InfoHub Logo

Eki kórinisti qoıylym

Qatysýshylar:
Abyz ata (oqıǵa jelisiniń dánekeri)
Abylaı han
Keldibek bı
Bala Qazybek (sol kezde 14 jasta deıdi)
Qońtajy
Ýázirler, bıler, taǵy basqalar

Abyz ata. Qalmaqtyń hany Qońtajy qazaq elin úsh ret shaýyp, biraz malyn, birtalaı ul-qyzyn alyp ketipti. Sondyqtan qazaq bıleri bos qosyp, Abylaı hannyń aldyna kelip: «Qalmaqta shynymen-aq ulymyz qul, qyzymyz kúń bolyp ketpekshi me? Qol jınap, bir shaıqassaq qaıtedi?» – deıdi.

Sonda Abylaı han oılanyp baryp: «Oıy tereń, tili ótkir elshi jibereıik, sóıtip bir synaıyq, bolmasa shaıqasamyz!» – dep basý aıtady. Bıler ózara kelisip, ishterinen Keldibek bıdi jibermek bolady. Keldibek bı bir sebeptermen ózi bara almaı, ózindeı kisi taba almaı, bir synap kórmek bolyp, úlken uly Qazybekti oınap júrgen jerinen taýyp alady.

Birinshi kórinis

Keldibek bı. Balam, seniń osylaı asyq oınap, taı úıretip júr-geniń jaqsy ma, joq jaqsylardyń qasyna erip, el tanyp, jer tanyp, sóz asylyn zerdege túıgeniń jón be?

Bala Qazybek. Balalyq shaq tátti eken, qıa almaı júrmin. Bi-raq jaqsylardyń qasyna erip, jer kórip, sóz sıqyryna qanyq-qanym da teris bolmas.

Keldibek bı. Endeshe, balam, at-tonyńdy saılap, qasyńa on kisi ertip, alys jolǵa attanasyń, qalmaqtarǵa elshi bolyp baryp, eki eldi bitistiresiń.

Bala Qazybek. Balańyzǵa úlken jaýapkershilik júktep tur-syz, áke... Elshiniń astynda or tekedeı oınaqtaǵan aty, janynda senimdi serikteri bolmaı ma, áke?

Keldibek bı. Astyńa eki bıeni kezinde tel emgen Telqońyrdy minesiń. Al eń senimdi serigiń – tasqa salsa tilip túsetin, muzǵa salsa asyqtaı alshy túsetin myna Malaısary batyr bolmaq.

Bala Qazybek. Jaqsy, áke! Endi eshteńeden qam jemespin. Jolymyz oń bolar.

Keldibek bı. Malaısary shyraǵym, qansha aıtqanmen mynaý bala ǵoı, bas-kóz bop júrersiń. Al, balam, Abylaı han men Taı-keltir bıge baryp sálem ber, oń batasyn alyp ket.

Abyz ata. Abylaı han bastaǵan top bir dóńniń basyna shyǵyp tur eken. Samsaǵan sary qorǵa jete bere Qazybek atynan túsip, Abylaı hanǵa sálem beredi.

Abylaı han. Balam, qaı balasyń?

Bala Qazybek. Atym – Qazybek, ákem – Keldibek.

Abylaı han. Balam, jol bolsyn, qaıda barasyń?

Bala Qazybek. Men aýylda júrgende balalardyń basshysy edim, endi aǵalardyń atshysy bolaıyn dep keldim. Taı báıgesi men qunan báıgesin kórip edim, endi at báıgesine qosylaıyn dep keldim, taqsyr.

Abylaı han (qarq-qarq kúlip). Jaraıdy, balam, jaraıdy, barsań bar. Astyńdaǵy atyń da jaqsy eken. Júrińder, balalar, senderdi biraz jerge shyǵaryp salyp qaıtaıyn.

Bala Qazybek. Týyp-ósken eliń qymbat, kindik kesken jeriń qymbat. Ózińiz jolǵa shyǵaryp saldyńyz, el tiregi qabyl bolar.

