsindim. Sodan keıin shetsiz sheksiz saıyn dala, sap-sary aspan asty syńǵyrlaǵan kúlkige toldy.

— Hanshaıym aqylynan aljasa bastapty-aý, menimen maıdandasýǵa aýyzdarynan ana súti keppegen óńsheń órim jastardy jiberse. Álde sender qaıta óńdeýge kónbedińder me?

Ol taǵy kúldi. Biz bir-birimizge qaraýǵa betimiz shydamaı, kózimizdi ala qashamyz. Qarsy aldymyzda basyna appaq sáýkele kıgen qaratory áıel paıda bolypty, ústindegisi — uzyn etek sýsyldaǵan jibek búrmeli kóılek. Meniń aýzym ashylyp qaldy. Onyń búkil bolmysynan keremet sapanyń, asa qymbat, baǵaly zattardyń jupary ańqyp turǵan edi. Qulaǵyndaǵy syrǵasy sóz joq, gaýhar.

— O, Zere, osy jerde meniń baǵamdy sen ǵana anyq bilip tursyń!

Men qysylyp tómen qaradym.

— O, Mádı, Zulpyqar qylyshty alyp kelipsiń ǵoı. Qane, beri bere ǵoı. Mádı barlyǵymyzdy ań-tań qaldyryp, qylyshyn qynabynan sýyryp, appaq kıim kıgen beıtanys kelinshekke sozdy. Endi baıqadym, jeńiniń uzyndyǵy sonshama, etegine jetip jatyr eken. Sáni solaı ma eken dep oıladym, biraq kóılektiń synyn azdap buzyp turǵan syndy. Aıtoqty qylyshty jeńin túrmesten, qolyn shyǵarmaı ustady da betine taqady.

— O, Zulpyqar, biz taǵy kezdestik!

Maǵan Aıtoqtynyń qolyndaǵy qylysh jarq etip, jaýap qatqandaı kórindi. Ol ony kóz ilespes jyldamdyqpen Mádıge qaıtaryp berdi. Mádı ózine qaıtyp oralǵan qarýdy qynabyna salǵan joq.

— Aıtoqty, biz seni izdep keldik.

— Iá, túsindim.

— Ruqsatsyz alǵan buıymdy ıesine qaıyr.

— Mádı, sen meni bilmeısiń, al men seni jaqsy bilemin. Seniń bul jerde nege júrgenińdi de, jáne áli nege júretinińdi de. Bilezik — meniki.

— Myna álem kúırep bara jatyr.

— Myna álem kúırep bara jatyr, onymen birge meniń anam da ajal qushpaq deısiń ǵoı.

— Joq, myna álem kúırep bara jatyr.

— Bul álem — meniń álemim. Onyń kúırep bara jatqany meniń janyma batpaıdy deımisiń? Ony qutqarǵym kelmeıdi deımisiń? Jańa senderdi bir-birińdi qyryp jatqanda toqtatpasam bolar edi. Biraq toqtattym. Oǵan jalǵyz ǵana sebep — myna álemniń kúırep bara jatqany. Ony tek sen qutqara alasyń.

Kenet ol men buzǵaly otyrǵan Sertti meńzep turǵandaı kórindi.

— Zere, Sertke baılanysty el arasyndaǵy alyp-qashpa áńgimege ılanyp, óz-ózińdi jegideı jegendi qoıshy. Basyńdaǵy oılardan óziń turmaq, jańa kelgen men sharshadym.

Esh nárse deı almaı qaldym.

— Sonda aqyrzamannyń shyn sebebi ne?

— Mádı, onyń sebebin saǵan mindetti túrde aıtamyn. Biraq biz basynda adal jekpe-jekke shyǵýymyz kerek. Shartym osy.

— Men — daıynmyn.

— Kelistik. Biraq jekpe-jektiń ýaqytyn ózim belgileımin. Qart dosym Zulpyqardy taǵy da synap kóreıin. Qaıter eken...

— Bizge báribir kesirińdi tıgize almaısyń.

Jasulan qaıta ashyna bastaǵan tárizdi.

— Ony senderge asa mártebeli Hanshaıym aıtty ma? Iá, men senderge zıandyq jasaı almaımyn, biraq sender, ózderiń bir-birińdi óte ádemi jolmen oryp túsire alasyńdar. Baıqaǵan bolarsyńdar, aıdap salý, bordaı tozdyrý — qolymnan keledi. Ol sonshama abzal basymen osyny bilmeı qalypty ma? Joq, bilip otyr. Ol sony bilip, senderdi maǵan ádeıi jumsap otyr.

