InfoHub Logo

Atam bir ertegi bastady. Bárimiz uıyp tyńdadyq. Búgingi aıt­qan ertegisi bala qyran týraly edi. Qolǵa úıretilgen bala qyran ań aýlap, bir eldi asyraǵan mergenniń senimdi serigi, aınymas dosyndaı bolyp, ony qanshama qaýip-qaterden qutqarady. Balalar, senderge meniń aıtqanym onsha qyzyq bolmaı qalar. Endeshe, atamnyń óz aýzynan tyńdańdar.

— Baıaǵy ótken zamanda topan sý qaptap jahanǵa, qaýip tóngen adamǵa. Qyzyl sý kóbeıgen ústine kóbeıip, qara jerdiń bári sý astyna ketedi. Alaqandaı ǵana shaǵyn aýyldyń adamdary bir bıik taýdyń basyna shyǵyp, aman qalady. Topan sýdan qashqan jabaıy ań-qustar da, jybyrlaǵan qurt-shaıandar da órmelep taýǵa shyǵyp alady. Kúshtileri álsizderin jolynan yǵystyryp taý-tasqa, sóıtip basyna saýǵa izdep bir-birlerimen aıqasqa tú­sedi. Qanshama ań mert bolady, bir-birine jem bolady. Osyndaı aıqastardyń birinde azýly qasqyrdyń qanshyǵynan mert bolǵan qyrannyń shyń basyndaǵy uıasynda balapany jetim qalǵan edi. Áli qanattana qoımaǵan bala qyrannyń anasyn izdep shańqyldaǵanyn estigen Qulan degen jas bala ony aıap ketedi. Sóıtip balapandy qutqar­maq bolyp shyń basyna shyqpaqshy bolady. Ákesinen muraǵa qalǵan múıiz sapty kezdigin beline baılap, moınyna dorbasyn ilip, quz basyna qaraı órmeleıdi.

Oıdan-qyrdan, shólden, daladan bas saýǵalap qashyp kelgen qoıan, túlki, kúzen sıaqty usaq ańdar da quzdyń basyna qaraı órmelep shyǵyp ketken eken. Olar tipti Qulannyń aıaǵyna oratylyp, jol beretin emes. Adamnan qorqyp, qashpaıdy da. Bala qyrandy azdap azyqtandyryp alaıyn dep oılaǵan Qulan bir qoıandy ustap alady. Bir kezde shyń basyndaǵy uıaǵa da jetti-aý aqyry. Áli qanaty qataımasa da, bala qyran adamǵa kádimgideı aıbat kórsetip, jolatar emes. Qulan qoıannyń etinen kezdigimen kesip, eki-úsh kesegin aýzyna tosyp edi, qylǵytyp-qylǵytyp jutyp alady. Ábden ashyǵyp qalǵan eken. Bala qyran endi birshama jýasıyn dedi. Qulan da balapandy qolymen sıpalap, ózine jaqyndatyp úırete bastaıdy. Qoıannyń etinen taǵy da kesip beredi. Osylaısha birshama ýaqyt otyrady. Sosyn balapandy dorbasyna salyp, aýzyn baılaıdy. Qulan dorbany ıyǵyna asyp, tómen túsýge bekinedi. Balanyń baǵana shyńnyń basyna shyǵýy ońaı bolǵan sıaqty edi, endi túsýi tipti qıyndap ketkendeı. Balapannyń da ájepteýir salmaǵy bar eken. Kún batyp, aınala tóńirekti qarańǵylyq basqan kezde, aýyl adamdary panalap otyrǵan tas úńgirge áreń jetedi.

Qulannyń keshikkenine anasy da alańdap, ýaıymdap otyr eken.

