InfoHub Logo

Bes kórinisti qoıylym

Qatysýshylar:

Baısal — rýbasy, kósem

Abaq — abyz

Basbuqa — bas qolbasshy, batyr

Baıbarys — Baısaldyń inisi, batyr

Shyraq — bozbala, jasy 17-de

Aıarý — Shyraqtyń qalyńdyǵy, jasy 14-te

İ Darıı — parsy patshasy

Ranasbat — parsy qolbasshysy

Saqshy, jasaýyl, áskerler, t.b.

 

Birinshi kórinis

Kókteýdegi kóktem. Shyraq pen Aıarý taý etegindegi bulaq basynda.

 Shyraq. Aıarý! Beri qarashy! Anaý zeńgir aspan men kóz ushyn-daǵy kókjıek, myna kók maısa kógal men móldir bulaq qandaı ǵajap! Búgin aınala tóńirek nege sonsha qulpyryp ketken?! Aspan shaıdaı ashyq, taý qol sozymda, ańǵardan esken saýmal samal... átteń, átteń, sıpattaýǵa til shorqaq!

Aıarý. Ras aıtasyz. Búgin kóktem jaryqtyq qys yzǵaryn qýyp tastap, toı toılap, án salyp jatqandaı!

Shyraq. Mine, mine, týra solaı. Kóktem toı toılap, án salyp jatyr.

Aıarý. Biraq (syńǵyr etip kúledi) bul kóktemnen Sizdiń kóki-regińizdegi kóktemniń bulqynysy kúshti me dep qaldym, jas jigit! Búgin erekshe tebirenip, aqyn bolyp ketkendeısiz.

Shyraq. Onyń ras, Aıarý. Mynadaı ásem tabıǵat pen ózińdeı sulý boıjetkenniń qasynda kisiniń kóńili tasymaı, aqyn bolmaı tura ma!.. Átteń, osyndaı keremet sátterdiń ǵumyry nege kelte bolady eken?Mynadaı syry mol sıqyrly álemmen qas-qaǵymda qoshtasý degen...

Aıarý. Iá, ıá? Nege kidirdińiz? Sózińizdiń sońyn jutpańyz.

Shyraq. Joq, a! Sóz deıtin sóz emes, sandyraq qoı ánsheıin...

Aıarý. Sizge búgin ne bolǵan? Lezde jadyrap, lezde qynjyla-syz. Birdeńeni aıta almaı, oraǵytyp turǵandaısyz? Áldenege alańdaıtyn sıaqtysyz. Jasyrmaı, ashyǵyn aıtyńyzshy!

Shyraq. Jo-joq, qalqam! (Qyzdyń qolynan ustaıdy) Alańdaıtyn dáneńe joq. Qorqyp-úrikpe, eligim. (Kórermenge qarap) Meni ne qara basty? Talaıdan bergi janymdy jegen áreketke táýekel etip alyp, endi kelip qalyńdyǵymnan jansaýǵa sura-ǵanym ba? Qoı, Shyraq! Munyńdy Aıarý turǵaı, anań da sezbesin. Táýekel et te, tas jut. Erkek bolsań, esirkep, músirkeý tileme.

Aıarý. E, báse, solaı deceńizshi, jaryǵym-aý. Solaı bolsynshy ámanda. (Kórermenge qarap) Apyraı, kesheden beri júrek shirkin atqaqtaı beretini nesi eken? Áldeneden sezik alyp, sekemdene me, nemene?

Shyraq. Áıtse de qaýip baryn jasyra alman. El shetine jaý kirdi, erteń tús aýa osynda kelip qalýy da ǵajap emes.

Aıarý. Ne deısiz? Ras pa? Onda álgiden beri nege aıtpaı tursyz?

Shyraq. Ras, álginde jol-jónekeı estidim... Birden aıtpaǵa-nym — ekeýmiz alańsyz syrlasaıyq degem. Biraq bolmaıdy eken, men keteıin. Endigi ıgi jaqsylar bas qosyp, keńesip jatqan da shyǵar. Táńirim qoldap, eldi jaýdan azat etsek, jaz jaılaýda toı jasap, ońasha otaý tigermiz. Qosh, Aıym!