Abylaı han (Qazybekke). Balam, shynyńdy aıtshy, atshy bolǵyń kele me, basshy bolǵyń kele me?

Bala Qazybek. Táıiri, men jol kórgen aǵalarymnyń qasynda basshy bolyp ne qylamyn, atshy bolsam da jarar...

Abylaı han(rıza bolyp, topqa qarata). Al, balalar, baryńdar! Joldaryń bolsyn, aldaryń oljaǵa tolsyn! Bas-shylaryń Taıkeltir bı bolsyn, handaryń qarqaraly han Bertis bolsyn, batyrlaryń Malaısary bolsyn. Al atshylaryń, jańa ózi aıtqanymdaı, myna Qazybek bala bolsyn!

Kópshilik. Jón, jón!

Abylaı han(saparǵa attanýshylarǵa qarap). Úlkenderińdi kishileriń syılańdar. Kóp arasynda myna Qazybek syqyldy kishiniń de sózin tyńdańdar. Jat elde jaqsy eldiń balasy qusap turyńdar. Qońtajy tasyp júrgen han ǵoı. Eldestirmek – elshiden, jaýlastyrmaq – jaýshydan. Jaýdy almas qylyshpen de, ótkir sózben de kóndirýge bolady. Aýyzdan shyqqan sóz atylǵan oqpen birdeı, qaıtyp ala almaısyńdar. Sóz sóılegende oılap sóıleý kerek. Eldese almaı, jaýlasyp ketsek, senderdiń olqylyqtaryń bolmaq. Synǵa tóser shaqtaryń alda. Al joldaryń bolsyn!

Abyz ata. Elshiler asý-asý belderden asyp, nebir qıynshy-lyqtardy bastan ótkizip, kún demeı, tún demeı, jol júredi. Jolda sýy ashshy kólderdi de, qarly muzdaqty taýlardy da kóredi. Suraı-suraı Tarbaǵataı jaýynyń tań jaǵynda, Altaı taýynyń oń jaǵynda tigilgen Qońtajy hannyń ordasyna da jetedi. Sonda bala Qazybek: «Qazaq eliniń elshileri keldik, qaıda ornalasamyz?» – dep hanǵa habar beredi. Qońtajy ýázirlerine: «Mal soıyp, shyǵyndanbaı-aq ár úıge bólip qonaq qylyńdar», – deıdi. Muny estigen Qazybek: «Elshilerdiń atshy balasymyn. Júz atymyz bar, júz atqa júz atshymyz joq, bir jerge ornalastyryńyzdar», – dep tabandap turyp alady. Han attardy óziniń keń albaryna baılatady.

Ekinshi kórinis

Qońtajy hannyń ordasy. Han ýázirlerimen kezdesip otyr.

Qońtajy han. Myna qazaqtar habarshy qylyp, bizge qarshadaı balasyn jiberdi. Ózi taıǵa mingen deıdi. Keleke qylǵany, ma, bu nesi? Kelekege keleke dep, kelgen kisilerdi qyryp tastap, attaryn jylqyǵa qosa salsaq qaıtedi?

Bas ýázir. Han ıem, bul tabylǵan aqyl. Abylaı han kimdi keleke qylǵanyn bilsin.

Qońtajynyń hanymy. Han ıem, ol durys bolmas. Qazaq degen qabyrǵaly el ǵoı. Kisilerin óltirip, jaılana almassyń, júz atty jylqyǵa qosyp, baıyp ketpessiń. Elshilerge ólim joq degen bar. Onyń ústine taı degenińiz tulpar bolyp júrmesin, bala degeniń ózi suńqar bolyp júrmesin, baıqaý kerek.

Qońtajy han. Olaı bolsa, erteń elshilerdi ordaǵa jınańdar. Ózime ózi, sózime sózi saı keletin adamy bolsa, ony kóreıin, saı kelmeıtin bolsa, jazasyn sol arada bereıin. Al sen, danyshpan synshy qarıam, elshiler kelgennen beri ne bilip, ne kórdiń? Oıyń suńǵyla, kóziń qyraǵy edi ǵoı.