— Áı, qulynym-aı, adamdar qaıtsek janymyz aman qalady dep bastary qatyp otyrsa, sen bolsań qaıdaǵy bir taǵy qusqa arasha túsip, sol úshin óz basyńdy qaýipke tigip júrsiń. Sonshama azaptanyp alyp kelgen qusyń erteń qanaty qatsa, «mańǵyt, aýzyńa sańǵyt» dep ushady da ketedi ǵoı. Seniń jasaǵan bul jaqsylyǵyńdy dala taǵysy qaıdan túsinedi deısiń, — dep keıigen boldy.

— Apa, muny da Alla jaratty ǵoı. Áli saryezý balapan ashtan ólse, obal emes pe?

— Men de obal-saýapty bilemin ǵoı, ulym. Al eger de sen quzdyń basynan ushyp mert bolsań, obalyń kimge bolatynyn oıladyń ba?

— Men aman-saý oraldym ǵoı. Áli-aq bul bala qyran bizdi asyraıtyn bolady, apa. Taýda jabaıy ań-qustar kóp, ash qalmas-pyz, — dep jubatty Qulan anasyn.

Ýaqyt ótip jatty. Taý-tastaǵy aýyr turmys adamdardyń jandaryna ábden batty. Búkil jer betindegi tirshilik ıeleriniń ómirlerine qaýip tóndirgen topan sý da birte-birte qaıta bastady. Bala qyran bolsa ósip, eki jasta — qantúbit, úsh jasta — tirnek, tórt jasta — tastúlek bolyp, al bes jasynda naǵyz muzbalaqqa aınalady. Qulan ony alǵashqy kezderde qoıan, qyrǵaýyl sıaqty usaq ań-qustarǵa salyp júrip ábden baptaıdy. Bir kúnde birneshe qoıannan alatyn bolady. Qusy alǵan ań-qustardyń bárin Qulan aýyldastaryna úlestirip beredi. Qyrannyń sheńgeline keı kún-deri elik, taý eshkileri de ilinip qalady. Áıteýir aýyl adamdary ashyqpaı ómir súrip jatty.

Arada aılar aýnap, jyldar jyljyp ótip jatty. Qyzyl sý keıin qaıtyp, jer keńıdi. Osy ýaqytqa deıin taýdyń basynda adamdarmen qatar ómir súrip kelgen jabaıy haıýandar da jan-jaqqa tarap, ózderiniń úırenshikti mekenderine qaıtady. Qulannyń aýyldastary da ataqonystaryna kóshedi. Topan sýdyń astynda qalyp búlingen úıleriniń oryndaryna jańadan baspanalar turǵyzady. Sóıtip jańa ómir bastalady. Qulan ósip, zińgitteı jigit bolady. Ol sadaǵymen ushqan qusty, qashqan ańdy qutqarmaıtyn surmergen atanady. Bala qyrany da Qulanǵa uqsaǵan naǵyz suńǵylaǵa aınalady. Eli bolsa qashan maldanyp, aýyzdary aqqa jetip áldengenshe Qulan mergenniń sadaǵynyń jebesi men qyranynyń sheńgeline táýeldi edi. Óıtkeni surmergenniń qanjyǵasy maılanbaı qaıtqan kún bolǵan emes.

