InfoHub Logo

Qazaq dalasynyń ár qıyrynan kelgen óńsheń sańlaq, kil júırik Emildegi Tasótkelge jetkende shyrq ıirildi. At jiberýge kelisilgen máre osy tus bolatyn. Turyqtysy men shoqtyqtysy, sıdańy men jataǵany bar úsh júz sáıgúlikti at aıdaýshylar tyrna qatar jasap, tizip tastady. Jarysqa túserin sezgen saqa júırikter typyrshyp, jer tarpıdy. Tizgin súzip, aýyzdyǵyn qarsh-qarsh shaınaıdy. Báıge attaryna mingen óńkeı yqsham kıimdi, qaǵylez balalar qashan belgi beriler eken dep, jaltaq-jaltaq etisedi. At aıdaýshy qolyndaǵy aq jalaýdy aspandata kóterip, daıyndalýǵa belgi berdi de, dereý túsirip, «Shap! Shap!» dep aıqaı saldy.

Sol sol-aq eken júırikter máreden oqsha atylyp shyǵyp, tasur-tusyr shaba jónelisti. Bolat tuıaqtarǵa ilese kóterilgen qum-qıyrshyqtar tasborandaı borap, bytyrasha jaýdy. Alaman jarystyń qyr-syryna qanyq balaqaılar attyń jalyna jabysa jatyp alyp, urandasyp, qıqýlasyp barady. Aınala áp sátte aıqaı-súreńge tolyp, aspanǵa býdaq-býdaq shań kóterildi. Sonaý kóz ushyndaǵy kóldeneń kósilgen Tarbaǵataı jaqtan saýmal samal esedi. Anda-sanda qyr arqaǵa shyqqanda sol qaptaldaǵy Alakól aınadaı jalt etip, qaıta joq bolady. Aldyńǵy jaqtan Arqaldy qyrattary men mundalap, qol bulǵaıdy.

Osy qalyń nópir arasynda sylań qaqqan Qaragerge mingen Jansúgirdiń İlıasy da bar edi. Kádimgi atasy Bersúgirdi:

Sen týǵanda qýandy kári-jasym...
Muz qabaq, jota muryn İlıasym!—

dep tebirendirgen súıikti nemeresi.

Bıyl İlıas on úshke aıaq basty. Áýelde ol atasy men ájesiniń ǵana balasy bolatyn. Anasy dúnıe salǵanda ákesin jaǵalaı bastady. Oraıly sáti kelgen soń Jansúgir ulynyń saýatyn ashyp, qolónerge baýlydy. Bala zergerlikke onsha qumartpasa da, oqý-jazýǵa alǵyr, zerek bolyp shyqty. Onyń ústine tilge júırik, sharýaǵa epti. Al endi báıge at dese, ishken asyn jerge qoıady. Osy atqumarlyǵynyń arqasynda jeti-segiz jasynan báıgege shaýyp, barlyq bala «shirkin-aı, bir minip alyp quıǵyta shabar ma edi» dep qyzyǵatyn nebir dúldil, sáıgúlikti taqymyna basty. As-toı bolsa, tóńirektegi atbegiler ákesine «balańdy bere tur» dep, jata kep jabysady. Óıtkeni taqymy qutty, shapqan saıyn báıge alady. Kele-kele yrymshyl atbegiler İlıasqa talasyp qalatyndy shyǵardy.

Endi, mine, aınala tóńirekti qoıyp, sonaý Qaraǵashtaǵy Turysbek qajynyń ózi kisisin jiberip, Alakóldiń arǵy betindegi Súleımenniń asyna apara jatyr. Bul joly Jansúgir balasyn ıt arqasy qıanǵa jibergisi kelmegen. Biraq Turysbek qajynyń qara tildi, pysyq jigiti Tileý el namysy, qajynyń meseli degenderdi alǵa salyp, taqymdap otyryp aldy. Sol eki ortada İlıastyń ózi de sózge aralasyp: «Áke, jiberińizshi! Qatardaǵy qaımana bireý emes, ataqty Qabanbaı batyrdyń urpaqtarymen júzdesem, buryn kórmegen jerdi kórem! Jibere kór, áketaı!» — dep qıyldy. Osydan soń ákesiniń kónbeske sharasy da qalmap edi.

Qapal boıyndaǵy Qaraǵash qalasy — Jetisýdaǵy Mataılardyń orysqa telmirmeı, óz qolymen turǵyzǵan mádenıeti men biliminiń oshaǵy. Áýeli Maman baıdyń Turysbek bastaǵan úsh uly osydan on shaqty jyl buryn jan-jaqtan sheberler aldyrtyp, oqtaı túzý kósheleri, aq shańqan úıleri bar qala saldy. Sońyra munaraly meshit pen keń saraıdaı mekteptiń irgesin kóterdi. Nadan baılar «oıbaı, shoqynyp ketedi» dep, bala-shaǵasyn qyrǵa ala qashqanda, bular uldy qoıyp, qyzdarynyń ózin mektepke berdi. Ózderin ǵana jarylqap qoımaı,  talapty jastardyń túý sonaý Peterborǵa deıin baryp oqý oqytyp, bilim alýyna kómektesti. Endi Úpe men Qazannyń úlgi-nusqalarymen medirese soqtyryp, jan-jaqtan bilimdi ustazdar aldyrýda.