Aıarý (sasqalaqtap). Iapyraý, osynsha tutqıyl bolaryn kim oılaǵan... Sál aıaldańyzshy. Táńirimnen tilek tileıin. (Aspanǵa qarap) O, Kók Táńiri! Arysymnyń altyn basyn, talaıly taǵ-dyryn bir ózińniń quzyryńa tapsyrdym! Oǵan oń qabaǵyńmen qaraǵaısyń, meıirimińdi tógip, shapaǵatyńa bólegeısiń!

Shyraq. Aıtqanyń kelsin, Aıarýym! Seni de, eńseli elimdi de áýeli Kók Táńirine, sosyn san ǵasyrlar áldılep-mápelegen qasıetti Saq dalasynyń taýy men tasyna, saıy men salasyna tapsyrdym. Al, qalqam, qaıyr, qosh.

Aıarý. Qosh, batyrym, qosh arysym! Qosh! Qosh!

 

Ekinshi kórinis

Syr boıyndaǵy rýbasy Baısaldyń 12 qanatty, altyn bosaǵaly aq ordasy. Rýbasy, abyz, batyrlar bastaǵan ıgi jaqsylardyń keńesi. Qabaqtary qatýly, júzderi susty.

Sahna syrtyndaǵy daýys. Azıa menEýropanyń talaı elin qan qaqsatqan parsy patshasy İ Darııdiń jer qaıysqan qalyń qoly b.d.d. 518 jyly beıqam jatqan Saq dalasyna basa-kóktep kirdi. Qol qýsyryp qarsy alǵandardy qoldap, qarsylyq kórsetkenderdiń kúlin kókke ushyryp, ajal men úreı uryǵyn seýip kele jatqan patshanyń ataq-dańqy dúrkirep tur edi.Osyǵan deıin on shaqty eldi óz quzyryna qaratqan İ Darııdiń sol kezeńdegi áskerinińsany 600 kemelik teńiz flotyn qospaǵanda jeti júz myńǵa jetip jyǵylatyn...

Baısal. Kúngeıdegi qandastarymyzdan sýyq habar jetti. Parsy patshasy qalyń qolmen el shetine enipti. Erteń osynda kelmek. Saq ulysynyń kósemi men qońsylas rýbasylarǵa jeke-jeke jaýshy attandy. Alaıda jalpaq el qulaqtanyp, qalyń qol jınalǵansha eki-úsh kún qajet. Ne istemek kerek? Qandaı aqyl qosasyzdar?

Abaq abyz. E, eldiń eldigi synalar sát týdy de. Tutqıyl ekeni ras. Alaıda keshegi kisi mensinbeıtin Kır patshanyń da kegjıgen basyn kesken halyqpyz! Kesip qana qoımaı, Tomasha hanym Táńiri aldyndaǵy sertin oryndap, bes bıeniń sabasyna qan toltyrtyp, qanqumar nemeniń basyn sol qanǵa meldekdete toıdyrdy emes pe?

Otyrǵandar (jarysa, qýana ún qatyp).

— Oı-hoı, shirkin! O da bir saq balasynyń alapasy asyp, meımanasy tasyǵan zaman edi-aý.

— Sol kezde týǵan ul qazir at jalyn tartyp minýge jarady. Nesi bar?! Kók Táńirim qoldasa, áli-aq Darııdiń da muzdaı qursanǵan qalyń qolynyń kúlparasyn shyǵaryp, torǵaıdaı tozdyrarmyz...

— Jón sóz! Sátin salsa, erteń-aq jaýdyń qyl moınyna yrǵaı sapty naızany yrǵaı-yrǵaı salarmyz!

Baısal. Aýzyńa maı, aǵaıyn! Shúkir, saq balasy jeńisten kende emes. Endi erteń de sol jeńiske jetýdiń jolyn kórset, qalyń qol kelgenshe jasanǵan jaýǵa tótep berýdiń amalyn aıt...

