InfoHub Logo

ÚZİK-ÚZİK SÝRETTER

Jaz. Jaılaý. Shubala qonǵan kıiz úıler. Qanattas bir aýylǵa apam meni jetelep, qydyrystap kelgen. Úsh-tórt áıel úıde shaı iship áńgimelesip otyr da, men syrtta asyq oınaǵan balalardyń qasynda qyzyqtap qarap turmyn.

Eresekteý balanyń biri kenet ıyǵymnan julqyp qaldy:

— Áne, seni tastap, shesheń ketip bara jatyr!

Aýyldyń ortasyn qaq jaryp, taram-taram soqpaq jol ótedi. Sol jolmen túıege mingesken eki áıel soqtyryp ketip barady. Ekeýi de kımeshek kıgen. Artyndaǵysy aýmaǵan meniń sheshem. Meni bóten aýylda qaldyryp, jónep barady.

Men sheshemnen ólmeı qalarmyn.

— Ala! Ala! — dep artynan qýyp berdim. Qulyndaǵy daýysym Qudaıǵa jetip, baqyryp júgirip kelem. Aıaýly sheshemniń maǵan burylyp qaraǵysy da kelmeıdi.

— Apa! Apa!

Baqyrýdan óńeshim jyrtyla jazdaıdy. Jol shetindegi úılerdiń adamdary bári maǵan qarap qalǵan. Tek sheshem ǵana qaramaıdy. Uzyn aıaqtarymen taırańdaı jelgen júrdek túıe ońaılyqpen jetkizbeıdi.

Bir áıel kóldeneńnen daýystap:

— Áı, qatyn, balań jylap keledi! — dedi.

Sheshem endi ǵana maǵan jalt burylyp qarady.

Sóıtsem, sheshem dep jylap kele jatqan adamym múldem bóten... Aldyndaǵysy da men tanymaıtyn basqa áıel.

Óz sheshem sol álgi shaı ishken úıde otyr.

Ýaqyttyń kóbin sý boıynda ótkizemiz. Sý boıynda oınaımyz. Mine, endi qaljyrap úıge qaıtyp kelem, qarnymda túk qalmaǵan, ashpyn.

Sheshem qur talqan berdi. Dámsiz qara talqan. Jeıin desem, tamaǵymnan júrmeıdi...

Bizdiń aýyldan joǵary bir shaqyrymdaı jerde Kıikbaı aýyly. Sonda kúıeýge tıgen nemere ápkem turady. Qalaı kelgenimdi bilmeımin, sol úıde qazanǵa qaryp japqan kúıeleshteý nan jep otyrmyn.

Bir kezde esikten sheshem kirip keldi. Meni kórip, jylap bas saldy. Nege jylaıtynyna túsinbeımin.

Sóıtsem, sheshem meni aıaq astynan joǵaltyp alǵan. Búkil aýyldan izdep tappaǵan. Sýǵa aǵyp ketken dep oılap, esi qalmaǵan.

Budan az buryn sheshem meni osynda ertip kelip, nan jegizgen eken.

Taǵy da kıiz úı tikken kóshpeli aýyl. Kúz kezi bolar, jerdiń oty qashqan. Aýylǵa tórt-tórtten sap túzegen salt atty kóp ásker kirip keledi. Bastarynda shoshaq tóbeli shlem-býdenovka. Moıyndarynda naızaly myltyq. Aldyńǵy bireý jelbiretip qyzyl tý ustaǵan. Kileń sholaq quıryq attar.

Jurt úıdi-úıleriniń esikterinen bastaryn shyǵaryp qarap qalǵan.

Ásker aýyldan eleńdetip shyǵyp ketip barady. Daýystarynan jer solqyldaıdy.

Aýyldyń qasyndaǵy qara joldyń shańyn aspanǵa kóterip, qora-qora mal aıdap ótedi. Atty-jaıaý adamdar malmen birge ketip bara jatady. Keıi moıyndarynan aıqastyryp tapansha, sýmka salǵan. Aıqaı, shý, jylaǵan áıel-qyzdar.

Bul «kámpeske».

Keshqurym otbasyn aınala otyryp alyp, úlkender áńgime shertedi. İshterinde meniń ákem, aǵalarym. «Jurt kolhoz bolady. Bir qazannan as iship, bir kórpeniń astynda uıyqtaıdy»... degen tárizdi úreıli áńgime aıtylady.

Baı, qulaqty joıady eken deıdi.

Baıy baı, túsinikti. Joıa bersin. Al qulaqty nege joıady? Kese me sonda? Túsinbeımin.

«Bálsheıbek», «sosıalızm», «komsomol» degen tárizdi oǵashtaý jańa sózder jıi aıtylady. Pálenshe komsomolǵa jazylypty dese, tyńdap otyrǵandar údireıisip qalady.

Bizdiń úıdegi birden-bir hat tanıtyn «oqymysty» Satylǵan aǵaıym. Ol úlkendigi toqymdaı-toqymdaı qarala qaǵazdar ustap keledi.

— Aǵa, bu ne?

— Kázıt.

«Kázıt» te bul el úshin sońǵy zat.

Satylǵan oqıdy. Basqalar japyrlap qulaq túrip tyńdaıdy. Sodan soń «kázıt olaı depti», «kázıt bylaı depti» dep, taratyp áketedi.

Oqylǵan gazet jyrtylmaıdy. Úıge kórik beretin kilem ornyna qabyrǵaǵa jaǵalata ilinip qoıylady. Ár-ár jerinde adamnyń jáne birdeńelerdiń sýretteri. Men sýretterge tamashalap qaraýmen bolam. Munshama uqsas salynǵanyna tańyrqaımyn.

— Aǵa, kázıt qaıdan keledi? — dep suraımyn.

— Almatydan keledi, ókimet shyǵarady.

— Almaty jer túbi, úlken qala ekenin bilem. Al ókimet ne?

— Ókimet — ol osy jurttyń bárin bıleıdi. Baılardy kámpeske jasaıdy. Túsindiń be?

Men basymdy ızeımin, emis-emis birdeńelerdi túsinetin tárizdimin.

Jigit bolyp qalǵan Satylǵan aǵaıym kishkentaı oıyq terezeniń aldynda tikesinen tik turyp, kitap pa, gazet pe, birdeńe oqyp tur. Qaraǵym, kórgim keledi. Biraq qazekeń kóńili túsken jerden oıa salǵan tereze tym bıik, boıym jetpeıdi. Satylǵannyń o jaq, bu jaǵyna shyǵamyn, kóre almaımyn.

Al biraq kórýim kerek.

Satylǵannyń sol jaq qasynda qabyrǵaǵa súıelgen kelsap tur. Kelsaptyń qasynda súıeýli shalǵy tur. Álginde sheshem kelsapty tósenish etip, sapsyz shalǵymen teri súrgilegen. Sodan soń ekeýin qatar súıep qoıa salǵan.

Kelsaptyń qol ustaıtyn jeri oıyq. Soǵan aıaǵymnyń ushyn tiredim de, satyǵa órmelegen adamsha sozylyp, kóterile berdim. Jalań aıaqpyn. Kóterilip úlgermedim. Aıaǵym taıyp ketti de, qulap tústim. Bir aıaǵymdy qushaqtap, zarladym da qaldym. Asyl shalǵynyń ashshy júzi maı tabanymdy yrsıtyp soıyp túsken.

Burq ete qalǵan qara qan jaraly aıaǵymdy sheńgeldep ustap alǵan qolymnyń syrtyna kól-kósir jaıylyp barady.

Ac úıden sheshem jetip keldi. Jaraǵa kıiz kúıdirip basyp jatyr. Ystyq kıiz qaryp óltirip barady.

— Shyda! Shyda! Qany toqtaıdy.

Súmbeden ájem Bópke kelgen. «Áje, maǵan ne ákeldiń», — dep, qalta-qaltasyn aqtaryp jatyrmyn. Ájemniń qaltalarynda túp bolmaıdy. Túp bolatyn shyǵar-aý, biraq oǵan meniń qolym ońaılyqpen jetpeıdi. Qoltyǵyma deıin suǵyp jiberip izdegende, qalta túbinen qolyma ilinbeıtin nárse joq: jip-shý, qol oramal, oımaq, qurt, kámpıt — bári aralas.

Keshki ýaqyt. Bárimiz úıde otyrmyz. Men ájemniń moınyna asylyp, mazalap oınaı berdim. Ájem kónbis ári ıi jumsaq. Mazaladyń dep renjimeıdi. Zekirip, daýys kótergendi bilmeıdi. Qazandyqtyń aldynda jaınap jatqan otty kórsetip:

— Ana otqa túsesiń, qoı, — deıdi.

Men qoımaımyn. Qoı degen saıyn eregesip ketem. Art jaqtan taǵy da júgirip kelip, moınyna asyla ketem legende, Bópke ájem eńkeıip qalsyn. Men ekpinimmen ary asyp, domalap túseıin. Jaınap jatqan qyzyl shoqtyń týra ústine quladym. Otyrǵandar shý ete qaldy. Ásirese sheshemniń daýysy ashshy shyǵyp ketti. Men jáne bir domalap, shoqtyń ústinen ary asyp kettim. Qazaqshylap aıtqanda, Qudaı qaqqan, esh jerim kúımegen.

Shildeniń ystyq kúni. Ájem ekeýimiz Súmbege, naǵashym úıine jaıaý kele jatyrmyz. Dalanyń shańdaýyt qara joly. Júrginshi az. Boıy shaǵyn ájem aıaǵyn typyń-typyń tez basady. Men enesine ilesken qulyn tárizdimin, birese o jaǵyna, birese bu jaǵyna shyǵamyn. Zorǵa ilesip kelem.

Sýdyń arǵy óńiri oıpat, toǵaıly alqap. Odan ári taý. Taýdyń appaq basy kún nurymen shaǵylyp, kózdi uıaltady. Ájemnen ol appaq ne ekenin suraımyn. Qar deıdi. Jazdygúni de qar bola ma? Bolady deıdi ájem. Qyzyq. Qalaısha erip ketpeıdi?

Taýdan beri jazyq sardala. Dala tósinde jarqyrap aqqan ózen. Taý ózeni. Odan da ári sarjazyqtyń betinde temir peshtiń qyzýyna uqsaǵan jalyndaǵan ǵajaıyp bir tolqyn baıqalady. Jerden býdaq-býdaq shyǵyp jatqandaı bolady. Men qyzyqtap qarap, kóz almaımyn.

— Áje, anaý alystaǵy býdaq-býdaq tolqyn nemene?

Ájem onyń saǵym ekenin aıtady.

— Saǵym degen nemene? Tútin be?

Ájem kúledi. Saǵymnyń tútin emes ekenin túsindirgen bolady.

— Qasyna baryp, qolmen ustaýǵa bola ma?

— Aqymaq neme, saǵym — ol jel sekildi. Jeldi qolmen qalaı ustamaqsyń?

Jaýynnan soń kempirqosaq paıda bolady. Dóńniń ar jaǵynda jap-jaqyn jerde turady. Men qansha ret onyń qasyna jaqyn barmaq bolyp júgirdim. Biraq jete alǵan emespin. Bir dóńnen assam, jáne bir dóńniń ar jaǵyna sekirip shyǵyp, alystaı beretin tárizdi. Saǵym da soǵan uqsas bolǵany ǵoı. Kórýin ap-aıqyn kóresiń. Al biraq jaqyndap, qolmen ustaı almaısyń. Qyzyq. Buǵan da meniń aqylym jetpeıdi.

Men sharshaı bastadym.

— Apa, Súmbe áli alys pa?

— Búgin Ushqa jetip qonamyz. Súmbege erteń baramyz.

— Úsh alys pa?

— Joq, onsha alys emes.

Men ájemniń. arqasynda kele jatyrmyn. Aıaqtarym tynyǵyp, jetisip qaldym.

Joldyń eki jaq jaǵasy bıik shıler. Qıaqtary jelkildep, qaý bolyp kórinedi. Shıdiń arasy toly shyryldaýyq shegirtke. Tóńirekti myń qubyltyp, ánge toltyrady. Eki kózi marjanǵa uqsaǵan, shekesinde eki tal qyl múıizi bar, uzyn sıraq, qanatty kók shegirtkeni kók shópten aıyrý qıyn. Adam jaqyndaǵan kezde ándetýin qoıa qoıady. Ábden ústinen basar bolǵanda, tyz etip bir-aq ushady. Anadaı baryp, laqtyrǵan tasqa uqsap tors etip, salmaqpen qonady. Sosyn, sen uzaı bastaǵanda, taǵy da saırap jóneledi.

Ushta áldekimniń jer úıinde otyrmyz.

Tóte oqý deıtin sóz shyqqan. Aýyldyń bar adamyn oqýǵa, hat tanýǵa shaqyrady. Shaldarǵa deıin qoıyndaryna qaǵaz, qaryndash salyp júredi. Jurt bir úıge jınalyp, sabaq oqıdy. Oqytýshy Satylǵan.

Men esikti aqyryn ashyp, syǵalap qaraımyn. Taqtaǵa jazylǵan áriptiń bireýin Satylǵan óziniń zińgitteı oqýshylarynyń birinen: «Mynaý qaı árip?» — dep, taıaqshamen kórsetip, surap tur. Anaý jaýap bere almaıdy, shatyp-butady.

Ol qaı árip ekenin men bilemin. Esikti keńirek ashyp, aıqaılap aıtyp jiberem de, tura kep qasham.

Keıde Satylǵan oqýshylaryna dápter, qaryndash úlestiredi. Bir dápter, jarym qaryndash maǵan da tıip qalady. (Qaryndashtyń azdyǵynan eki adamǵa bireýin bólip beretin). Qýanyshym qoınyma syımaı, úırenip alǵan áripterdi shımaılap jazýmen bolam.

Balalyq shaqtyń eń arǵy túkpirinen esimde qalǵan sýretter, mine, osy tárizdi: bireýine bireýi jalǵaspaıdy, úzik-úzik. Mas bolyp nemese uıyqtap otyryp kórgen kıno tárizdi. Basy bolsa, aıaǵy joq. Aıaǵy bolsa, basy joq. Kógendegen qozydaı ýaqyttyń jelisine tizip tastap, ret-retimen baıandaýǵa kelmeıdi.

QOSTÓBE, «ZASTAP», SHEKARA

Qazaqstan kartasynan Almatyny kózińizdi jumyp turyp taýyp alatynyńyzǵa men daýlaspaımyn. Astanaǵa dál baryp tirelgen saýsaǵyńyzdy endi taý silemimen shyǵysqa qaraı syrǵytyńyz. Toqtańyz! Men áńgime etip otyrǵan úrkerdeı shaǵyn aýyl Qostóbe, mine, osy arada, shekaranyń dál túbinde.

Meniń Qostóbem.

Meniń Tekesim.

Áne bir kókshil jipteı tartylǵan jińishke ózendi kórdińiz be? Tekes sol. Belgili İle ózeniniń basy.

Qostóbede, negizinen, Qurmandar turady. Qurmannyń Kıikbaı, Naıza dep atalatyn eki rýy. Biz Naızamyz, durysy Besnaıza.

Besnaıza ekige bólinedi: Beınazaq, Jolysh. Biz Jolyshpyz.

Besnaızalar ejelden jaýynger, ury el bolǵan. Rýdyń Besnaıza atanýy da tegin emes. Bir úıdiń shańyraǵynan soraıǵan bes naızanyń ushy shyǵyp turypty, sodan Besnaıza atanypty degen sóz bar.

Tekestiń kúngeı-shyǵys betinde bireýine bireýi jalǵasa bitken eki qyrat-tóbe tur. «Qostóbe» degen sóz sodan shyqqan.

Qostóbeniń tap irgesinen shekara kúzetetin qalashyq (zastava) ornady. Qazaqtar «zastap» deıdi. Konfıskasıalaý kezinde shekaradan aýa qashqan baılardyń qora-jaılary ıesiz qalǵan. Solardy jamap-jasqap jóndedi de, soldattarǵa meken-jaı etti.

Shekarashylardyń kóbi orystar. Qazaqsha bilmeıdi. Birli-jarym qazaq soldattar bar, aýdarmashylyq jasaıdy. Ýkraın, belorýs deıtin de ulttar baryn qarańǵy halyq bile qoımaıdy. Túsi sarynyń bárin orys dep qaraıdy.

Tý sonaý Ýkraınadan, ishki Rossıadan ákelingen, basqa orta, basqa jaǵdaıda ósken órimdeı jas soldattar mundaǵy tirshilikke bir degennen beıimdele ketpeıdi. Elge de, jerge de juǵymdary az. Taýly aımaqta jón taýyp júrip-turýdyń ózi olar úshin áýelgi kezde ońaıǵa túspeıdi. Sondyqtan soldattar shekaraǵa narádqa baryp qaıtqanda adaspas úshin, olar júretin soqpaq joldardyń boıyna syrǵaýyl aǵashtar qadap, ol bastaryna sypyrǵy tárizdendirip qoıǵan.

MAL — ADAMNYŃ BAÝYR ETİ

Aýylda kúnde jınalys. Eldi kollektıvke tartý.

Salaqtatyp sýmka salǵan ókilder keledi. Ókil kelse, jınalys shaqyrylady. Qarańǵy halyq ańqaý bala tárizdi: kim ne aıtsa, aýyzdaryn ashyp tyńdaıdy. Ókil bop kelgen adamdy qudaı kóredi.

Kolhoz jóninde, bolashaq ómir jóninde neshe alýan gý-gý áńgimeler. Kolhoz bolmaımyn dep qashyp jatqandar bar.

Qazaqtyń bar ómiri malmen baılanysty. Mal — tamaq, mal — kıim, mal — kólik, mal — otyn (otqa mal tezegi jaǵylmaı ma?), mal — baspana (kıiz úıdiń bar jamylǵysy maldyń júninen jasalmaı ma?). - Jer-sýǵa syımaı jatatyn maldan bul kezde tamtyq qalmaǵan...

Qazekeń mal baǵýdyń ǵasyrlar boıǵy azabynan «qutylǵan».

Mal joq bolǵan soń, endi álgi atalǵannyń bári joq.

Jeýge tamaq bolmaǵannan ótken aıanyshty ne hal bar eken?

Joqshylyq tek bizdiń ólkede bolmasa kerek. İshkergi Almaty, Shelek tóńireginen jan baǵys izdep, jek jat-juraǵattaryn saǵalap shubyryp kelip jatqan jurt. Túr-tústerinen kisi qoryqqandaı.

Kóktem. Kún qyzý. Aýyldyń qasyndaǵy tóbesiz eski tamnyń bireýisin bir jas jigit mekendeıdi. Aıaq-qoldary shelekteı bop kógerip isip ketken. Kózderi qap-qara, ádemi. Oqta-tekte el qydyryp, qaıyr tileıdi. Ózinde joq el oǵan ne berýi múmkin?

Járkentten bizdiń úıdi mıat tutyp Muqamedı, Júnis deıtinder kelgen. Júnis shal, Muqamedı onyń balasy. Jigit. Áıelderiniń attary esimde qalmaǵan.

Muqamedıdiń men quralpy bir er balasy bar, aty Sadyq. Ekeýimiz birge oınaımyz.

Sadyqtyń sary rezınkadan istelgen múıizatary bar (rogatka). Biz, Qostóbeniń balalary, buryn mundaıdy kórmegenbiz. Bizdiń qarý-jaraq qorymyzda mundaı aspap buryn-sońdy bolmaǵan. Bizdiń qarýlarymyz: sadaq, saqpan.

— Bunymen atsa, adam da óledi, — deıdi Sadyq.

Biz senemiz. Keremet qarýyna bola basqa balalar Sadyqtan ımenedi.

Adal ettiden Júnis, Muqamedılerde bir kárileý tory at bar. Bizde túk joq. Eki úıdiń aıaq laý eteri sol ǵana. Otqa jaǵatyn kók tal toǵaıdan sonymen ákelinedi.

Aýyldyń dál qasyndaǵy túbekshege tusap qoıǵan tor at bir kúni tusaýymen Tekeske túsip, ólip qalypty. İshine sý tolǵan qarnyn qampıtyp, birneshe adam jaǵaǵa súırep shyǵardy. Mal ıeleriniń sondaǵy bozdap jylaǵanyn kerseńiz. Shal da, Muqamedı de, áıelderi de, tipti kishkentaı Sadyq ta mal emes, eń bir aıaýly jaqyn adamdary ólgendeı kózderiniń jasy kól bolyp, eńirep júr. Qazaqqa maldyń qanshalyq jaqyn ekenin men sonda bildim. Bir úıdiń búkil úmit-tirshiligi, kún kórisi tory atpen qosa ólgendeı edi.

OQIMYN!

Jaz kezinde ózimiz úıde barda kúndizi bizdiń úıdiń esikteri esh jabylmaıdy. Daladan jaryq pen taza aýa kirgizip, esik jabyq bolsa, muryndy dereý bitep qalatyn kóp ıisten janymyzdy saqtap turady. Eger bar bolyp, qarynǵa tamaq salyp alsa, jan saqtaýdyń bul ta taptyrmaıtyn tásili. Al joq bolsa, ýaqasy joq. Adam tamaq ishpeı de ómir súre alatynyn biz tájirıbede kórip júrgen jandarmyz.

Esik jabyq kezde úı ishindegi adamdar bireýin bireýi ázer kóredi. Dastarqandaǵy tamaqty ázer tanıdy. Áınekterin kir basqan bir ǵana oıyq tereze úıge túser jaryqtyń qas jaýy.

Álgindeı terezede jeldetkish bola ma?

Esik jabyq bolsa, eńseń basylyp, úıde emes, úńgirde otyrǵandaı bolasyń.

Tańerteńgi ýaqyt. Eki esiktiń ekeýi de ashyq. Tóp úıde syz edenge tóselgen qurym kıizdiń ústinde tórt kózimiz túgel azanǵy shaıymyzdy iship otyrmyz. Shaı emes-aý, aq sý.

«Tórt kózge» kiretinder: ákem Ydyrys, sheshem Ásbet, tátem (ákemniń inisi) Smaǵul, aǵaıym Satylǵan jáne men.

Bir úıde bes janbyz. Aýyldaǵy úlken de emes, kishki de emes, ortasha semá.

Aryq tizesi aǵashtaı soraıyp, ıegin tiregen aýrýshań sheshem jez sháýgimnen aq sý quıyp otyr. Edenge jaıa salǵan jamaýly shyt dastarqan. Dastarqannyń dál orta tusyna qursaýly qońyr jaǵal aǵash tostaǵanmen qara talqan qoıylǵan. Tostaǵanda bir ǵana aǵash qasyq.

Jumysker qasyqta damyl joq. Tostaǵandy shyr aınalyp, árkimniń aldyna bir barady. Ár aýyzǵa talqandy bir jetkizip qaıtady.

Ákem Ydyrys keń óńesh, qomaǵaı adam. Qasyq onyń qolyna tıgen kezde tostaǵandaǵy talqannyń bir jambasy úńireıip qalady.

Naýqasshań sheshem qasyqqa sırek qol sozady. Jutsań, kebek jutqandaı óńeshti tutqyrlap ustap qalatyn dámsiz qara talqandy ol deni saý bizderge uqsap qarpyp jeı almaıdy. Múmkin bolsa, bir ýys, jarym ýys aq talqandy ózine bólek jasap jeıdi. Bir túıir, jarty túıir tátti tabylsa, aýzynyń dámin alyp, aq sýdy sonymen ishedi.

Men isherimdi baǵana iship bolǵam. Sonda da dastarqan basynan turyp kete almaı, jipsiz baılanyp otyrmyn...

Onyń soıyldaı myqty sebebi bar...

Kenet, aýyl qazaǵynyń daǵdysymen esik qaqpastan eki adam salań etip kirip keldi.

— Assalaýmaǵaleıkom!

— Álekısalam. Terletińizder.

Uzyndy-qysqaly eki erkek alasa esikti denelerimen bitep, qalbıyp tur. Onyń biri — tápeltek boıly jalpaq jigit Uzaqbaı — osyndaǵy aýyl sovet hatshysy. Ekinshisi — dembelshe tolyq deneli aqsary jigit — beıtanys.

Uzaqbaıdyń qolynda papkasy bar. (Men onyń papka ustamaı júrgenin kórgen emespin). Beıtanys jigittiń de qolynda kitap, qaǵazdary bar.

— Shaıǵa kelińizder, — dep, ákem men aǵalarym bylaı-bylaı syrǵyp, tosynnan salań ete qalǵan qonaqtarǵa tórden oryn bosatysyp jatyr.

Papka, qaǵazdaryn tórdegi júktiń ústine qoıdy da, qonaqtar otyrysty. Beıtanys jigittiń kıgeni qaıyrma jaǵaly syrt jeıde, galıfe shalbar, etik. Beline jalpaq qaıys belbeý býynǵan. Kepkasyn sheship, ony da júk ústine qoıyp jatyr. Basy qasqa bas eken. Jaltyr keń mańdaıy alakeýgim úıdiń ishinde jarq ete qaldy.

Tosyn kisilerdiń kelýine baılanysty týǵan az qarbalas maǵan jaqsy boldy. Dastarqannyń sheshem jaq buryshynda shoǵyr bolyp, tórt-bes tal domalaq arzan kámpıtter jatqan. Manadan suǵymdy qadap, turyp kete almaı otyrǵanym da sol edi ǵoı. Qolyma ilingen bir tal kámpıtti kóz ilespeıtin jyldamdyqpen qaqshyp aldym da, men daǵy qonaqtarǵa oryn bosatqan bolyp, túregep kettim. Ury mysyqsha jymyp, esikke qaraı jónep baram.

Dál osy kezde Uzaqbaı:

— Áı, toqta! — dep daýystap qalsyn.

Selk etip, toqtaı qaldym. Qolǵa tústi degen osy!

Uzaqbaı úlken basyn ákeme qaraı buryp:

— Ydyke, myna balańyzdyń jasy segizge toldy ma? Neshede?

— Qaıtedi?

— Bıyl bizdiń aýylda mektep ashylady, — dedi Uzaqbaı. — Myna kisi bala oqytýǵa kelgen muǵalim. Soǵan mektepke baratyn balalardyń tizimin alyp júr edik.

Men ýh dedim. Qolǵa túspegen ekem.

Mektep ashylady degen habarǵa qulaǵym eleń ete qaldy. Meniń jasym túgil, óz jasynan jylda shatasatyn momyn ákem meniń qanshada ekenimdi dáldep aıta almady.

— Qaıdam, Ásbet bilmese? — dep, ózinen góri zeıindi shesheme qarady.