Birde Qulan ádettegideı Jebe degen qumaı tazysyn ilestirip, Súlikqara degen atyna minip, ańǵa shyqqan edi. Jerde qyrbaq qar bar. Bala qyrany Qulannyń ıyǵynda otyrǵan. Bular aýyl syrtyndaǵy jotadan asyp túskende aldarynan bir top arqar qasha jóneledi. Basqa jaqtan aýyp kelgen sıaqty. Qulan ıyǵynda otyrǵan qyrany qanatyn qomdap, mazasyzdana bergen soń onyń balaq jibin sheship alyp, tomaǵasyn sypyrady. Shyrqaý bıikke kóterilip alyp, aqqan juldyzdaı tómen sorǵalap baryp top arqardyń biriniń belinen qaıyryp, typyrlatty da qoıdy. Qulan Súlikqarasymen quıyndatyp jetip barǵanda arqar tomardaı múıizdi basyn jerge soqqylap jatyr eken. Tezdetip atynan sekirip túsedi de, múıiz sapty kezdigimen arqardyń keńirdegin oryp jiberip, áli búlkili basyla qoımaǵan arqardyń júregin sýy-ryp alyp, qyranyna jutqyzady. Nán arqardy aldyna óńgerip, aýylǵa qaıtqan Qulannyń aldynan bir top qasqyr shyǵa keledi. Qashqan arqarlardyń izimen qýyp kele jatqan bolsa kerek. Tilderi salaqtap, qaryndary shurqyrap, uzaq jortqan sıaqty. Olar endi oljalarynan aıyrǵan attyly adamdy qorshaýǵa alady. Sóıtip aınala shoqıyp-shoqıyp otyra qalysady. Qulan da sasqan joq. Óıtkeni ol naǵyz erjúrek batyr bolatyn. Aldyna óńgerip alǵan arqardy jerge, qardyń ústine tastaı salady. Sóıtip qasqyrlarmen aıqasqa saılanady. Iyǵyndaǵy sadaǵyna qoramsaǵyndaǵy jebesiniń birin salyp, toptan shetteý otyrǵan arlandy nysanaǵa alyp, shirene tartyp qalady. Oqtaı zýlaǵan jebe kókjaldyń dál júregine baryp qadalady. Ars etip aspanǵa sekirip baryp, top etip jerge qaıta qulaǵan arlan qasqyr azýyn aqsıtyp jebeni qaýyp alǵanda, jartysyn syndyryp jiberedi. Ushyna jylannyń ýy jaǵylǵan jebe óz mindetin múltiksiz atqarady. Arlan lezde-aq jantásilim etedi. Ózge qasqyrlar bolsa túkke túsinbegendeı, álginiń janyna úımelep qalady. Osy sátti ońtaıly paıdalanyp, Qulan jyldamdatyp taǵy eki-úsh márte sadaq tartyp, birneshe qasqyrdy topalań asyrady. Qasqyrlar da adamǵa qarsy shabady. Jebe tazy da bir qasqyrmen arpalysyp jatyr. At ústindegi adamǵa qaraı atylǵan kókjal qasqyrdyń tumsyǵyna soıyl tıgende qan burq ete qalady. Súlikqara kisinep, aspanǵa sekirip týlaıdy. Sadaq atamyn dep tizgindi ýysynan shyǵaryp alǵan Qulan atynan aýyp qulaıdy. Bala qyrandy da bosatyp jibergenin endi ǵana ańǵarady. Eki qasqyr qar ústinde jatqan arqardy ashqaraqtana jáýkemdeýge kirisse, eki qasqyr Súlikqarany qýyp ketedi. Súlikqara qyrdan asyp, aýylǵa qaraı tóteleı tartady.