Kenet ol ashýlana bastady.

— Sengeniń andaǵy Zulpyqar ǵoı. Jaqsy, shap. Shap meni!!!

Aıtoqtynyń daýysy kún bolyp kúrkirep, keń dalaǵa jańǵyryq bolyp tarady. Kenet onyń ústindegi appaq kóılegi qap-qara bolyp shyǵa keldi. Basyndaǵy sáýkeleniń ornyna qorqynyshty, shoshaıǵan jalǵyz mazar sekildi áldebir poshymsyz qalpaq paıda boldy. Jańa ǵana eki órim bolyp arqasynda ádemi jatqan shashy uıysqan kıiz tárizdi shatasyp, qıqy-jıqy áldenege aınaldy. Biraq eń qorqynyshtysy bul emes edi. Ol kóz aldymyzda zoraıyp bara jatqan.

— Shap, shap meni!!!!

Mádı Zulpyqardy eki qolymen basynan asyra kóterdi de, Aıtoqtyǵa siltedi. Biz úreılenip keıin shegindik. Biraq, bir tań qalarlyǵy, qylysh Mádıdiń qolynan sýsyp shyǵyp áýede qalyqtap turyp qaldy. Aıtoqty qaıta kishireıip, óziniń qalypty keıpine keldi. Ústindegi kóılegi de, sáýkelesi de ornynda. Ol syńǵyrlaı kúldi.

— Basqa qylysh shapsa shabar, Zulpyqar meni shappaıdy. Sebebi, kinásyzbyn. Zulpyqar qojaıynyna qastyq oılaǵandy ǵana shabady. Al meniń nıetim taza. Bilezik — meniki.

— Qalaısha seniki bolady? Osy ýaqytqa deıin Hanshaıymnyń ıeliginde bolǵan buıym emes pe?

— Ol bilezik Hanshaıymnyń qolynda bir mezet te bolǵan emes, Bilezik týraly estise estigen shyǵar, biraq ustap kórgen emes. Áý basta ol bilezikti Han ıem maǵan syılaǵan. Áý basta onyń tańdaǵany Ol emes, Men edim. Biraq Hanshaıym barlyǵyn ózgertti, óziniń taǵdyryn, meniń taǵdyrymdy — barlyǵyn. Qazir men en dalany kezgen dýanamyn, jalǵyz jarym júrginshiniń úreıin týdyratyn Jeztyrnaqpyn.

Ol eki bilegin túrip, kókke qolyn sozyp, saýsaqtarynan eki ese uzyn temir tyrnaqtaryn jalańashtap, betimizdi oryp óterdeı bolyp, ary-beri sermedi. Temir tyrnaqtar aýada zýyldap, áldebir úreıli áýez oınaǵandaı sýsyl qaǵady. Biz tiksinip keıin shegindik. Aıtoqty ashýlanǵanda ústindegi appaq jibek kóılegi qara qoshqyl tartyp, túsin ózgerte bastaıdy eken. Qazir de altyn jippen zerlenip, kestelene tigilgen kóılegi kirlegendeı, surǵylt tartyp bara jatty.

— Barlyǵyna Qara molda kináli!

— Qara molda?

Erkebaı men Jasulannyń daýysy qatar shyqty.

— Qaramolda. Kezinde Han Iem ekeýi jandary bólek demeseń, aralarynan qyl ótpeıtin dos bolǵan.

— Qalaısha?

— Balalar, men senderge qalasańdar, barlyq mán-jaıdy jata-jastana asyqpaı baıandap bereıin. Erinbeıin — jalyqpaıyn.

Onyń kóńili qaıta kóterilgen syńaıly, sebebi kóılegi qaıta aǵaryp, jaltyldaı bastady. «Ne degen qyzyq áıel» dep oıladym men. Jan — dúnıesindegi barlyq ózgeris kóılegi arqyly syrtqa shyǵady eken. Bul — qarǵys bolar, bálkim. Áıtpese kim yqtıarymen osylaısha syrtqy ortanyń aldynda qupıasyz, qorǵansyz qalýǵa kelisedi? Ár sıqyrshynyń bir álsiz jeri bolady. Aıtoqtyniki kóılek eken.

— Iá, adamdar saqtanyp úlgersin degen eskertý ǵoı, — dep Aıtoqty meniń oıyma jaýap berdi. Qysylyp tómen qaradym.