Sol baq qonyp, qut daryǵan áýlettiń qazirgi tizginustary Mamanuly Turysbek bastaǵan kósh-kerýen osydan bir apta buryn jolǵa shyǵyp edi. Qara narǵa qaly kilem jaýyp, birneshe atanǵa saba-saba qymyz artyp, jibek qorjynǵa toǵyz-toǵyzdan qara jamby, janat ishik bastatqan sıyt saldyryp, soıysqa dep úıirli jylqy aıdatyp, artynyp-tartynyp kele jatqan. Ánshi, aqyn, kúıshi, atbegi, synshy, mergen, balýan, meshkeı syndy asta eldiń namysyn jibermes ónerpazdary, kútýshi, as pisirýshi qyz-kelinshekteri qosylǵanda bir qaýym el bolady eken. Soıys maldary aryqtap, báıge attary boldyryp qalmas úshin aspaı-saspaı, araǵa birer qonyp bardy. Áýeli jol-jónekeı orys stansylaryn aınalyp, Sarqan men Lepsini basyp ótip, tolqyny jaǵany urǵan Alakólge jetti. Kóldi jaǵalaı otyryp, Jalańashkól men eki ortadaǵy qysańmen qıalap, Barlyq, Emil bolystaryna qarasty Baıjigitterdiń qonysyna keldi. Endi bir et asymdaı ýaqytta Emil men Shaǵantoǵaı ózenderin artqa tastap, Buǵybaı mańyndaǵy Sabazdyń sazyna týra tartty. Buryn mundaıdy kórmegen İlıasqa osy kelistiń ózi keremet seıil-serýendeı bolyp, kóńili ashylyp, serpilip, sergip qaldy.

Súleımen bıdiń esimi İlıasqa Sara aqynnyń jyr joldary arqyly jaqsy tanys bolatyn. Aqyn Sara naǵashylaryn sóz qylǵanda:

Kim jeter Qabanbaıǵa dýa qonǵan,
Batyrlyq tuqymyna qýa qonǵan.
Qojaqul, Áli, Jaqas, Er Ádilbek —
Súleımen onyń uly shyqty sońnan,—

demeýshi me edi?! Osyndaǵy Qojaquly — alpys jyldaı attan túspeı el qorǵaǵan ataqty Qabanbaı batyrdyń ákesi bolsa, Áli áýlıe — Qabekeńniń qara shańyraǵyn ustap qalǵan kenjesi, Jaqas baı — nemeresi, Er Ádilbek — shóberesi, al Súleımen bı — shópshegi. Jeti atasynan beri batyrlyq pen bılik ketpegen Súleımen de óz zamanynda barsha Mámbetti ǵana aýzyna qaratyp qoımaı, tórt-bes dýan qazaqtyń birlesken sıazynda birneshe ret tóbebasy saılanyp, ýaǵdasy myqty, opaly bı atandy. Osynaý baq-berekeli áýlettiń qazirgi bas kótereri — Súleımendeı ákesine as berip jatqan Qanaǵat bolys.

...Astyndaǵy Qarageri aýyq-aýyq pyr-pyr etip qoıyp, kósile shaýyp keledi. Janýardan áli bir tamshy da ter shyqqan joq. Álginde İlıas júıriktiń moınyn qaǵyp kórgen, qup-qurǵaq. Qulaǵynyń túbi endi-endi terleı bastaǵan shyǵar-aý dep, aldyńǵy jaqqa kóz júgirtti. Mana bir tóbeniń basyna shyqqanda baıqaǵan, aldynda kemi otyz-qyryqtaı at bary anyq. Olar da alǵashqydaı uılyǵyspaı, ubaq-shubaq ketip barady. Shań da manaǵydaı aldy-artyn oramaı, uzynnan-uzaq shubatyldy. İlıas jel aldan bolǵanymen, shań-tozańnyń Arqaldy taýlaryna oıyspaı, qarsy bettegi oıǵa ketip jatqanyn baıqap, únemi taý jaqty ala saldyrtyp keledi.

 Qarager — qunan jarysta bir-aq ret oza shaýyp, Jetisýdaǵy alaman báıgelerde buǵan deıin bas júldege ilikpeı, baǵy ashylmaı júrgen júırik eken. Byltyr İlıas minip shapqanda alǵashynda alpystaı, ekinshisinde júzge tarta attyń arasynan birde-birin shańyna ilestirmeı, qara úzip, jeke-dara keldi. Sodan keıin-aq Turysbek qajynyń peıili túsip: «Aınalaıyn-aı, sen bolmasań, báıgemniń baǵy ashylmaı-aq keter me edi, qaıter edi?! Budan ári Qaragerge tek sen minip shabarsyń»,— dep, rıza bolyp, býryl taı mingizgen. Endi shalǵaıdaǵy Súleımenniń asyna qolqalap ákelýiniń de sebebi sol. Al mynadaı úsh júz at qosqan alpys shaqyrymdyq alamanǵa Qaragerdiń alǵash túsýi.