Bir qolynda kezdigi, bir qolynda shoqpary bar Qulan qas­qyrlardyń ortasynda qalady. Eshqaısysyn ózine jaqyndatar emes. Bir kezde qasqyrlardyń bireýi shańq ete qalady. Qulan jalt qaraıdy. Bala qyran túsken eken. Qasqyr tóbesinen túsken tajaldy ańǵarmaı qalsa kerek. Qaıqań etip qulap, typyrlaýǵa shamasy jetpeı qalady. Qulan jetip baryp, qasqyrdyń basynan shoqparymen aıamaı soǵyp jiberedi. Qyranyn kóterip alyp, aspanǵa qaraı ushyryp jiberedi. Osy kezde bir qasqyr kelip, Qulannyń balaǵynan qabady. Qonyshy qalyń bylǵary etigi dala taǵysynyń qandy azýynan saqtap qalady. Qulan qolyndaǵy shoqparyn da, kezdigin de jaýyna qatar silteıdi. Qańq degen ashshy daýysy shyqqan qanshyq qasqyr qar ústinde typyrlap qalady. Qulan ony taǵy da shoqparymen aıamaı soqqylaıdy. Birjola úni óshedi qasqyrdyń. Ózinen birneshe qadamdaı jerde Jebe tazysymen arpalysyp jatqan qasqyrdyń kúsh alyp bara jatqanyn ańǵarǵan Qulan oǵan da shoqparyn jaqsylap bir siltep úlgeredi. Qańq dep aýnap túsken qasqyrdy Jebe endi astyna basyp alyp, tamaǵyn ezgileýge kirisedi. Qasqyrlardyń qan kórse, odan saıyn eliretini bar. Endi olar birin-biri talaýǵa tústi. Áli de bir-ekeýi Qulandy qamalap, qalar emes. Bir kezde aspannan sorǵalap aǵyp kele jatqan Bala qyrannyń shańq etken ashshy daýysy estilgen edi. Qulan shalqalaı aspanǵa qaraımyn degenshe-aq ózine qaraı umtylǵan eki qasqyrdyń bireýi ars ete qalady. Kózdi ashyp-jumǵanynsha qyran men qasqyr umar-jumar arpalysyp jatty. Jan berý ońaı deısiń be? Qanshyq qasqyr ashtyǵy bar, ashýy bar, amalyn taýyp, qyrandy bir qaýyp úlgerse kerek, ol shańq ete qalady. Qulan qusyna bolysýǵa úlgermeı qalady. Óıtkeni jańa álginde Súlikqaranyń sońynan qýyp ketken eki qasqyr tilderi salaqtap, qaıtyp oralǵan edi. Endi olar úsheý bolyp, Qulanǵa aýyz salmaqshy. Qasqyrlar taǵy bir aılaǵa kóshti: úsheýi adamdy qorshap, artqy aıaqtarymen qar shasha bastaıdy. Aq tútek boran borap, kózdi ashtyratyn emes. Osy kezde ata jaýyn o dúnıege attandyrǵan Jebe tazy da ıesiniń qasyna jetip kelgen edi. Qasqyrlar — úsheý, bular ekeý bolyp, ómir úshin aıqaspaqshy. Azýy ábden qanǵa boıalǵan qumaı tazy tipti kúsheıip alǵandaı, ars-ars etip top qasqyrǵa qaımyqpaı umtylýda. Osylaısha birshama ýaqyt ótedi. Qulan jańa álginde bylǵary etiginiń syrtynan ba-laǵyn qaptyrǵany bolmasa, ázirge ózine qasqyrlardyń azýyn tıgizbeı júr. Bir kezde qyr jaqtan ıtterdiń shabalana úrgen daýystary estiledi. Artynsha adamdardyń da aıqaı-shýlary shyǵady. Súlikqara kisinep, aýylǵa jetisimen-aq aýyldastary kó­mekke sýyt attanǵan eken. Aıqaı-shýdan jasqanǵan úsh qasqyr jele jortyp jóneledi.

Qulan qyranyna qaraı umtylady. Qasqyrdyń belomyrtqa-syn syndyra shanshylǵan sheńgeli siresip qatyp qalǵan Bala qy­rannyń ózi de mert bolǵan eken. Qasqyr da ólip jatyr. Qulan qyranyn qushaqtap, ókirip jylap jiberedi.

— Qaıran, qyranym-aı! Suńǵyla qyraǵym-aı! Teńeýi joq, teń emes aıqasta ıeńdi týra kelgen ajaldan arashalaımyn dep mert boldyń-aý! — dep tebirenedi ol.

Qulan múıiz sapty kezdigimen betin qar basyp, toń bolyp qatyp qalǵan qara jerdi shuqylap, qaza bastaıdy. Uzaq qazady jerdi. Aqyry tizeden keletin shuńqyr qazyp, qyranyn kómedi. Úıilgen ylǵal topyraqtyń ústine kezdigin shanshyp qoıady.

Bala qyrannyń kózsiz erligi týraly el arasyna ańyz taraıdy. Mine, balalar, sol ańyz týraly men endi senderge áńgimelep berdim. Esterińde saqtańdar muny.

---