— Iá, Sarı, saqtanǵanmen, qaharymnan qutylǵan peri de, adam da áli kezdesken joq.

— Iá, seniń ákeńnen basqa.

Ol endi Erkebaıǵa buryldy. Onyń semiz, kólkildegen denesi jelge yrǵalǵandaı qozǵalaqtap qaldy.

— Sonymen, osylaı tura beremiz be álde meniń lashyǵyma baryp, qonaq bolyp qaıtasyńdar ma, qalaı? Men senderdi kez kelgen mezette óltire alamyn, Mádı. Áli aman-esen tursyńdar, demek, óltirgim kelmeıdi. Solaı emes pe?

— Solaı shyǵar, — dedi Mádı. Sodan keıin bizdiń múmkindigimizdi baǵalaǵandaı janarymen tez sholyp ótti. Surymyz senim uıalata qoımady ǵoı deımin, kóńilsiz keıipte:

— Jaqsy, bastańyz, — dedi sodan soń.

Aıtoqtytynyń artynan erdik. Bir-birine jabysyp, ún-túnsiz qalǵan Erkebaı men Jasulan qulyqsyz qozǵaldy. Appaq bes-alty kıiz úıden turatyn shaǵyn aýylǵa lezde jettik. Tórt jaǵymyzda adyraspan men qyzǵaldaqtan ózge túk joq meńireıgen saıyn dala edi. Úsh-tórt qadam attaı salysymen kók maısa shóp, bappen bylqyldap aǵyp jatqan bulaq, eńseli kıiz úıler paıda boldy. «Taǵy da sıqyr» dep oıladym. Bul dúnıede sıqyr barynan beıhabar ańǵal da ózimshil Almatynyń kúıbeń tirlik jetegindegi kóshelerin ańsadym.

Úılerdiń qaq ortasyndaǵy on eki qanat kıiz úı degen osy bolar, bálkim, asa saltanatty tipti syrtqy kıiziniń ózi órnektelip basylǵan bireýine kirdik. İshi syrtyna saı eken. Eki úlken kreslo, dıvan, ortada jaltyraǵan áınek ústel, asa ádemi ári yqsham oryndyqtar. Tipti bir shetindegi kamınde kóńildi oınaqshyp ot janyp tur. Biz jan-jaǵymyzǵa aýyzymyzdy ashyp qarap qaldyq. Al, Aıtoqtynyń ústel basynda jatqan noýtbýkty nemquraıly ashyp, uzyn, temir tyrnaqtaryn epti qozǵap, áldeneni tez terip jatqanyn kórgende, ańtarylyp, sener — senbesimdi bilmedim.

Kenet esik ashylyp, uzyn boıly symbatty boıjetken bosaǵada ıilip tura qaldy.

— Janym, bizge tamaq, sháı jasap jiber, — dedi Aıtoqty aldyndaǵy noýtbýktan kózin almaǵan kúıi. Bireýdiń hatyna jaýap jazyp jatqan syńaıly. Qyz ıilgen qalpy shyǵyp ketti.

— Balalar, jaıǵasa berińder, qysylmańdar.

Biz ebedeısiz qozǵalyp, tórge ozdyq. Kamınniń aldynda eki aǵash sáki turǵan, soǵan úımelep otyra bastadyq. Barlyǵymyz til — aýyzdan aıyrylyp, meńireıip qalǵan ekenbiz, aldymen es jıǵan Erkebaı boldy:

— Aıtoqty, eger qupıa bolmasa, siz kimsiz?

Aıtoqty syqylyqtap kúlip jiberdi. Aq kóılegi kóz qaryqtyrar, shýaq shashqan qyzǵylt túske malyndy.

— Men — mystanmyn.

— Jańa Jeztyrnaqpyn dedińiz ǵoı.

— Jeztyrnaq, Mystan..., — dedi ol jeńiltek únmen, — aıyrmashylyq kórip turǵan joqpyn.

Ol jeńiniń ishine qoldaryn jasyrdy. Endi qyzǵylt kóılek sap-sary túske boıaldy. Men onyń ár sekýnd saıyn túsin ózgeretin kóılegeniń syryn uǵyp úlgerer emespin, ony jaqsy bilmeıtin adam úshin kóıleginiń aq pen qaradan basqa reńki báribir jumbaq kúıde qalatyn sekildi.

— Jaqsy, ıá, Jeztyrnaqpyn. Senderge qazir báribir emes pe?