Baıbarys. Parsylar bizdi betpe-bet shaıqasta ala almaǵan soń únemi aıla-amalǵa júginýde. Kır patshanyń qýlyǵy munikiniń qasynda astar bolmaı qaldy deı me, nemene?

Baısal. Darııdiń qýlyǵyna quryq boılamasy ras kórinedi. Áýeli kúngeıdegi qandastarymyzdyń jasaǵyn typ-tıpyl etipti de, óz ǵaskeriniń aldyńǵy shebine solardyń kıimin kıgizip, beıbit keıipte baıqatpaı kelip jaıbaraqat jatqan taǵy bir qaýym eldi qanǵa bóktiripti (Otyrǵandar tańdanysady, jaǵa-syn ustasady.) Osynaý alpys eki aılaly jaýǵa qarsy qandaı amal bar?

Basbuqa. Áýeli jaý jolyndaǵy eldi údere kóshirý kerek. Oǵan arnaıy jaýshy attansyn...

Baısal. Aldyńǵylarmen birge olarǵa da jaýshy attandy.

Basbuqa. Onda qarý ustaýǵa jaraıtynnyń bári atqa qonsyn!

Baıbarys. Qarsy shabý — qaýip. Bizdiń bir sarbazǵa — jaýdyń júz jasaǵy. Endeshe, qalyń qol kelgenshe qashqan bolyp, aınalyp kelip, ókpe tustan soǵyp, amaldaı turaıyq.

Basbuqa. Qashqan jaýǵa — qatyn bı. Beıbereket qasha bersek, jaý ókshe izimizge túsip, bárimizdiń túbimizge jetpesine kim kepil.

Baıbarys. Basqa amalyń bolsa, aıt óziń! Samsaǵan qalyń qolǵa qalaı qarsy turmaqsyń?

Basbuqa. Áýeli jaý shebine sadaqshylar jasaǵynan tosqaýyl qoıaıyq.

Baısal. Sadaqshylar myńdyǵyn túgel jiber deımisiń?

Basbuqa. Joq. Eki júzdik saılaýyt mergender men úsh júzdik qatardaǵy sadaqshylar. Eki top eki belge bekinedi. Áýeli jaý jasaǵyn saılaýyt mergender qarsy alady. Aldyńǵy qataryn jýsata bastaǵanda jaý andaǵaılap at qoıady. Sonda mergender etekke júgirip túsip, attaryna mine salyp, tumsyq aınalyp baryp, úshinshi belge bekinedi. Sol eki arada aldyńǵy belge shaýyp shyqqan jaýdy kelesi sadaqshylar jebelerin qarsha boratyp qarsy alady. Jaý qatary taǵy sıreıdi. Osylaısha almasyp otyrady.

Baısal. Bárekeldi! Al jaýyń oraı shapsa she?

Basbuqa. Onda eki qanatqa taǵy eki myńdyq alamandy saılap qoıamyz. Qalǵan eki myń jasaq tasada turady. Jaý qaı qanatqa umtylsa, sonda salamyz.

Baısal. H-o-osh! Tabylǵan aqyl. Alaıda bir túmenge tolar-tolmas jasaqpen báribir uzaqqa barmaspyz. Asyly, búgin keshke úılerdi jyǵyp, bárimiz Arqany betke alamyz. Qashyp-pys-paımyz. Údere kóshemiz. Eki myńdyq eki qaptalda, al kósh sońy-nan qalǵan qol men sadaqshylar myńdyǵy erip otyrady. Eń sońynda — ertaýyl júzdik. Osylaısha, jaýdan nedáýir alystap, Ulys qosynyna meılinshe jaqyndaı túsemiz. Jaý qýyp jetse, kósh toqtaýsyz júre beredi, biz Basbuqa aıtqan tásilmen qarsy alamyz... Buǵan ne deısińder?

 Jurt bir sát únsiz qalady. Osy kezde esikten saqshy kiredi.