— Aldaǵy naýryz kójede toǵyzǵa tolady. Rysjan kúıeýge beriletin jyly týǵan, — dedi sheshem.

— Rysjan qaıda, munda berilmedi me?

— Munda emeı-aq, dál sol jyly bolatyn. Kebeje jákemdiki bárimiz ana ar jaqta qara sýdyń boıynda otyrǵanda týǵan. Moldaqojany qutyrǵan ıt talaıtyn jyl.

— Iá, ıá, shóp shabys kezi bolatyn, — dep, ákem esine endi túsire bastady.

— Bunyń týǵan jyly qaı jyl ekenin aıtsańyz, men eseptep shyǵaraıyn, — dedi aqsary muǵalim. Ol salmaqpen baptap sóıleıtin adam eken.

Sheshem meniń tyshqan jyly týylǵanymdy aıtty. Qasqa bas muǵalim saýsaqtaryn jumyp, esepteı bastady:

— Tyshqan jyly bolsa, tyshqannan keıin sıyr, — bir; sıyrdan keıin barys, — eki; barystan keıin qoıan, — úsh; qoıannan keıin ulý, — tórt; ulýdan keıin jylan, — bes; jylannan keıin jylqy, — alty; jylqydan keıin qoı, — jeti; qoıdan keıin meshin, — segiz... Bıyl meshin. Durys aıtasyz, balańyz segiz jasqa tolyp, endi toǵyzǵa qaraǵan. Oqý jasyna tolypty.

Qasqa bas muǵalim tizimge jazbas buryn:

— Oqyǵyń kele me? — dep surady.

Men qulshynyp:

— Keledi! — dedim.

Ómiri til syndyryp, oqý oqymaq túgil, oqýlyq deıtin nárseni qolǵa ustap kórmegen dum qarańǵy ákem úshin oqý — ol meniń qolymnan kele qoıatyn nárse emes.

— Bala neme, mıy ashyp ketip júrmese? — dep, ol muǵalimniń betine shúbálana qarady.

— Ashymaıdy, oqımyn! — dedim men.

Bizdiń úıdegi birden-bir oqýdyń dámin tatyp kórgen adam Satylǵan aǵaıym. Ol budan tórt-bes jyl buryn osy aýdannyń Qoltyq deıtin jerinen úsh klass oqyp kelgen. Satylǵan meni qostady:

— Oqıdy!

MEKTEP

— Qostóbede mektep ashylatyn bopty! Bala oqytatyn muǵalim kepti! — degen qýanyshty habar ár úıdiń túndigin bir jelpeń etkizdi. Buǵan, ásirese, balalar máz.

Siz taqyr shólge sý kelgenin kórgenińiz bar ma? Bul aspannan nur jaýǵanmen birdeı. Jurttyń bári qýana dabyrlasyp, máz-maıram bolysady. Úıden úıge júgirip:

— Sý keldi!

— Sý! — desedi.

Ǵasyrlar boıy qarańǵylyqtan soqqy jep kelgen halyqqa jarqyrap bilim sáýlesiniń jetýi qýarǵan qý mekıen shólge tirshilik nárin alyp, sybdyrap sý jetkenmen birdeı edi.

Úrkerdeı az aýyl Qostóbede buǵan deıin jańasha mektep bolmaǵan. Jurt balalaryn Narynqol, Súmbe, Jalańash tárizdi jyraqtaǵy mektepterge aparatyn. Oǵan ózi ash-aryq, qoly qysqa halyqtyń báriniń birdeı shamalary kelmeıdi. Sondyqtan da bizdiń aýyldyń oqý jasyndaǵy balalarynyń kópshiligi áli kúnge mektep esigin ashyp kórmegen. Oqý olarǵa sozsa qol jetpeıtin alys armandaı kórinetin. Sol arman bir-aq kúnde top etip alaqanǵa ózi kelip qonǵaly otyr.

Qazaq aınalaıyndy shildeı tozdyryp, kógertpeı kelgen bir kóne dert bar. Ol — atalastyq, rýshyldyq alakózdigi. Kıikbaı men Naıza túbir bir atadan tarasa da, ekeýi ylǵı eki jik. Bir artelge bas qosyp otyrsa da, ekeýi eki brıgada. İrgeleri tıisse, órt shyǵatyndaı ekeýi bólek qonystanǵan. Naıza aýyly, Kıikbaı aýyly dep, bólek-bólek atalady.

Mekteptiń ashylǵan jeri — Kıikbaı aýyly.

Tańerteńgi shaıymyzdy iship alyp, Sadyq ekeýimiz, kúndegi daǵdy boıynsha, jar jaǵalap, oıyn qýyp ketip bara jatyr edik. Kenet qarsy aldymyzdan salt atqa minip odyrańdaǵan brıgadır Nurǵazy shyǵa keldi. Bizdi mal qaıyrǵandaı qaıyryp:

— Áı, qaıtyńdar! Mektepke barasyńdar! Búgin oqý bastalatyn kún ekenin bilesińder me?

— Qaıdan bileıik?

— Búgin sentábrdiń biri — oqý bastalatyn kún eken.

Búkil jan-tánim oıynǵa beıimdelip kele jatqandyqtan, men áneýgúni oqımyn dep, tizimge qulshynyp jazylǵanyma tap osy arada qatty ókindim. Qazir maǵan oqýdan oıyn myń ese qymbat edi. Oqýdyń búıtip mindet bolyp keletinin men qaıdan bileıin. Moıynǵa buǵalyq bolyp túserin qaıdan bileıin. Nurǵazy erkimizge qoımady, aldyna salyp aıdap aldy. Basymyz aýǵan jaqqa qańǵyp jóneletin qaıran erkinshilik ómir endi bitken ekensiń degen qaıǵyly oıǵa keldim. Úıden josparlap shyqqan neshe alýan qyzyq oıyndardyń bári qalǵaly otyr...

Ana úı, myna úıden jınastyrǵan bala sany kóbeıe berdi. Aıdaýshymyz Nurǵazy. Qoısha topyrlatyp, qýalaǵannan qýalap, eki shaqyrym jerdegi Kıikbaı aýylyna alyp keldi.

Mynaý, mine, mektep — aýyldan shetkerek shańy az kógal jerge tigilgen kádimgi kıiz úı. Osy kıiz úıde bizdiń tuńǵysh sabaǵymyz bastaldy. Muǵalim áneýgúngi qasqa bas jigit. Nyspysy Saǵatbaı Hasenuly.

Ol kezde jarymynshy klass deıtin bolatyn. Biz sol jarymynshy klasqa jınalǵan, buryn mektep esigin kórmegendermiz. Jalpy sanymyz otyz shaqty. Jarym-jartymyz Kıikbaı, jarym-jartymyz Naıza aýylynyń balalarymyz.

Parta joq. Birimizge birimiz syǵylysyp, maldas quryp, jerde otyrmyz. Kıimimiz bylǵanady, astymyzdan syz ótedi dep qorqaqtaıtyn biz emespiz. Kúl men topyraqqa erkin aýnap óskendigimizdi kórsetip, muǵalim otyryńdar degende, shóge-shóge ketkenbiz.

Saýatymyz birdeı bolǵanmen, jastarymyz birdeı emes, ala-qulamyz. Eń kishi degender men shamalas. Eń úlken degender on bes, on altyǵa kelip qalǵandar. Kádimgideı murt shyǵyp, jigit bola bastaǵan balalar bar.

Bárimiz jarymynshy klass.

Kepekbaıdyń Júnisbaıy, Batyrqannyń Janbosyny, Shyqabaıdyń Tursynbaıy baıaǵy zaman bolsa, áıel alýǵa jarap qalǵan soqtaýyldaı jigitter. Olar da jarymynshy klass.

Muǵalimniń aldynda shaǵyn taqtaı stol. Jap-jańa qyzyl shúberek jabylǵan. Osy qyzyl shúberek búgin saltanaty kún ekenin azdap ta bolsa bildirip turǵan sekildi.

Qasqa bas muǵalim súıkimdi jumsaq adam. Kóz qarasynan jyp-jyly nur sebelep turǵandaı bolady. Daýysy mánerli de, qulaqqa jaǵymdy.

Birinshi kúngi sabaqty ol túgeldeı áńgimemen ótkizgen edi. Ózim ózi bop, men dál osyndaı áńgimeshil adamdy kórgen emespin. Dúnıede bilmeıtin nársesi joq: ǵylym jaıly, qazaq halqynyń ótkeni men bolashaǵy jaıly, patshanyń qulaýy jaıly, Lenın jaıly... kóp-kóp áserli áńgimeler aıtyp berdi. Biz aýzymyzdy ashyp, uıyp tyńdaǵandy ǵana bildik.

Saǵatbaıdyń áńgimelerinen men dúnıeniń tórt buryshyna sapar jasap qaıtqandaı áser aldym. Bir ǵana kúnniń ishinde bilmesimdi bilip, aqyl-oıǵa kemeldenip, ishteı túlep shyǵa kelgendeı boldym.

Baǵana, Nurǵazy oqýǵa barasyń degende, oıyndy qımaı, kóńilim kúrt túsip ketkenin esime alamyn. Oqýdy moınyma buǵalyq túskendeı kórip edim. Onyń bári bekershilik eken. Oqýǵa jazylǵanym qandaı jaqsy bolǵan.

Saǵatbaı áńgimesinen men biz sekildi kedeı balalarynyń oqýǵa qoly jetýi tek sovet ókimetiniń arqasy ekenin bildim. Lenınniń arqasy. Burynǵy zaman bolsa, oqý qaıda bizge. Baıdyń qoı-qozysyn baǵamyz, malaı bop ómir keshemiz.

Lenınniń «Oqy, oqy jáne oqy» degen áıgili sózin sol kúni Saǵatbaıdyń aýzynan estidim.

Saǵatbaı áńgimeleri ǵajaıyp qyzyq ertegi tárizdi. Qansha tyńdasam, tyńdaı bergim keledi. Esh jalyqtyrmaıdy. Men dúnıedegi danyshpannyń danyshpany muǵalim eken degen oıǵa keldim. Óskende Saǵatbaıǵa uqsap muǵalim bolýdy armandadym. Balalardy aýzyma qaratyp, men daǵy neshe alýan qyzǵylyqty áńgimeler aıtyp bersem deımin.

Kıiz úı mektepte oqyp júrip jattyq.

Álippe jetispeıdi. Ekeýara bir oqýlyq.

Dápterdi tizemizdiń ústine qoıyp nemese jerge etpettep jatyp jazamyz.

Bir kúni bormen jazatyn taqta paıda boldy.

Klasskom, tazalyqshy saılap aldyq. Klasskom bolyp pysyqtyǵymen búkil aýylǵa áıgilengen Júnisbaı, tazalyqshy bop ishimizdegi eń taza, eń uqypty Maıra saılandy.

Saǵatbaıdyń aldynda kishkentaı sary jez qońyraý. Shyldyr-shyldyr etkizip, úziliske shyǵarady. Saǵatbaı bala minezdi, oıyn qumar adam. Úzilis kezinde bizben birge qosylyp oınaıdy. Qalaıda bizdi zeriktirmeýdiń, ózi de zerikpeýdiń amalyn oılap tabady. «Mysyq — tyshqan», «Aq serek — kók serek», «Úshinshi artyq» sekildi oıyndar oınaıdy.

Saǵatbaı oıynǵa jan-tánimen berilip, osydan ózine raqat taýyp, qyzyp oınaýshy edi. Kishkentaı balalardyń bireýin mysyq bop qýalaǵanda, kózderi mysyqtyń kózindeı jaınap, túr-túsi birtúrli aıbattanyp, elirip ketedi. Sen shyn tyshqan bolǵanda, artyńnan naǵyz shyn mysyq qýyp kele jatqandaı záreń qalmaıdy. Aýyr da mol denesimen qatty qyzyp júgirgen kezde, Saǵatbaı ıegin alqymyna tyǵyp alýshy edi. Qashan tyshqandy qýyp jetip, bassalmaıynsha jany jaı tappaıdy.

Oqýlyq qana emes, qaryndashtyń da tapshy kezi.

Bir kúni Saǵatbaı klasqa bir ýys qaryndash alyp keldi. Ekeýara bir qaryndashtan úlestirdi de, ózderiń pyshaqpen bólip alyńdar dedi. Osy arada klasta biraz daý, janjaldar týyp qaldy. Bólingen qaryndashtardyń bir jaǵy uzyndaý, bir jaǵy qysqalaý bolyp shyǵady. Árkim uzynyraǵyn alǵysy keledi.

— Toqtańdar! Bólmeı tura turyńdar.

Saǵatbaı osyny aıtty da, jerden qaryndashtyń uzyndyǵyndaı bir tal shóp taýyp aldy. Ony qaryndashtyń boıyna dál etip týralady. Sosyn eki búktep syndyrdy da, ár synyq qaryndashtyń teń jarymy bolatynyn, ıaǵnı qaryndashtyń dál ortasyn tabýdyń qarapaıym tásili osy ekenin kórsetti.

Osy bir op-ońaı aqyl bizdiń basymyzǵa neǵyp kelmegen?!

Al endi uzyndy-qysqaly bop bólinip qoıylǵan qaryndashtar bar emes pe? Olardy qalaı etemiz?

Saǵatbaı buǵan da aqyl tapty. Jerebe salyp, eshkim renjimesteı etip bólip berdi.

Jerebesi mynandaı: qaryndashtyń eki bólegin de, ol kesilmegen ushtaryn teńestirip, kesilgen jaǵyn kórsetpeı, ustap turady. Talasýshy balalardyń birine: «Qane, qalaǵanyńdy sýyryp al», — deıdi. Sýyrasyń. Uzyny kez kele me, qysqasy kez kele me, óz baqytyń.

Aqyldylyq tek úlken isten baıqalmaıdy. Usaq-túıekten de anyq kórinip turady. Saǵatbaı sabaq berýde ǵana emes, turmysta kez bop qalatyn eskerýsiz jaıttardyń bárinde de tapqyr adam edi.

«KIİKBAI!», «NAIZA!»

Mektep túpkilikti bolyp basqa úıge kóshti.

Sol Kıikbaı aýylynda buryn meshit bolǵan bir uzynsha tam úı bar-dy. Dinnen qadyr ketken soń, terezeleri qırap, syrt qabyrǵasynyń sylaǵyn jaýyn ezip túsirip, qańyrap bos turatyn. Sol úı qaıta jóndelip, ortasyna temir pesh ornatylyp, terezeleri bútindelip, mektep bolǵan. Biz qazir osynda oqımyz.

Bir kezde din ordasy bolǵan meshit qazir bilim ordasy — mektep.

Jalpıyp jerde otyrýdan qutylǵanbyz. Qozǵalsań, shıqyl salyp birge qozǵalatyn yńyrshaq uzyn partalar paıda bolǵan.

Saǵatbaıdyń úıi mekteptiń bet aldynda jaqyn. Sabaq sońynan ol bizben qosh aıtysady da, sol arada qalyp qoıady.

Kıikbaı aýylynyń kópshilik úıleri mektepten berirek — Batyrbaı túbegi atalatyn shaǵyn túbeksheniń aýzynda. Sabaq sońynan jol aıyryǵyna deıin Kıikbaı, Naıza bolyp birge kelemiz. Kıikbaı balalary osy aradan tómen burylyp ketedi de, Naızalar qara joldy boılap, aýylymyzǵa týra tartamyz. Qaı kúnderi dál osy jol aıyryǵyna jetken kezde keýdeni qurt bop jaılap alǵan rýshyldyq alakózdiginen týatyn soıqandy ýaqıǵalar bastalyp kep ketedi.

Bul indet, bul jeksuryn aýrý balalarǵa úlkenderden juqqan.

Páleniń basy «Kıikbaı», «Naıza» deýden bastalady. Jik-jik bop bólektenip shyǵa kelemiz. Bireýimizdi bireýimiz qalaıda kemsitýge tyrysamyz. Naızalar Kıikbaıdy, Kıikbaılar Naızany jamandap óleń aıtamyz.

Naıza, Naıza, naqurys,

Kók esektiń sútin ish! —

Al shydap kór, myqty bolsań!

Sózben jamandasý órship, shegine jetedi. Endi ashyqtan ashyq boqtasý ketedi: Boqtasýdyń arty — tóbeles.

Nadandyqtan týatyn osy bir jikshildikti óte-móte qozdyryp, elirip turatyndar tóbelesqoı jýan bilek balalar. Olarǵa qandaı jolmen bolsa da shataq shyǵarý kerek. Eń ońaı, eń synalǵan senimdi jol álgi — «Kıikbaı!», «Naıza!».

Bir kúni muǵalimniń qarasy kózden tasa bolyp, jol aıyryǵyna jetken kezde, daǵdyly maıdandasý bastaldy. Áýeli tóbelesqoı eresek balalar shartpa-shurt qoıǵylasyp qaldy. «Ur Kıikbaıdy!», «Ur Naızany!». Bul uran delebesin qozdyrmaıtyn jan joq. Biz de, kishkentaı balalarǵa deıin jeligip, qym-qıǵash qoıǵylastyq ta kettik.

Bundaıda beıbitshilik saqtaıtyndar tek qyzdar. Olar tóbeleske aralaspaıdy. Kimdi kim jeńer eken degendeı, shetke irkilip shyǵyp, qarap turady.

Naızanyń qarasy moldaý ári bizdiń balalar eresek. Naıza eńserip, Kıikbaılar shaılyǵyp, qasha bastady. Biz tyrqyratyp qýyp kelemiz: — Ur Kıikbaıdy! Ur! Kıikbaı aýyly álgi aradan jap-jaqyn. Men náziktigime qaramastan, ózim qatar balalardyń ishindegi tóbelesqoıdyń biri edim. Shataq shyǵar jerdi izdep júrem. Shapshań júgirem. Ospan deıtin menimen óshigińkirep júretin bir balanyń sońyna túsip alǵam. Jetsem, jelkeden bir túısem dep, elirip qýyp kele jatyrmyn. Aýyldyń qaq ortasyna kelgenimdi bir-aq baıqadym.

Ókpe tustaǵy bir úıdiń qalqasynan baqan ustaǵan eresek bala shyǵa keldi. Ol da Kıikbaı edi. Uzyn baqanmen basymnan qasqaıtyp salyp qaldy. Men jasqanyp ta úlgerdim. Shekeme dáldep tıgen aýyr soqqy dyń ete qaldy da, basymnyń búkil bir qaptalyn jaryp túskendeı boldy. Kózim qaraýytyp, jer-dúnıe aınalyp, dóńgelenip barady. Taıaq tıgen shekemdi ustaı alǵan kezde qolyma jyp-jyly bop aqqan qan bilindi...

Úıde jer tósekte jatyrmyn. Shekemdegi jaraǵa sheshem kıiz kúıgizip basyp, dombazdaı etip baılap bergen. Ári ońaı, ári daıar em. Aq baqannyń ne bolǵanyn bilmeımin, al meniń basym ájeptáýir zaqymdanyp qalǵan eken. İsik kernegen oń kózim jyltyrap zorǵa ashylady. Ústimdegi jeıdemniń bir qaptaly men omyraýy qyzyl josa qan.

Dáriger degendi bizdiń aýyl bilmeıdi. Ambýlatorıa, emhana osydan on eki shaqyrym Narynqolda ǵana bar. Aýrýlar ishinara soǵan baryp emdeledi. Áıtpese, negizinen, aýyldaǵy baqsy-balgerlerdiń aqylymen ózderin ózderi emdeıdi.

Meni eshkim dárigerge aparǵan joq. Aparýǵa jaǵdaı da joq. Bas súıegim synǵannan saý ma, saý emes pe? Ony rentgen arqyly zerttep bilý mundaǵy jurttyń oıy túgil, túsine de kirmeıdi.

Eki-úsh kúndeı sabaqqa bara almadym. Shesheme salsa, endi tipti meni mektepke jiberetin túri joq. Bıylsha oqymaı-aq qoı. Keler jyly, budan góri eseıińkiregende bararsyń deıdi.

Meniń hal-jaıymdy bilýge bizdikine ádeıilep Saǵatbaı keldi. Bolǵan ýaqıǵany ol túgel estip-bilgen. Ashýlanǵan. Balalar arasynda rýǵa bólýshilik bolmasyn dep, qatań tyıym salǵan.

«Naıza aýyly», «Kıikbaı aýyly» deýdiń ornyna, Saǵatbaı bizge «birinshi brıgada», «ekinshi brıgada» dep aıtyńdar deıtin edi.

Bara-bara osyǵan úlkender de úırene bastady.

KÓPEKBAI JÁNE ONYŃ BALALARY

Kópekbaıuly Júnisbaıdyń qolyna klasskomdik tizgin tımeı-aq tur eken. Arba qamshydaı shartyldap, ol endi bizdi bir shybyqpen aıdaıtyn boldy.

Júnisbaı klastaǵy eresek balanyń bireýi. Boıy suńǵaq, taldyrmash, sirińke óńdi. Minezi ári shapshań, ári qyzba. Sabaqqa alǵyr. Muǵalimniń aýzynan shyqqandy zańdaı kórip, shash al dese, bas alýǵa daıyn, lypyp turady.

Júnisbaı Naıza da, Kıikbaı da emes, ishkeri Shelek mańyndaǵy Qystyq deıtin rýdan. Naızaǵa jıen. Ákesi Kópekbaı osydan úsh-tórt jyl buryn úıelmeli-súıelmeli tórt er balasy men shúıkebas momyn áıeli Áınekti shubyrtyp, jek jat-juraǵattaryn saǵalap, jan baǵys izdep kelgen.

Kópekbaı úıiniń sol kezdegi ózgeshe júdeý háli meniń kóz aldymnan áli kúnge ketpeıdi. Aýyldan shetkerek tigilgen úsh-tórt keregelik sompıǵan shuryq tesik qurym úıleri bolýshy edi. Tańerteń sol qurym úıdiń ishinen ádeıi kisi qorqytý úshin solaı kıingendeı jalba-julba, shashtary qulaqtaryn jaýyp ósip ketken balalar óre shyǵyp, kıiz úıdiń syrt bosaǵasyna tizilip, kúnge qyzdyrynyp turady. Eń úlkeni Bázil jigit bolyp qalǵan. Odan keıin Júnisbaı, Júnisbaıdan keıin Qojaqan, Qojaqannan keıin Másimbaı.

Aralary eki-úsh jastan ǵana. Bireýinen bireýi súıemdeı alasaryp, belbeýge arqalaryn tirep, tiziledi de turady. Áldekim boılaryna qaraı ádeıi tizip turǵyzǵandaı. İsteýge is joq. İshýge tamaq joq. Kún nury men taza aýany qorek etip, maýjyrap turǵandy biledi. Ara-tura bala minezderi ustap, birin biri búıirge túrtip oınap ta qoıady.

Jalba-julba kıimniń jyrtyǵynan jyltyldap jalańash etteri kórinedi.

Bir ǵajaby, osynsha aýyr turmysta júrse de, Kópekbaı balalary shetinen pysyq. Kózderinde shaqpaqtyń otyndaı jyltyldaǵan ot, jiger bar.

Kópekbaı ózi eńgezerdeı tip-tik, shoqsha saqaldy, qara tory júzi yzbarlanyp ashýmen qaraıtyn, zor daýysty adam. Qarasha úıdiń kóleńke jaq irgesinde syrtta ol qashanda qamshy órip nemese aıaq kıim jamap, áıteýir bir ismerlik istep otyrady. Basynda ter sińgen qara taqıa, butynda býra san teri shalbar, aıaǵynda qonyshy men julyǵyna jamaý túsken jeńil mási — etik.

Joqshylyqtyń tepkisin qansha jese de, Kópekbaıdyń júni jyǵylmaǵan, eńsesi túspegen. Tek bolar-bolmasqa qabaǵan ıt tárizdi ars ete qalatyn ashýlanshaq.

Balalary Kópekbaıdan keremet qorqatyn edi. Onyń aldynda aıaqtarynyń ushynan jorǵalaıdy. Ákeleri «Júnisbaı!» nemese «Másimbaı!» dep daýystap qalǵanda, aty atalǵan bala qandaı qyzyq oıyndy bolsa da tastaı salyp júgiredi. Ákelerin ekinshi ret daýystatqyzbaıdy. Ekinshi ret daýystasa, odan ári arqany osyp-osyp túsetin qamshy daıar turatynyn olar jaqsy biledi.

Kópekbaı óte-móte áıeline qatal edi. Turmystyń zardabyna degen ashýyn sodan almaq bolǵandaı shúıkebas momyn Áınekti keıde ol úıden qýalap sabaıdy. Qolyna ne ilinse, sonymen urady. Jetken jerde zildeı aýyr aıaqtarymen aıaýsyz janshyp, tepkilep jatady.

Ashýlanǵan kezde Kópekbaı qutyrǵan býra tárizdenip ketedi. Ońaılyqpen arasha bermeıdi.

Arasha túsetin Kópekbaıdyń tórt balasy. Áljýaz baıǵus sheshemizdi birjolata óltirip qoımasyn degendeı olar shyr-shyr etip, Kópekbaıdyń qolyna, aıaǵyna jarmasady. Bir ýys álsiz Áınekti ózderiniń sábı denelerimen búrkeıdi. Aıaýly analaryna jan aıamaı pana bolyp, ol úshin basy-kózderin Kópekbaıdyń aıaýsyz qatty soqqysyna tosady.

Eki kózi qantalap qutyrǵan býra eshteńege qaramaıdy. Tórt balany tórt jaqqa dopsha laqtyryp, áıelin myljalap sabaı beredi.

Taıaqqa kónbis bolyp alǵan Áınek ólmeıdi de, mertikpeıdi. Artynan basy-kózi kókala bolyp, túregep, úı sharýasyn istep júredi. Úsh butty oshaq temirge qara sháýgimdi asyp, Kópekbaıǵa shaı qaınatyp beredi.

Áńgime tujyrymdy bolý úshin, ýaqyttan jeti-segiz jyldaı alǵa ozyp, Kópekbaı semásynyń keıingi taǵdyry jaıly aıta keteıin.

Keıin, zaman ońala bastaǵanda, Kópekbaı balalary shetterinen jigerli, qasqyr jigitter bolyp erjetti. Turmystaryn tez túzep aldy. Bázili kolhoz qurylysyn qoldan turǵyzysqan eńbekker azamattyń biri edi. Otan soǵysyna deıin kolhozda brıgadır bolyp istedi. Áıel aldy, bala súıdi.