Úıge qoldarynda tamaq tolǵan tabaqtary bar tórt qyz kirip, aýlaqtaý jerde turǵan dastarhandy jaıdy. Dastarhan et, nan, túrli jemis-jıdek sekildi keremet dámge lezde toldy.

Aıtoqty ıshara jasady ma, sál ǵana tosylǵan qyzdar aýaǵa sińgendeı lezde kózden ǵaıyp boldy.

— Kelińder, dám aýyz tıińder.

Biz úıirilip, dastarhan basyna otyrdyq. Áli óz-ózime kele alar emespin. Aıtoqty ádetten tys eshnárse bolmaǵandaı tomaǵa — tuıyq, salmaqty qalyppen bizden tómen otyryp, keselerdi shaıǵa toltyryp, bir-birlep usyna bastady. Óz oıymen ózi bolyp ketken tárizdi. Únsizdikti Erkebaı buzdy:

— Jańa siz Qaramolda men Han týraly aıtamyn dep edińiz...

— Iá, Qara molda men Han — kishkentaıynan birge ósken jaqyn dostar bolatyn. Ol kezde onyń ákesi tiri, Han ıem ol kezde Han ıem emes edi. Qarapaıym bala, bozbala boldy.

— Al Qara molda ol kezde Qara molda emes — tuǵyn deısiz ǵoı, — dedi kenet Mádı.

Uzaq únsizdikten keıin daýysy qarlyǵyp shyqty.

— Iá, — dedi Aıtoqty onyń kekesinin baıqamaǵandaı, — Qara molda ol kezde Qara molda emes — tuǵyn. Men de elde turatynmyn. Ol kezde Jeztyrnaq emes edim. Qarapaıym, kóptiń biri boıjetken qyz boldym. Hanzada maǵan ǵashyq boldy. Biraq kimniń kimge ǵashyq bolǵany qazir ózime de jumbaq. Álde men oǵan ǵashyq boldym ba? Qanshama ýaqyt ótti. Esimde qalmapty...Ol bir tamasha kez edi. Men áke-sheshemniń qolyndaǵy, oń jaqta otyrǵan qyz bolatynmyn...

Aıtoqtynyń ústindegi appaq qardaı kóılegi nurlanyp, altyn sáýle shasha bastady. Biz arbalǵandaı siltideı tynyp qarap qaldyq. Maǵan, árıne, basy jaltyrap, domalanǵan, qazirgi kúni búkil bir álemniń erik-jigerin shektep otyrǵan kisiniń myna ázireıil Aıtoqtyǵa ǵashyq bolǵanyn elestetý qıyn edi. Biraq óziniń estelikter álemin kezip ketken Jeztyrnaqtyń qoıý, áýezdi daýysyna gıpnozdalyp, ótken kúnder elesi kınolenta sekildi kóz aldymyzdan tizbektelip óte bastady.

— Ol jańaǵy Hanshaıym suratyp otyrǵan Bilezikti syılap áke-shesheme quda tústi. Bizden baqytty jan joq edi sol ýaqta. Biraq Han ıemniń qasynda Qara molda degen bále bar — tuǵyn. Ol Han ıemniń eń jaqyn adamy bolǵanmen, júreginiń túbinde zil qara tas, qyzǵanysh jatatyn. Men ony sezdim. Birtindep Han ıemniń nıeti maǵan aýyp, ol tasada qaldy. Ol osyny keshpedi. Qara molda ol kezde Qara molda emes — tuǵyn. Biraq anadan osylaı sıqyrmen týdy. Árıne, qazirgideı kúshine enbegen ýaqyty. Degenmen, biraz nársege qabiletti boldy... Ekeýmizdi aıyryp tyndy. Han ıemniń jadyn óshirdi, aldap-sýlap Qaıta óńdeýden ótkizdi. Men ǵashyqtyq dertine ýlanyp, qala berdim. Japan dalany kezip, túz taǵysyna aınaldym. Al Han ıem... Han ıem kóp uzamaı óziniń Hanshaıymyn tapty. Sonymen otaý qurdy. Al Bilezik... Bileziktiń Hanshaıymǵa ne úshin kerek ekenin bilemin. Ol bilezikti Han ıem kórse, bir ǵana márte kóziniń qıyǵymen shalsa, jady qaıta oralar edi. Sóıtip, ol barlyǵyn esine túsirer edi. Meni de, sol bir kezdi de. Ózin, ásirese ózin... Sodan keıin... Sodan keıin kim biledi ne bolaryn...