...Bular Sabazdyń sazyna taqaý bir belge shyqqanda úlkender attyń basyn irikti. Osy belden aınaladaǵynyń bári alaqandaǵydaı ap-anyq kórinip tur. Sabazdyń sazy degeni — ar jaq, ber jaǵy at shaptyrymdaı, kók maısaly keń jazıraly oıpat eken. Óńkeı aq shańqan úılerdi qaladaıyn qatarlap, áldeneshe kóshe jasap, tizip tastapty. Shetinen arshyǵan jumyrtqadaı appaq. Qazaqtyń búkil aq boz úıin osynda jınap alǵan ba dersiń. Sálden soń aldarynan arnaıy saılanǵan jigitter shyǵyp, qoshamettep qarsy aldy. İlıas bala bolsa da, astyń sán-saltanatyn sonadaıdan-aq baıqap, baqylap keledi. Buǵan deıin kórip júrgen as-toılarynyń ishindegi eń saltanattysy da, salmaqtysy da osy. Úı saıyn tikesinen tik turyp qyzmet etken bozbala men boıjetkenniń ózi jarasymdy, qonymdy biryńǵaı kıinipti. Bala-shaǵa birneshe jerden quryp tastaǵan altybaqandarǵa talasa minisip máz-meıram. Qutty qonaqtardyń ishinde óńsheń aqboz at mingender de, shymqaı qara kúlik mingender de bar. Shamasy qumyrsqadaı qujynaǵan halyqtyń arasynan bir-birin tez tabý úshin jasaǵan aıla-amaldary bolsa kerek. Ózenniń arǵy betinen qatar-qatar jeroshaq qazdyryp, et astyryp jatyr. Myna bir tusqa uzynnan uzaq qalqaıma turǵyzyp, jármeńke jasap qoıypty. Orys pen sart, qytaı men dúńgen saýdagerleri qyzyldy-jasyldy taýarlaryn jaıyp tastap, taqaý barǵan qazaqty maıly ishekshe aınaldyrýda. Sonaý bir tóbe basyna as ótkizýge jaýapty adamdar shyǵyp alyp, alystan top-tobymen kelip jatqan syıly qonaqtardy kózep, solarǵa álekedeı jalanǵan pysyq jigitterdi jiberip tur. Endi bir jerge aǵashtan bıik munara jasatyp qoıypty. Oǵan da shyǵyp-túsýshiler bar...

Álgi óńsheń aq shańqan úılerdiń eń tór jaǵyna, basqa úılerden oqshaýyraq tóbeshikke Súleımen bıdiń aq ordasy tigilip, qaraly naıza ornatylypty. Ol jaqtan marqumnyń áıelderi men qyzdarynyń joqtaý aıtqan zarly daýystary shyǵady. Byltyr habar aıttyrǵanda topyraq salyp, quran oqyta almaǵan alys aýyl, shalǵaı jerden kelgen aǵaıyndar sonadaıdan daýys salyp kelip, kórisip jatyr. Turysbek qajy bastaǵan top ta sol qaraly úıge kirip, kóńil aıtyp shyqty. «Bata jasarǵa» ákelgen dúnıe-múlik, saba-saba qymyzyn, aıǵyr úıirli jylqysyn as ıelerine tabystap, malshy-qosshylar ıyqtarynan júk túskendeı jeńildep qalysty.

Qaraly úıdiń qasyndaǵy ataǵashta er-turmany kúmispen kúptelgen, ústine qara shuǵa jabylǵan marqumnyń boz jorǵasy baılaýly tur. Jal-quıryǵyn kúzep, noqta-júgenin sypyryp, bir jyl boıy bos jibergen janýar junttaı bolyp semiripti. Turysbek qajy boz jorǵaǵa: «Janýarym-aı, Shúkemniń ózi bolmasa da, kózi ǵoı»,— dep, eljireı qarap qoıdy. Kútýshiler bulardy úsh-tórt úıge bólip túsirdi. İlıas atshy-qosshy jáne ózi syqyldy shabandoz balalarmen birge bir otaýǵa tústi. Tústenip, shól qandyryp alǵan soń-aq İlıas Sataı men Qosaıdy ertip, syrtqa shyqty:

— Júrińder, qyzyq kórip qaıtaıyq. Álginde kelgenimizde «Áset án salyp jatyr» dep edi, sonda baraıyq!— dedi. Sataı men Qosaı — Turysbektiń Seıitbattal men Esenqul degen inileriniń attaryna minip shabatyn balalar edi. Minezi aýyrlaý Qosaı:

— Baısal aǵa izdep qalsa qaıtemiz?!— degen qaýip aıtyp, esinep qoıdy.

— Nege izdesin?! Jańa ǵana ózi «Keshki salqynda attardy bir jeldetip qaıtamyz. Oǵan deıin tynyqsyn! Ekindige deıin bossyńdar!» degen joq pa?! Aıtshy, Sataı!

— Iá, ıá, dál solaı,— dedi Sataı da. Sodan soń Qosaıǵa dúrse qoıa berdi. — Óı, sen de estidiń ǵoı, Qosaı! Ótirik kereń bola qalǵansha, álgi maıly et býynyma túsip, «uıqym kep tur» dep, shynyńdy aıtpaısyń ba, maýbasym-aý!

Úsheýi jarysa kúlisip alyp, án shyqqan jaqqa júgirise  jónelisti.