Júnisbaı Bázilden asyp ketti. Ol ǵajap zerek oqıtyn edi. Klastan klasqa mezgilsiz attap (ol kezde buǵan jol beriletin), onjyldyqty bizden buryn bitirdi. Armıaǵa alyndy. Ofıserlik ýchılıshede oqyp júrip, 1940 jyldyń Qyzyl Alańdaǵy Birinshi maı áskerı paradyna qatysty.

Júnisbaıdan úılerine hat úzbeı kelip turatyn. Áskerı formamen qatyp túsken ádemi sýretterin jiberetin. Jaraý attaı qaǵylez, boıshań jigitke soldat kıimi ádeıi sol úshin tigilgendeı keremet jarasatyn. Álgi sýretterdi búkil aýyl bolyp tamashalap kóretin edik.

Kópekbaıdyń úshinshi uly Qojaqan jas jaǵynan menimen shamalas. Onyń óner-qabileti eki aǵasynyń ekeýinen de artyq edi. Sabaqty ozat oqýmen qabat, talantty mýzykant bolatyn. Dombyrany jas kezinen bezildetip tartatyn. Dombyrany jáne ózi jasap alatyn.

Mýzyka aspaptarynyń qaı túrin de Qojaqan ózdiginen meńgerip, tópep áketetin. Qyz-bozbala keshqurym Qojaqannyń mańyna jınalatyn.

1940 jyly Qojaqan Almaty pedýchılıshesine oqýǵa túsedi. Ol sonda oqyp júrgende, Kópekbaı bir ret sonaý úsh júz elý shaqyrym jerdegi Qostóbeden Almatyǵa balasyna salt atpen araǵa pálen qonyp, azyq-túlik jetkizip berip qaıtady.

Soǵys bastalǵanda Qojaqan ózi tilenip maıdanǵa attanǵan edi.

Osy atalǵan úsh jigittiń úsheýi de saı tasyndaı irik, aıaýly jandar edi. Ashshy ómirdiń batpaǵyn belsheden keship júrip, qaıǵyryp-qapalanýdy bilmeıtin.

Úsheýi de ómirge ǵashyq jandar, jalyn atqan arman ıeleri edi. Alda sáýletti bolashaq baryna kámil senetin. Sol úshin jan qıýǵa daıyn turatyn.

Úsheýi de adal komýnıser edi. Aýyldyń kórki edi, sáni edi.

Jurt balalaryna: «Kópekbaı balalaryndaı nege bolmaısyń? Solardan nege ónege almaısyń?» — dep ursýshy edi.

Shirkin, amal neshik, úsh ásem qyzǵaldaqtyń úsheýin de soǵys tajal mezgil jetpeı mert etti. Úsheýi birdeı maıdanda qaza tapty.

Býra shal kóz jasy alty taram bolyp ańyrap qaldy.

Kishkentaı shúıkebas Áınek balalarynyń qaıǵysynan odan beter janshylyp, ólermen boldy.

Kópekbaı balalarynyń eń kishisi Másimbaı qazir bar. İrgeli bir sovhozda salaýatty partorg.

Áńgimeniń bastapqy merzimine — 1933 jyldyń kúzine qaıta oralaıyq.

Kópekbaı úıi birinshi brıgadada, ıaǵnı Naıza aýylynyń ishinde. Júnisbaı tańerteń elden buryn turady. Úı-úıdi kezip, mektepke baratyn balalardy oıatady. Sóıtip, bizdi jınap alyp, túgendep, mektepke bastap keledi. Bir de bir balany ol sebepsiz mektepten qaldyrmaıdy.

Buny óziniń klasskomdyq mindeti dep uǵady.

Sabaq kezinde de Júnisbaı jan-jaǵyna alaqtap qarap, bizdi baqylaýǵa alyp otyrady. Bireý qybyr etse, muǵalimmen qabattasyp: «Pálenshe, tynysh otyr!» — dep shaq-shaq etedi.

«Óte qyrǵysh qazannyń túbin tesedi» degendeı, keıde ol muǵalimnen asyp ta ketedi. «Bala, artyq ketip qalasyń» degendi Saǵatbaı oǵan úlkendeý jumsaq murnynyń tanaýy sál deldıip, jymıýmen bildiredi de, Júnisbaıdy qas-qabaǵymen basyp qoıady.

Muǵalim barda óstetin Júnisbaı muǵalim joqta tipti shyrqap ketedi. Bizdi bir shybyqpen aıdap baǵyndyrady. Keıde Saǵatbaı klasty Júnisbaıǵa tapsyrady da, ózi ony-muny sharýamen bir jaqqa az ýaqytqa ketip qalady. Júnisbaı klasskomniń qatańdyǵyn siz sonda kórińiz! Alǵa, muǵalimniń ornyna baryp, qazdıyp turyp alady da, klasqa degenin istetedi.

Júnisbaıdyń ámirine baǵynbaıtyn, odan seskenbeıtin bir jan joq.

Bireýge ashýmen qaraǵan kezde Júnisbaıdyń kózderi naızanyń ushyndaı sýytyp, eki beti ishke qaraı surlana qabysyp, jaq júnderi tikireıip kóterilip ketedi. Sál ǵana tártip buzǵan oqýshyny qysyraqtyń aıǵyrynsha jymqyrynyp, shaınap tastaýǵa daıyn turady.

Bizben birge Janbosyn degen bala oqıdy. Jasy Júnisbaımen shamalas. Aýyl sovet predsedateli Batyrqannyń balasy. Uldan áke-shesheniń jalǵyzy bolyp erke ósken. Mańaıyndaǵy balalarǵa óktemdik jasap úırengen shataqqoılaý. Kıimdi sylqym bozbalalarǵa eliktep, sándep kıinedi.

Janbosyn búgin-erteń ózi de daıyn turǵan bozbala.

Qostóbede mektep ashylmaı turǵan kezde Janbosyn Kópekbaı balalaryn adam demeıtin. Olardyń mańynan júrýge jırenetin. Júnisbaı, Qojaqanǵa kemsitip, shekesinen qaraıtyn.

Sol Janbosyn ǵana burynǵy ádetimen keıde Júnisbaıǵa qodılana qarap, betine qarsy kelip qalady. Júnisbaıdy tyńdamaı, sodyrlyq minezder kórsetpek bolyp turady. Tejeletin biraq Júnisbaı emes. Ol odan beter shaqyldap, ózinen góri deneli Janbosynǵa tistene taqalyp:

— Sen nemene, baǵynǵyń kelmeı me? Ákem aýylnaı eken dep dandaısyma! Baǵynasyń. Seniń myna bútin kıimderińniń quny men úshin bir-aq tıyn! — deıdi.

Janbosyndy aıbynymen eriksiz eńserip alady.

Júnisbaı ójettiń ójeti edi. Eshkimnen qoryqpaıtyn da qaımyqpaıtyn. Aldyna ázireıli kelip tursa da qasqaıyp, aıylyn jımaı sóılesetin.

Sabaqtan, mektepten tys ýaqytta biz muǵalimdi umytýǵa barmyz. Al Júnisbaıdy umyta almaımyz. Qaıda júrsek te Júnisbaı oıymyzda júredi. Oqýshyǵa laıyqsyz sál ǵana qylyq jasasaq, jerden shyqqandaı bolyp Júnisbaı sopań etip shyǵa keledi de, sol arada turyp, jer-jebirimizge jetedi.

Búkil Qostóbede Júnisbaıdyń kórmeıtin, bilmeıtini bolmaıdy.

Bala biz túgil, Júnisbaıdan úlkender qaımyǵatyn edi. Bireýdiń bir arqa shóp ákele jatqanyn kórse, ol tergemeı jibermeıdi.

— Myna shópti qaıdan ákele jatyrsyń? Kolhozdan urlap alǵan joqsyń ba? — deıdi.

Shubalansa, keńsege ertip keledi.

Bireý qoı soısa, kolhoz qoıy emes pe? Óz qoıy ma? Dereý bilip alady.

Júnisbaıdy anadaıdan kórgen jurt:

— Kópekbaıdyń osy balasy óskende ne bolar eken? Qyrar bireýdi, qyrar! — dep jaǵalaryn ustaıdy.

MAIRA

Aýyl sovet predsedateli Batyrqanda bir ul, eki qyz bar. Uly Janbosyndy oqýshy azdy-kópti biledi. Teteles eki qyzdyń úlkeni Maıra, kishisi Saıra.

Qazaq balalarynyń attaryn uıqastyryp qoıýǵa qumar bolady.

Shesheleri Aısulý kerbez, kelbetti adam. Úı ustaýy, bala ósirýi keremet. Eki qyz egiz qozy tárizdenip birdeı kıinedi, arshyǵan jaýqazyndaı tap-taza bolyp júredi. Qazirgideı joqshylyq, qıyn kezdiń ózinde Aısulý balalaryn elden erek jutyndyryp qoıady.

Batyrqan shalaǵat bolǵanymen, ómir súrýge óte beıim adam. Oryssha biledi, shekarashylarmen baılanysy kúshti. Qol astyna eki kolhoz qaraıdy. Syrttan kelgen dárejeli qonaqtar, ókilder Batyrqannyń úıine túsedi.

Qostóbedegi bir-eki kúıli turatyn otbasynyń bireýi osy Batyrqandiki.

Klastaǵy eń taza oqýshy Maıra bolǵandyqtan, biz ony tazalyqshy etip saılaǵanbyz.

Maıra sheshesi Aısulýǵa tartqan pysyq ta súıkimdi qyz. Oıyn dese, quıynsha úıirilip, janyp ketedi. Kóbinese er balalarmen dostasyp oınaıdy.

Kúnde tańerteń oqý bastalardyń aldynda Maıra bizdi esikten bir-birlep tekserip kirgizedi. Qolymyzdyń, qulaq, moınymyzdyń tazalyǵyn qaraıdy. Min tapsa, kirgizbeıdi. «Bar, jýynyp, taza bop kel. Tyrnaǵyńdy soıaýdaı etpeı, alyp kel», — deıdi.

Maıra óz qyzmetine adal, qatal tazalyqshy. Solqyldaǵandy bilmeıdi, kimge de bolsa aıtqanyn istetedi.

Aýyl balalarynyń qaı-qaısysy da ústi-bastaryn kútýge uqypty emes. Qysy-jazy monsha degendi bilmese, aýystyryp otyratyn taza ish kıimderi bolmasa, úıde kir tósekte, salaba jyrtyq kórpeniń astynda uıyqtaıtyn Gúlsa, qalaı uqypty bolady?

Ústi-basyn kútýge uqypsyz balanyń bireýi — aldyńyzda otyrǵan áńgimeshińiz.

Jas kezden tazalyq saqtap daǵdylanbaǵandyqtan ári ol úshin qolaıly jaǵdaı bolmaǵandyqtan, tańerteńgi jýyný maǵan bútin bir azap bolyp kórinetin. Sýyq sýmen jýynyp jatqym kelmeıdi-aq. Atústi jýynýǵa jáne bolmaıdy, tekseretin Maıra bar. Qoldyń kúsin, qulaqtyń ishine qaq bolyp turyp qalatyn kirlerdi qalaıda ketirip jýynýyń kerek. Azaptyń azaby emeı, nemene?

Tyrnaǵy qurǵyr da óskish-aq. Yzalanyp otyryp búgin alyp tastasań, erteń kóstıip shyǵa keledi. Tyrnaqtyń qanshalyq óskeni astyndaǵy kirden bilinip turady.

Al shash aldyrý she? Men úshin búl azap qana emes, qasiret! Óıtkeni tabıǵat meniń basyma shash ornyna ustara ótpes qalyń sym temir qadap qoıǵan. Shashymdy kim alsa da, bir degennen ustarasy júrmeı, tutqyrlanyp qalady.

— Tý, shashyń shash emes, sym temir ǵoı! Mundaı da qaıratty shash bolady eken! — dep tańyrqap jatqany.

Shoshqanyń qylyndaı qatty shash kúshpen áreń sypyrylady. Kúshpen jumsalǵan ustara basymnyń quıqasyn qosa sypyrǵandaı bolady. Janym kózime kórinedi. Tistenip alamyn da, shydap baǵam. Eki kózimdi birdeı tars jumyp alam. Myqshıyp, jerge kirip kete jazdaımyn.

Men shashymdy ustarasy ótkir, qoly jumsaq degen adamdarǵa tańdap alǵyzatyn edim. Ondaı adam Áýbákir qart. Qınala bastasam, Áýbákir jigerlendire biledi:

— Óı, jaman neme. Óziń jigit emes ekensiń ǵoı. Biz sendeı kúnimizde shashymyzdy qabyrǵamen alǵyzatynbyz, — deıdi.

Qabyrǵa shashty qalaı alady dep, tań-tamasha bolamyn.

Jýynýǵa qol sabyn túgil, kir sabynnyń ózi tapshy.

Aýyl qazaqtary sabyndy ózderi jasaıdy. Alabotany shaýyp alyp, órteıdi de, kúline maı qosyp qaınatady.

Qap-qara sabyn paıda bolady. Kádimgi qara balshyq tárizdi, ári aýyr, ári qatty. Qol jýýǵa arnalǵan kishkentaı qara sabyndy buzaýshyq deıdi.

Bútin qol bizde bola ma? Kóbesi byt-shyt bop jarylyp ketken. Jýynǵan kezde qara sabynnyń kóbigi tuz quıǵandaı dýyldatyp ashytyp jiberedi.

— Qolyń kir, moınyń kir, — dep, talaı ret Maıra meni klasqa kirgizbeı qýǵan. Men birden moıyndamaımyn, daý shyǵaramyn.

— Meniń etimniń ózi osyndaı, qara, — deımin.

— Joq, mynaý ettiń qaralyǵy emes, qus, — deıdi Maıra. Qolymnyń kóbesin tyrnap dáleldeıdi. Tyrnalǵan kezde kús kóshedi de, ar jaǵynan aqshyldanyp teri kórinedi.

Endi moıyndamasqa lajym qalmaıdy.

Klasta Maıranyń jelke tusynda otyramyn. Úziliske shyqqanda, ol qaıda bolsa, sondamyn. Áldeqandaı bir sıqyr kúsh meni Maıradan alysqa jibermeıdi. Arqandaǵan atsha Maıranyń tóńireginde ustaıdy.

Maıra kún bolsa, men kúnbaǵyspyn, onsyz tura almaımyn. Maıra gúl bolsa, men kóbelekpin, aınalsoqtap shyqpaımyn.

Mektepten qaıtyp kele jatqanda, boıymda tabıǵat syıǵa tartqan qandaı ónerim bolsa, Maıranyń aldynda sony túgel kórsetýge tyrysamyn. Qus bolyp qubyljytyp ysqyramyn. Aryq-ordyń qaıdaǵy jalpaq jerin tańdap sekirem. Jaıaý jarysta qalaıda ozbaq bolyp, janymdy salyp júgirem. Sonyń bárinde de kóz qıyǵym Maırada bolady.

Maıranyń júzinen quptaǵandaı belgi kórsem nemese onyń aýzynan bir tamshy maqtaý sóz estisem, onda dúnıede menen baqytty adam joq.

Jýynyp, tazalanýdy qansha azap sanasam da, men mektepke, múmkin bolǵanynsha, taza kelýge tyrysatyn edim. Qoldyń kúsin tyrnalap kúshpen ketirem. Zorlyqpen tazarǵan teriniń túsi túte-túte bolyp qalady. Meıli. Alaqanymdy tómen qaratyp, aldyna jaıyp ustaı qalǵanda, bul bátshaǵar qoldardy meniń qanshama azaptanyp tazartqanymdy Maıra bilsin qaıta. Baǵalasyn. Óıtkeni osynyń bári Maıra úshin ǵoı. Maıradan eskertý alyp, qyzarmas úshin. Maıraǵa uqypty, taza bolyp kóriný úshin!

BİR, EKİ, SOLAIaQ!

Kúz — kolhoz jumysynyń asa ábiger, qarbalas kezi. Bir jaǵynan shóp orylyp bitpeı, ekinshi jaqtan: «Al meni ora basta» dep, qabattasyp astyq pisedi. Orylǵan astyqty basý, tazalaý, on bes shaqyrym jerdegi zagotzernoǵa arbamen, kólikpen tasý.

Záb jyrtý. Qoldaǵy azyn-aýlaq maldy qysta qyryp almas úshin jyly qoralar salý.

Jumys kóp, adam az. Bir jumysqa bir jumys qabattasyp, nashar eldiń esin shyǵarady.

Traktor, kombaın sekildi qýatty mashınalar ol kezde jańa paıda bola bastaǵan. Jumys túgel derlik qol kúshimen isteledi. Kúsh kóligi jáne jetkiliksiz. Qolda bar at, ógizdiń moınynan qysy-jazy qamyt túspeıdi, arqasynan er túspeıdi. Shetinen aryq, shetinen kóterem.

Salaqtatyp sómke asynǵan ókilder keledi. Ekpinderimen órt óshirgendeı. «Pálen jumys nege bitpeı jatyr? Pálen kúnde bitirmeseń, qyram, joıam» dep keledi. Jurt jumysqa tańqasqadan shyǵady, túnde bir-aq qaıtady. Aı jaryqta jumys túnimen toqtamaıdy.

Jeke menshiktiń at, ógizderi kolhoz jumysyna túgel alynady. Soqaǵa qulyndy bıe, buzaýly sıyr jekken kúnder bolǵan... Býaz bıelerdiń zoryqqannan adamsha shyńǵyryp, tikesinen tik turyp qulyn tastaǵanyn óz kózimmen kórdim...

Aýyl ústinen at mingen jolaýshy ótip bara jatsa, atyn aýdaryp alatyn kúnder bolǵan.

Kólik jaǵy álgindeı bolǵanda, soqa-saıman jaǵy tipten soraqy. Qamyt, doǵa, ershil, postremka, daǵar sekildi nárseler múldem jetispeıdi. Kolhoz predsedateli brıgadırler, aýyl sovet qyzmetkerleri úıden úıge qydyryp, jip-shý, kıiz, týlaq, noqta-júgen, daǵar jınaıdy. Oǵan da bolmasa, «sen anany taýyp beresiń, sen mynany taýyp beresiń dep», tútin basyna salyq etip salady.

Sýmka asynǵan shadyr kóz Sarmanov ókil meniń kóz aldymnan ketpeıdi. Úlken túgil, odan bala-shaǵa da qorqyp, qaltyrap turatyn. Mańaıyndaǵy eldi Sarmanov qyryp kete jazdap júredi. Eki sóziniń biri: «Jaýsyń! Kolhoz jumysyna zıankessiń! Atam! Shabam! Aıdatam!». Shash al dese, bas alatyn álgideı áperbaqan ókilderge: «Áı, batyr, bunyń qalaı?» — dep, betine týra qaraıtyn adam ol kezde sanasy jańa oıanyp kele jatqan aýylda sırek edi.

Sýyrdyń aıǵyryndaı shaq-shaq etken Sarmanov bir kúni sabaq ýaqytysynda qamshysyn búktep ustap, klasqa kirip keldi. Teri týjýrka, teri kepke kıgen. Galıfe shalbardyń quıryǵyna er qajap tozbas úshin teri qaptatyp alǵan. Boıy shaǵyn, jýantyq, bultıǵan qozy qarny bar shántik adam. Qarasur óńiniń qabaǵyn únemi túıip alady. Biz syılaǵannan buryn, qorqyp, dúr etip túregeldik. Sarmanovtyń jaqsylyq alyp kelmeıtinin bilgendeımiz. O l Saǵatbaıǵa jaqyndap, bizge bir qyrynan toqtady:

— Taq, sabaq búginnen bastap toqtatylady. Myna myrqymbaılardy kúnde tańerteń masaqqa alyp barasyń. Masaq teredi.

Qarsylyq aıtýǵa Saǵatbaıda shama joq.

Oqý toqtap, biz masaq teretin boldyq.

Júnisbaı klasskom Sarmanovtan beter shaqyldaýyq. Tańerteń eń bir tátti uıqynyń qushaǵynda jatqan kezde terezeni órt shyqqandaı taq-taq uryp oıatady. Ózinde uıqy degen joq pa, bilmeımin. Qańqyldaǵan daýysy mıyńdy naızasha tesip ótedi.

Turmasqa lajyń joq. Apyl-ǵupyl kıinip, bolmashy birdeńeni qarynǵa salyp alyp, uıqymyz áli ashylyp bolmaǵan qabaqpen kirjıip úıden shyǵamyz. Túski azyqqa bir bótelke arpa kóje quıyp, qushaqtap alǵanbyz.

Júnisbaı úı-úıdi kezip, bir bala qoımaı jınaıdy. Boıymyzǵa qaraı tizip sapqa turǵyzady. Jumysqa sappen alyp júredi. Komanda berýshi ózi. Eńsemizdi túzý ustap, aıaǵymyzdy durys alyp júrmesek, pále qylady.

— Áripbaı, kóter eńseńdi!

— Ábek, esineme!

— Uldaqan, qalma!

Tósekten uıqy qanbaı turǵandyqtan, biz ońaılyqpen sergı almaımyz. Aıaǵymyz túzelmeı, buzyla beredi.

— Qane, júgirińder! — deıdi Júnisbaı.

Jamyraǵan qozysha dúrligip, birimizden birimiz ozyp, aralasyp ketemiz.

— Toqtańdar!

Toqtaımyz. Árqaısysymyz óz ornymyzdy tabamyz. Qashan aıaǵymyz túzelgenshe, Júnisbaı bir orynda turǵyzyp, jer tepkiletedi:

— Bir, eki, sol aıaq!

— Bir, eki, sol aıaq! Kúláıhan, sol aıaq qaısy ekenin bilmeısiń be? Túze aıaǵyńdy! Toqtańdar! Qaıta bastańdar! Bir, eki, sol aıaq! Sol aıaq! Piram shagi marsh!

Álgiden góri sergip qalǵandaımyz.

— Qane, óleń aıtyńdar! Málik, basta!

Málik eresek qyz. Ári ánshi, ári bıshi. Tartynbaı, bastaı jóneledi:

Lenın bizdiń atamyz,

Saıasynda jatamyz.

Qarsy kelgen dushpandy

Qaq júrekten atamyz!

— Jamyrap kettińder! Jamyramaı, jóndep aıtyńdar! — deıdi Júnisbaı.

Jáne bir óleń bastalady:

Biz, jastar, jurttyń tańyn atyramyz,

Dushpandy sý túbine batyramyz.

Eńbekshi el qyzyl týyn tikken jerge

Kedeıdiń bar balasyn shaqyramyz,

Qaıyrmasy:

Ahaý, sosıalızm, komýnızm,

Jasasyn jer júzinde lenınızm!

Boıym kishkene bolǵandyqtan, meniń ornym saptyń art jaǵynda. Buǵan qorlanamyn. Alǵa taman turýdy arman etem. Sapqa turý bastalǵanda, ókshemdi kóterińkirep nemese jerdiń tómpegin paıdalanyp qalýǵa tyrysamyn.

Ásirese, qyzdardan da keıin turý namysymdy shoqtaı qarıtyn edi.

Maıranyń boıy menimen shamalas. Sapqa eki-ekiden turǵanda, ol menimen qatarlasyp qalady. Bul kezde alǵaraq turýdy arman etpeımin. Qolyna qolym tıisip, Maıramen qatar júrý — ol men úshin baqyt.

Men qý tildi, tyqyldaǵan pysyq bala boldym. Sabaqty táýir oqımyn. Tyz etpe jeńiltek ári shataq qumar edim. Bireýmen dos bolýym da, araz bolýym da tep-tez. Kekshilmin. Bireýden taıaq jesem, yzadan óle jazdaımyn. Kúndiz-túni ósh alýdyń jolyn oılaımyn.

Dene shynyqtyrý sabaǵyn óte súıetin edim. Júgirý, sekirý, sýǵa maltý sekildi ónerden eshkimge ese jibermeımin.

Sumdyq namysqoı edim. Jurttan kem bolýdy dúnıeniń qorlyǵy sanaımyn. Úıdegi elden erek kedeı turmysqa qorlanam da, ákem men aǵalarymnyń jurt qatarly bola almaǵany úshin yzalanam.

Ústimdegi kıimderim nashar-aq. Janbosynsha qatyp kıinip júrýdi arman etem.

Aýyldaǵy birden-bir sylqym kıinetin bala Janbosyn. Batyrqannyń balasy bolyp týmaǵanyma ókinetin edim.

Biz jaz boıyna aıaǵymyz kús-kús bop, jalań aıaq júrgende, Janbosyn báteńke kıip júredi. Báteńke bolǵanda qandaı! Ókshesi men tabanynda sándi bederi bar. Dymqyl jerge mór basqandaı bop saırap izi túsip qalady. Janbosynnyń aıaǵyndaǵy bujyr taban báteńkege men qatty qyzyǵamyn. Shirkin, osyndaı báteńkem bolsa dep arman etem.

Kóktem shyǵa bastaǵannan qashan qar jaýǵansha meniń aıaǵymnyń óz kıimi ózinde.

Únemi jalań aıaq júrgendikten, taban súıel bop qatyp qalady. Ony-muny tiken kirmeıdi. Keıde toǵaıdyń arasymen elikshe orǵyp kele jatqanda, qaraǵashtyń soıaýdaı myqty shóńgesi maı ókshege kirsh etip kirip ketetini bar. Qara tikenniń ýyty jaman bolady, mıyńnan solq etip bir-aq shyǵady. Oıbaı dep, myqshıyp otyra qalyp, sadaqtyń oǵyndaı bop qadalyp turǵan tikendi kúshpen sýyryp alasyń. Bálekettiń orny endi odan jaman ashıdy. Biraq oǵan qarap jatýǵa mursha joq. Ozyp ketken balalardyń sońynan aqsańdaı júgiresiń. Birazdan soń aqsaý basylady, tabanǵa tiken kirgeni esten shyǵady.

Jaz boıy jalań aıaq júrgen aıaq krokodıldiń terisindeı qara bujyr bolady, ústi shyt-shyt jarylady. Ol jaryq tereńdep, qan shyǵady. Sý tıse, ashyp, janyń kózińe kórinetin bolady.

Sheshem baıǵus emdeıdi.

Emniń túri mynandaı: jatarda qara bujyr aıaqty ashshy qara sabynmen tyrnap otyryp jýady. Sosyn qalyń etip súttiń kilegeıin nemese vazelın jaǵady. Tilim-tilim jaryqtar maıdy qansha sylap jaqsa da jutyp ala beredi.

Ashyǵannyń kókesin osydan soń kóresiń! Bosanatyn áıelshe bebeýlep, zar jylaısyń.

Biraq ertesine aıaǵyń táýirlenip qalǵanyn kórip, qýanasyń.

Táýir aıaqpen qatarǵa taǵy da kelip turasyń. Júnisbaı komanda beredi:

— Bir, eki, sol aıaq!