Danyshpan synshy. Men olardyń ishinen sen shoshıtyndaı adam kóre almadym, biraq...

Qońtajy han. Baıqa, elshiler kelgennen-aq baqyla dep edim ǵoı. Olardyń sózine ese bersek, súbemizdi sýyryp ketetini bar ma eken? Esińe túsirip kórshi.

Danyshpan synshy. Biraq, bir baıqaǵanym, jylqynyń ishinde kóginde habarshy bolyp kelgen atshy bala jatty. Eki aıaǵy eki jaqta, eki qoly eki jaqta. Aýzynan jalyn atqylaıdy. «Aýzym jetkenshe sóıleımin, qolym jetkenshe sermeımin, aıaǵym jetkenshe júremin. Tóńirektiń tórt buryshyna bolsa da sóıleýge jaraımyn. Halyqty qara shybyndaı aýzyma úımeletemin» dep jatqandaı eken.

Qońtajy han. Aqylgóı qarıam, sen aqylyńnan shatasyp tup-ǵan joqsyń ba? Ol ózi bala bolsa, ózi attardyń arasynda jatsa, odan nesine qorqamyz? Qoı, bulardy qańtaryp qoımaıyq, bárin de ordaǵa shaqyryńdar. Sózden de, úkimnen de jeńip, attaryna teris mingizip jibereıik.

Abyz ata. Qońtajy hannyń jigitteri qazaq elshilerine kelip: «Han shaqyryp jatyr. Sózge, sóz sóıleýge dámelileriń, qalmań-dar!» – dep shaqyryp ketedi. Qazybek te attardyń arasynda qalmaı, han ordasyna barady. Han tisin sýytyp, ashýly júzben, murtyn tikireıtip, sóz bastaıdy.

Qońtajy han. Igi, qazaqtar, nemenege keldińder, aıtatyndaryń bolsa, aıtyńdar.

Taıkeltir bı (hannyń mysy basqandaı, báseń daýyspen). Óleńdi ózgege berdik, erlikti tómenge berdik. Aldıar taqsyr, aldyńa keldik.

Berseń aldyq,
Bermeseń qaldyq,
Sózdi, ózińe saldyq.

Qońtajy han. Olaı bolsa, keshke deıin bir jaýabyn qaıy-rarmyn, jaýap qaıtpaı qalatyn kún bolsa, at-tonnyń amandy-ǵynda elderińdi tapqan teris bolmas.

Bala Qazybek(Taıkeltir bıdiń sózine kóńili tolmaı, Bertis xanǵa júginedi).

Erden erdiń nesi artyq –
Eldestirgen sózi artyq.
Maldan maldyń nesi artyq –
Bir-aq asym eti artyq.
Jerden jerdiń nesi artyq –
Bir-aq ýys shóbi artyq.
Mindetine alǵan sózden shegingen jigitten,
Ashtan ólgen aıýdyń ózi artyq.

Bertis han. Qazybek bala, hanǵa datyń bolsa, aıt. Abylaı han-nyń ózi de: «Kóp arasynda myna Qazybek syqyldy kishiniń de sózin tyńdańdar», – dep edi ǵoı. Al aıtaryń bolsa, aıt.

Bala Qazybek(Qońtajynyń aldyna jetip baryp, qasqaıa qapan turyp). El ebelek emes, er kebenek emes, dat!

Qońtajy han. Áı, óziń jónińdi aıtshy, atyń kim?

Bala Qazybek. Atym – Qazybek, ákem – Keldibek. Halqym – qazaq...

Qońtajy han. Iapyrmaı, daýsyń qazdyń daýsyndaı qańqyldap tur eken, al datyńdy aıtshy.