...Áset otyrǵan aq ordanyń mańy yǵy-jyǵy halyq. Ánshiniń úni alty qyrdyń astyna jetip jatsa da, júzin jaqynnan bir kórsem, aýyzba-aýyz tildessem dep entelegen halyq túrýli irge men syqyrlaýyqqa syımaı, kıiz úıdiń kóleńke jaq súıegin tutastaı jalańashtap tastapty. Sonyń ózinde ıin tiresken kóptiń arasynan ánshiniń júzin kórerdeı bir sańylaý tappaısyń. Án toqtaǵan sátte taıaqqa súıengen aqsaqal jótkirinip alyp:

— Aý, shyraǵym, Áset! Men — ózińniń daýsyńa yntyzar án qumar qarıanyń birimin. Estip turmysyń?— dep daýystady neshe qabat úımelesken jurttyń syrtynan.

— Estip turmyn, qarıa!— dedi ar jaqtan sańqyldaǵan ashyq ún.

— Estiseń, myna halqyń júzińdi bir kórýge yntyq. El astyńa qanaty jaıylǵan arba, ústińe kúnnen qalqa bolar shatyr tigip qoıdy. Soǵan kelip án salýyńdy suraıdy!

— O-o, bárekeldi! Mine, shyqtym,— dedi álgi sańqyldaǵan ún.

Sol sátte syqyrlaýyqqa entelegen halyq eshkim eshteńe demeı-aq, dereý keıin serpildi. Bir sáttik tym-tyrys únsizdik ornady. Esik eptep ashylyp, orta boıly, dóńgelek júzdi, qara murtty, shoqsha saqaldy qyryqtar shamasyndaǵy jigit aǵasy shyǵyp:

— Assalaýmaǵaleıkúm, án qumar qarıa! — dep álginde syrttaı tildesken aqsaqaldyń qolyn aldy. Sodan soń jalpyǵa ortaq sálem berdi:

— Armysyń, antalaǵan ardaqty elim!

Taıaý turǵandar qoshametpen qaýqalaqtap qol beristi. Alashqa aty shyqqan Áset aqyndy alǵash kórip turǵan qazaq dalasynyń qıyr-qıyrynan kelgen halyq arbalyp qalǵandaı ánshiden kóz aıyrar emes. İlıas ta tústep tanyp alaıynshy degendeı, baqyraıypty da qalypty. Nópirdiń arasynan anadaıdan-aq kórip tur, Áset aq-qarasy aıqyn, aıaly, dóńes kózdi, ashyq qabaqty, qyr muryndy, etjeńdileý kisi eken. Ústine omyraýy ashyq aq kóılektiń syrtynan kók maýyty beshpet kıipti. Basyna mańdaıyn bastyra aq shyt tartyp alǵan.

Áset aqyndy İlıas alǵash ret byltyr kúzde Qaraǵash mańyndaǵy Seıitbattaldyń toıynda kórgen. Sonda osy Qaragerdi qara jarysqa qosty ma, álde seıildetýge shyǵardy ma, áıteýir, at baptaý qamymen júrip, án tyńdaı almaı qalǵan. Sonyń sáti búgin túskendeı. Estýinshe Áset te Qabanbaı eline jıen eken. Uly Qanaǵatpen qaraılas ári júırik aqyn bolǵan soń Súleımen bı Ásetti balasyndaı kórip, on alty jasynan qanatynyń astyna alyp, osy eldiń Tátejan esimdi bir qyzyn áperipti.

Halyq ánshini alańqaıǵa qoıylǵan, ústinde kúnqaǵar shatyry bar arbaǵa qaraı bastap apardy. Arbanyń bir shetine emennen shabylǵan keń shara qoıyp, syńqyldaǵan sylqym qyz qymyz sapyra bastady. Áset maldas quryp otyryp, bilegin túrindi. Kóp baptalmaı-aq qaıda júrse de qasynan tastamaıtyn sholaq dombyrasyn qaǵyp-qaǵyp jiberip, «A-a-o-oý!» dep daýsyn sozyp, «Qysmet», «İnjý-marjan» ánderin qatarynan tógip-tógip jiberdi:

Arǵynmyn, atym Áset qara shordan,
Surasań násilimdi oý, shyqtym moldan.
Basynda qaziretke shákirt edim,
Osy óleń adastyrdy orta joldan...

Sharshy top: «Óı, dúldilim-aı!», «Sal! Shyrqa!», «Soqtyrt!» dep qoshemettesip, kótermelep qoıady. Ánshi de «Mynaý mynadaı án edi...» dep, atyn atap, túsin tústep jatpaı-aq, birinen soń birin ańyratyp, aǵyndatyp salyp jatyr. İlıas qoınynan qaryndash, kitapshasyn alyp, úlgergeninshe jazyp ala bastady. Oǵan atasy men ákesiniń qıssa-dastandarǵa, eski jyrlarǵa qumarlyǵy jastaıynan daryp edi. Ásirese, barmaǵynan bal tamǵan zerger ǵana emes, án men kúıge, óleń-jyrǵa qumar ákesiniń Mahambet, Súıinbaı, Abaı, Aqan, Birjan men Sara jyrlaryn jınastyryp, qaǵazǵa jazyp júretin qunttylyǵy qonǵan bolatyn. Bala ákesiniń sol jıyp-tergeniniń bárin óz kitapshasyna kóshirip alyp edi. Endi soǵan el arasynan estigen jańa óleń-jyrlardy qosyp jazyp qoıyp júr. Ár shýmaqtyń alǵashqy eki jolyn bul, sońǵy eki jolyn sózge pysyq Sataı jattap qalyp, aıtyp turdy.