 Saqshy. Munda bir jas jigit keńesshilerge aıtararzý tilegim bar dep, kirýge ruqsat suraıdy. Bóget jasama desem, keter emes.

Baısal. Kirsin! Jiber!

İshke Shyraq kiredi.

Shyraq. Armysyzdar, atalar! Barmysyzdar, jaqsylar men jaısańdar!

Otyrǵandar (jamyrasa). Bar bol, balam! Kósegeń kógersin!

Shyraq. «Qoı asyǵy dep qomsynba, qolaıyńa jaqsa, qulja qoı» degen babamyz. Sizderge aıtar arzý tilegim bar.

Baısal. Arzýyń bolsa, aıt oǵlanym.

Shyraq. Aıtpaǵym — jaýdyń qarasy mol, ekpini qatty kórinedi. Qashsaq, sońymyzdan óksheleı qýyp, tas-talqanymyzdy shyǵarýy bek múmkin. Endeshe beker qyrylǵansha, aılaker parsy patshasynyń ózine qarsy aıla-amal qoldansaq...

Baısal. Ol qandaı aıla? Kidirmeı aıta ber.

Shyraq. Jaýdyń aldynan shyǵyp, qalyń qoldy Betpaqtaǵy jeti kúndik shól dalaǵa buryp áketetin janynan keshken bir jankeshti jibersek...

Baısal. Ondaı jankeshti tabyla qoısa, qanekı? Kózdegen kisiń bar ma?

Shyraq. Men barmyn. Kókem Baıraq batyrdyń jaý qolynan qapıada qaza tabýy jatsam-tursam oıymnan ketpeı qoıdy. Kópten beri osynaý qandy kektiń qarymtasyn qaıtsem qaıtaram dep qıaldap júrip, táýekel etýge tas túıin bekigem. Búge-shigesine deıin oılastyryp, pysyqtap qoıǵam. Olaı-bulaı bop ketsem, sońymda ókshe izimdi basqan inilerim Oraq, Oraz bar. Parsy tilinen de az-maz habardarmyn. Sheshem — parsy qyzy. Endeshe, menen qolaıly jan bar ma? Betimnen qaqpaı, batalaryńyzdy berińizder.

 

Úshinshi kórinis 

Altyn bosaǵaly Aq ordanyń aldyndaǵy atshaptyrym alań. Halyq yǵy-jyǵy. Eki jendet Shyraqty eki qolynan ustap, súırelep ákep, dúre aǵashyna etpetinen jatqyzyp, qaıys baýlarmen bileziginen myqtap baılaıdy d dúreleı bastaıdy.

Jarshy. Ýa, halaıyq! Baıraqtyń parsy áıelinen týǵan balasy Shyraq jaýdyń jansyzy bolyp shyqty. Bizdiń qaıda, qashan kóship-qonǵanymyzdy jaýǵa udaıy habarlap turypty. Ýa, ha-laıyq!Baıraqtyń parsy áıelinen týǵan Shyraq jaýdyń jansyzy bolyp shyqty...

Alańǵa jınalǵan kópshilik (qaıran qalyp, údireıisip).

— Ne deıdi-aý, mynaý? Aý, munysy beker bolar...

— Múmkin emes, men senbeımin.

— Kim bilgen? Adam alasy ishinde degen...

— Áı, ne tantyp tursyń?! Keshegi esil erdiń balasy búgin satqyn shyǵypty degenge ıtim sene me...

Sol mezet alqyn-julqyn júgirip Aıarý jetedi. Biraq ıyq tiresip, qoldasyp turǵan jasaýyldar ony Shyraqqa jibermeıdi.

 Aıarý(yshqyna daýystap). Jiberińizder! Qoıa berińizshi ony! Ol — satqyn emes... Júzbasy, Sizge aıtam, bul — jala!

Jasaýyl. Ony júzbasyna emes, Kósemge aıt! Aq ordada otyrǵan ıgi jaqsylar keńesine aıt!

Aıarý. Aıtam! Olarǵa da aıtam. Biraq Sizder men baryp kelgenshe, Shyraqty dúreletpeı qoıa turyńyzdarshy.