— Bir, eki, sol aıaq!

Jerdiń burq-burq etken shańyn endi jigerlene tebesiń.

ÁDEMİ ÓMİR TÝRALY AŃYZ

Egin qol oraqpen, shalǵymen orylady. Birli-jarym lobogreıka jumys isteıdi. Kombaın joq.

Orylǵan ańyzdan biz masaq teremiz. Árqaısymyzdyń qolymyzda atdorba sekildi bir-bir dorba. Sol tolǵan kezde qyrmanǵa ákep tógemiz. Qyrmandaǵy astyq tulyqpen, attyń tuıaǵymen basylady. Kúrekpen ushyrylyp tazalanady. Qazirgideı álep-jálep turǵan mehanızasıa ol kezde bizdiń ólkede dúnıege kelmegen.

Masaq terý — ol azap jumys. Beliń jazylmaıdy, bir taldap tergen masaq óndirmeıdi. Kishkene dorbanyń ózi ońaılyqpen tolmaıdy. Jalqaýlana bastasań, Júnisbaı ákireńdeıdi.

— Jóndep tur! — deıdi.

Júnisbaı ózi sharshaý bilmeıdi.

Keı kúni masaq terýge Saǵatbaı da keledi. Ol birge bolsa, sharshaǵanymyz bilinbeıdi, ýaqyt kóńildi ótedi. Demalyp otyrǵan kezde Saǵatbaı neshe alýan qyzǵylyqty áńgimeler aıtyp beredi.

Saǵatbaı kóp oqýshy edi. Qolynan kitap, qaǵaz túspeıdi. Sál ǵana demalys bolsa, Saǵatbaıdy qorshap alamyz. Áńgime aıtyp berýin ótinemiz. Tekestiń sýy men toǵaıynan ózge túk kórmeı, aýyl arasynyń ósek-aıańynan basqa túk estimeı kórbala bolyp ósken bizdiń kózimizdi keń dúnıege tuńǵysh ashqan adam osy Saǵatbaı. Mańaıymyzdy qorshaǵan nadandyqtyń qara túnek tumanyn Saǵatbaı áńgimeleri daýyl bolyp ysyryp, ar jaǵynan bizge ushy-qıyrsyz keń ómir, jaryq sáýle kórsetkendeı bolady.

Meniń Ydyrys ákemniń de dúnıe týrasynda óz uǵym-bilimi bar. Ol maǵan keıde keshki astyń sońynan kóńildenip, erigip otyryp, áńgime aıtyp beretin: «Jer — stol beti tárizdi tórt buryshty jalpaq nárse, ony múıizimen kók ógiz kóterip turady. Bir múıizi talyp, ekinshi múıizine aýystyrǵanda jer silkinedi. Aspan-kók, juldyz, aı, kún — bári Qudaıdyń jaratqany. Ólgen adam o dúnıege barady. Tozaq, beıish deıtinder bolady», t.t...

Saǵatbaı bunyń bárin basqasha aıtady: «Jer shar sekildi domalaq... Qudaı joq, qarańǵy adamdar qudaıdy qoldan jasap alǵan», — deıdi. Ákemniń aıtqandary men Saǵatbaıdyń aıtqandary meniń basymnyń ishinde talasqa túsedi. «Jer domalaq» degen sóz aqylyma syımaıdy. Jer domalaq bolsa, biz qulap ketpeı, qalaı júremiz? Ózen-kólder qalaısha tógilip ketpeıdi? Jer aınalsa, anaý taý aınalyp, nege ana jaqqa kelmeıdi? Bizdiń basymyz nege aınalmaıdy?

Qandaı qıyn másele bolsa da, Saǵatbaı bizdiń uǵymymyzǵa laıyqtap túsindire biledi. Shubalanýǵa jol qaldyrmaıdy. Saıyp kelgende, ákemniń aıtqandarynan Saǵatbaıdyń aıtqandary bedeldi bolyp shyǵady.

Saıasat máselesin de Saǵatbaı ádemi ertegideı etip aıtýshy edi. On jetinshi jylǵy revolúsıa, patshanyń taqtan qulaýy, bolashaq komýnızm zamany týraly Saǵatbaı maıyn tamyzyp aıtady.

— Lenın kim, qazaq pa? — deımiz. Sonshama jaqyn bolyp, júregimizdiń túbine ornap alǵan adamdy qandas, baýyrlas etip, birjola ózimizge qosyp almaqshymyz.

Bizdiń ańqaý suraǵymyzǵa Saǵatbaı myrs etip kúledi. Kúlgen kezde meıirban kókshil kózderi odan beter jadyrap, jyp-jyly bolyp ketedi.

— Lenınniń ulty orys, — deıdi Saǵatbaı, — biraq ol barlyq ultty birdeı kórgen. Orys, qazaq dep bólmegen. Ulttardyń tatýlyǵy, teńdigi úshin kúresken.

— Qazaqtardy Lenın bilgen be?

— Bilgen, — deıdi Saǵatbaı. Qazaqtyń otyryqshylanýy, aýylda mektepter ashylýy — osynyń bári-bári de Lenın bastap ketken is ekenin aıtady.

Lenındi Kaplannyń qalaı aıtqanyn biz asa kúızelispen tyńdaımyz. Ertegilerde neshe alýan jaýyzdyq istep júretin mystan kempirler bolady ǵoı. Kaplan bizdiń kózimizge sol mystan kempirdiń naq ózi bop elesteıdi.

— Sosyn, ustap alǵannan keıin, Kaplandy ne istedi? Atty ma?

Kaplandy atpaǵanyn, tek aıdaýǵa jibergenin aıtady Saǵatbaı.

Joq, biz buǵan rıza emespiz. Atý kerek edi Kaplandy! Atý az. Basyn tómen qaratyp, azaptap ilip qoıý kerek edi! Keskilep, qınap óltirse, sol laıyq bolar edi.

Men qıalymmen mystan kempir — Kaplan jasap alam. Shashy jalbyraǵan albastynyń naq ózi. «Lenındi atqan sensiń ǵoı? Olaı bolsa, tart jazańdy!».

Qıalymdaǵy Kaplanǵa meniń kórsetpegen azabym qalmaıdy. Uramyn, atamyn, asamyn, otqa salam...

— Endi az jylda sosıalızm ornaıdy, — deıdi Saǵatbaı. — Kolhozda jaqsy-jaqsy úıler salynady, kıim, tamaq kóp bolady. Sosıalızmnen keıin komýnızm ornaıdy. Naǵyz raqat ómir, mine, sol. Tamaq ta, kıim de, dúnıe-múliktiń bári de tegin bolady.

— Dúkende satýshy bolmaı ma?

— Bolmaıdy.

Meniń kózime esigi aıqara ashyq turǵan, satýshy joq dúken elesteıdi. Jurt shubap kirip jatyr, kerek degen nárselerin qushaq-qushaq alyp jatyr. Joqshylyqtan kóz ashpaı kele jatqan men baıǵusqa komýnızm óte-móte unaıdy. Ornasa, tezirek ornasa eken dep arman etem. Komýnızm ornaǵan kúni dúkenge birinshi bop barar edim. Bastan-aıaq túgel jańa kıimder almaqshymyn. Qalta-qaltamdy toltyra kámpıt satyp alam. Erkimshe toıyp jeımin. Eshkim alma, jeme dep aıtpaıdy. Óıtkeni komýnızm.

Ózim qatty qyzyǵatyn Janbosynnyń aıaǵyndaǵy bujyr taban qara bátińke bar emes pe? Bálem, tústiń be qolǵa deımin de, bireýin tańdap kıip alam. Jáne birneshe paryn úıge ákep, ábdiraǵa salyp qoıamyn. Buryn qolyma túspeı, yza qylǵany úshin endi kún saıyn jańasyn kıip shyǵatyn bolam.

Komýnızmniń raqatyn osylaı kórmekshimin.

TEPEŃ-TEPEŃ

Meniń masaqshylyq mamandyǵym tamamdaldy. «Kishkentaısyń, kólikke salmaq az túsedi» dep, tulyqtastyń atyna mingizip qoıdy.

Qazirgi balalar tulyqtasty bile qoımaıdy. Bul uzyndyǵy bir metrdeı jumyr súıretpe tas. Postremka arqyly attyń artyna jegiledi de, astyq sonymen bastyrylady. Qyrmanda úsh tulyq jumys isteıdi. Ár tulyqtyń atynyń ústinde tepeńdegen bir-bir bala.

Qyrmannyń qaq ortasyna maıa etip shoqıtyp úıgen baý. Tulyqtas jegilgen attar sol maıany aınalyp jeledi de otyrady. Eresek bir adam baýdan tulyq jolyna oqtyn-oqtyn laqtyryp shashyp turady.

Dúnıede qarǵys atqan eki jumys bolsa, onyń biri — tulyqtastyń atyna miný.

Jumys tańqasqadan bastalady. Tátti uıqydan «tur, tur» dep zorlyqpen turǵyzyp alady. Shala uıqy bop atqa qonǵannan túnge deıin tynym tappaısyń. Bir basqan izińe qaıta aınalyp kelip, jortaqtaısyń da otyrasyń. Beıne bir Qudaı qarǵap máńgirtip, toqtaýsyz zyryldatyp qoıǵan nárse tárizdisiń. Birińniń sońyńnan biriń tynymsyz aınala beresiń, aınala beresiń. Ári-beriden soń qajyp, mezi bolasyń. Basyń aınalyp, kóziń buldyrap, tóńirek birge kóship aınala bastaıdy. Sonda da toqtamaısyń.

Astyńdaǵy atyń jaraý, júrdek at bolsa, ǵanıbet qoı. Aryq, jaýyr at. Tepeń-tepeń tebinýdiń kúshimen áreń júredi. Eki sanyń saldyrap talyp ketedi. Mingeniń qıqy-shıqy jaman er. Tartpa, úzeńgi baýyń úzik-úzik jip-shý birdeńe. Otyrýǵa jaıly emes. Taqymǵa batyp, qajap, ıtteı qylady. Sonyń birine de qaraýǵa shamań bolmaıdy.

Aryq kejir attyń tońq-tońq etken jelisi keli túıgenmen birdeı, ishek-qarnyńdy úzip jibere jazdaıdy. Qatqyl erdiń ústinde otyra berýge quıryq shydamaı ketedi. Jambastap otyrasyń. Bir jambasyń talǵanda, ekinshi jambasqa aýnap, kúızelip bitesiń.

Tepeń-tepeń tebiný, qamshylaný — aryq at osynyń kúshimen ǵana júredi. Tıtyqtap ábden boldyrǵanda baspaı qalady. Urmaq túgil, etinen et kesip al. Óltir. Eki qulaǵy salbyrap, teńselip, qularman bolady.

Mal — ol adam emes, qýlyq-sumdyqty bilmeıdi. Boldyrǵany — ál-qýatynyń bitkeni.

Jylqybaı bezbúırek, qatal adam. Attyń boldyrǵanymen sharýasy bolmaıdy.

— Júrgiz! — dep aqyrady.

Qyrmanshy júrmegen atty basqa urasyń. Basqa urǵannan at jasqanshaq bolady. Keıin jaı qamshylanasyń da basyn ala qashyp turady.

Kózine qamshy tıip, soqyr bolyp qalǵan attar bar.

Sol tulyqtastyń atyna mingen kezimdi oılap otyrsam, qazir de júregim solq ete qalady. Oı, sharshaýshy edik-aý! Atpen birge sen de qajyp boldyrasyń. Bel omyrtqań syrqyrap, aıaq-qolyń saldyrap, erde otyra almaı ketesiń. Jerge túsip, bir saǵat, jarym saǵat boı jazyp jata ketý qol jetpes armanyńa aınalady.

Adam — ol mal emes, qýlyqqa basasyń. At tizginin bosatyńqyrap jiberem de, eki qolymdy ishime basyp, buralyp, qınala bastaımyn. Ortada baý shashyp turǵan qarasur susty Jylqybaı:

— Áı, ne boldy? Júrgiz! Nemene, shesheń esińe túsip ketti me? — deıdi.

— İshim-aı, oıbaı, ishim...

— E, ishińe ne boldy?

— Burap aýyryp barady.

Qýlyq ekenin Jylqybaı birden biledi:

— Ottamaı, júrgiz! — deıdi zekip.

Jylqybaı shyn aýrý bolsań da tyńdamaıdy. Jeti atańnan tartyp boqtap, kerek dese, uryp ta jiberedi. Qarshadaı sende ákesiniń quny bardaı-aq, qaǵyp qanyńdy, soǵyp sólińdi alady. Men Jylqybaıdy tajaldaı jek kórýshi edim.

Keshke jumys sońynan eki aıaǵymyz taltańdap, júre almaı qalamyz. Kózge uıqy tyǵylyp otyryp, keshke tamaqty ishýge shamamyz áreń keledi.

Tamaǵymyz — talqan. Kádimgi qara talqan. Kishkene pıalamen tańerteń bir pıala, túste bir pıala, keshki bir pıala arpanyń talqanyn beredi.

O, qasıetińnen aınalaıyn qara talqan! Sen de meni tulyqtastan artyq bolmasa, kem zyǵyr etken joqsyń-aý. Týǵannan kózimdi senimen ashtym. Aýzym alǵash asqa talpynǵanda, apam bókpen etip talqan bergen. Mine, sodan beri qaraı sen, qara talqan, menimen ylǵı da seriktesip, birge jasap kelesiń. Qaıda barsam, aırylmas dosymsyń. «Men mine!» dep, jarqyrap aldymnan shyǵasyń.

Qysta da talqan, jazda da talqan. Erte de talqan, keshte de talqan. Ana úıge barsań da talqan, myna úıge barsań da talqan. Talqan... talqan... talqan...

Aq sýdy talqanmen ishemiz. Kójeni talqannan jasaımyz. Maıǵa da qosylatyn osy talqan, shaıǵa da qosylatyn osy talqan.

Talkekeńdi tamaq etýdiń tásili kóp-aq. Máselen, sarymaıǵa nemese qaımaqqa shylap jeý. Oǵan sheker sepse, tipten abzal.

Maıǵa shylanǵan talqan shaınaý tilemeıdi, óńeshten ózi syrǵanap ótedi. Sútke, aıranǵa shylap jese de aýyzdan túsip qalmaıdy.

Talqandy tamaq etýdiń bul aıtylǵan bapty tásilderi ýaqyty tapshy eńbek adamdary úshin jaramsyz. Biz «áýresi az» bolsyn deımiz de, talqandy tamaqqa bylaı jaratamyz: ortada úlken taı qazanda beti jybyr-jybyr etip shymyrlap qaınaǵan bir qazan qara sý turady. Sodan ydyspen keregimizshe kósip alyp, tıesili talqanymyzdy ústine salamyz. Dámin kirgizip túz sebemiz. Budan keıin qasyqpen nemese aǵash qalaqpen, ol da bolmasa, ortasynan eki búktep syndyrǵan shımen bylǵap-bylǵap jiber de, aýzyńdy kúıgizip almaı, kádimgi balqaımaq jegen sekildi urttap, kómeıińnen ótkize ber.

Budan soń kelesi pıala talqanǵa qalaı da ólmeı jetýińe men kepil.

Qyrman men aýyl arasy birqaýym jer, qonýǵa úıge jibermeıdi. Tańerteń brıgadır aıqaı salǵan kezde ushyp-ushyp túregelý úshin, qyrmannyń basyna túneımiz.

Uıyqtaıtyn tósegimiz qyrman shetindegi úımek sabannyń ishi. Sony tóbesinen tómen qaraı úńgip, inge kirgen sýyrsha kiremiz de ketemiz. Moınymyzǵa topan túsip, jybyrlatpas úshin, jaǵamyzdy kóterip, qymtap alamyz. Saban tósenish, saban jastyq, saban jamylǵy. Úńgirdiń aýzyn aýa kiretindeı etip sebezdep, búrkemelep jaýyp qoıamyz.

Tańqasqadan brıgadır:

— Tur! Turyńdar! — dep suńqyldaı bastaǵanda oıanyp ketemiz. Uıqynyń eń tátti kezi. Turǵymyz kelmeıdi.

Dúnıeni órt basyp bara jatsa da, jata turǵymyz keledi. Alda kúni boıy atqa minip tepeńdeý, jan qınaý bar ekenin oılaǵanda, júrekti qaıǵynyń ýy kómip ketkendeı bolady.

Brıgadırmen qabattasyp aıqaılaǵan qyrmanshy Jylqybaıdyń zárli daýysy estiledi:

— Áı, júgirmekter! Turasyńdar ma, joq pa? Áne, at keldi. Turyp, attaryńdy ustańdar!

Jylqybaıdyń daýysy uıqyny shaıdaı ashyp jiberedi. Endi jatý qaýip. Ushyp-ushyp turmasaq, býrasha zirkildegen Jylqybaı maıanyń ústine shyǵady. Bizdi aıaǵymen teýip júrip turǵyzady. Qaıda tyǵylǵanyńdy tappasa, sabanǵa aıyr suqqylaıdy. Aıyrdyń ushy bireýiniń bir jerine kirip keter dep seskenýdi bilmeıdi ol.

Kún saıyn osy. Kún saıyn uıqy qanbaı, máńgirt bop túregelemiz. Ashtyq ýaıym emes, uıqy ýaıym. Uıqysy qanyp bir uıyqtaǵan adamda arman bar ma eken deımiz.

Qudaıdan jaýyn tileımiz. Jaýyn jaýsa, jumys toqtaıdy. Demalyp, jetisip qalamyz. Qashan jaýyn basylǵansha pyryldap uıyqtaǵandy bilemiz.

Biraq jaýyn ońaılyqpen jaýmaıdy. Kún bulttanyp keledi de, jeldetip, álginde jaýar dep úmit etken bulttyń bári basqa jaqqa aýyp ketedi. Sóıtip, bizdi keleke etkendeı bolady. Aspannyń jarqyrap kele jatqanyn kórgende, kóńildi taǵy da qaıǵy bulty basady.

Jaýyn bermegen Qudaıdan men endi aýrý tileıtin edim. Shyn aýyrsam, úıge qaıtam. Tósek tartyp jatqandy bilem. Uıqym meılinshe qanǵan bolar edi.

Aýrý biraq jolamaıdy.

Taǵy da tepeń-tepeń attyń ústi. Zyryldaýyqsha shyr kóbelek aınalý...

JYLQİBAIDYŃ SUMDYǴY

Jylqybaıdyń arǵy atalary dáýletti adamdar bolǵan. Jylqybaı úsh aǵaıyndy. Eń kishisi Jylqybaı. Ata-baba dáýletiniń bularǵa súzile kelip, juǵyn-jurnaǵy ǵana buıyrǵan. Ana eki aǵasy Jylqybaıdan góri maldyraq bolyp, kámpeske kezinde malyn aıdap Qytaıǵa qashqan. Jylqybaı kolhozǵa deıin orta sharýa. Aǵalaryna ilespeı, ata mekendi saǵalap qalyp qoıǵan.

Jylqybaı kolhozǵa birden kire qoımaıdy. Alǵashynda jekeshe bop, oqshaý júrip kóredi. «Ortaq ógizden ońasha buzaýym» dep, az ǵana dóńgelek sharýasyn qanatynyń astyna tyǵyp ustaıdy.

Biraq jekeshege tóngen quryq kóbeıdi, jekesheniń tynysy kúnnen kúnge taryla berdi. Jer, sý bári kolhoz menshigi sanalyp, Jylqybaıǵa aıaq basar jer qalmaı bara jatty.

Kolhozǵa Jylqybaı tistenip, amalsyz kiredi. Burynǵy keýdesine nan pisken baı tuqymy endi ketpen-kúrek arqalaǵan qara quryq kóptiń birine aınalady. Buryn «Jyqa» dep turatyndar endi «Jylqybaı, eı, Jylqybaı» deıtin bolady.

Jylqybaıdyń túsiniginde, «zaman azdy, el tozdy». Jańa qurylysqa kózin alartyp, tisin basyp qaraıdy. «Kúreserge dármen joq, ish qazandaı qaınaıdynyń» naq ózi.

Mine, osy sebepterden de qyrmanshy Jylqybaı árqashan urysqaq, tyrysqaq. Óz-ózinen shatynap, urynarǵa qara tappaı júredi. Bizdi qataldyǵymen bezek qaqtyrǵanda, kolhoz jumysynyń qamy úshin emes, árıne. İshindegi zárin retin taýyp tógip qalý úshin. Shyqyr-shyqyr etip qyshyǵan tisterimen kimdi de bolsa jalbyratyp qabý úshin.

Ara-tura Jylqybaıdyń da kóńildener kezderi bolýshy edi. Ondaı kezde ol «qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalaǵan» burynǵy raqat zamandy ańsaıdy. Burynǵynyń bárin maqtap, armandap otyrady. Qazirginiń bári de oǵan qubyjyq. «Aqyrzaman taqalǵany osy da. Eldigimizden ne qaldy? Balań kápirshe oqıdy, túgel kápir bolyp shyǵady», — dep túńilip, mańyndaǵy jurtty da túńildirip, shoshytyp otyrǵany.

Jylqybaı osy kezde de kóp jurttan aýqatty. Jeke menshiginde eki jylqy, eki sıyr, birqaýym qoı-eshkisi bar. Jurt onyń ár-ár jerde tamyr-tanystaryna tyǵyp ustaıtyn maldary jáne joq emes degen áńgime aıtady.

Jylqybaıdyń asaýdan jańa úıretilgen ádemi ker bıesi bardy. Ózi ǵana minip, qyrmannyń mańaıynda arqandap ustaıdy. Úsh ýaq qyrmannan jem beredi. Mezgilimen sýaryp, ústin tarap, balasha kútip mápeleıdi. Ker bıeniń ústine ózinen basqa adam mingizbek túgil, shybyn jorǵalatpaıdy.

Basy kishileý, qamys qulaq, aıaqtary sıdam ker bıeniń tulǵasy, shirkin, sýret edi. Kúltelenip qalyń bitken quıryǵy jerge tógilip, saýyrsyny taqtaıdaı bop, aqqý moınyn jan-jaǵyna birtúrli kerbez buryp, sánmen qaraıdy.

Jumys sońynan Jylqybaı ker bıeni erttep minedi de, túndeletip aýylǵa baryp keledi. Aıańy jeldeı esken, júrisi qandaı shirkinniń. Qamshy saldyrmaıdy, lypyp otyrady. Qasyna ilesken basqa da atty kisiler bolsa, odan beter jeligip, shabyttatyp ketedi. Ózge attan moıny ozyq júrip otyrmasa, kóńili kónshimeı, aýyzdyqty qarsh-qarsh shaınap, tizgindi julqa tartyp, ıesiniń qolyn qarystyryp bitedi.

Búkil Qostóbede ker bıemen jarysýǵa jaraıtyn at bar ma!

Bir kúni meniń astymdaǵy tulyqtasqa jegip júrgen at boldyryp, júrmeı qaldy. Atty otqa qoıyp, tulyqty doǵaryp, men qyrman shetinde demalyp sulap jatyrmyn. Osy kezde qyrmanǵa ókil Sarmanov kele qalar ma.

— Bir tulyq neǵyp júrmeı qalǵan!?

Jylqybaı attyń boldyrǵanyn aıtty.

— Tulyqty toqtatýǵa bola ma eken? Aýystyryp, basqa at jegý kerek!

— Basqa at joq, — dedi Jylqybaı.

Sarmanov at ústinen jan-jaǵyna qodılana qarap, anadaıda aryqtyń jaǵasynda kókpeńbek kók jońyshqany byrt-byrt oryp, arqandaýly turǵan ker bıeni kórdi.

— Ana at kimdiki?

— Ol at emes, bıe, Asaý bıe...

— Kimdiki? Iesi kim?

— Iesi men, — dedi Jylqybaı.

— Minilip júrgen bıe ǵoı?

— Minilgenmen, minezi jaman. Ózim áreń dep minip júrmin.

Sarmanov buıyra sóıledi:

— Boldyrǵan attyń ornyna sony jegińiz! Tulyqty bir mınýt ta toqtatýǵa bolmaıdy! Minilip júrgen bıe ǵoı, eshteńe etpeıdi, kóndigip ketedi.

Jylqybaı odan beter bezildep:

— Oıbaı-aý, qamyt salynyp kórmegen asaý bıe. Tulyqqa júrýshi me edi? Áýeli jekkizbeıdi de, — dedi.

Sarmanov qazir osy eldiń qudaıy. Aıttym — boldy, kestim — úzildi deıdi. Aýdan ony ókil etip jibergende, bar bılikti qolyna ustatyp jibergen.

Ol saýdalasyp jatpaıdy. Buıyrady:

— Nıchego! Nıchego! Osy attyń qaı-qaısysy da asaýdan úıretilgen. Jegińiz, kóreıik. Bir tulyqty toqtatyp qoıýǵa bolmaıdy ǵoı.

Jylqybaı tuıyqqa myqtap tireldi. Qaraqońyr júzi odan beter qaraıyp, tútigip ketti. Sarmanovty tyńdamasqa lajy joq. Bermeımin dep kórsin, kúshpen alady. Kolhozǵa ker bıeni basy bútin alam dese, alady. Tabady jolyn. Jylqybaı bunyń bárin jaqsy biledi.

Ker bıeni qyrmanǵa jetelep kele jatyp, Jylqybaı byrqyldap sóılep keledi:

— Meıli, men aıtarymdy aıttym. Bıe asaý, minezi jaman desem, tyńdamaısyńdar. Ne ústindegi balany, ne basqa bireýdi jazym etse, men jaýapty emespin.

Sarmanov pen Jylqybaıdyń arasynda nendeı áńgime bolǵanyn, qyrmanǵa ne úshin jetelep kele jatqanyn ker bıe, árıne, bilmeıdi. Kózderi jalt-jalt etip, ádemi jumyr tuıaqtarymen taqyr qyrmandy tyq-tyq basqanǵa úrikkendeı bop, pysqyrynyp qoıady.

Ker bıeniń tizginin maǵan ustatyp qoıdy da, Jylqybaı ertteı bastady. Endi moınyna qamyt kıgizgeli jatyr. «Bu nesi, mynalardyń ne oılaǵany bar» degendeı, ker bıe qamytqa úrkektep qaraıdy. Ter sińgen qamyttan jat ıis sezinip, seskengendeı qors etip, basyn aýlaq alyp qashady. Sarmanov at ústinen baqylap qarap tur. Qamyt ta kıgizildi. Moınyndaǵy ap-aýyr zatty qolapaısyz sezingendeı ker bıe búkil denesimen dir-dir etip qoıady. Postremkanyń ushtary tulyqqa jalǵanyp jatqan kezde ker bıe bir tyqyrdyń taqalǵanyn sonda anyq ańǵarǵan tárizdi. Kózderinde úreıli ushqyn oınap, eki qulaǵyn birdeı jymqyryp aldy.