— Endi nege kórsetpeısiz?

Sarıdyń suraǵy bir jaǵynan balań ekinshi jaǵynan aqylǵa syıymdy kórindi. Iá, shynymen de.

— Joq, kórsetpeımin. Oǵan ǵasyrlar boıy jalǵan, bóten bireýdiń ǵumyryn keshkenin qalaı bildirmekpin. Ondaı ókinishke, ondaı ýly dertke qalaı qımaqpyn ony? Joq, bolmaıdy. Hanshaıym beker mazasyzdanady. Men buǵan eshqashan jol bermeımin.

— Sizdińshe, Onyń osy jalǵan ǵumyrdy bastan aıaq súrip shyqqany artyq pa sonda? Osy aldanǵan qalpy ólgeni durys bolady ma?

Mádıdiń úni qatal shyqty. Aıtoqtynyń kóılegi de, ózi de sup-sur bolyp ketti. Ol dastarhan ústin qarmanyp, uzyn qap-qara temekisin taýyp, tutatty.

— Bilmeımin...

Onyń qorǵansyz shyqqan jaýaby barlyǵymyzdy tyǵyryqqa tiredi.

— Al Qara molda she?

Erkebaı óziniń ákesi týraly áńgimeni estigisi kelip ólip barady.

— Sodan keıin kóp ýaqyt ótpeı Qara molda ekeýmiz qaıta jolyqtyq. Ony birden tanydym. Al ol meni umytyp úlgergen edi. Qaqpanyma túspedi. Sytylyp ketti. Tún ishinde ot jaǵyp, aıdalada jylan ba, kesirtke me bir nárseni jep otyr eken. Qaıyrshy keıpine enip, tamaq suradym. Qatqan nan da bermedi. Ketip qalǵansyp, bir aınaldym da, art jaǵynan baryp janyn sýyryp alaıyn desem, oty janyp tur, kesirtkesi jerde jatyr, ózi izin sýytypty. Ókinishten sanymdy uryp qala berdim.

— Ol Hanshaıym men Hanzadany arǵy álemge qamap, tutqynda ustady ǵoı...

— Oǵan men be, Hanshaıym ba álde Hannyń uly ma báribir. Tek Han ıem baqytty bolmaýǵa tıis. Han ıemniń baqyty ol úshin jan tózgisiz azap. Qyzǵanysh degen qurt bar ǵoı... Keıin álde Hanshaıym aqyldy bolyp shyqty ma, áıteýir Hannyń janynan ketti ǵoı. Aqysyn sóıtip, Hannyń uly men jaryn tutqyndap alǵan shyǵar. Ári qaraı ne bolǵany maǵan túk qyzyq emes.

Ol samaıyn qysyp otyryp qaldy. Ústindegi kóılegi qara qoshqyldanyp bara jatqan edi. Zárem ushty. Biraq Erkebaı esh nárseni baıqar emes.

— Sonda álgi túni siz Qara moldany óltirmek boldyńyz ba?, — deıdi qazbalap.

— Joq, men pende balasyn óltirmeımin. O, balalar, men kárimin, men óte kárimin. Men myna álemmen birge jaratylǵandaımyn. Men myna sender sekildi tamaq ishpeımin, sender sıaqty uıyqtamaımyn, dem almaımyn. Sharshadym. Al sender sondaı jassyńdar, senderdiń jalyndaryń meni 20 jasqa jasartar edi. Balalar. Sender áli bul dúnıeniń qanshalyqty tátti ekenin bilmeısińder, balalar. Sender áli bul dúnıege kelesińder, balalar. Al men kúnáharmyn. Meni Allam endi munda jibermeıdi, balalar. Sender áli dál mendeı bul jalǵandy súımeısińder, balalar. Balalar.