Jasaýyl. Óıtýge haqymyz joq. Bar, odan da tezirek Aq ordaǵa bar!

Aıarý(yshqyna daýystap). Shyraq! Sál shydaı tur, men qazir kelem. Estımisiń, Shyraq? Qazir kelem.

Osy sát áldeqaıdan paıda bolǵan qyzdar jasaǵy Aıarýdy tik kóterip, aıaq-qolyn jerge tıgizbeı ala jóneledi. Bireýi aýzyna shúberek tyǵa qoıady.

 

Tórtinshi kórinis

Parsy patshasy İ Darııdiń joryq ordasynyń aldy. Bet-aýzy dombyqqan, kıimi alba-julba Shyraqty ákeledi. Patshanyń oń jaǵynda — bas qolbasshy Ranasbat. Aınala sap túzegen qalyń ásker. Patsha ıek qaǵady.

Ranasbat. Eı, miskin! Qane, aıt jónińdi patsha aǵzamǵa!

Shyraq. O, patsha aǵzam! Qaıǵy-nalama qulaq sal!

Ranasbat. Toqtat, naqurys! Saǵan álginde ár sózińdi: «Kóktegi Qudaıdyń jerdegi Elshisi, Saıypqyran Sardar, Uly mártebeli patsha aǵzam!» dep bastaý kerektigin úıretpedik pe...

Shyraq. Iá, úırettińizder, bas qolbasshy Ranasbat myrza! Biraq men áskerı tártipke kóndikpegen paqyrmyn. On jasyma deıin shalǵaı túkpirdi meken ettim. Sosyn, mine, jeti jyl boıy kórme-gen qorlyǵym joq. Qazirgi halim mynaý... Endeshe bar bilgenimdi baıandaýǵa ruqsat etińiz.

Ranasbat patshaǵa qaraıdy. Patsha «meıli, aıta bersin» degendeı, ıshara jasap, bas ızeıdi.

Ranasbat. Ruqsat! Tek ýaqyt tyǵyz. Sozbaqtamaı, jyldam aıt!

Shyraq. Aıtsam, tegim — parsy. Sizderdiń kele jatqanyńyzdy estip, qashyp shyǵyp edim, qolǵa túsip, mynadaı kúıge tap boldym. Sodan ózderi dúrligip júrgende oraıyn taýyp qaıta sytylyp shyǵyp, osynda ólip-talyp zorǵa jettim. Patsha aǵzamǵa jaýdyń bas saýǵalaǵan jerin kórsetip, saqtardan ata kegimdi alsam dep edim...

İ Darıı. Jaýdyń qaıda tyǵylǵanyn sen qaıdan bilesiń?

Shyraq. O, mártebeli padıshah! Men eki jyldan beri shoshaq bóriktilerdiń kósemi Baısaldyń jylqysyn baǵystym. Byltyrǵy qýańshylyqta Betpaqtaǵy jan balasy taba almas Salqyn Sabatty saǵalaǵan edik. Keshe túnde údere kóshken saqtardyń sonda bet almaq nıeti baryn Baısaldyń óz aýzynan estidim.

İ Darıı. Baısal deımisiń?!

Shyraq. Dál solaı, padıshah!

İ Darıı. Onyń qulǵa syr shashqany qaı sasqany?

Shyraq. Joq, maǵan aıtaıyn dep aıtqan joq, kezdeısoq esti-dim. Meni ábden dúreletip, ońasha úıge qamap qoıyp, ózderi dereý jolǵa jınaldy. Úılerin jyǵyp, túıege artty. Men bárin estip jattym. Sosyn irgeden syǵaladym. Aq ordany jyǵarda túgel syrtqa shyqty. Baısal Ulys kósemine qaıta jaýshy jóneltti. Bireý-mireý estip qalmasyn dedi me, jaýshyny berirek, men jatqan úıdiń syrtyna ońashalap ákelip, «Qalyń qol kelgenshe biz Salqyn Sabatty panalaımyz. Odan eshqaıda attap baspaımyz» degenin óz qulaǵymmen estidim.