Ásettiń daýsy qulpyryp, quıqyljı tústi:

Án salsań, ózimdeı sal ańyratyp,
Orman, toǵaı, ózendi jamyratyp.
Arqyratyp, aǵyzyp án nóserin
Tolqynymen júrekti jadyratyp...

 «Pah, shirkin! Aqyn degen osyndaı-aq bolsyn. Netken kórkem sóz, kesteli til!» dep, ishteı tushshynyp, tamsanyp qoıdy İlıas. Ol ánshimen birge tebirenip, ánmen birge tolǵanyp, bir sátte myń túrli kúıge enip, bir ysynyp, bir sýynyp turdy. Qaraptan-qarap, jon arqasyn boılap ter aqty. Zerek bala aýyl arasynyń aıtyskerlerin de, sýyrypsalma tókpelerin de buryn talaı kórgen. Biraq án shirkinniń dál mynadaı kóz jetpes kókke samǵap ushyp, qıandaǵyny kózi shalǵan qyransha shúıligip, sorǵalaýyn kórmepti. Ándi de únemi mamyrlatyp, baıaýlata bermeı, ne shalqytyp, shalyqtata bermeı, júgirtip, júrdektetip, jorǵalatýǵa da bolatynyn ańdamapty. Tipti, tabıǵattyń tylsym kúshteriniń minezine salyp birde daýyldatyp, nóserletip, birde qutyrtyp, ańqyldatyp, aǵyndatýǵa da bolatynyn bilmepti. Sol quıqyljyǵan san salaly, toqsan taraýly ánge úılesip, jymdasa ketken sózdi aıtsańshy. Mándi, árli sóz bolmasa, qansha quıqyljytsań da, halyq tushshynyp tyńdaı ma?!

 Óse kele men de osy Ásetteı aqyn bola alar ma ekenmin, álde ondaı kıeli ónerdi jaratqan mańdaıyma jazbaǵan ba?! ...Balanyń ishki oıy ekige jarylyp, ózara arpalysqa tústi... Nege bolmasqa, bolamyn?! Anasynan eshkim de bulbulsha saıraǵan ánshi, til bezegen aqyn bolyp týmaǵan shyǵar. Bul kisi de bir kezde myna turǵan Baqtyda medirese shákirti bolypty ǵoı. Sonda dál myna men sıaqty óleńge, ánge qumartyp, qıssa-dastandardy kópke oqyp berip, keı jerin jatqa soǵyp júrgen shyǵar-aý. Qazirgi ózim oqıtyn «Mamanıa» mektebin bitirip, medresesin támamdasam, men de ájeptáýir bilim jımaımyn ba?! Sonda jańa óris ashyp, tyń óner shyǵarmasyma kim kepil?! «Ondaı bolmaq qaıda dep, Aıtpa ǵylym súıseńiz. Ǵalym bolmaı nemene, Balalyqty qısańyz...» dep Abaı aǵamyz da soqyrǵa taıaq ustatqandaı tóte jol siltep turǵan joq pa... Osylaısha ásershil bala án tyńdaı turyp kókirek saraıynyń buryn tars bekitýli jatqan qoımalary syrt-syrt ashylǵanyn anyq sezdi. Buryn-sońdy ózi aıaq baspaǵan soqpaqtyń sorabyn ańdap, sony óris tapqanyn baıyptady.  

İlıas naǵyz ánshilerdiń án salýy tóbeleske bergisiz dep estýshi edi. Aıtsa, aıtqandaı-aq eken. Áset án bulaǵyn aǵyzyp, bir et asym ýaqyttaı úzdiksiz shyrqady. Ara-arasynda bir tostaǵan qymyzdy tóńkerip tastaıdy. Beshpetiniń qaltasynan etekteı betoramal alyp, mańdaıy men samaıyn, moıny men jelkesin súrtip qoıady. Dereý qaıta dombyrasyn qolǵa alyp, tolǵap-tolǵap jiberip, jańa ánin shyrqap qoıa beredi. Ol án saldy degenshe, samaı-samaıynan ter sorǵalap, pora-pora bolyp aǵady. Biraq yrǵaǵyn buzbaıyn, tyńdaýshyny alańdatpaıyn deı me, áýen aıaqtalǵansha oramalǵa qol sozbaıdy eken. Aqyry ashshy terinen arylǵan sańlaqtaı babyna kelgen ánshi tańǵa sheıin shyrqasa da sharshamastaı shıryǵyp, shırap alyp, án degendi birinen soń birin boratty. Endi qymyzdy da alǵashqydaı simirmeı, urttap qana otyrdy. Bular sóıtip ánniń qyzyǵyna ábden batqanda, azanshy ekintiniń azanyn shaqyrdy. Sóıtse, manaǵy aǵashtan soǵylǵan bıik munara tek qaraýyl qaraıtyn oryn emes, bes ýaqyt namazdy habarlaıtyn azanshynyń da mekeni eken. Qasyndaǵy eki-úsh otaýdy namazhanaǵa bólipti. Oǵan sımaǵan jamaǵatqa tóbesine kúnqaǵar qalqaıma ornatyp, astyna kilem tósep qoıypty. Áset:

—  Aý, halaıyq! Osyǵan razy bolyńdar! Endigisin Alla jazsa, quptandy oqyǵan soń tyńdarsyzdar,— dep, qoshtasty elmen. Halyq razylyǵyn aıtysyp, taraı bastady. Osy sátte İlıas lyp etip qasyna jetip kelip:

—  Assalaýmaǵaleıkúm, Áset aǵa!— dep, daýsyn soza túsip qol berip amandasty.

—  Ýaǵaleıkúmássalam! Qaı balasyń?— İlıas jónin aıtyp, álginde shyr-qalǵan óleńderdiń jazyp úlgermegen tustaryn túsirip alǵysy keletinin aıtty.

—  Óı, aınalaıyn! Talabyńa nur jaýsyn!— dep, Áset shákirtke batasyn jaýdyra otyryp, suraǵanyn aıtyp jatty. Aqyry ánshi-aqynmen balalar qımaı qoshtasyp, óz otaýlaryna bettedi. Ásirese, aqynjandy İlıas qatty tolqyp, tebirenip keledi. «Basynda qaziretke shákirt edim, Osy óleń adastyrdy orta joldan...» degeni nesi?! Óleń de adamdy adastyra ma eken?» dep tańyrqap qoıady bir pás...

 ...Keshe keshkisin jetip, Qýandyqtyń jazyǵynda tań asqan úsh júz at kún uıasynan jańa kóterilgende máreden shyǵyp edi. Arqan boıy uzaǵanda Qarager shabysyn údete tústi. İlıas júıriktiń moınyn qaǵyp kórip edi, azdap býsanǵanyn sezdi. Dereý qamshy sabyna baılanǵan shúberekpen attyń kózin súrtti. Bul ózi birden alǵa shyǵandap shyqpaı, utylap, qyza shabatyn at edi. Sondyqtan İlıas salǵan jerden alǵa ozbadyń dep qınamaı, tizgindi tartyńqyrap otyrǵan bolatyn. At ta aýyzdyqpen arpalyspaı, soǵan súıenip shaýyp kele jatqan. Endi búıiri qyza kele tizgin súzip, alǵa umtyldy. Umtylǵanda anaý-mynaý emes, janýardyń baýyry jerge tıer-tımesteı kósildi. Aldaǵy attar jol-jónekeı birinen soń biri qalyp bara jatyr. Kóńili kóterilgen bala: «Bóribaı! Bóribaı!» dep urandap, aıqaıǵa basty. Iesiniń aıqaıy kúsh bergen Qarager shabysyn odan saıyn údetti. İlıastyń delebesi qozyp, «Qobylandydaǵy» Taıbýryldyń shabysyn ekpindete soqty:

...Áıt, janýar, shúý! — dedi,
Qubylyp býryl gýledi,
Tabany jerge tımedi...
Tórt aıaqty sermedi,
Qulaqtyń túbi terledi,
Ter shyqqan soń órledi...

Muny aıtqanda esine óziniń Taıbýryly tústi. İlıas byltyr Turysbek qajy mingizgen býryl taıyn kóktem shyǵa ábden úıretip, kóndiktirip alyp edi. Ákesi de dereý at ábzelderin saılap bergen. Tobylǵydan sap kesip, daıyn taspadan İlıastyń ózi qamshy órip alǵan. Buǵan deıin atbegilerdiń aıtqanymen ǵana júrse, endi solardan estigeni men kórgenin istep, óz betimen baptap-jaratýǵa kiristi. Alla jazsa, bıyl aýyl arasyndaǵy qunan jarysqa qosyp kórmek. Jibek jaldy, kúlte quıryq Taıbýryl kisi qyzyǵarlyqtaı sulý da súıkimdi bolyp ósip keledi. Muny kórse boldy anadaıdan kisinep qoıa beredi. Ábden baýyr basyp alǵan. Bir jaqqa ketip bara jatqanda óriste júrmeı, qorada baılaýly tursa, birden sezip, oqyranyp, jer tarpıdy. «Meni qaıda tastap bara jatyrsyń? Umytyp ketken joqpysyń» dep, eskertkeni sıaqty.

...Qarager aldaǵy attardy birinen soń birin basyp ozǵan saıyn İlıas Sataı men Qosaıdy izdep keledi. Ázirge eshqaısysy kózine shalynǵan joq. Álginde Dastardan ótken soń-aq boldyryp, shetke shyǵyp qalǵan, jyǵylǵan attar kezdese bastady. Dastar — jarym joldyń mejesi. Keshe keshkisin at aıdaýshynyń ekeýi osyndaǵy bastaýdyń basynda qalǵan. Sonyń biri jyǵylǵan attyń astynda aıaǵy qalǵan balaǵa kómektesip jatyr. Beıshara bala shyr-shyr etedi. İlıas jany ashyp toqtaı jazdap, Baısal atbeginiń sózi esine túsip, tez qataıdy: «Baıqaımyn, balam, júregiń jumsaqtaý. Mundaı úlken alamanda on oılasań, túsińe kirmeıtin san túrli oqys oqıǵa kezigedi. Esińde bolsyn! Jol-jónekeı árkimge alańdap, toqtaýshy bolma! Attyń shabý qarqynyn buzasyń, ekpinin tejeısiń. Olarǵa kómektesetin at aıdaýshylar bar!»,— dep, myqtap shegelegen edi.