Kenet ózimniń maýjyrap uıyqtap bara jatqanymdy sezdim. Jan-jaǵymdy qarmanyp, joldastaryma qarap edim, barlyǵy uıyqtap ketipti, tań qalyp úlgergenim Zulpyqar qylysh áýede qalyqtap, Mádıdiń aldynda saby salbyrap tur eken. Ol áldeneni kútkendeı, degibersizdenip bara jatqandaı kórindi. Sarı basyn ústelge qoıyp qalyń uıqyda jatyr. Aıtoqtynyń daýysy bala áldılegendeı áýezdenip, asa bir súıispenshilikpen shyǵady.Qatty sharshappyn deımin, mine kópten ańsaǵan demalys, kópten ańsaǵan uıqy óziniń zil batpan aýyr salmaǵyn basyp, qarańǵylyq álemine alyp bara jatyr. Al myna daýys sen qaýipsiz jerdesiń, ananyń qursaǵynda jatqandaı balbyrap uıyqtaı qal dep, esh amalyńdy qaldyrmaı qap-qara tuńǵıyǵyna tartyp bara jatyr. Men qarmanyp dombyramdy ustadym. Ýdaı ashshy lep ón boıyma tarap, silkintip oıatty. Endi sezdim qol-aıaǵym qalshyldap, janym shyǵyp bara jatyr eken. Dombyramdy ala salyp, essiz kúımen qaǵyp-qaǵyp jiberdim. Maǵan beıtanys bir kúı tógile jóneldi. Bilmeımin, biraq bir jerden estigen sıaqtymyn. Iá, atam tartatyn. Atam dál osylaı tartatyn. Ne degen zarly edi. Sonymen birge kúsh bererdeı qaıratty, sonymen birge et jaqynymdaı tanys. Esime anam tústi. Kózimnen jas parlady. Kenet Aıtoqtynyń úni kilt úzildi. Endi tek dombyranyń qaıraty, dombyranyń qaǵysy ǵana qaldy keń dúnıede. Aıtoqtynyń kóılegi aldymen qap-qara bolyp, áldeqaıdan jel turyp, búkil dúnıeni ashshy tútin qapqandaı boldy, sodan keıin kúıge eltigendeı bir sátte sarǵysh túske boıalyp shyǵa keldi. Sary ýaıym, sary japyraq. Dombyra «Dáýreniń ótti, Aıtoqtym» dep sóılegendeı boldy, men óz qulaǵyma ózim senbeı kózimdi ashyp edim, dúnıe kenet jarq etip, qaıta sóngendeı, nurǵa shaǵylysqan Zulpyqar qylyshty kórdim, áýede qalyqtap turǵan ol kóz ilespes shapshańdyqpen qımyldady. Jerge áldene top etip túskendeı boldy. Men uıyqtap kettim. Oıanǵanymda ashyq aspan astynda jatyr ekenbiz. Barlyǵymyz bir sátte basymyzdy kóterip, bir-birimizge qaradyq. Aıdala. Tek aýlaqtaý jerden tútin shyǵady. Sónip bara jatqan, oshaq ornyndaı jerdegi shoq eken. Esime Aıtoqty, kıiz úıler tústi. Noýtbýk. Ne boldy sonymen?

— Biz masqara bola jazdadyq, — dedi Erkebaı.

— Aıttym ǵoı, — dedi Jasulan, — nege oǵan sendik, qaıdan erdik?

— Bizde basqa amal bolǵan joq qoı, — dedi Sarı, — biz Aıtoqtyny izdep shyqtyq qoı.

— Bilezik qaısy? Biz tapsyrmany oryndaı almadyq, — dedim men janushyra, — Endi ne isteımiz?

— Aıtoqty apat sebebi — Bilezik emes dedi ǵoı.

Mádıdiń úni qumyǵyp shyqty.

— Men bilemin sebebin?

— Qaıdan bilesiń?

— Túsindim, bilmeımin, túsimde Aıtoqty aıtty.

— Biz taǵy Aıtoqtyǵa senemiz be endi?, — dedi Jasulan.

— Joq, bul Aıtoqtynyń tabıǵaty. Ol báribir bizdi óltirýge talaptanyp kórýge tıis bolatyn. Ol Jeztyrnaq qoı. Biraq ol bizdi aldamaıdy. Mádı, túsińde ne dep aıtty?

Sarı áli ózine-ózi kele almaı otyrsa da, aıtqan sóziniń jóni bar sekildi. Biraq Mádı kúmiljip tómen qarady.

— Anańdy alyp ket. Barlyq bále — Gúlnárdan dedi.

Biz ańtarylyp qaldyq.

— Turyńdar, keri qaıtaıyq.

Mádı qylyshyn qynabyna salyp, ústin qaqty.

— Mádı, sen oǵan senesiń be?

Men súrinip qabynyp Mádıdiń qasyna baryp, kózine qaradym. Ol da maǵan tik, birtúrli jaıbaraqat qarady. Sodan soń:

— Senemin, — dedi qysqa ǵana. Kenet Jasulan:

— Bireýi bylaı, ekinshisi olaı deıdi. Kim kináli? Kim jaqsy, kim jaman?, — dedi qolyn sermep. Ashynǵan adamnyń keıpi. Kúlkim keldi.