— Kel, min.

— Minbeımin, qorqam, — dedim men. Ker bıeniń asaýdan úıretilgen mal ekenin, buryn tulyqqa jegilmegenin jaqsy bilem. Jáne Jylqybaıdyń álginde: «Ústindegi balany jazym etse, men jaýapty emespin», — dep sumdyqty taqap aıtqan sózi esimde.

Jylqybaı beker sóılemeıdi, bir nárseni boljap, bilip sóıleıdi.

Yzadan onsyz da jarylǵaly turǵan Jylqybaı:

— Sen minbegende, men minem be, ıttiń balasy! — dep, meni jerden kóterip alyp, úrkektep ázer turǵan bıeniń ústine bir-aq atty.

Erge jabysa qalǵandy ǵana bildim. Endi bitti, bolar is boldy. Endi oıbaılap, typyrlasam, ker bıeni odan beter úrkitem. Taqymymdy qysyp, tizgindi qymqyryp ustap aldym.

— Júrgiz!

Ker bıe júrip ketti. Artyndaǵy tońqyldaǵan aýyr tulyqqa ońdy-soldy qorsyldap qarap qoıady. Birden móńkip, alyp jónelmegen soń, meniń kóńilim azdap ta bolsa ornyǵaıyn dedi. Arbaǵa, tulyqqa alǵash jegilgende attyń qaı-qaısysy da azdy-kópti tosyrqap eleńdeıdi. Degenmen, ker bıe óte saq mal, qulaǵyn bir jymqyryp, bir qaıshylap, jaǵdaıdy múlt jibermeı barlap keledi. Sál bir oǵash jaǵdaı bola qalsa, ytyrylyp alyp jónelýi daýsyz. Astymdaǵy mal emes, taǵy ań sekildi maǵan.

Ker bıe týlap, alyp jónelse, ne isteımin dep, ony da oılap kelem. Ondaıda toqtatam, erkime baǵyndyram dep áýre bolý bekershilik. Tek ólmesimdi, óz basymnyń aman qalýyn oılaýym kerek.

Ker bıe tulyq jolyn bir aınaldy, eki aınaldy. Úsh aınaldy. Endi eshteńe bola qoımaıtynyna meniń de, basqalardyń da kózderi anyq jetti.

— Qane júrmegeni? Júrdi ǵoı. Tulyqqa júrmeıtin at bola ma? Shetińnen qyrsyǵyp, kolhoz jumysyna keseldik keltirgendi ǵana bilesińder! — dep Sarmanov Jylqybaıǵa jáne bir shúıildi de, orta qazan turǵan úıge qaraı kete bardy.

Jylqybaı únsiz. Ortadaǵy maıa azaıyp, taýsylaıyn degen. Baýdyń qalǵan-qutqanyn ol tulyq jolyna aıyrmen shasha tastap, ákesi búgin ólgendeı qabaǵyn qars túıip alǵan.

Óıtpeı qaıtsin. Ker bıe onyń eń bir aıaýlysy edi. Ústine ózinen basqa adam mingizbeýshi edi. Minip, paıdalanýynan da mápelep kútýi kóp bolatyn. Sol aıaýlysy kolhozdyń eń bir aýyr da, ońaı bitpes jumysyna jegildi. Endi ker bıe ker bıe bolýdan qalady. Kolhozdyń kón týlaq qyrshańqy attarynyń bireýine aınalady. Dánikken kolhoz endi ony ıesine ońaılyqpen qaıtarmaıdy. Jylqybaıdyń eńsesin janshyp alǵan, mine, osy oılar. Qara tastaı tuńǵıyq aýyr oılar.

Men eki tulyqtyń sońynda kele jatyrmyn, Jylqybaı ortada. Tulyq jolyna tóselgen astyqty demil-demil aıyrmen qopsytyp, aýdarystyryp tur. Biz jaqyndap kelgende, qopsytpaı tura turýdyń ornyna, nege ekenin, ekilenip ketedi. Jerden basyn kótermegen qalpy sabandy áýeletip shashady. Aıyrdyń jarq-jarq etken bolat ushy attyń baýyryna tıe jazdap qalady.

Jylqybaıdyń qolyndaǵy aıyrǵa men sekemdene qaraımyn. Onyń oıynda sumdyq birdeńe baryn júregim seze bastaǵandaı. Aıyr túgil, oqys qopsytylǵan sabannyń bir taly shabyna tıip ketse, ker bıe, sóz joq, alyp jóneledi.

Osylaısha men Jylqybaıdy, Jylqybaı meni ańdyǵan mınýttar ótip jatty.

Qasyna jáne bir kelip qalǵanymda, Jylqybaı oıǵa alǵan sumdyq isin istep te úlgerdi. Sabandy kótere silkip, qopsytqan bolyp, aıyrdyń ótkir ushymen ker bıeni taqyr shaptan túrtip jiberdi. Ańdyp kele jatqan men anyq baıqap, kórip qaldym. Ker bıe oq tıgen taǵysha qors etip, alyp jóneldi.

Qyrmannan shyǵyp, artyndaǵy tulyqty sart-sart tepkilep, laǵyp barady. Bul ara egini oryp áketilgen ańyz edi. Áıteýir jer jumsaq.

Qyrman jaqtaǵy jurt sońymnan ýlap-shýlap jatyr.

Osyndaı bir sumdyqtyń bolyp qalýyn áýel bastan kútkendikten, men onsha sasa qoımadym. Aqyl toqtatyp, endi qalaıda mert bolmaýdyń jolyn qarastyrdym. Osyndaı at alyp qashqan kezde óletinderdiń kóbi aıaǵy úzeńgige ilinip qalyp, súıretilip, sodan óledi. Buny men talaı estigem. Eki aıaǵymdy birdeı úzeńgiden shyǵaryp aldym. Endi sekirýge daıynmyn.

Artymdaǵy aýyz tulyq anda bir tıip, munda bir tıip, dóńkildep keledi. Men endi sekirgen kezde sol tulyqtyń astyna túsip qalmaýdy oıladym. Zildeı tulyq zirk etip, salmaqpen janshyp ótse, kúlshe qylady.

Qudaı ońdap, dál sol kezde tulyqtyń birdeńesi byrt etip synyp ketti. Aýyr tas óz betimen dóńgelep barady. Ker bıe odan qutyldy. Tek shubalǵan postremkalar ǵana aıaǵyna sart-sart oralyp, esi ketken bıeni odan beter shoshytady. Erdiń aldyńǵy qasyn eki qolymmen tireı ustap kóterildim de, táýekel dep sekirdim. Laqtyrǵan tymaqtaı bop jumsaq ańyzǵa top ete qaldym.

Ker bıe, senen de qutyldym ba degendeı, artyna bir qarap alyp, postremkalardy artqy aıaqtarymen shoshyna tepkilep, bezip barady. Qaıda barsa, onda barsyn, endi meniń onda sharýam joq.

Shirkin, adam qıalyndaı ushqyr ne bar eken! Attan sekirer shaqta, bas-aıaǵy birneshe sekýndtyń ishinde, men talaı nárseni oılap úlgerdim. Qulaǵan kezde aıaǵym ne qolym shyǵyp, onsha kep qırap qalmaı, shamaly zaqymdansam. Sonda úıge baryp, biraz kún demalys alyp, tynyǵar edim deımin. Qanbaı júrgen uıqym meılinshe qanar edi.

Qyrsyq Qudaı meniń bul tilegimdi de bermeıdi. Qulap túsken bette ózimdi ózim synamaqqa ornymnan ushyp túregeldim. Sóıtsem, tórt múshem birdeı saý. Zaqymdanbaq túgil, murnym da qanamaǵan. Tek betimniń, qolymnyń ár-ár jerin eginniń tikireıgen baıasy bolar-bolmas qanatyp, tyrnap ketken. Buǵan bola meni úıge eshkim de jibermeıdi. Eńbegim esh ketkendeı bolyp, biraz renjip qaldym.

Páleni óz istep alyp, Jylqybaı endi aıtqany kelgen adam bolyp, masaırap júr:

— Áne, minezi jaman ol ıttiń dep aıtpadym ba? Men mal aıaǵandaı kórip qaldyńdar. Bárinen de, bireýdiń qarshadaı balasyn jazym qyla jazdady ǵoı. Áńgimeniń úlkeni, mine, sonda bolatyn edi. Qaıta, baıǵustyń ajaly joq eken.

Jylqybaı meniń tańdaıymdy kóterip, jerden topyraq alyp tastap, yrym qylyp júr.

Jylqybaıdyń sumdyq isi óziniń paıdasyna sheshildi. Ker bıeni ol tulyqtan qutqaryp aldy. Shoshyp, ádet alyp qalǵan mal endi qamytqa ózi de jolamaıdy.

Bunyń nege bulaı bolǵanyn anyq-qanyq biletin kýá men ǵanamyn. Sarmanovqa osylaı da osylaı dep, sarnap aıtyp bersem, Jylqybaıdyń aıaǵy kóktep keler edi. Biraq men bile tura aıta almaımyn. Qorqamyn Jylqybaıdan.

Sumdyǵy kóp, qanypezer Jylqybaıdan men ǵana emes, jurttyń kóbi qorqady.

ÚIGE QASHÝ

Tulyqtastyń atyna miný meni ábden qajytty. Bir de ret uıqym qanbaı, ólermen boldym. Toǵyz jasar balaǵa tańqasqadan túnge deıin at ústinde tepeńdeý ońaı bop pa?!

Masaq terý bunyń qasynda peıish eken.

Bul azaptan qalaı qutylam?

Qutylýdyń bir ǵana joly bar. Ol — úıge qashý.

Bir kúni keshki tamaqtyń sońynan maıa sabanǵa kirip uıyqtaýdyń ornyna, tún jamylyp úıge qashtym.

Jaýyrtoǵandaǵy qyrman men aýyl arasy tórt-bes shaqyrymdaı. Jer jazyq, shıleýit. Qalyń shıdiń arasyndaǵy soqpaq jolmen bezip kelem. Aı qarańǵy. Bireý qýyp kele jatqan joq pa degendeı artyma qarap-qarap qoıam. Meniń boıymnan da bıik qalyń shıdiń arasy birtúrli qorqynyshty. Oıymda qasqyr. Shyǵa kelip, bassalatyndaı boıym titirkenip qoıady.

Jáne bir qorqatynym arýaqtar. Jyn-shaıtan. Jolda mola bar. Qazirgideı qarańǵyda sol tustan ótýim azap bolyp keledi. Saıtan da, árýaqtar da mola mańynda bolatyn tárizdi.

Keıbireýler jyn-shaıtandy kórdik dep, neshe túrli qorqynyshty áńgimeler aıtatyn. Qulaǵyma tıtteı bir bóten dybys shalynsa, eleńdep qaraımyn. Qalbıǵan qorqynyshty birdeńeler kórgendeı bolam.

Tóbe tusy oıylǵan úlken jaryq kúmbez anadaıdan kórindi. Oıylǵan jeri túnnen de beter qap-qara. Qap, álginde qur qol shyqqanymdy qarashy. Qarańǵyda jerdeı sıpalap tas izdeımin. Tas tabylmaıdy.

Molanyń qasynan ótip bara jatqanda janym tyrnaǵymnyń ushynda. Bireý áıt dese, júregim jarylyp, sespeı qatar edim. Ýh, óttim-aý, áıteýir. Endi moladan árýaqtar shyǵyp qýatyndaı bezip kelem.

Aldan aýyl qarasy kórindi. Júregim ornyna jańa túskendeı boldy. Eldiń kóbi jatyp qalǵan. Bizdiń úıdiń terezeleri de qarańǵy. Tyqyldatyp esik qaqtym.

— Bu kim?

— Men, apa.

— Berkenbisiń? — dedi de, sheshem esikti ashyp jiberdi. Jeti qarańǵy túnde sonsha jerden jan ushyryp jalǵyz kelgenimdi bilgende: «Janym, qalaı qoryqpadyń» dep eljirep, baýyryna basty. Men qashyp kelgenimdi aıttym. Ker bıeniń alyp qashyp óltire jazdaǵanyn estigende, sheshemde es qalmady.

Ana baýyry balaǵa jaý almas qorǵan tárizdi. Men, mine, sol qorǵanǵa aman-esen jetip, panaladym. Qaýip-qaterden qutyldym. Endi alańsyz jetisip uıyqtaýyma, tynyǵýyma bolady.

O, jalǵan dúnıe! Ana qushaǵyndaı ystyq ta meıirban ne bar seniń júzinde?! Osy qushaq turǵanda, men basqa eshteńeni de arman etpeımin. Eshbir baqyt-baılyqqa, saltanatqa men bul qushaqty aıyrbastamaqshy emespin. Altyn anam, aıaýlym, tek sen aman bolsań, boldy maǵan. Úlkeıip, adam bolǵan kezde men seniń osy jaqsylyqtaryńdy qalaıda aqtaýǵa tyrysamyn. Eń jańa kıimder alyp berem, eń dámdi, eń tátti tamaq ishkizem. Kámpıtti jáshigimen satyp ap, qansha jeseń je dep, qasyńa qoıyp qoıam.

Altyn anam, meniń senen aıaıtyn eshteńem de bolmaıdy.

Yp-ystyq shoqpyt kórpeniń astynda, sheshemniń kórpeden de ystyq meıirban tósine, salbyraǵan qur teri aryq mamalaryna tumsyǵymdy kómip, raqattana maýjyrap uıqyǵa kettim.

Tátti uıqydan selk etip shoshyp oıandym. So bir tajaldaı jeksuryn zárli daýys. Jylqybaıdyń daýysy. Qyrman shetinde sabanda jatyr ekenmin dep, kózimdi ashyp alsam, joq, úıde, anamnyń tóseginde jatyrmyn. Sheshem qasymda joq, turyp ketken. Úıdiń ishi jap-jaryq. Terezeden jarqyrap kún nury quıylady. Syrtta esik aldynda at ústinen aıqaılap, zirk-zirk etken Jylqybaı:

— Áı, Ásbet. Álgi jetpegir balań qaıda, úıde me?

Aýyz úıden oǵan sheshem ún qatady:

— Jetpegir bop, ol saǵan ne istedi? Tóbeńe quı qazdy ma?

— Aıtpaı, nege qashyp ketedi? Bir tulyqty toqtattyń dep, ana Sarmanov bárimizdi qyratyn boldy.

— Meniń balamnan basqa bala quryp qalyp pa? Balam endi barmaıdy. Asaý bıege mingizip, eńkeı qanypezer, balamdy óltirip qoıa jazdapsyńdar. Jetedi sol da!

— Maǵan aıtpa ol sózińdi! Myqty bolsań, ana ókilge aıt!

Jylqybaıdyń attan taqyr jerge sekirip túsken dybysy estildi. Áne, ol úıge kirip kele jatyr. Mende es qalmady.

Jylqybaı tór úıge kirip keldi. Tósekte qoryqqannan kózim baqyraıyp jatqan meni kórdi.

— Júgermektiń jatýyn! Tur, kıin!

Balapanyn qoryǵan taýyqsha sheshem Jylqybaıdyń aldyn tosqaýyldaı umtylyp edi. Ol ony qolymen turpaıy sermep, qaǵyp jiberdi. Meniń ústimdegi kórpeni sypyryp aldy. Men bar daýysymmen baqyryp, pana izdep, shesheme umtyldym. Ákem de, aǵalarym da jumysqa erte turyp ketip qalǵan. Olar úıde joq edi.

Jylqybaı meni shesheme jibermedi. Óńgergen laqsha baqyrtyp, tósekten kóterip aldy. Aýrýshań sheshemdi qaǵa-soǵa, sol kúıde syrtqa alyp shyǵyp barady. Men odan beter baqyryp, typyrlap, Jylqybaıdy basqa-kózge urǵylap kelem.

Úıge kirerde Jylqybaı ker bıeni esiktiń tutqasyna baılaı sap kirgen eken. Meniń oıbaıymnan shaıpaý bıe qors etip, úrkip jóneldi. Onsyz da áreń jan saqtap turǵan jaman esikti mańdaısha, taıanyshtarymen qosa qoparyp alyp ketti. Jan-jaǵyna qalaǵan kesekteri saý etip tógilip, úıdiń búkil bir qaptaly úńireıip, qırap qaldy.

Sheshem zarlap jatyr:

— O, úıiń kúısin, Jylqybaı! Shańyraǵyń qırap, ortańa tússin! Jurtym-aı, tal túste mekenimdi talqandap, bul ne degen sumdyq! Kógerme, kókteme, qanisher neme!

Sheshemniń zarly daýysy aýyldyń bas-aıaǵyna túgel estilip turdy. Eshkim oǵan járdemge kelmedi...

MENİŃ ÁKEM

Men bir jaǵdaıda ákeme óte rıza bolatyn edim — ol ómirbaıan jazyp, anketa toltyrǵan kezde. Kez kelgen qarapaıym anketada áke, shesheń kim bolǵan degen suraq turady. O, bul suraq barlyq suraqtyń ishindegi eń mańyzdysy. Bolashaq ómir marshrýtynyń syzylýyna onyń jasaıtyn yqpaly óte zor. Minekeı, álgi suraq aldymnan shyǵa kelgen kezde meniń kózim jaınap ketkendeı bolady. Jaýapty qulshyna jazamyn, — ákem de, sheshem de kedeı bolǵan! Jaı kedeı emes, qý taqyr kedeı.

Men buny shynaıy maqtanysh etip jazamyn. Ata-tegimniń kedeı bolýy — ol sovet ókimeti úshin menen senimdi, menen baǵaly adam joq ekenin bildiretin bas burǵyzbas dálel sekildi. Ana Jylqybaı balalary óıdep — ata-tegimiz kedeı bolǵan dep jaza almaıdy. Anketa toltyrǵanda qoldary dirildep, júrekteri tolqyp turady. Kedeı bol maı, buryn baı adamdar bolǵany úshin olar ákelerin tap sol kezde bir-bir boqtaıdy.

Al meniń jalqaý ákem dúnıege kim bolyp kelýdi, tarıh úshin qaı taptyń ókili bolý artyq ekenin erte bilgen. Mine, osy úshin de men ákeme rıza edim. Ydyke, jaraısyń!

Ydykeńniń jasy bul kezde otyzdy ortalap qalǵan. Soǵan qaramastan, júris-turysy qart adamdar tárizdi. Yrǵalyp-jyrǵalyp ol qozǵalyp bolǵansha, ómir kerýeni biraz jerge baryp ta úlgeredi.

Jaqsylyq, jamandyqtyń bárin de ákem táńiriden kútedi. Durystaý ómir súrýge talpyný, erteńgi kúnniń qamyn oılap mazasyzdaný ol úshin jat nárse.

Sheshem Ásbet tildi de otty adam edi. Tek aýrý ıektep alǵan da qor qylǵan. Ákemniń ynjyqtyǵyn betine basyp, qaırap aıtyp otyratyn. Biraq ákem aǵash pyshaq tárizdi, qansha qaırasa da ótpeıdi.

Kedeı izdegen, kedeıshilik ómirdiń qandaı bolatynyn kórgisi kelgen adam bizdiń úıge kelsin.

Aýyz úı, tor úı dep atalynatyn, soqyrdyń kózindeı syǵyraıǵan bir-bir oıyq terezeleri bar alasa eki bólmede turamyz. Jer eden. Shıqyldaq tapal esik. Úıdiń tórgi buryshtarynda kádimgi birneshe tal kók shóp ósip turady. Ne shóp eken dep, julyp alyp qarasań, arpanyń ne bıdaıdyń dáni bolyp shyǵady.

Bizdiń úıde bir qara jaǵal aǵash kebeje bolýshy edi. Múlik ataýlydan meniń esimde saqtalǵany sol.

Jalpıǵan eski aǵash tósek. Onda ákem, sheshem, men úsheýimiz uıyqtaımyz.

Aýyldaǵy kez kelgen úıde samaýyr, temir kerýet, júk etip jınap qoıatyn azyn-aýlaq kórpe-jastyqtary bolady. Kópshiligi kerýetterine shymyldyq ustaıdy. Kestelegen kıim japqyshtary bolady.

Eki kıim japqyshy bar úı — áldi úı. Máselen, Batyrqannyń úıi. Bir kıim japqyshy bar úı — orta sharýa.

Túgi joq úı — kedeı úı. Máselen, bizdiki. Álgi atalǵan nárselerden bizdiń úı tap-taza.

Jurtta bar táýir múlikter bizdiń úıde nege joq dep qorlanyp, yza bolatyn edim. Samaýyr nege joq? Kıim japqysh nege joq?..

Kóp úıde saýyn sıyr bar, azdaǵan da bolsa, ýaq jandyqtary bar. Bizde ol da joq. Eń baryp turǵan qara jaıaý kedeı qazaqtyń aty bolmasa da, er-turmany bolady. At suraý uıat emes, al er-turman surap júrý yńǵaısyz-aq. Bir jaqqa barýǵa at tabylsa, ákem men aǵalarym endi er taba almaı júrgeni. Men buǵan da yza bolýshy edim. Jurtta bar zat bizde nege joq?

Jurt qaıdan tabady? Biz nege tappaımyz?

Jurt qaıdan alady? Biz nege almaımyz? Jurt bizden nege artyq bolady? Biz nege kem bolamyz?

«Bári Qudaıdan, Qudaı ózi jetkizedi», — deıdi ákem. Qashan jetkizedi? Sarǵaıyp qansha tosýǵa bolady onyń jetkizýin? O l jetkizgenshe, jelkemiz úziletin boldy ǵoı.

Ákemniń boıy ortadan tómen, ıyqty. Ózi qusap sólbiretip qıaq murt qoıady. Ýaıymsyz adam, kúıip-piskendi bilmeıdi, jaıbaraqat. Mezgilsiz tozyp, sharshamaıdy. Ash bolsa da, toq bolsa da, eki beti qyp-qyzyl. Tamaq tańdamaıdy, óńeshinen ótkenniń bárin iship-jeıdi. Aýyrmaıdy.

Tańerteń ákem shaınamasyz jaıdaq shaıdy soraptap, erkine salsań, túske deıin qamsyz otyra beredi. Ol toǵaıdan kolhozdyń usta dúkenine kómir jaǵyp ákelýshi edi. Kóligi múıizi abajadaı úlken aryq qyzyl ógiz. Ákem shaı soraptap otyrǵanda, qyzyl ógiz syrtta esik aldynda ony kútip, ash qańtarylyp baılaýly turady.

Brıgadırdi bes keltirmeı, ákem jumysqa shyǵyp kórgen emes. Baǵana baılanǵan qyzyl ógizdiń myzǵymaı áli turǵanyn kórip, brıgadır tereze tusyna shaýyp kelip, aıqaı salady:

— Oý, Ydyrys! Áli otyrmysyń? Oıbaı-aý, kún tús bop ketti ǵoı! Bolsashy!

— Qazir, mine shyqqaly jatyrmyn, — deıdi ákem. Ózi tapjylmastan otyra beredi.

— Boldy, barsańshy jumysyńa. Qur sýdy simire bergennen birdeńe shyǵa ma? — deıdi sheshem.

— Taǵy bir shyny quıyp jiber. Sodan soń boldy.

Sosyn taǵy bir shyny.

Sháýgim sarqylǵanda ákem ornynan bir-aq túregeledi.

Ydykeń qysy-jazy birdeı qalyń kıinedi. Ústinen etegi deldıgen aq tony, basynan jarbıǵan jaman malaqaıy túspeıdi. Kún yssyda malaqaıynyń qulaǵyn qaıyryp baı lap qoıýǵa bir baýy qalaıda shuntıǵan úzik bolady, baılaýǵa kelmeıdi. Sondyqtan malaqaıdyń qulaqtaryn ákem jaı jymqyryp búktep qoıady. Ámende bir qulaqtyń, búkteýi jazylyp ketip, esektiń qulaǵynsha qalqıyp, bylǵań-bylǵań etip júrgeni.

Nege ekenin qaıdam, ákemniń tonynda túıme deıtin nárse bolmaıtyn. Kıedi de, tonnyń eki óńirin aıqastyryp, beline maı jaǵýdan qap-qara bolǵan jińishke qaıys belbeý býynady. Qatty tartyp býynǵan belbeýdiń áserinen tonnyń etegi deldıip, tańqıa qalady. Ákemniń alasalaý jalpaq denesi sol kezde odan beter alasaryp ketkendeı bolady.

Shyjyǵan ystyq kúnde de ákem álgindeı qalyń kıimmen júredi. Bunyń qalaı dese:

— Qalyń kıimnen ystyq ótpeıdi, — deıdi.

Dál arqasyna belbeýden ótkizip, balta qystyrady.

Úıde er bolmaǵandyqtan, ákem qyzyl ógizge yńyrshaq ertteıdi. Tartpa ornynda qur jip. Úzeńginiń bireýi aǵash, bireýi temir.

Ári qalyń kıinip, sirese qalǵan, ári shaınamasyz qur shaıdy qarnyn syzdatyp toıa ishken Ydykeń qyzyl ógizge birden qarǵyp mine almaıdy. Kúshenip, úzeńgige aıaǵyn áreń jetkizip, artylyp mine bergende, yńyrshaq aýyp ketedi. Nemese sarǵaıyp tura berýden jalyqqan qyzyl ógiz typyrshyp júrip ketip, mine almaı áýre bolady. «Óı, ákeńniń... » dep, Ydykeń qyzyl ógizdi kelistire bir boqtaıdy da, úıden meni shaqyrady. Ar jaqtaǵy úzeńgini basyp ustap tur deıdi.

Men joq bolsam, tamǵa, dýalǵa tartyp minedi.

Kún bul kezde sáske bolyp qalǵan. Ózge jurt jumysqa baǵana ketken. Jolshybaı kezikken belsendilerden túgel sóz estip, ákem jumysqa endi ǵana ketip bara jatady.

Ketip barady deımin-aý. Áne, aýyldan uzaı berdi de, ol qaıta qaıtty. Ne boldy eken? Birdeńesin umyt qaldyrǵannan saý ma?

— Óı, Ydyrys, nege qaıttyń?

— Ot jaǵatyn sirińke almappyn, — deıdi ákem jaılap qana.