İlıas kóp uzamaı atyn jetelep kele jatqan Sataıǵa kezikti.

— Ne boldy, Sataı?— dedi bul sonadaıdan tizgindi tartyńqyraı túsip.

— Tyshqannyń inine aıaǵyn suǵyp alyp, omaqasa quladyq.

— Aıaǵy synǵannan aman ba?

— Aman sıaqty... biraq aqsap tur... İrikpe, atyńnyń basyn! Áne, anaý kúreń at basyp ozdy. Shap! Shap!

— Oı, ol kúreńdi qazir-aq qýyp jetem... Qosaıdy kórmediń be?

— Artta shyǵar... Shap! Shap! Tym bolmasa, bireýmiz júldege iligeıik!

— At aıdaýshy myna qyrdyń astynda. Al, qaıyr-hosh!

Qarager Aqırek taýynyń tusyna jetti. Bir sátke aldyńǵy attardan qara úzip qaldy. Sońyndaǵy attar da kórinbeıdi. Eńisten quldılaı bergende kóldeneń saıda taǵy da sulap jatqan atty kórdi. Janýar bir qyrymen qulaǵan boıy tórt aıaǵyn birdeı sermep, jantalasyp jatyr. Jan tásilim berýge shaq qalsa da áli shaýyp bara jatyrmyn dep oılaı ma, kim bilgen. Tanı ketti báıgeniń aldyn bermes Qyzkúreń eken. Keshe tús aýa Báıgetóbeden at aıdarda asaba ózin jer-kókke sıǵyzbaı, ábden maqtap edi. Sonyń tili tıdi me, ne boldy? Osy mańdaǵy barlyq júırikti tyıyp júrgen sańlaqqa ne kórindi eken?! Álde Qulagerge qastyq qylǵan sýyq qol munda da bar ma?! Qoı, olaı bola qoımas, Qulagerdiń áńgimesi múlde bólek qoı.

Aqsýdaǵy aýyl aqsaqaldary Aqan seriniń Qulageriniń oqıǵasyn jyr qylyp aıtatyn. «Arqada «Ereımentaý» degen jerde Saǵynaıdyń asy bolypty. Sol asqa Aqan seri Kókshetaýda báıgeniń aldyn bermeıtin ataqty Qulagerin ákelipti. Bir jaqtan Baraqbaı degen baı da Ereımendegi báıge bitkenniń perisi Kóktuıǵynyn qosady. Alaman bastalmaı-aq qos júıriktiń ıeleriniń arasynda eges bolyp, Aqan seri «Atym báıgeden kelmese, saǵan-aq berip keteıin» dep salady Baraqbaıǵa. Kóńili kúpti bolǵan Baraqbaı jendetin jumsap, Qulagerdiń túbine jetipti. Baıǵus Aqan sol asta jan seriginen aıyrylyp, qan jutyp qaıtypty» deýshi edi qamyqqan áńgimeshi...

İlıas «Qulager» ánin tyńdaǵanda tulpardy tuıaǵynan tanyǵan, aspanǵa án qalyqtatqan Aqandaı segiz qyrly, bir syrly jannyń kókirekti qars aıyrǵan kúrsinisin estigendeı bolyp edi. Júırikterdiń jalynda eseıip kele jatqan atqumar bala tól atyńnan aıyrylý degenniń azabyn da tartyp kórgen. Ózi óz bolyp, alǵashqy mingen qasqa taıy qoldy bolyp ketkende birneshe kún tynymsyz izdep, ábden kúder úzgen soń nár tatpaı jatyp alyp edi-aý. Odan soń da qansha ýaqyt eshteńege zaýqy soqpaı, súle-sopa júrgen de qoıǵan. Tek kezekti báıgege shabýǵa shaqyrǵanda ǵana dúr silkingen... Qasqa taıyn joǵaltqanda bul osynsha qaıǵyrsa, ómirlik jan serigine aınalǵan Qulagerdeı dúldilinen aıyrylǵanda Aqan seri qandaı halde boldy eken deseńizshi...