— Bizge ony bilýdiń qandaı qajeti bar, — dedi kenet Sarı, — bizge bastysy elge jetý kerek.

Kenet túndegi Zulpyqardyń jarqyly esime túsip, boıym tońazyp sala berdi. Al ishine dop salynǵandaı domalanǵan shaǵyn dorbany Mádıdiń arqasyna ilip alǵanyn kórgende, júregim aınydy. Kózim qaraýytty.

— Tezirek keteıikshi, — dep kúbirledim men. Kezdeskeli alǵash ret Mádıden qorqatynymdy, tipti jıirkenetinimdi túısindim. Bul sezim maǵan óte unamaıdy. Biraq óz-ózimdi qalaısha úgitteımin, qazir esh nársege shamam joq.

— Qalaı qaraı júrýimiz kerek?, — dedi Jasulan taǵy bir máseleniń ushyn shyǵaryp.

Shynymen de biz aıdalada turmyz. Jan-jaǵymyz — dala. Tóbemizde aqyr zamannyń demin shashyp sap-sary aspan tur. Jáne nege ekeni Aıtoqtyny eske túsiredi. Denem túrshikti.

— Biz beri qaraı únemi kúnbatysqa júrdik. Demek keri qaıtý úshin kúnshyǵysqa júremiz, — dedi Sarı. Oǵan senbeske, ermeske shara joq.

— Kúnshyǵys qaıda?

Meniń aqyldy sińilim qolyn solǵa qaraı siltedi. Biz birden jolǵa tústik. Eshkimniń bir sátke bolsa da aıaldaýǵa qulqy joq edi.

Jaýtańdap Mádıdiń júzine qaraýmen kelemin. Ol syr berer emes. Qanyn ishine tartyp surlanyp alǵan, únsiz adymdap keledi. Az júrdik pe, kóp júrdik pe, eldiń sheti de kórindi-aý. Mejeli jerge jetkende bizdi Zaqan kúımemen qarsy aldy. Ol amandyq-saýlyq suramady. Bálkim, júzimizden bar syrymyzdy uqqan bolar. Biz ún-túnsiz otyrdyq. Saraıǵa jetkende Mádı Hanǵa jalǵyz kirdi. Biz Zaqanmen syrtta turdyq. Sodan keıin ol qaıtyp kelgennen soń tik qaraýdan qashqaqtap, menimen Hanzadanyń jeke sóıleskisi keletinin jetkizdi. Men dereý shashymdy, sodan soń betimdi sıpadym. Jáne ózimniń bul jeńiltektigimniń ábestigin kesh uǵyp, eki betim dý etip qyzaryp ala jóneldi. Biraq Sarı esh nárseni ańǵarmaǵan keıippen, meniń ústi-basymdy qaǵyp, shashymdy saýsaǵymen salalap tarap, retke keltire bastady. Jigitter ekeýmizdiń bul ábiger qımylymyzdan qysylǵandaı teris aınalyp, aýlaqtaý baryp turdy. Birshamadan keıin men ózimniń syrtqy keıpimnen qysyla basyp, saraıǵa kirdim. Esiktiń aldyndaǵy arý qyz meni ıshara qımylmen bastap Hanzada kútip otyrǵan bólmege engizip, ózi ıile basyp shyǵyp ketti. Hanzada meni kóre salyp ornynan turdy. Sol sátte ózimniń eki kún aýystyrmaǵan kóılegim týraly, dalada júrgende shań qapqan betim jaıynda, tyrnaqtarymnyń kópten kútim kórmegeni týrasynda umyttym. Ol kózine kúlki úıirilip, qoltyǵymnan demep, úlken saltanatty bólmeniń ortasyndaǵy oryndyqqa otyrǵyzdy. Ózine oryndyq ákelip janyma jaıǵasty.

Únsizdik. Únsizdik men úshin eshqashan munshama aýyr bolyp kórmegen shyǵar. Onyń janarymen kezdesýden taısaqtap, kózimdi tómen saldym. Ol áldebir sıqyrdan endi oıanǵandaı:

— Keshir, keshir, — dedi, — Senderdiń bastaryńdy aýyr synaqqa tiktik. Biraq anamnyń jalǵyz talaby osy boldy. Men qatty qobaljydym. Senderdi aman kelse dep tiledim. Aıtoqty asa ákki sıqyrshy edi. Oǵan eshkimniń áli kelmeıtin. Senderge rahmet.