Bala Qazybek(aýzynan jalyn shashyp, qaıtpas qaısar-lyqpen). Biz qazaq degen mal baqqan elmiz, biraq eshkimge soq-tyqpaı jaı jatqan elmiz. Elimizden qut-bereke qashpasyn dep, jerimizdiń shetin jaý baspasyn dep, naızaǵa úki taqqan elmiz. Eshbir dushpan basynbaǵan elmiz, basymyzdan sóz asyrmaǵan elmiz. Dosymyzdy saqtaı bilgen elmiz, dám-tuzdy aqtaı bilgen elmiz. Acqaqtaǵan han bolsa, han ordasyn taptaı bilgen elmiz. Atadan ul týsa, qul bolamyn dep týmaıdy, anadan qyz týsa, kúń bolamyn dep týmaıdy. Ul men qyzdy qamatyp otyra almaıtyn elmiz. Sen qalmaq bolsań, biz qazaq, qarpysqaly kelgenbiz. Sen temir bolsań, biz kómir, eritkeli kelgenbiz. Qazaq, qalmaq balasy tabysqaly kelgenbiz. Tanymaıtyn jat elge tanysqaly kelgenbiz, tanysýǵa kónbeseń, shabysqaly kelgenbiz. Sen qabylan bolsań, men – arys-tan, alysqaly kelgenbiz. Jańa úıretken jas tulpar, jarysqaly kelgenbiz, tutqyr sary jelimmin, jabysqaly kelgenbiz. Berseń jóndep bitimińdi aıt, ne turysatyn jerińdi aıt!

Qońtajy han(ne derin bilmeı sasyp qalyp). Óziń sózge sheshen bala bolsań, otyrǵan ornyqqandaı tómen edi, bylaı joǵary shyqshy, joǵary!

Bala Qazybek. Bizdiń qazaqtyń ádetinde jasyna qaraı otyryp, jaǵyna qaraı sóıleı beredi. Ózimniń úlken aǵalarym tórde otyrsa, maǵan tóbede otyrǵanmen birdeı.

Qońtajy han(sózden jeńilip, sasyp qalyp). Osylardyń ózi kelgeli ár úıde qonaqtap júr, alystan kelgen elshi ǵoı, ashýlary boıynda tur eken, qonaq úıine aparyp, bir jerden kútimge alyńdarshy.

Ýázirler (qonaqtar shyǵyp ketken soń jamyrasa). Bir judyryqtaı baladan tosylyp, qara terge malshynyp, osynsha dirildep ketkenińiz ne?

Qońtajy han. Sender bilgen joqsyńdar. Sózdi óńmenimnen suqqylap turyp aıtqan kezde, eki ıyǵynan eki aıý aýzynan ot shashyp: «Tyqyr etshi osydan, kórip alaıyn!» – dep turdy. Minekı, men sodan seskendim. Senderge kórinbegenmen, maǵan solaı bolyp kórindi. Meniń endi budan qaıtaryp aıtar sózim joq. Mal men janyn, suraǵandaryn eseptep sanap, aldyna salyp berińder.

Abyz ata. Qońtajy sózden jeńilip, qazaqtar mal-janyn túgendep alyp, elge qaıtar kezde Qońtajy Qazybekti janyna shaqyryp alyp: «Janym, Qazybek, sen jańa úıretken jas tul-par ekensiń, seniń aıtqan sózińe meniń býynym shydamaı, siresip tura almadym. Sondyqtan caǵan eki túrli belgi beremin. Bireýi – seniń daýsyń qazdyń daýsyndaı qańqyldap shyǵady eken, budan bylaı seniń atyń Qaz daýysty Qazybek bolsyn. Ekinshi – qoc toǵyz júlde baıladym, budan bylaı sen eki sybaǵaly bol!» – depti. Mine, balalarym, babalaryń qandaı batyr, batyl bolǵan, sózde ese jibermegen sheshen bolǵan! Sender de oınaı bermeı, oılaı bilińder. Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bı sıaqty kóptegen bılerdiń, sheshenderdiń sózderin, is-áreketterin kókirekterińe túıip, sózge usta, isteriń kópke nusqa bolyp, qatarlaryńnyń aldy bolyńdar. Áýmın!