İ Darıı. Ranasbat, sen ne deısiń?

Ranasbat. Sholǵynshylar toby shoshaq bóriktilerdiń jurty jatyr, ózderi joq, betalystary Betpaqdala dep kelip edi ǵoı. Solardyń aıtqany munikimen dóp keledi.

İ Darıı. Ózińniń jansyz emes ekenińe qandaı aıǵaǵyń bar?

Shyraq. O, padıshah! Meniń bar aıǵaǵym myna beıshara túrimde turǵan joq pa?! Ol az deseńiz... minekeı...

Shyraq órim-órim jeıdesin sypyryp, tilim-tilim arqasyn kórsetedi de, qaıta kıe almaı, gúrs etip qulap túsedi.

 

Besinshi kórinis

Arada bir apta ótken edi... Tańsári. Kóz ashtyrmaıtyn qumdy daýyl. Sahnada jol bastaýshy Shyraq pen ony kúzetken on sarbaz. Sońdarynan «Toqta!» dep aıǵaılap shabarman qýyp jetedi. İle-shala nókerlerin ertken Ranasbat ta keledi.

Ranasbat (aqyryp). Qane, seniń aýylyń? Qane, Salqyn Saba-tyń? Aıt, silimtik neme!

Shyraq (masaırap). Men senderdi ádeıi adastyryp, aınalasy jeti kúnshilik sýsyz shólge ákeldim. Tórt tarabyń túgel — shól dala. Endi báriń qyrylasyńdar!

Yzaly jasaýyldar tus-tustan tarpa bas salady.

Daýystar.

— Kózin oıyp, basyn shabý kerek ıttiń!

— Shybyn janyn shyrqyratyp, baqaıynan bastap basyna deıin týraıyq!

— Naızanyń ushyna túırep, ilip qoıaıyq!

— At quıryǵyna baılap, súıretip óltireıik sumyraıdy.

Shyraq (jaıbaraqat mysqyldap). Men erekshe baqyttymyn! Ólsem — qanym týǵan jerimniń topyraǵyna tógiler, súıegim óz jerimde kómiler. Elimdi senderdeı basqynshylardan aman saqtap, armanyma jettim! Endi qoldaryńnan kelgenin isteı berińder!

Tyńshy. Joq! Bul nege tez ólý kerek? Bul pále tez ólgisi kelip tur! Munyń qol-aıaǵyn tas qylyp baılap, ólimshi etip sabap, myna qý taqyrǵa tastap ketý kerek. Keýdesinen jany shyqpaı jatyp-aq qurt-qumyrsqaǵa jem bolyp, ábden qınalyp, ıt ólimmen ólsin!

Bir top jasaq Shyraqtyń qol-aıaǵyn baılap, tepkileı jónelgende qalǵandary qutylardyń túbin sarqyp, bir tamshy sýǵa talasyp, bir-birimen judyryqtasa bastaıdy. Shyraqty tepkilep júrgender de ony tastaı berip, janjalǵa aralasyp ketedi.

Ranasbat (aqyryp). Toqtatyńdar bassyzdyqty! Jasaýyl, qaıdasyńdar túge! Sal tártipke! (Qany qaraıǵan óz jasaýyl-darynyń biri Ranasbattyń tý syrtynan shoqparmen bir uryp, murttaı ushyrady.)

Sahna syrtyndaǵy daýys. Osy joryqtan İ Darıı jer qaıysqan qalyń áskeriniń teń jartysynan aırylyp, parsy jerinearyp-ashyp zorǵa jetti. Al týǵan jerin, Otanyn janynan artyq jaqsy kórip, óz eliniń erkindigi men azattyǵy úshin qurban bolǵan Saq Shyraqtyń erligi aýyzdan-aýyzǵa tarap, urpaqtan-urpaqqa aýys-ty. Kóp uzamaı onyń ónegeli isi men qasıetti esimi tarıh betine máńgi baqı óshpesteı etip qashalyp jazyldy.

Sońy