Men úıden sirińke alyp shyǵyp beremin. Sirińke joǵalyp qalmas úshin, ony ishki qaltasyna salyp almaqqa ákem belbeýin sheshedi. Belbeýin sheshý úshin, belindegi baltany maǵan bere turady. Osynyń bári eshqandaı asyǵyssyz keri qaıtalanyp jáne isteledi.

Ýaqyt zymyrap ótip jatady. Kún túske taqalady.

— Myna ıt búgin aıaǵyn baspaı qalypty, — dep, kinániń bárin endi qyzyl ógizge aýdaryp, ákem toǵaıǵa qaraı mańyp ketip bara jatady.

Ákemniń ish pystyratyn qımyldaryna meniń tózimim zorǵa jetýshi edi. İshimnen yza bolyp, tistenip, qanym qaınap turam.

Usta dúkeni bizdiń úımen qanattas, jaqyn. Ókembaı ustanyń shyń-shyń soǵylǵan balǵasynyń daýysy uzaq kúnge bir sónbeıdi. Kún saıyn tam-tumdap ákelingen kómir keıde bitip qalady da, ol ákemniń kómir jaǵyp ákelýin kútip, jumys isteı almaı, sarǵaıyp kútip otyrady.

Usta dúkeniniń búkil jumysy maǵan qarap tur-aý dep, Ydykeń abyrjı qoımaıdy.

Ákem toǵaıdan kesh qaıtady. Qas qaraıǵan kezde eginniń arasymen kele jatyp, tik turǵan astyqtyń masaǵynan qoıyn-qonyshyn toltyryp, úzip alady.

Jatar kezde terezeniń syrt jaǵynan jaryq kórinbesteı etip ishinen biteıdi de, álgi alyp kelgen masaqty tońnyń taqyr jaǵyna salyp, ýqalaýǵa kirisedi. Bul erteńgi iship, jeıtin talqan kójeniń qamy.

Masaq urlaýdy ákem egin et alyp, sarala tartqan kezden bastaıdy. Pisip jetilmegen dán qýyrǵanda tyrysyp, shójip ketedi. Talqany kókshil, dámi qant qosqandaı táttileý.

Kóktemgi kók ózek kezde ákem kók talqanǵa iliksek ólmeımiz dep, bizdi jubatyp, armandap otyrady. Onyń arman etken kók talqany álgi.

Eginnen masaq urlap ákeletinder tek meniń ákem emes.

Tańerteń brıgadırdiń aıqaıymen oıanatyn ákem túnde jatar kezde beı-bereket shashyp tastaǵan kıimderin taba almaı, úı-ishiniń astan-kesteńin shyǵarady. Árqaısymyzdy bir qozǵap, jastyǵymyzdy qoparyp, tósenishtiń ar jaq, ber jaǵyn ashyp qarap, belbeýin, tymaǵyn izdeıdi. Sóıtip, bárimizdi túgel oıatyp bitedi. Shulǵaýynyń biri meniń jastyǵymnyń astynan, malaqaıy Satylǵannyń qoınynan tabylady.

Ákemniń joǵalǵysh kıimderiniń biri onyń belbeýi. Barlyq kıimin kıip ap, endi belbeýin tappaı, esik aldynda sileıip turǵany:

— Oı, toba, bul ákeńniń aýzyn... jer jutty ma? Qaıda ketti?

Belbeý tabylmaı aýyryp jatqan shesheme de maza joq.

— Ásbet, qarashy meniń belbeýimdi. Jer jutty deımisiń, bir jerde jatqan shyǵar.

Sheshem beıshara yńqyldap qosa izdesedi.

— Túnde sheshkende bir jerge belgilep qoımaısyń ba? Kúnde-kúnde bul ne? — deıdi renjip.

Qyrsyq belbeý sońynan qoradaǵy aqyrdyń ishinen tabylady. Túnde ákem bazdan onymen ógizine salatyn shóp býyp ákelgen. Aqyrdyń ishinde shópti sheshken kezde umyt qaldyrǵan.

Qystygúni ákem aıaǵyna qoldan basqan dobaldaı pıma kıedi. Galoshsyz. Eki aıaqtaǵy pımanyń túri eki basqa: biriniń basy baqanyń basyna, ekinshisiniń basy buzaýdyń basyna uqsaıdy. Ol tárizdi pımaǵa týra keletin galosh dúnıede áli jasalmaǵan bolýǵa kerek.

Pımalardyń ishine ákem qurym kıizden ultaraq salady. Osy úıde iske alǵysyz eski-qusqy shúberek qansha bolsa, sonyń bárin shulǵaý etip oranady.

Keshqurym ol búıiri shuryq tesik qańyltyr peshke otty toltyryp jaǵady da, kúni boıy sý sińdi bolǵan shombal pımalardy sheship, jaıyp jatady. Eń ishki oramyna deıin sý ótken sarala shulǵaýlar, ultaraqtar samsap túgel jaıylǵan kezde qaınaǵan qazannyń býyndaı bý kóteriledi. Kisi qaqalǵandaı qońyrsyq jaman ıis úıdiń ishine tolyp ketedi. Jer tósekte peshke arqasyn qyzdyryp tynystap jatqan aýrý sheshem sol kezde ústine ot túskendeı basyn kóterip alady:

— Ydyrys, taǵy da sen be? Tunshyqtyryp óltirdiń ǵoı, syǵyr qudaı. Qaqtamaı, qoıa turshy. Jatar kezde jaısań da kebedi ǵoı. Tym bolmasa, peshke taqamaı, árirek jaı.

Túnde bizdiń úıge ury kire me, qaıdam, tańerteń álgi atalǵan múlikterdiń birsypyrasy jaıylǵan ornynda taǵy da joq bolyp shyǵady. Ákem úıdiń ishin qoparyp, taǵy izdeýge kirisedi.

AǴALARYM

Aǵalarymmen tanysýdyń reti keldi.

Smaǵul — ákemniń inisi. Murt shyǵa bastaǵanyna az ǵana jyl. Men bul kisini táte deımin. Sheshem qazaq áıelderiniń salty boıynsha atyn atamaıdy, «shyraq» deıdi.

Shyraq úılenbegen, boıdaq.

Smaǵul ákemdeı sylbyr emes, ári pysyq, ári ónerli adam. Qolynan órimshilik, ustalyq bári keledi. Tegi, ol ne jumysqa bolsa da beıim. İstegen isin japyryp óndirip isteıdi.

Qarshadaıynan baılarǵa malaı júrip ysylǵan. Kolhozda qaıda jumsasa, barady, eringendi bilmeıdi.

Aýrýshań shesheme úıde birden-bir qolǵabys bolatyn osy kisi.

Ol áıel jumysyn da, erkek jumysyn da talǵamaı, bárin isteıdi. Sý ákeledi, otyn jarady, arpa keýzep, qol dıirmenmen talqan tartady.

Smaǵul shesheme ári qaıyn, ári kelini esepti. Qajet bolsa, kir de jýady. Sheshem Smaǵuldy jaqsy kóredi.

Tátemniń mineziniń shaıpaýlyǵy bar. Ashýlansa, sý tamǵan ystyq maısha shatyr ete qalady. Men úıde tátemnen ǵana jasqanyp, shyn qorqamyn. Ashýlansa, ol uryp ta jiberedi. Qoly balǵadaı qatty.

Birge týǵan aǵaıym Satylǵannyń jasy jıyrmaǵa jańa ilingen. Azdy-kópti oqýy bar, jańalyqqa beıim ıntellıgentimiz. Minezi jumsaq, maıda júrip, maıda turady. Eshkimmen qaq-soǵy bolmaıdy. Az ýaqyttan beri qaraı Satylǵan aýyl sovette sekretar bolyp isteıdi.

Satylǵan jıyrma toǵyzynshy jyldan beri komsomol múshesi, qolynan gazet-jýrnal túspeıdi. Kúnde keshqurym syǵyraıǵan bótelke shamnyń túbinde tesilip kitap oqyp otyrady.

Jıyrmasynshy jyldardyń ortasynda osy ólkeniń Qoltyq deıtin jerinen tóte oqý boıynsha bastaýysh mektep ashylǵanda, Satylǵan sonda úsh klass oqyp bitirgen. Keıin latyn árpine kóshkende, ony ózdiginen meńgerip, bilip alǵan.

Satylǵan mineziniń synyqtyǵymen jurttyń bárine jaǵady. Bireýden ozsam dep jaǵalasýdy bilmeıdi. Shamasy kelse, boı túzep, táýir kıinip júrýge tyrysady.

Aǵaıym meni urmaq túgil, daýys kóterip ursyp kórgen jan emes.

Men bolsam, aǵaıyma tartpaǵanmyn, tez ysyp, tez sýımyn. Yza bolsam, kúıip-janyp, dyzaqtap ketem. Oılanbaı istep, oılanbaı sóılep, ókinetin kezderim kóp bolady. Sońynan sol úshin ózimdi ózim jek kórip júrem.

Satylǵandy men óte súıetin edim. Ol men úshin aldymdaǵy ónege bolatyn. Ylǵı da jaqsy minez-qylyqqa tárbıeleıtin: ótirik aıtpaý, bireýdiń birdeńesin urlamaý, jaqsy oqý, temeki tartpaý, t.t.

Meniń bilimge, adamgershilikke tárbıeleıtin túzdegi ustazym Saǵatbaı bolǵanda, úıdegi ustazym Satylǵan edi.

Satylǵan Otan soǵysynan oralmady.

SHESHEM JAILY

Ákemdi alsań, al, Qudaı, sheshemdi qoı,

Shekpen toqyp berse de ólmeımin ǵoı.

Halyq bul óleńdi tekke shyǵarmaǵan. Shesheli balada bári bar. Mende qazir bári bar.

Úıde túk bolmaı qalǵan kúnde de sheshem meni ashtan óltirmeıdi, áıteýir birdeńe taýyp, óz aýzyna salmastan, meniń aýzyma tosady.

Qyz kezinde sheshem kórikti bolypty. Orta boıly, qyr muryn, qyzyl shyraılynyń ádemisi bolǵanǵa uqsaıdy. Al men es bilgeli ol naýqasshań. Aýrý men joqshylyq qosa qabattasyp, qur súlderi qalǵan. Otyrsa, tursa, aýzynan oıbaıy túspeıdi. Soǵan qaramastan, kúni keshke qybyr-qybyr qımyldaýmen bolady. Joqty bar etip, tútin tútetedi.

Bizdiń úıdegi adamdardyń qaı-qaısysy da sheshemdi syılaıtyn edi. Ol ne aıtsa, sol bolady.

Biz tatý turatyn edik. Aıqaı-shý, janjal bolǵanyn bilmeımin. Momyn ákem shesheme daýys kóterip qorazdana almaıtyn. Qaıta, sheshem oǵan ynjyqsyń dep ursyp otyrýshy edi. Erkektik namysyna tıip, kúıinip, nebir qatal sózder aıtatyn. Ákem sonda da bylq etpeıtin.

Men oqýǵa yntaly boldym. Sheshem oǵan qýanatyn. Shuqshıyp sabaq jazyp otyrsam:

— Meniń janym úlkeıgende ókimetshi bolady, — dep kótermelep qoıatyn.

Oqyǵan, el basqarý qyzmetinde júrgen adamdardy aýyl qazaǵy «ókimetshi» deıtin.

Al mende arman kóp. Bir armanym — Saǵatbaıǵa uqsap muǵalim bolý; ekinshi armanym — dúkenshi bolý.

Ózge balalar sekildi jas kezimde men de táttige qushtar edim. Kámpıt túgil, qant qolǵa ońaı túspeıdi. Dúkende qant qabymen turady. Qansha jeımin dese de dúkenshiniń erki.

Men dúkenshini dúnıedegi eń baqytty adam dep esepteımin. Erteden keshke deıin ol aýzy bosamaı kámpıt jep turmaıtynyna tańyrqaımyn. Men bolsam, erkimshe jer edim.

Dúnıede kámpıt jegennen basqa da qyzyq bar dep men oılamaımyn.

Qolyma on, jıyrma tıyn tússe, dúkenge júgiremin. Biraq tıyny qurǵyr bizdiń qolymyzǵa lotoreıanyń utysy sekildi tym sırek túsetin edi.

Bir kúni Satylǵan aǵaıym maǵan qant alyp je dep bútin bir som berdi. Buryn on tıyn, jıyrma tıyn beretin. Ómirimde tuńǵysh ret qaǵaz aqsha ustaýym osy shyǵar.

Álginde aýylǵa arbamen kóshpeli dúken kelgen. Aýyl sovet keńsesiniń qasynda saýda jasap turǵanyn kórgen edim. Jerden jeti qoıan tapqandaı bolyp, júgirip sol araǵa keleıin. Arba joq, ketip qalypty.

— Áne ketip barady, — dedi bireýler.

Qos at jekken júrdek arba aýyldan shyǵyp ketken. Súmbeniń jolymen zymyrap barady. Arbada bir qap qant bar. Qýyp bereıin. Jalań aıaq, jalań baspyn. Eki ókpemdi qolyma alyp, ushyp kelem.

Arbany qýyp jettim. Satýshy ne bop qaldy degendeı ań-tań. Men entigip sóıleı de almaımyn. Tek bir somdy usynyp:

— hant... hant, — deımin.

Dúkenshi bolýdy armandaýyma jáne bir sebep — bútin, jaqsy kıiný úshin.

Shesheme de bastan-aıaq jańa kıimder alyp bermekpin: jańa mási-kalosh, jańa oramal. Batyrqannyń áıeliniń kemzalyndaı jańa barqyt kemzal, t.t. Berkenim áperdi dep, jarqyldap kıip júrsin. Súmbeden Bepke apam kelgende maqtanyp aıtyp otyrsyn. O, Bópke apam qandaı! «Dúkenshimin deshi, jaman neme. Júr dúkenińe, ne bar, kórset? Kóılegim tozyp ketti, kóılek alyp ber. Basyma kımeshek alyp ber. Ásbettiń mási-kaloshyndaı mási-kalosh alyp ber. Sen dúkenshi bolǵanda kımegen kıimdi qashan kımekpin?».

Nemene, aıaımyn ba? Bópke apamdy da bastan-aıaq sý jańa kıindirem. Basqa kempirler oǵan qyzǵanyshpen qaraıtyn bolady. Nesi bar, kısin meniń arqamda. Men úılerine barǵanda onyń jany qala ma? Qalmaıdy.

MENİŃ JAÝYM — JANBOSYN

Jıyn-terin qarǵa aralasyp, áreń bitti. Astyq, astyq dep qarbalasqan aıqaı-shý basyldy.

Mekteptiń tars bekilgen esigi qaıta ashyldy. Kishkentaı jez qońyraýdyń shyńǵyr-shyńǵyr etken súıkimdi daýysy bizdi talaıdan beri bos qańyrap qalǵan klasymyzǵa qaıtadan shaqyrdy. Aýzyn ashsa, ǵylym men bilim, neshe alýan qyzǵylyqty áńgimeler fontanshy atqylaıtyn Saǵatbaı muǵalim óziniń qutty ornyna qaıtadan kelip otyrdy.

Bul kúndi meniń qalaı saǵynyp kútkenimdi siz bilseńiz etti.

Men sabaqtan qalmaýǵa tyrysýshy edim. Áldebir sebeppen qalyp qoısam, ol kún men úshin eń bir qaıǵyly kún. Saǵatbaı neshe alýan qyzǵylyqty jańa áńgimeler aıtty, men ony estı almaı qaldym-aý dep ókinip, qasiret jutam.

Jaqsy oqyǵan balany muǵalim de jaqsy kóredi. Jaman oqysań, jaman kóredi.

Batyrqanuly Janbosyn nashar oqýshy edi. Kóbeıtý kestesin aıta almaı, túıedeı bop shatyp-butyp turady.

— Berdibek, sen aıtyp jiber, — deıdi muǵalim.

Men ornymnan turar-turmastan Quran oqyǵandaı zaýlatam:

Eki jerde eki — tórt,

Eki jerde úsh — alty.

Eki jerde tórt — segiz.

Eki jerde bes — on.

Kidirip-múdirmesten, «toǵyz jerde on — toqsan» dep bir-aq toqtaımyn.

— Jaraısyń! — dep muǵalim meni rıza bolyp maqtaıdy. Qatarymdaǵy Janbosyn áli otyrmaı, túregep tur. Saǵatbaı ony kózge shuqyp:

— Mynany qara, senen jasy da, boıy da kishi. Al sen onyń qasynda ógizdeısiń, uıalmaısyń ba? — deıtin.

Men maqtaǵanǵa máz bolyp, Janbosynǵa «senen asyp kettim be» degendeı qýtyń-qýtyń qaraımyn. Jaı kez bolsa, ol meni ıyǵymen qaǵyp, aıaǵymen tapap keter edi ǵoı. Al qazir óıte almaıdy. Maǵan degen qyjyly ishinde bolady.

«Sabaq bitsin, úziliske shyǵaıyq, men senimen sonda sóılesem» degendi Janbosyn kóz qarasymen bildiredi.

Sabaqtan tys jerde, muǵalim joqta ol meniń ıtimdi shyǵarady. Oınaǵan bop, basymnan toqaı alyp, qulaǵymdy sozyp, jerge aýnatyp, moınyma qar tyqqyshtap, istemegendi isteıdi. Janbosyn ekeýimiz sondyqtan da jaý edik. It pen mysyq tárizdimiz. Ol meni, óle almaı júrip, odan asqan bilgishtigim úshin, tilimniń keıde ony shaǵyp alatyn qyrshańqylyǵy úshin jek kóredi.

Janbosyndy meniń jek kórýim ústindegi kıimniń bútindigi úshin. Aıaǵyndaǵy mende joq bujyr taban ádemi báteńkesi úshin.

Balalar mektepke qaltalaryna ártúrli tamaq salyp ákelip, úzilis kezinde maljańdap jep júretin ádet bar. Kóp jurt qýyrǵan bıdaı ákeledi. Qaltalaryna burqyratyp talqan salyp ákelip, úziliske shyqqanda aýyzdaryna ýystap quıyp júretinder bar.

Janbosynnyń alyp keletini appaq aq nan. Úzilis kezinde anadaı kórneki oqshaý jerde turyp, ádeıi bizdiń kózimizdi qyzyqtyryp, bappen shaınap jeı bastaıdy. Biz oǵan kóńil aýdarmaǵan bolamyz. Qaramaýǵa tyrysamyz. Biraq qaramaý qaıda. Kózi qurǵyr eriksiz burylshaqtap, túsip kete beredi. Aýyzǵa bir kezderde jegen aq nandardyń dámi kelip, silekeıimiz shubyrady. Bizdiń bul hálimizdi qaskóı Janbosyn óte jaqsy biledi. Osydan soń onymen qalaı jaý bolmassyń?

Men Batyrqannyń balasy bolyp týmaǵanyma ókinetin edim. Batyrqannyń balasy bolyp týsam ǵoı — ádemi kıim kıip, aq nan jeımin.

Álginde Janbosyn jegen aq nan sabaqta otyrǵanda da kózime elesteýmen bolady.

Tapa-tapa aq nandar meniń túsime de kiredi. Apam esik aldynda kóń jaǵyp, kómbege nan pisirip jatady. Maǵan jeı qoı dep,úlken etip úzip beredi. Men qaýjańdap jep jatam. Oıana ketsem, túsim. İshim ýdaı bop ashyp ketedi. Kózimdi tez qaıta jumyp, álgindegi aq nandardy qaıtadan izdeımin.

Biraq amal qansha, aq nandar sol joǵalǵannan ǵaıyp bop joǵalady. Aýzymda dámi, oıymda syrqyraǵan ókinishi ǵana qalady.

Eresek jigitter ne istese, Janbosyn bárin isteıdi. Muǵalimnen jasyryp shylym shegedi. Ákesiniń papırosynan urlap alatyn bolýǵa kerek. Tútindi aýzynan saqınasha dóńgelentip, lek-lek etip shyǵaryp, bizdi tańqaldyrady.

Bir kúni ol:

— Men tútindi qulaǵymnan da shyǵara alam, — dedi.

— Shyǵarshy.

— Ol úshin bireýiń aýzymdy qoldaryńmen basyp turyńdar.

— Men basaıyn, — dedim.

Janbosyn tútindi ishine toltyra soryp aldy. Men alaqanymmen onyń aýzyn bastym. Eki kózim qulaǵynda. Qulaqtyń tesiginen tútinniń syzdyqtap shyǵa bastaǵanyn kórgenshe asyqpyn.

Senip turmyn.

Kenet qolymnyń syrty tyz ete qaldy. «Oıbaı!»

Balalar dý kúlisip jatyr. Sóıtsem, Janbosyn aldaǵan eken. Qolymnyń syrtyna temekiniń shoǵyn basyp alypty. Qolymnyń terisi kádimgideı qyzaryp, qoldyrap kúıip qaldy.

Álgindeı sasyq qýlyqqa Janbosyn sheber bolatyn.

QOSTÓBEGE QYS KELDİ

Qostóbege qys keldi.

Taýly aımaqta aýa raıy qubylmaly. Tekes boıynyń qysy birde qatań, birde jumsaq. Qar keıde qalyń túsedi, keıde juqa túsedi. Úskirik sýyq bola qalsa, onsha uzaqqa sozylmaıdy. Tórt-bes kún qysyp-qysyp alady da, ashýy tez tarqap, maýjyraǵan qalybyna keledi.

Onsyz da dabyr-dubyry, oıyn-kúlkisi az bir shókim bákene aýyl qystygúni jansyz denedeı bop, sulyq jatyp qalady. Kóshede beısaýat júrgen adam qarasy sırek baıqalady. Qalyń qar tumshalaǵan úıler, qora-jaılar syrt kózge burynǵydan beter myjyraıyp, shógip ketedi.

Jurt otqa toǵaıdan kók tal ákep jaǵady. Kóligi barlar atqa, ógizge teńdep ákeledi. Kóligi joqtar jaıaý arqalap júrgeni. Taýdan qaraǵaı alyp kelýge shama joq.

Otyndy jaıaý arqalap ákeletinder áıel, bala-shaǵalar. Qarttar. Jigitter buny namys kóredi.

Ómir boıy kóshpendi tirshilik qurǵan halyq kirpishten otynǵa únemdi, jylýdy jaqsy saqtaıtyn pesh salýdy da bile qoımaıdy. Otty bólmeniń qaq ortasyna ornatylǵan temir peshke jaǵady. Qańyltyr pesh ot laýlap janǵan kezde birden ysıdy. Ot sóngende, birden sýıdy. Jylý saqtamaıdy. Úıdegi bar jylýdy bekiteri joq qańyltyr trýba lezde soryp áketedi.

Kók tal pysh-pysh etip jóndi janbaıdy. Úrleı-úrleı óńeshiń qurǵap, kózińnen jas shyǵady.

Mundaǵy jurt tas kómirdi áli kórmegen de.

Otyndy erteńdi-kesh tek tamaq daıyndaý úshin jaǵady. Mine, sol kezde ár úıdiń esiginiń aldynda shotpen, baltamen tońqań-tońqań etip tal butap jatqan adamdar. Aýylda qansha úı bolsa, sonsha tútin shubalyp kókke kóteriledi. Alystaǵy jolaýshy osy arada el mekeni bar ekenin tek soǵan qarap biledi.

Qystygúni tirshilik óte-móte kóńilsiz: jurt erte jatady, kesh turady. Elektrdi bilmeıdi, jermaıdy únemdep jaǵady. Kitap oqymaıdy, radıo tyńdamaıdy, kıno kórmeıdi, gazet-jýrnal jazdyryp almaıdy.

Qazaq toıshyl, saýyqshyl halyq. Oǵan qazir jaǵdaı joq.

Toı bolady, óte sırek bolady. Jáne buryny toı emes.

Otyz úılik Qostóbede tirshiliktiń tynysy qystygúni de báseńdemeıtin, ishinen eńbek dúrsili, adam kúlkisi úzilmeıtin bir úı bar. Ol — usta dúkeni. Ókembaı ustanyń balǵasynyń shyń-shyń soǵylǵan daýysy aýyldyń bas-aıaǵyna túgel estiledi. Sýyqtan qorynyp, úılerinen shyǵa almaı otyrǵan jurtqa: «Zerikseńder, munda kelińder! Áńgime-dúken quryp, birińmen biriń ázildesip, kóńil kóterińder» degendeı bolady. Munda mazdap janǵan ot bar. Bireýden bireý surap alyp tartatyn ashshy kók temeki bar.

Ókembaı balǵasynyń shaqyrýyn qabyl alýshylar tabylady. Qoly bos, zerigip otyrǵan jigitter shylymdaryn burq-burq soryp, aıaqtaryn kerenaý basyp, dúkenge qaraı kele jatady. Usta dúkeni aýyldyń dál ortasynda. Esiginiń aldynda, ashyq aspannyń astynda tot basyp, shashylyp jatqan, keıi bútin, keıi synǵan neshe alýan soqa-saıman, arbalar. Búkil qys boıyna Ókembaı olardy jamap-jasqap jóndeýmen bolady. Kolhoz basshylary ár bes kúnde kóktemgi egis naýqanyna qyzý daıyndalyp jatqandary jaıly aýdanǵa esep berip otyrady.

Ókembaı usta ǵana emes. Osy eldiń oń qoldan óner tamǵan zergeri. Kolhoz jumysynyń ara-arasynda syr-sıpaty qazirgi tirshilikten basqashalaý názik jumystarmen de shuǵyldanady. Qyzdarǵa, kelinshekterge syrǵa, bilezik, júzik, sólkebaı soǵady. Sylqym bozbala, belsendilerge sabyna arab árpimen attaryn jazyp, sándep báki jasap beredi.

Ókembaıǵa báki jasap bershi dep jalynyp júretinder kóp.

Bul adamnyń dene bitimi qoltoqpaqtaı ǵana. Ári kóse, ári kemıek. Úp-úshkil qısyq ıegine bir-birine shatysa jabysyp qalǵan tórt-bes tal qyldy saqal dep ataý qıyn.

Ókembaıdyń aıaǵy qamyt aıaq, qoldary uzyn. Biz qos qoldap áreń kóteretin aýyr balǵany ol álgi shaǵyn denemen-aq bir qolmen qamshydaı úıiredi. Jýandyǵy bilekteı som temirlerdi jalǵyz qoldap soqqanda, qamyrsha ıleıdi.

Ókembaı eńbekqor jáne eńbek ústinde óte kóńildi júretin adam. Tútin men temir ıisi burqyraǵan tar dúkende balǵasyn shyq-shyq soǵa júrip, ylǵı da yńyrsyp óleń aıtýmen bolady. Óleńdi ol janynan shyǵaryp, ózi qıystyryp aıtady. Ideıalyq turǵydan myǵym. Kósemderdi, partıa men memleket basshylaryn madaqtap jyr etedi. Eger taǵdyr joǵary oqý ornynyń fılologıa fakúltetin bitirýge jazsa, ol baıaǵyda-aq táp-táýir gazet aqyny bolyp ketetin adam.