— Al maǵan anańnyń jeke ishki esebi bardaı kórindi.

— Iá, ol da bar...

Hanzada kúmiljidi.

— Biraq, Aıtoqty ólimge ózi barǵan sıaqty, — dedim men janushyra. Áńgimeni basqa jaqqa aýdarǵym kelgen sıqym.

— Iá, — dedi ol, — myna álemdegi ózgeriske kóp jannyń qarsy turar qaýqary qalmady.

— Iá...

Aıtoqty shyndyǵynda mahabbat atty qýatty dertke qarsy tura almady. Qutyla almady odan. Sodan soń Zulpyqardy ózin óltirýge májbúr etti. Biraq onyń barlyǵyn qalaı aıtamyn saǵan?

— Meniń bergen antym áli kúshinde me?

— Joq. Joq, anam seni bergen sertińnen bosatty. Endi qolyń aýyrmaıdy.

Men Hanzadaǵa kúıeýge shyǵatynym úshin emes, buǵan bizdi áldebir anttyń májbúrleıtinine narazy bolǵan sekildimin. Sebebi, Hanzada... Júregim onyń janary shashqan ushqyndardyń birine jaraly tárizdi, ol týraly oılasam, ezilip kete jazdaıdy.

Ol ornynan turyp, jaqtaýy altynmen qaptalǵan terezeniń aldyna baryp, tógilgen appaq jibek perdelerdi ýysyna toltyryp qysty.

— Bizde barlyǵy basqasha bolady. Bilesiń be nege ekenin?

— Joq.

— Sebebi biz jaspyz ǵoı. Biz babalar jolyn sol qalpynda jalǵastyrýǵa mindetti emespiz. Biz ekeýmiz qosylýǵa mindetti emespiz.

Men qozǵalaqtap qaldym. Bir jaǵynan ıyǵymnan zil batpan salmaq túskendeı jeńildep sala bersem de, ekinshi jaǵynan terezeniń aldyna baryp, teris qarap jibek perdeni ýmajdaǵan Hanzadany qımaıtynymdy jáne bilemin. Onyń janyndaǵy alasapyran daýyldy ón boıymmen sezingen edim. Tamaǵym qurǵap ketken soń jutyndym. «Qylq» etken dybys myna saltanatty ári asa aýyr jaǵdaıda, tym qatty, orynsyz, oǵash shyqqan sekildi. Hanzada kúrt serpildi.

— Zere, men sózimde turamyn. Senderdiń bizdiń álemdi qutqarǵan eńbekteriń ólsheýsiz. Ásirese... Mádıdiń aldynda... biz qaryzdarmyz. Oǵan anasyn alyp ketý ońaı emes... Túsinemin ǵoı.

Ol taǵy teris aınaldy.

— Aman-esen oralyńdar. Alla jazsa, áli kezdesemiz. Budan bylaı biz senderdi bulaı mazalamaımyz. Jaqsy.

Ol qaıtyp burylǵan joq. Basyn kúrt ızedi de, terezeni kómkerip turǵan aq shymyldyq, qabat-qabat perdeniń arasyna kirip, joq boldy. Eshnársege tańdanbasqa daǵdylanǵan qalpymmen men bólmeden shyǵyp, esiktiń aldynda turǵan Zaqannyń kúımesine mindim. Barlyǵy meni kútip otyr eken. Sandyqqa asyqtyq. Mádıdiń mamasynyń burynǵy tákapparlyǵy qalmapty. Biraq qorǵanysty bizden emes, Zaqannan suraıtyn sekildi, janary jasaýrap qaraı beredi. Kózin ala qashqan Zaqan syr bermedi. Sonymen biz bir-birlep sandyqqa enip, tuńǵıyqqa sińip joq bola bastadyq. Barlyǵymyzdyń júregimizde barmaqtaı-barmaqtaı qorǵasyn qaldy. Barlyǵymyz búkil erik-jigerimizden aıyrylǵandaı del — salmyz. Kelgennen keıin úsh kúnnen soń Gúlnár dúnıe saldy. Al, biz Sarı ekeýmiz Almatyǵa qaıtyp kettik. Mádıdiń tútigip, qap-qara bolǵan júzine qaraýǵa dátim shydamady, tildesip qoshtasýǵa ol da nıet tanyta qoımady. Óz-ózine azdap kelgennen soń kezdesermiz dep sheshtim men. Sarı da meni qostady.

Sońy

---