Belge shyqqanda aldyńǵy bir túıdek at nedáýir uzap ketkenin baıqady. Uzyn yrǵasy on shaqty sańlaq bar sıaqty. Shubatylǵan suıyqtaý shańy zorǵa kórinedi. Álginde eńisten túskende tizgindi qattyraq tartyp, tym uzatyp aldym ba degen İlıas endi attyń basyn jiberip, «shúý, janýar!» dep tebinip qoıdy. Qarager qulashyn jazyp, kósile tústi. Sonaý kóz ushynda báıgetóbeniń de sulbasy qaraýytqandaı kórindi. Qarager aldynda bara jatqan Báıge kúreńge qulaǵyn qaıshylaı qarady da, erekshe bir silkingendeı shabysty údetti. İlıas taǵy da «Bóribaılap» qoıdy. Aıqaıy kúsh bergen Qarager shabysyna shabys qosyp, ash kúzenshe búktetildi. Sol-aq eken, áp-sátte aldaǵy atty qýyp jetti. Ústindegi bala qaıta-qaıta qamshy basty. Biraq báıge kúreńniń shabysy qoıýlap, qımyly sylbyrap qalypty. Qatarlasa berip, kúreń attyń kózine kózi túsip ketip edi, janaryn ashshy ter basyp, sodan jasaýrap kele jatqanyn baıqady. «Qamshylaı bergenshe, kózin súrtseńshi baıǵustyń» dep qaldy shydamaı. Qarager osylaısha taǵy bir-eki júırikti basyp ozǵanda Báıgetóbe ap-aıqyn kórindi. Aldyda bar-joǵy tórt-aq at qaldy.

Úsh júzden bar-joǵy tórt-aq at. Biraq sol tórteýi bir-birimen quıryq tistese shaýyp bara jatyr edi. Budan nedáýir qashyq, qozy kóshteı jerde  ketip

barady. Arǵy jaǵyndaǵy kómbe de sol shamalas. Aldyńǵy attardy tym-tym uzatyp alǵanyn sezgen bala atyna qamshyny basyp-basyp jiberdi. Qarager «onsyz da barymdy salyp kelem ǵoı» degendeı, pysqyrynyp alyp, qulashyn jaza tústi. Jaryqtyq janýardyń baýyry jerge tıer-tımesteı kósildi. Bir-aq páste aldyńǵy attarmen araqashyqtyq eki esedeı qysqardy. Qaragerdiń qosamjar tynysy ashylǵandaı shabysty údete túskenine İlıas shynymen tańyrqap ta, shattanyp ta keledi. Buryn-sońdy alpys shaqyrymdyq alamanǵa shaýyp kórmegen atyna İlıastyń áýelde onsha senińkiremegeni de ras. Al Dastarǵa jetken soń-aq shetke shyǵyp qalǵan, jyǵylǵan attardy kórgende sol kúdigi ulǵaıa túsken. Aıtty-aıtpady, byltyrǵy shapqan báıgeleri qyryq- qyryq bes shaqyrymnan aspaýshy edi. Al mynasy alpys emes, jetpis shaqyrymdaı, tym-tym qashyq bolyp kórindi. Onyń ústine san túrli alamandy kórip, ábden ysylǵan saqa júırik emes, Qarager bıyl endi ǵana bestige shyǵyp edi. Endeshe qarlyǵyp, jol ortada qalǵansha, kómbege jetkenim olja emes pe dep, tizgindi jıi tartyńqyrap otyrǵan. Átteń, dál mynadaı qosamjar tynysy ashylaryn bilgende, jarym joldy kútpeı-aq attyń basyn emin-erkin jiberer edi-aý bir. Endi ókindiń ne, ókinbediń ne?!

Jaryqtyq janýar bar ekpinimen quıǵytyp-aq keledi. Manaǵydaı emes, yshqynǵan saıyn qara terge tústi. İlıas taǵy da qamshy sabyna baılanǵan shúberekpen kózin súrtti. Ter basqan moıny jalt-jult etip, kúnge shaǵylysyp, kóz qaryqtyrady. Mine, kózdi ashyp-jumǵansha Báıgetóbege de jetip-aq keldi. «Shyn júırik órge salsań, órshelener» degendeı, tóbege kóterile bere aq bozdy basyp ozdy. Al qaraqshyǵa taıaq tastam qalǵanda jırendi artqa tastady. Qalǵan ekeýin qýyp jetýge qas-qaǵym sát qana jetpeı qaldy. Kómbeden alǵashqy bolyp, Qanaǵat bolystyń Qarakógi ótti. Ústindegi bala da, turǵandar da «Qabanbaılap» Báıgetóbeni basyna kóterdi. Ekinshi bolyp Qońyr tóreniń Qońyraty keldi. Onyń ústindegi balanyń daýsyn da, az ǵana tóre men tóleńgittiń únin de «Qabanbaılaǵan» kóptiń daýsy jutyp qoıdy. Solarmen quıryq tistese İlıas mingen Qarager de kómbeden ótti...

Eń keremeti aryndap kelgen Qaragerdi eki jaqtan eki jigit shaýjaılap, áýdem jerge qatarlasa shaýyp baryp, zorǵa toqtatty. Sońynan jetken Baısal atbegi: «Aınalaıyn, Qaragerim-aı, uzaqqa talmaı shabatyn óren júırik ekensiń-aý. Munyńdy bilgende tizgindi tejemeı, birden erkińe jiberer edik qoı, qaıdan bileıik»,— dep, aınalyp-tolǵana berdi.

Súleımenniń asynda Ásettiń ónerine qumartqan İlıas «Bulbulǵa», «Ánshige», «Áset» sıaqty tyrnaqaldy týyndylaryn jazdy. Al osy asta kórip, kóńiline túıgenderin dúldil aqyn keıinirek óneri kemeline kelgen shaqta  áıgili «Qulagerdeı» keń tynysty poemaǵa aınaldyrdy.

---