Oqymaǵan sebepti aqynnyń sanyn kóbeıtpeı, aýyl ustasynyń sanyn kóbeıtip júr.

Ókembaı Qostóbedegi azyn-aýlaq partıa múshesiniń biri. Qatardaǵy eńbekshiniń úlgili ókili retinde árqashan sanǵa ilinip, aty atalyp júredi. Ony-muny komısıa qurylsa, Ókembaı ishinde. Ekpindi kolhozshylardyń jıyny, sleti bolsa, mindetti túrde Ókembaı barady.

Meıram saıyn trıbýnadan bir adam kolhozshylar atynan quttyqtaý sóz sóıleıdi, ol — Ókembaı. Jıylys bolsa, Ókembaı eki qolyn tonynyń shelekteı jýan jeńderine tyǵyp alyp, esinep prezıdıýmda otyrady.

Jıylys demekshi, sol kezde jurt jıylystan bas ala almaýshy edi. Aýylǵa san alýan ókil keledi: aýpartkomnyń, aýatkomnyń, aýdandyq jer bóliminiń, komsomoldyń ókili. Áıelder bóliminiń, oqý bóliminiń, densaýlyqtyń, osoavıahımnyń, qudaısyzdar uıymynyń ókili...

Ókil sońynan ókil. Ókil kepti degenshe, jıylys kepti deı ber. Brıgadır úı-úıdi kezip, habarlaýmen bolady:

— Ay, jınalysqa júrińder! Jınalys bar! Aýdannan ókil kepti. Baıandama bolady. Tez júrińder!

Pálen saǵatta bastalady degen sóz qoldanylmaıdy. Ol turmysqa sińbegen.

Mal-puldaryn jaıǵap, jurt keshki tamaqtaryn iship jınalǵansha, túnniń bir ýaqyty bolady. Tar keńseniń ishindegi az ǵana oryndyq kelgen jurtqa túgel jetpeıdi.Úlkenderdiń kóbi maldas quryp jerge otyrady. Aldymen jınalǵandar sońǵylar jınalǵansha qoryldap uıqyǵa basady.

Maı shamnyń ala kóleńke jaryǵymen bir kezde jınalys bastalady. Basynda qazandaı túlki tymaǵy bar Jákibaı predsedatel:

— Áı, kóter bastaryńdy! Ýálibaı! Satybaı! Nemene, sender munda uıyqtaǵaly kelip pe edińder? Qyljımaı, turyp otyryńdar! — dep, uıyqtap qalǵandardy áýeli oıatyp alady. Kúnara jınalys ashyp júrse de, ózine ózi senbeı, abdyraı beretin saýatsyz predsedatel qasyndaǵy ókilsiz qıa basa almaıdy.

— Prızdóm saılaımyz ba? — dep aqyl suraıdy.

— Saılaý kerek.

Prezıdıýmǵa saılanatyn adamdar belgili: aýdannan kelgen ókil, Jákibaı ózi, aýyl sovet Batyrqan. Jalpy kolhozshylardyń atynan Ókembaı. Áıel kolhozshylardyń atynan ekpindi áıel, Etekbaı kelini Marıa.

Keıde:

— Komsomoldan bir adam saılaý kerek! — degen usynys túsedi. Qarsy bolmaıdy. Júnisbaı saılanady. Iá, bizben birge oqıtyn Kópekbaıuly Júnisbaı.

Ol aýylda bolyp jatatyn jınalystardyń bir de bireýin qur jibermeıdi. Jarys sózde sóılemeı jáne qalmaıdy. Júnisbaı sóz alǵan kezde seziktiler qıpaqtap, jandary muryndarynyń úshine kelip otyrady.

Ózin naǵyz bólshevıkpin dep esepteıtin Júnisbaı eshkimniń bet-júzine qaramaıdy. Ákesi bolsa da tas-talqan etip synaıdy.

Jınalys keıde tańǵa deıin sozylady. Qystygúni halyqtyń qoly bos kezde eshteńe emes, jazda jurt jumyspen qarbalasyp jatqanda ótkiziletin ónimsiz myljyń jınalystardan ótken jeksuryn esh nárse joq. Adamdardy sharshaǵan ústine sharshatady.

Jınalys bolsa, tym qursa, bir úıden bir adam qatysý kerek degen jazylmaǵan zań bar. Bul zań keıde kúlkili jaıǵa aparyp soǵady. Aıtalyq, áıelder jınalysy bolǵaly jatyr. Shal men kempir. Kempiri naýqas. Endi ol jınalysqa amalsyzdan shaly baryp qatysady.

Ókembaı kolhozdyń ustasy ǵana emes, búkil halyqtyń ustasy. Bireýge báki, bireýge pyshaq, bireýge qysqash, bireýge taǵa, bireýge shot jasap beredi. Esikke topsa, qulyp salatyn ilgeshek istep beredi. Jurt tozǵan shelek, shylapshynyn Ókembaıǵa túptetedi. Qańyltyr pesh, kerneı jasatady. Qostóbede Ókembaıǵa isi túspeıtin adam joq, onsyz eldiń kúni joq.

Bala sany Ókembaıda barshylyq. Salaqtaý Sholpan deıtin aqkóńil áıeli bar. Árbir jyl jarymda qundaqtalǵan bir balany Ókembaıǵa: «Má, taǵy da muragerli boldyń», — dep ustatady da otyrady.

Qart sheshesi bar, semásy úlken.

Tuńǵyshy Altyn deıtin qyz, menimen birge oqıdy. Pysyq.

Ókembaı kisi kóńilin qaldyrǵandy bilmeıdi. Jurttyń ótingenin qalaı da istep beredi. Jeńil-jelpi jumysqa atap aqy suramaıdy.

Aqyny basqa jolmen alady.

Qanshalyq kedeı úıdiń de qazany búlk-búlk qaınaıtyn kóńildi bir kúni bolady ǵoı. Qaıdan biletinin, Ókembaı bile qoıady. Qazan túser kezde salań etip jetip keledi. Tórge shyǵyp, otyryp alady.

İrileý jumys istese, Ókembaı aqyny atap suraıdy. Bir put arpa nemese bir qap taýyq jem, ıakı bolmasa bir tabaq ún beresiń deıdi. Aqsha aıtylmaıdy. Aqshaǵa jurttyń bári zárý.

Aqy aldyn ala tólense, Ókembaı kóńildenip isteıdi.

Jumys ústinde Ókembaı ándetip yńyrsyp otyrady da, basy joq, aıaǵy joq bir sózdi qoıyp qalady:

— Shirkin, Máskeýdi bir kórse! — deıdi.

ARAM SORPA

Aýyldyń tap irgesinen shekaralyq zastava ornaǵan. Qysqa qaraı zastavaǵa otyn kesip jaǵatyn jumysshy qajet bolady. Meniń ákem men Smaǵul tátem kolhoz jumysynan moıyndary bosaǵan soń, jan baǵysqa sebi tıer deıdi de, endi osyǵan jaldanady.

Taýdan qos attap súırep ákelingen jýandyǵy túıeniń belindeı nán qaraǵaılar. Zastavanyń bet aldyndaǵy taqyr alańda ákem men tátem sol qaraǵaılardy kúni boıy aramen kertip týraıdy. Sosyn shoıyn baltamen jańqalap jaryp, tekshelep jınaýmen bolady.

Bul úshin olarǵa eshqandaı da aqy tólenbese kerek. Óıtkeni eńbek aqy aldyq dep ,úıge tıyn-teben ustap kelip júrgenderin kórgen emespin.

Aqynyń ornyna soldattyń tamaǵynan ishedi, keıde úıge de ákeledi.

Bizdiń úı zastavaǵa jaqyn shetki úılerdiń bireýi. Bir kúni Smaǵul tátem shelekpen býy burqyraǵan ystyq birdeńe ákele jatyr. Dalada oınap júrgen men aldynan júgirip shyqtym:

— Táte, bul ne?

— Sorpa.

Úńilip qarasam, betinde kesek-kesek maıy qalqyp júr. Sorpanyń buryn sezinip kórmegen ádemi ǵajap ıisi muryn jarady.

— Ýra! Tátem zastaptan bir shelek sorpa ákele jatyr! — dep, úıge atoı salyp kirdim.

Tóseginde qısaıyp jatqan sheshem basyn ántek kóterip aldy. Úıge tátem de kirgen edi. Sorpanyń burqyraǵan tamasha ıisi lezde úıdiń ishin alyp ketti.

— Shyraq-aý, bunyń ne? — dedi sheshem úrikken júzben.

— Sorpa, jeńeshe.

— Tart ári! Shoshqanyń sorpasy shyǵar. Aýlaq áket!

Tátem aqtalyp jatyr:

— Shoshqaniki emes, jeńeshe. Pobyr ózi aıtty. Keshe ógiz soıǵan, ógizdiń sorpasy.

— Jo-jo, áket! Kórsetpe!

Tátem sorpany aýyz úıge alyp shyqty. Ákem de keldi. Satylǵan úıde joq bolatyn. «Buny endi ne isteımiz?» — dep aqyldasa bastady.

— Pobyr ótirik aıtpaıtyn shyǵar? — deıdi ákem.

— Keshe ógiz soıdy ǵoı, — deıdi tátem.

Tógip tastaýǵa kóz qımaıdy.

«Shoshqa aram, shoshqa las, shoshqa andaı, shoshqa myndaı» degen sóz kishkene kúnnen ábden sińgen. Sheshem álginde shoshqanyń sorpasy shyǵar degende, meniń de denem dir ete qalǵan. Bastapqydaı emes, endi shelekke seskenińkirep qaraımyn. Yntyǵym basylyp, desim qaıtyńqyrap qalǵan. Degenmen, ákem, tátem isher bolsa, kóppen kórgen uly toı dep, táýekelge basýǵa daıyn turmyn.

Tátem qasyq alyp, sorpany aralastyryp, teksere bastady. İshinde kapýsta, kartop júr. Endi oılap otyrsam, borsh eken. Bir kezde úlken jalpaq qabyrǵanyń basy shyǵa keldi.

Mine, ógizdiń qabyrǵasy, — dep, tátem qýanyp qaldy.

— Ógizdiki túgil, neniki bolsa da, menen aýlaq, ózderiń ishińder!

Sheshemniń oıy belgili edi. Zastavada shoshqa da, ógiz de soıylyp jatady. Tamaq bir qazanda jasalady. Shoshqa eti pisirilgen qazannan dám tatý — haramnyń ózin jegenmen para-par. Iaǵnı aýyr kúná.

Biz, sheshemnen basqalarymyz, musylmandyqtyń álgindeı qatań jolyn saqtaı almadyq. «Oraza, namaz toqtyqta» degendeı, maıly sorpany qarynǵa salyp alýdy maqul kórdik. Qara sý, qara talqanmen búıirimiz qabysyp, jutap júrgen jandarmyz. Mynadaı ǵajap asty qur beker tógip tastaǵanymyz qylmys emes pe?

Tór úıdiń esigin jaýyp qoıyp, úsheýimiz sorpany iship otyrmyz. Neshe túrli ıisti shópter qosyp, baptap pisirgen astyń dámi qandaı! Alǵashynda kóńildegi seskenish tarqamaı, úrkektep urttasaq ta, birtin-birtin tańdaıǵa jaǵyp, tilimizdi sýyryp barady. Tanaýdan kirgen ádemi ıis búkil denege jaıyldy.

«Jaqsy tamaq qalǵansha, jaman qaryn jarylsyn» dedik te, sorpany túgel qotaryp iship aldyq.

Zastavadan tamaq tasyp ákelýdiń basy osylaı bastalǵan edi.

Sorpa ǵana emes, keıde botqa, kesek-kesek bólke nandar ákeledi. Nan men botqaǵa sezik joq, odan sheshem de jeıdi. Al sorpa bolsa, ol baıaǵysha jolamaıdy.

Olja tamaqtyń ústine keıde kórshiler kelip qalady. «Qaıdan shyqqan tamaq?» — dep tergep alady. Birge otyryp iship-jeıdi de, bylaı shyǵa berip ósek etedi. «Qalyptary qursyn. Zastaptan orystyń aram sorpasyn ákep iship, jan saqtap otyr. Búıtip kórgen kúni qursyn», — deıdi.

Aǵaıynnyń ishtarlyǵy qalmaıdy.

Bul ósek radıo habarynan da tez taraıdy.

Jaýlasyp júrgen balalar men syrtqa shyqqanda: «Shoshqa etin jegen kápir», — dep, endi meni yza qylatyn boldy. Bireýinen bireýi ilip alyp, shý-shý etedi. «Aramsyń, senimen oınamaımyz, aramnan aýlaq júrińder», — dep qashady.

Men yza bolam.

MENİŃ ǴAJAP PIMALARYM

Bala ashtyqqa da, jalańashtyqqa da tózedi. Al biraq oınamaı tóze almaıdy. Oıyn oǵan ómir taýqymetiniń bárin umyttyrady.

«Bala ishegin súıretip oınaıdy» degen ras sóz.

Qystygúni sabaqtan tys ýaqytta siz Qostóbeniń bar balasyn Tekestiń boıynan, syrǵanaqtyń basynan tabasyz. Tekes qysta qatyp qalady. Jurt sýdy oıyqtan alady.

Qar jaýmaǵan kezde muz aınadaı jap-jaltyr bolyp jatady. Beti tolǵan bala. Bolat kónkı, shańǵy ol kezde taptyrmaıdy. Qaıqy bas bazar kónkı tek Janbosynda bar. Basqalarynyń aıaqtarynda tabanyna sym temir qaǵyp, qoldan jasaǵan aǵash kónkı. Janbosyn juldyzdaı aǵyp zymyraǵanda, biz bortańdap ilese almaı qalamyz. Janbosyn sáıgúlik at minip, biz ógiz minip júrgendeımiz.

Osy artyqshylyǵyn Janbosyn ábden paıdalanady. Aǵyzyp kelip, aramyzdy jaryp ótedi, qaǵyp-soǵyp jyǵyp ketedi. «Sıyrymyz» omaqasyp, tyraıyp qulap jatqanymyz. Tura qýyp, ósh alýǵa jete almaımyz. Myqtaǵanda kelistirip bir boqtaımyz.

Kónkıi joqtar Tekestiń tik jarqabaǵyn syrǵanaq etip alady. Sodan shanasy barlar shanamen, shanasy joqtar astaryna sıyrdyń japasyn qoıyp syrǵanaıdy.

Shanaly jurt az. Balasyna qunttap shana jasap beretin ónerli ata-ana aýylda sırek ushyraıdy.

Aýylda sıyrdyń kez kelgen jerge tastap kete beretin japasynan arzan ne bar. Qystygúni ol japalar toń bolyp qatyp jatady. Shanasy joqtarǵa shana bolady. Tekestiń sýyna bir matyryp alsań, tipten lazym. Aıazǵa az ǵana qoıyp qoısań, syrty odan beter tońazyp, kókpeńbek kók jaltyr muz bolyp shyǵa keledi. Shananyń eń júıirigi daıyn, otyr da syrǵanaı ber. Muz jolaqtyń basynan jibergenińshe, joldaǵylardy basyp ozyp, quıyndatyp alyp jóneledi. Shana tárizdi joldan ne olaı, ne bulaı qıalap shyǵyp ketýdi bilmeıdi. Jaltyr muzdyń naǵyz oıyqtaý ortasymen zymyraıdy.

Japa shanada bir ǵana aıyp bar — ornyqty emes. Taı mingendeı bultyldap, astyńda turmaıdy. Sál qısaısań, bult etip, jyǵyp ketedi. Sosyn etekke quıryqpen nemese jambaspen syrǵanap jetesiń.

Osydan soń kıimde tamtyq qala ma?

Qaı balany kórseń de, quıryǵyn qasqyr tartyp ketkendeı jamaý quıryq. Jyrtyqtan jylt-jylt etken jalańash etteri kórinip júredi. Syrǵanaqty ol sonda da qoımaıdy.

Kúnde keshqurym shesheń baıǵus syǵyraıǵan bótelke shamnyń jaryǵymen shalbardyń páre-páre bolǵan quıryǵyn, tizesin byrq-byrq ursyp jamap otyrady:

— Syrǵanaqta basyń qalǵyr, júgermek. Keshe ǵana qandaı etip jamap berdim. Bir kún bolmaı, qarashy, taǵy da jalbyratyp ákelýin. Endigári seniń jar basyna jaqyn barǵanyńdy kóreıin. Moınyń úzilgir, moınyńdy úzip jibermesem, neǵylsyn!

Qamqor ananyń kúıinýden aıtyp jatqan dombytpasy. Ony ózi de, sen de jaqsy bilesiń. Syrǵanaqqa, erteń moınym úziledi eken dep qoryqpaı, taǵy barasyń. Barǵanyńdy shesheń de kóredi. Biraq ol álgi aıtqan antynda turmaıdy — seniń qyldyryqtaı názik moınyńdy bir burap úzip jibermeıdi.

Quıryq jalbyrap taǵy jyrtylady. Kónbis ana byrq-byrq ursa otyryp, taǵy jamaıdy. Ómir osylaı óte beredi.

Jalańash bolýǵa tózesiń. Al biraq oınamaı tóze almaısyń.

Ózge kıimniń nasharlyǵy túk emes, aıaq kıimiń nashar bolsa, qystygúni adamnyń qorysyń.

Múgedeksiń.

Men bir eski jaman báteńke kıip júrýshi edim. Syrǵanaqtyń kómegimen bir kúni bireýiniń ultany qaqyrap tústi de qaldy. Qabyrshaǵyn jaryp shyqqan balapanǵa uqsap ar jaǵynan kir-kir aıaǵym kórinip turdy. Bir aıaǵymdy ókshelep basyp úıge keldim.

Jaraqat báteńkeni ákem tóńkerip olaı qarady, bylaı qarady. Emdeýdiń esh retin taba almady. Jamap-jasqaýdyń neshe túrin ol buǵan deıin bastan keship úlgergen. Biz shanshatyn saý jeri qalmaǵan. «Ǵumyryń bitken eken», — dedi de, ákem álgi báteńkelerdi qoranyń art jaǵyndaǵy kúresinge laqtyryp tastady.

Men endi jalań aıaqpyn. Erteń oqýǵa qalaı baram?

— Osyǵan durysyraq bir aıaq kıim qamdap berińder dep, kúz túskeli qaqsap kelem. Áne, endi oqýynan qalatyn boldy, — dep, sheshem ákem men aǵalarymdy jazǵyra bastady.

Qamsyz ákem tap osylaı bolar dep — kúnderdiń kúninde meni jalań aıaq qalar dep oılamaǵan. «Qıyn boldy ǵoı», — dep, jelkesin qasyp biraz turdy. Tóńiregine qaraǵyshtap, basy artyq beısaýat jatqan aıaq kıim izdestire bastady. Basy artyq aıaq kıim bizdiń úıge qaıdan keledi? Bosaǵada sheshemniń ókshesine jamaý túsken úshkil bas azıa kaloshy jatqan. Ákem sony kórdi:

— Ásbet, qashan aıaq kıim tabylǵansha, oqýǵa seniń kaloshyńdy kıip baryp kelip júrse qalaı bolady?

Ákemniń oılap tapqany osy edi.

— Oı, jazǵan. Onymen qalaı barady? Aıaǵyna qar quıylmaı ma?

Amal joq, ákem maǵan aıaq kıim izdeýge kiristi.

Ózimizdiń úıden túk taba almaı, kórshilerge ketken edi. Bir kezde qonyshynan basqa túgi qalmaǵan eski eki jaman sur pıma alyp kele jatyr. Qudaı biledi, áldekimniń laqtyryp tastaǵan pımalary.

Ári maǵan shaq emes, úlken pımalar.

Qoranyń soraıyp shyqqan bel aǵashyna urǵyshtap shańyn qaǵyp jatyr. Shań tútinshe burq-burq etedi. Ura berse, taýsylmaı, shyǵa beretin tárizdi. Túk tappaǵan ákem endi maǵan osy pımalardy tabandap bermek boldy.

Nemen tabandaıdy? Jaı qurym kıizben tabandasa, túk bolmaıdy. Eki-úsh kúnde tesilip shyǵa keledi.

— Eı, Smash, zastap jaqqa baryp kelshi. Soldattyń eski pımalarynyń qonyshy tabylmas pa eken? — dep ákem inisin jumsady.

Smaǵul zastavaǵa ketken edi. Bir kezde avtomobıldiń jarty balonyn kóterip ákele jatyr.

— Bul taban bola ma?

— Men bolǵyzamyn. Bolǵanda, eń myqty taban bolady.

Tátem aıtqanyn isteıtin adam. Balondy ol keskileýge kiristi. Men budan qandaı taban shyqpaq dep, qyzyqtap qarap turmyn. Pyshaq júrmeıtin ǵajap myqty zat bolady eken. Qaraǵaıdyń ústine salyp baltalap, odan soń ustaǵa aparyp, ataýyzǵa tistetip, kúshpen páre-páresin shyǵardy. Ultanǵa laıyqtap kesip alǵandarynyń qalyńdyǵy tórt eli, ap-aýyr.

Tátem pımalardy osymen tabandaýǵa kiristi. Pyshaq túgil, biz zorǵa tesip ótedi. Biz ótken tesikten taramys ótpeı álek qylady. Ne kerek, tátem qajyrlylyǵynyń arqasynda, bir kún, bir tún tapjylmaı otyryp, pımalardy tabandap bitti-aý, áıteýir.

Al endi kıip kóreıin. Ózi meniń boıyma laıyqsyz úlken pımalar, taban degen álgideı shombal birdeńe. Taban emes, zildeı tas baılap qoıǵandaı.

Adymdap júrip kóreıin.

Bir aıaǵym bir aıaǵyma shalynysyp, júre almaı, jyǵylyp qala jazdadym. Qudaı biledi, ár pımanyń salmaǵy bir put keler. Onyń ústine, shombal tabandar júrgen kezde ılikpeıdi.

Meniń zárem ushyp ketti. Qalaı júrem bunymen? Kóshege qalaı shyǵam? Mektepke qalaı baram? Meniń myna túrimdi kórgen balalar sırktiń daraqyshysyn kórgendeı mazaqtamaı ma?

— Kımeımin! Bunyń kıim bolǵanynyń ákesiniń aýzyn... — dep, otyra qalyp, jeksuryn pımalardy birinen soń birin esik jaqqa attym.

Pımalar jyǵylmaı, tabanyna qorǵasyn quıǵan saqasha dik-dik etip tikesinen túsedi.

Meniń týlaýym onsha uzaqqa sozylmady. Joqqa júırik jete me? Bul pımalardy kımegende, ne kımekpin? Oqýǵa qalaı barmaqpyn?

Tún. Dala qarańǵy. Jurt aıaǵy basylǵan kez. Jeksuryn pımalardy aıaǵyma shulǵaý orap kıip alyp, syrtqa shyqtym.

Anturǵanǵa shulǵaý shaq kelmeıdi. Tabylǵannyń bárin oradym. Tabanyma ultaraq saldym. Qarańǵyda olaı-bulaı júrip baıqamaqpyn. Erteń mektepke osymen barýǵa bola ma, bolmaı ma? Synap, kún buryn jattyǵyp almaqshymyn.

Pımalar aýyr bolǵanymen, ishi yp-ystyq. Osyǵan deıin juqaltań báteńkemen tońyp júrgen aıaqtarymdy qyz-qyz qaınatyp qýantady. Al biraq júrýge tym qolapaısyz-aq. Ári úlken, ári aýyr, tizemdi búgip, otyraıyn desem, otyra almaımyn. Qıqıǵan qatqyl qonyshtar taqymymdy tirep qalady.

Jaman báteńkelermen tereń qardy keshe almaı, tek jolmen júrýge tyrysatynmyn. Al myna «avtomobıl» pımaǵa joldy-jolsyz báribir. Tek qonyshynan qar asyp ketpese bolǵany. Al qonyshtan asatyn qar bul ólkede jaýmaıdy.

Bul pımalardyń jaqsy jaǵy men jaman jaqtary teń edi.

Bul túngi uıqym shala boldy. Oıanyp alyp, erteń jeksuryn pımalardy mektepke qalaı kıip baramyn dep qaıǵyrǵandy bilem. Joq, álde barmasam ba eken?

Oqýdan qalý jáne qasiret.

Ózge balalar men úshin eshteńe emes. Mazaqtar da qoıar, basylar. Óte-móte Maıraǵa qalaı kórinem dep qasiret shegem. Basqalardyń kúlgenin elemespin. Al Maıra kúlse she?

Tańerteń ádettegiden erte oıandym. Tamaǵymdy apyl-ǵupyl iship, mektepke basqa balalardan erte jóneldim. Eshkimniń kózine túspeı, eshkimniń mazaǵyna shalynbaı, jalǵyz kele jatyrmyn. Klasqa kirdim de, quıryǵym partaǵa jabysyp qalǵan adamsha tapjylmaı otyryp aldym.

Bireýden, ekeýden basqa balalar da kelip jatyr. Men bolsam, qybyr etpeımin. Aıaqtarymdy partanyń astyna jasyra túsemin.

Ádette, klasqa qońyraý soǵylmaı kirmeıtin oıyn qumardyń biri edim. Sabaqtan tys ýaqytta baılap qoımasa, búıtip otyrmaıtynmyn. Qudanyń qudiretimen endi, mine, ol minezimnen ózgere qalǵanmyn.

Ushqalaq bolý da, otyrǵan ornynan tapjylmas shoıyn quıryq bolý da op-ońaı eken.

Qońyraý soǵyldy, balalar klasqa túgel kirip otyrdy. Sabaq bastaldy. Meniń kútkenim de, mine, osy edi.

Qasymdaǵy Kópekbaıuly Qojaqandy shyntaǵyna túrtip, qaratyp aldym. «O ne?» degen túrmen Qojaqan betime qarady. Men sál jymıyp kúldim de, partanyń astyndaǵy aıaqtarymdy beri taman ákep, nusqap kórsettim.

Qojaqan kórdi de, baǵjań ete qaldy. Sonymen tyndy. Sabaq berip turǵan muǵalimnen qorqyp, basqa eshteńe aıta almady.

Osylaı bolaryn men bilgen edim. Oılaǵanymnyń dál ózi boldy. Sumdyq pımalarymdy endi birtindep basqa balalarǵa da kórsete bastadym.

Báriniń áseri birdeı: kózderi baǵjań ete qalady. Sabaqty buzyp, aıqaı sap, meni mazaqtaı almaıdy.

Úziliske shyqqanda mazaqtar, kúler. Biraq tosyn kórip, tańyrqap shýlasqandaı bolmaıdy endi.

Bul aqyl meniń basyma túnde uıyqtaı almaı jatqanda kelgen edi.

— Mássaǵan! Mynaǵan qarańdar! Mynanyń pımasyna qarańdar! Ákesiniń pımasyn kıip alǵan ba, eı!? Oı-oı, tabanyn qara! Nemen tabandaǵan, eı! Kótershi! Mássaǵan, avtomobıldiń dóńgelegi! Áı, sen muny qalaı kóterip júrsiń? Qane, júrip kórshi! Oı-oı! İzin qara, quldy mashınanyń izi!

Buny aıtyp jatqan meniń ata jaýym Janbosyn. Álginde sabaqtyń ústinde otyryp pımamdy oǵan da kórsetkenmin. Kózin baǵjıtyp, aýzyn qýsyra sozyp, tańyrqap qarap qalǵannan ózge ol onda eshteńe deı almaǵan. Kesir neme úziliske shyǵýdy kútken eken.

Men qashanǵy tapjylmaı otyra bereıin. Mazaqtaıtyn ıtter tezirek mazaqtap tynsa eken. Kıimimniń nasharlyǵynan mazaqqa kókpar bolýym meniń osy ǵana ma? Ólmespin, budan da tiri qalarmyn.

Syrtqa shyǵar-shyqpastan-aq balalar meni qorshap alǵan.

— Buǵan endi taqanyń da qajeti joq, — deıdi bireýler.

— Júrip kórshi, qalaı júrer ekensiń? — deıdi ekinshiler.

— Júre alasyń ba? — deıdi úshinshiler.

Janbosyn sózben tálkektep qoımaıdy. Pımamdy aıaǵymen teýip, júgir dep, qolymnan jetelep, osy tusta meni basynyp-aq jatyr.

Toqtaı tur, bálem, Janbosyn. Ósh alatyn kez áli-aq keler.

«Avtomobıl» pımany men sol jyly qystaı kıip shyqtym. Biraz kúnnen keıin ózine úırenip kettim. Úlkendigi de, aýyrlyǵy da baıqalmaıdy. Kádimgi daǵdyly aıaq kıim tárizdi onsha elemeıtin boldym.

Bul pımamen syrǵanaq ta tebem, láńgi de oınaımyn. Tek tosyn kórgen bireýler:

— Óı, mynanyń pımasy ózinen de úlken ǵoı! Qalaı kóterip júrsiń?! — dep tańyrqasa, aıaq kıimimniń boıyma shaq emes ekeni esime sonda ǵana túsedi.

BİR TABAQ UN, BİR TABAQ ARPA

Kóktem basy. Jýannyń sozylatyn, jińishkeniń úziletin naǵyz kók ózek qıyn kezi. Qaı úıge barsań da, «shyqpa, janym, shyqpa» dep áreń jan baǵyp otyr.

Ákem men Smaǵul tátem bul kezde zastavada jumys istemeıdi. Soldattar otyndy ózderi kesip-jaratyn bolǵan.

Ákem men tátem kúndiz qyrman qaǵyp keledi. Bir tabaq, jarym tabaqtaı dán ákeledi. Ótken jyldan qar astynda qalyp, bórtip búlingen dán. Aýrý sheshem ony qýyryp, talqan, kóje jasaıdy.

Tańerteń sabaqqa barar kezde sheshem maǵan bir krýjka suıqyltym arpa kóje ysytyp beredi. Kúni boıǵy qoregim sol ǵana. Mektepten qaıtqanda ashtyqtan kózim qaraýytyp, buralyp, úıge zorǵa jetem.

Osy kúngi balalarsha:

— Apa, qarnym ashty, tamaq ber, — dep esikten dabyra salyp kirmeımin. Ol sózdiń ári paıdasyz, ári artyq ekenin bilem. Kitap salǵan shúberek sýmkamdy terezeniń aldyna únsiz qoıamyn da, shapanyn ústine aıqara jamylyp, tósekte búk túsip jatqan aýrý shesheme mólıe qarap turam.

Sheshem bul kelgen men ekenimdi kórmeı-aq biledi. Basyn buryp qaramastan, yńyrsyǵan nashar daýyspen pálen jerde bir ýys qýyrǵan bıdaı nemese bir ýys talqan turǵanyn aıtyp, sony jeı ǵoı deıdi.

Bir kúni oqýdan taǵy da ishim ishime qabysyp áreń keldim. Aýyryp jatqan shesheme ólimsireı qaradym. Sheshem únsiz. Pálen jerde men úshin saqtalyp qoıylǵan bir ýys bıdaı bar ekenin aıtpady. Úıde aýyzǵa salar túk qalmaǵanyn birden bildim.

Bul birinshi kezdesip otyrǵan jaǵdaı emes.

Bundaıda men sol únsiz-túnsiz qalpymda syrtqa shyǵyp ketem. Óz janymdy ózim baǵýdyń qaraketin oılastyram. Kolhoz predsedateli Jákibaıdyń nemese tamaǵy bar basqa bireýdiń úıin torýyldap kelem. Batyrqan úıine jolamaımyn. Onda Maıra bar. Ashtan ólip ketsem de, Maıranyń kózine úı toryǵan sorly bop kórinbekshi emespin.

Meniń saǵalaıtynym kóbinese Jákibaı úıi.

Jákibaıdyń menen úsh-tórt jas kishi Tileý deıtin ári erke, ári sotanaqtaý balasy bar. Áke-shesheniń alaqanǵa salyp otyrǵan jalǵyzy. Predsedateldiń balasy bolǵandyqtan, Tileý ash bolý degenniń ne ekenin onsha bile qoımaıdy. Qolyna dobaldaı etip nan ustap, jep júredi. Qurdan qur bershi degenge, ol nanynan bere salmaıdy, árıne.

Men asyq boıaýǵa, saqany tesip, qorǵasyn quıýǵa, láńgi jasaýǵa sheber edim. Osy úshin de Tileýdiń isi túsip, jalynshaqtap júretin. «Tileý, asyq boıamaımyz ba?» — dep, onyń kóńilin taýyp, qýanta kelem. Bul tárizdi jumystardy úıiniń artynda ońashada isteımiz. Qolynda nany bolsa, endi Tileý aıamaıdy, maǵan suratpaı-aq, má dep, jarymyn úzip beredi. Úıden taǵy da nan ákelýge ketedi. Qolym qımyldaǵan kezde aýzym qosa qımyldaýyn meniń jaqsy kóretinimdi ol biledi.

Predsedateldiń úıinde de shashylyp jatqan esepsiz nan joq. Tileý nandy sheshesinen ózim jeımin dep surap alady. Onyń nandy úıde otyryp jemeı, dalaǵa tura júgirýinen seziktengen sheshesi artynan keıde qýa shyǵyp, úıdiń artynda buǵynshaqtap turǵan meni kórip qoıady.

— Ońbaǵan, nandy kimge tasyp júrsiń?! A!

Men qoldan ár qıly oıynshyqtar jasaıtyn edim. Tigin mashınanyń jibi oralatyn kádimgi tıtimdeı jumyr aǵashtyń ekeýin dóńgelek etip, aǵashtan ózi júretin traktor jasaımyn. Artqy dóńgelektiń qýysyna rezınka ótkizem de, rezınkanyń bir ushyn túıip, qýysqa nyǵyzdap bekitem. Ekinshi ushyna tıtimdeı taıaqsha aǵash baılaımyn. Dóńgelekti traktormen qosa ustap turyp, álgi aǵashty saýsaqpen aınaldyrsań, rezınka shıratylyp qosa aınalady. Jerge qoıa salsań, traktordy jortaqtatyp qýyp áketedi. Rezınkanyń shıraǵany tarqaǵanda bir-aq toqtaıdy.

Artqy dóńgelekter pyshaqpen kertilip, kádimgi traktordyń dóńgelegindeı ırek-ırek tis jasalǵan. Tútin shyǵaratyn murja, baranka ornatylǵan. Aldynda burap otaldyratyn temirine deıin bar. Qysqasy, sol kezdegi dóńgelek «HTZ» traktorynan aýmaıdy.

Bazar oıynshyqty bilmeıtin qarańǵy aýylda meniń ózdiginen jortaqtap qozǵalatyn osy traktorymdy kórip, balalar túgil, úlkender tańqalatyn. Bastaryn shaıqap: «Mynanyń pálesin qara», — deıtin. Tileýge men osyndaı traktor jasap bersem, o, onda ol maǵan ústindegi kóılegin sheship berýge daıar.

Kók taldan ıip, sadaqty ádemi jasaımyn. Jebesiniń ushyna qańyltyr qaptaımyn. Dán ushyrǵan jerge torǵaı qaptap otyrady. Dál ortasyn kózdep atyp qalsam, bireýine qalaıda tıedi. Oq tıgen torǵaı typyrlap usha almaı jatady...

Qysta aǵash kónkıdi de balalardyń kóbinen ádemi etip jasaýshy edim.

Bunyń bári sóz arasynda aıtylyp jatqan jaılar. Meniń aıtaıyn degenim basqa.

Sóıtip, sol kúni mektepten qarnym ash qasqyrsha ulyp, úıge áreń keldim. Sheshem jatyr tóseginde, úndemeıdi. Úıde aýyzǵa salar túk joq ekenin birden bildim.

Qazaq buny nyraı qaldyq deıdi. Iaǵnı aýadan basqa jeıtin túk joq degen sóz.

Óz kúnimdi ózim kórmek bolyp, syrtqa shyǵyp bara jatyr edim, sheshem toqta dedi. Toqtadym. Sheshem oıbaıyna súıenip basyn kóterdi. Tamaq jasaıtyn adamsha beti-qolyn jýdy. Bir jaqqa qonaqqa baratyndaı ábdiradan taza jaýlyǵyn alyp kıdi.

Men tosyp, qarap turmyn.

Bizdiń úıde úlkendigi kitap betindeı bir qalyń aına bar. Sheshem sol aınany bıpazdap turyp súrtti de, shúberekke orap, qoltyǵyna qysty. Sosyn meni qolymnan jetelep úıden shyqty. Aýyl sovet predsedateli Batyrqannyń úıine qaraı kele jatyr. Maǵan bári de túsinikti boldy.

Barmaımyn dep aıtýǵa dármensizbin. Maıradan uıalyp, ázer kele jatyrmyn.

Batyrqannyń áıeli esiginiń aldynda qazanǵa baýyrsaq qýyryp jatqanyn biz anadaıdan kórdik. Maıra úıden jaıpaq tabaqpen týralǵan qamyr tasyp júr. Sheshem amandasa kelip, tize búkti. Oshaqtaǵy otty syryp jaǵysa bastady. Men tikemnen tik turmyn. Eki kózim qazandaǵy qýyrylyp jatqan baýyrsaqta.

Shymyr-shymyr qaınaǵan ystyq maıǵa Batyrqannyń áıeli týralǵan qamyrdy tastap kelip jiberedi. Ystyq maı shyj ete qalady da, kópirship týlaǵandaı bolady. Álgindegi kókshil shıki qamyr lezde qyzara isinip, torsıǵan qyp-qyzyl baýyrsaqqa aınalady. Daıar baýyrsaqty kepsermen tegeshke súzip alady.

Pisken baýyrsaq osy kezde orta tegesh bolǵan.

Baýyrsaqqa qaraǵan saıyn meniń silekeıim shubyrady. Maıy shyp-shyp shyqqan qyzyl jón tompaq baýyrsaqtar aýyzǵa túsýge tilenip-aq jatqandaı. Shirkin, aýyzdy qaryǵan ystyq kúıde alyp jer me edi!

Jas baýyrsaqtyń burqyraǵan ıisi qandaı!

Baýyrsaq qýyrylyp bitti. Batyrqannyń áıeli bizdiń úıge kirýimizdi qalamaı, sol araǵa bir tostaǵan aldyrdy da, bir ýys baýyrsaq salyp, sheshemniń aldyna qoıdy. Sheshem odan bir tal ǵana aýyz tıdi de, basqasyn qoparyp meniń qaltama salyp berdi. Sosyn manadan qoltyǵyna qysyp otyrǵan aınanyń oraýyn jazdy.

— Myna aınany Maırań betin kórip júrsin dep ádeıi ákeldim. Úıde bir túıir dán qalmady. Bir kishkene ún ber, balama kúlshe pisirip bereıin, — dedi sheshem.

Maıra bul sózdiń bárin de estip turdy.

Men bilgen edim osylaı bolaryn. Kelgim kelmegeni sondyqtan edi. Kirmegenim qara jer, ázer turmyn. Telmirip qaıyr suraǵannan bizdiń bul hálimizdiń nesi artyq?

Usynǵan aınany Batyrqannyń áıeli aldy. Bir tabaq ún, bir tabaq arpa salyp berdi. Biz úıge qaıttyq.

Kitap betindeı qalyń aına bizdiń úıdegi birden-bir iske tatyr múlkimiz edi. Biz odan solaı aıyryldyq.

Ákem osy aınaǵa qarap murt basyp, saqal qyratyn. Sheshem kúnine bir ret osy aınamen aýrý júdetken júzin kóretin edi. Eki betiniń ushyndaǵy sónip, bitip bara jatqan tirshilik nury azaıǵan saıyn kóńili birtúrli jabyrqaý tartyp qalatyn. Sol aına endi joq.

«ZDRÁSTI, NÁSHÁNDİK!»

Kóktemgi egis. Qarbalas. Soqa aıdaý, tuqym sebý. Taǵy da atam, shabam, qyram dep dik-dik etken Sarmanov ókil.

At aryq, jer qatty. Kólik jetispegendikten, soqaǵa býaz bıe, sıyr jegiledi.

Taǵy da tańqasqa. Taǵy da mektep jabylyp qalǵan. Biz, er balalar, soqanyń atyna minemiz. Soqanyń atyna miný tulyqtastyń atyna minýden ótken azap. Bir soqaǵa tórt at jegiledi. Kóterem aryq attar. Tańqasqadan túnge deıin tynym bolmaıdy. Tepeń-tepeń tebinip sharshaǵannyń kókesi osynda.

Ata-babasynyń beri qaraı shúıgin jer, taza aýany qýalap kóship júrip kúneltken qazekeń ishi ala kóleńke syz tamǵa jazy-qysy qamalyp shydamaıdy. Kún jylyp, jer qaraıysymen keńistikke shyǵýdy arman etedi. Otyryqshylyq turmysty eńselerin basqan qapastaı kóredi. Oǵan beıimdelgisi, kóngisi kelmeıdi.

Bul aranyń halqy burynǵy kezde qys ketip, jaz oralatyn qus tárizdi bolǵan. Jaz bolsa qotarylyp, Syrt pen Shálkódeniń kókjasyl jaılaýyna kóshetin, sonda aýyl-aýyl bop, maldary myńǵyryp, qasiret pen qaıǵyny tek Qudaıdan kútip otyratyn. Qysta Tekes boıyn, taýdyń kúngeı jaq saı-salasyn qystaıtyn.

Qazir artel bop birikkenmen, sol ádet birden úzilip qalmaıdy. Halyqtyń jelpinip jaılaýǵa shyqqysy keledi. Oǵan biraq artynyp-tartynyp kóshýge jaraıtyn mal joq.

Jaılaý bul kúnde poseliktiń dál qasy bolǵan. Kıikbaı men Naıza aýylynyń eki arasy kóńildi kógal jazyq. Syz tamnan jalyqqan halyq qazir osynda kókke shyǵyp qonǵan. Kıiz úıi barlar kıiz úı, kıiz úıi joqtar qalqıǵan alty aıaq, jappa tigip alǵan. Qoń-qoqyrǵa belsheden batqan poselikteı emes, bul ara qansha aıtqanmen kóńildi. Qystaı temir peshtiń kók tútinin jutyp búrisken el tynystary keńip, jetisip qalǵan.

Qoń-qoqyr poselikte qalǵanmen, ashtyq qalmaǵan. Ol eldiń túp eteginen alyp, osynda birge kelgen. Taza aýaǵa shyqqan soń, adamdardyń tamaq tileıtin arany odan beter ashyla túsken.

Jortýyl dese, kózderi jaınap, arqalary qozyp, silkinip shyǵa keletin kókjal jigitteri bes naızada kóp bolǵan. Boqshabaı, Jantaı degen adamdar, mine, osyndaılar. Elge aty shyqqan batyrlar, ómirde qaýip-qater bolatynyn elep kórmegender.

Boqshabaı da, Jantaı da bul kezde tuǵyrynan taıyp, qartaıyp qalǵan. Kolhozda jumys isteýge jaramaıdy. Elge óte syıly, betti adamdar bolǵandyqtan, olardy mazalaýǵa kim kóringenniń batyly jete bermeıdi. Ózgege dik-dik etip, qamshy úıirýge daıyn turatyn belsendiler Jantaı, Boqshabaıdyń úıin alystan aınalyp ótedi.

Jantaı suńǵaq boıly, eńkish. Kishirek qyr muryndy, sursha kóse kisi. Bir jambasynan aqsap basady. Shekara qataımaǵan kezde bul ólkede shekarashylarǵa kómektesetin komýnıstik otrádtar qurylǵan. Jantaı sonda qyzmet etken. Sovet ókimeti úshin basyn oqqa baılap, bandymen talaı shaıqasty bastan keshken. Talaı erlik qımyldar jasaǵan. Jantaıdyń aqsaqtyǵy — sol shaıqastardan tapqany — myqyn súıegine bandynyń oǵy tıgen.

Boqshabaı kúdis jondy, býryl saqaldy, eńgezerdeı zor adam. Alpamsa denesi selkildep, kúrk-kúrk jótelip otyrady. Onysy burynnan bar kókjótel. Boqshabaıdyń qolynyń úlkendigi aǵash kúrektiń basyndaı, ár saýsaǵynyń jýandyǵy ketpenniń sabyndaı. Bizdiń aýyldaǵy eń zor adam osy edi.

Baıaǵyda jortýyl zamannyń kezinde jurt Boqshabaıdan suraıdy eken:

— Báke, siz osy urlyqqa qalaı qoryqpaı barasyz? Kúrk-kúrk jótelińizben barǵan aýylyńyzdy oıatyp, ózińizdi ózińiz ustap beresiz ǵoı? — deıdi eken.

Boqshabaıdyń jaýaby:

— E, jóteletin men ǵana ma, hoh-hoh! Men sekildi kóksaý malda da bolady. Qoıly aýylǵa barǵanda, hoh-hoh, qoısha; sıyrly aýylǵa barǵanda sıyrsha jótelem, hoh-hohi

Boqshabaıdyń bunysy shyn sóz ekenin jortýylǵa onymen birge qatysqan adamdar ras deıdi. Qaı maldyń bolsa da daýysyna salyp jótelisi ǵajap deıdi.

Bir ret Bákeń qalmaqqa urlyqqa barady. Tún. Kózge túrtse kórgisiz qarańǵy. Qalmaqtyń úıiniń tap irgesindegi iri qara qamalǵan qoraǵa kiredi. Itter sezip, sháýildep úre bastaıdy. Qalmaqtar oıanyp, syrtqa atyp-atyp shyǵady. Qoradaǵy maldy tekserip qaraıdy.

Boqshabaı bul kezde qatar shókken eki túıeniń arasyna jata qalǵan eken. Jóteli qurǵyr shydatsyn ba. Óńeshin jybyrlatyp, tirelip kep qalady. Dál qasynda qalmaqtar júr. Kóksaý Boqshabaı túıe bop jótele bastaıdy. Qalmaqtar eshteńe sezbeıdi.

Qalmaqtar úılerine qaıta kirip ketken kezde álgindegi «kókjótel túıe» qasyndaǵy basqa eki túıeni buıdasynan jetelep taıyp otyrady.

Halyq kún kóristen taryqqan osy kezde Jantaı men Boqshabaı sol baıaǵy las kásipterin qaıtadan esterine alady.

Biraq qashsa, qutyltyp, qýsa, jetkizetin burynǵydaı jaramdy júırik at joq qoldarynda. Urlyq jasaýǵa sol ǵana bóget.

Bir kólik bar — ol Boqshabaıdyń esik pen tórdeı joldas kúreń aty. Jurt ony Jambaskúreń dep ataıdy. Jambaskúreń Boqshabaıdyń syralǵy kári joldasy. Talaı jortýyldy ol ekeýi bastan birge keshken, talaı qaýip-qaterden birin biri aman alyp shyqqan. Kúreńniń jambasyna qalmaqtyń oǵy tıip, sodan ol artqy aıaǵynyń bireýin syltyp basatyn bolǵan. Jambaskúreń atanýy, mine, osydan.

Jambaskúreń qazir ıesi tárizdi ol daǵy kári. Budan jasyraq ári kúıli kezinde onyń aqsaqtyǵy onsha kóp bilinbeıtin. Biraz júrip, eti qyza bastaǵanda, múldem saý at bolyp ketetin. Oq tıip, jazylǵannan keıin de Bákeń ony saý attan artyq kórip, oǵan saý kólikten artyq senim bildirip, jortýylǵa talaı minip barady. Sonyń bir de bireýinde kúreń at Boqshabaıdyń kóńilin qaldyrmaıdy.

El ishinde Boqshabaı týraly ańyz kóp bolsa, kúreń at týraly odan da kóp.

Iesi jortýylǵa shyqpaq bop jınala bastaǵannan-aq kúreń at biledi deıdi. Erttep jatqan kezde birtúrli kóńildi oqyranyp, aýyzdyqty qarshyldatyp shaınap, silkinip, «nege de bolsa men daıyn» degendeı qalyp bildiredi. Biraz kún sapar shekpeı qalsa, boıyna as batpaıtyn Bákeńniń quldy ózi tárizdi. Kózge túrtse kórgisiz qarańǵyda jynys toǵaıdyń arasymen qoıanjym soqpaq joldy ózi taýyp ótedi. Bir de bir butany sybdyr etkizip dybys shyǵarǵandy bilmeıdi. Aıaǵyn tyshqan ańdyǵan mysyqsha basady.

Aldyna túsken malǵa ıesi emes, kúreń at ıe deıdi biletinder. Qos qulaǵyn jymqyryp, tistelep, aýylǵa qaraı qýalap aıdap alady. Qashaǵan túgil, odan beter bezegen mal bolsa da kúreń at qutqarmaıdy.

Qaýip tóngen jaǵdaıda, Boqshabaı jat dep belgi berse, kúreń at jata qalady eken. Tur degende, atyp turady. Myltyqtyń oqys atylýynan, soıyldasýdan, aıqaı-shýdan úrkip-qorqýdy bilmeıdi.

Jortýylǵa shyqqanda Boqshabaı ózinen góri kúreń atqa kóbirek senedi eken.

Qartaıýmen qatar kúreń at bul kezde oqta-tekte kolhoz jumysyna da jegilip qalyp, sansyrap, máńgirt bola bastaǵan. Ras, bıylǵy kóktem shyqqaly Boqshabaı ony jumysqa bergen joq. «Ózim qart adammyn, bultartar jalǵyz kóligimdi bere almaımyn» dese kerek. Boqshabaıdy aýylda kim de bolsa syılaıdy, oǵan kúsh kórsete almaıdy.

Sóıtsem, kúreń atty qolǵa alyp, Bákeńniń kútimdeı bastaýynda mán bar eken...

Kúnde keshqurym ol Jambaskúreńdi beldeýge kóldeneńdeı baılap qoıyp, erttep jatqanyn kórýshi edim. Eki keshtiń arasynda qaıda barady? Mal qaıyrady, óristen qaıtqan maldyń aldynan shyǵady deıtin zaman emes. Sodan arada bes-on mınýt ýaqyt etkende, bórki qazandaı, ózi shókken nardaı bolyp, ol aıańshyl kúreńniń ústinde elsiz qyrqa jaqqa qaraı soqtyryp ketip bara jatady. Ústindegi túıe jún shekpenniń eki shalǵaıyn tizesiniń astyna óte bir uqyptylyqpen jymqyryp alǵan. Qolynda atan ógizdi saýyrdan bir salyp jatqyzatyn tobylǵy sapty órmeli áıdik dyraý qamshy.

Jartastyń shoqysyndaı bolyp, Boqshabaı atqa tikesinen tik otyrýshy edi. Kúreńniń jaraqat sanyn aýyrtyp almaıyn degendeı qamshyny sıpaı qamshylanyp, basyn jan-jaǵyna buryp ta qaramastan, ketip bara jatady. Bet alǵan jaǵy elsiz túz, adyrly qyrqa. Óziniń bir qulqynyn tyǵyndaý jolynda keń dalany qajymaı, talmaı kezetin azýy alty qarys tuz taǵysy bar emes pe? Boqshabaı alystaı túsken saıyn soǵan uqsaıdy.

Boqshabaı týysqandyq jaǵynan bizben atalas. Onyń syryn meniń áke-aǵalarym táýir bilińkireıdi. Olar ózara kúbirlesip:

— Áne, kórdiń be, Boqshabaı qalmaqqa attanýǵa at jaratyp, ózin ózi jattyqtyryp júr, — deıdi.

Shynynda da, bul solaı eken. «Kúreń at, qalaısyń? Birli-jarym saparǵa jaraıtyn boıyńda birdemeń qaldy ma? Ózim qalaımyn, jaraımyn ba?» — dep, Boqshabaı ózin de, atyn da synap júrgeni eken.

— Ydyrys, Smaǵul, tur, turyńdar! Arqan, pyshaq alyp shyǵyńdar! Bol, bolyńdar! Batyrbaı túbegindegi jaman tamǵa tez kele qoıyńdar!

Osy qarbalas daýys bir kúni bizdiń úıdiń adamdaryn dúr etkizip oıatty.

Men de oıanyp kettim. Áli tún, úı ishi qarańǵy. Ákem, aǵalarym qarbalasyp kıinip jatyr. Aýyldyń shet jaǵynan shurqyrap kisinegen jylqy daýystary estiledi. Ákem men aǵalarym jip-shý, pyshaq, qap alyp, Qudaıdan sát tilep jónelisti.

Qarasha jaman úıdiń ishinde sheshem ekeýimiz ǵana qaldyq. Ne bolǵanyn men daǵy birden bildim, jas et jep toıynatyn boldym-aý degen qýanyshty oıdan uıqym shaıdaı ashylyp ketti.

— Apa, qalmaqtan jylqy aıdap keldi me?

— Tyss... Úndeme. Jat.

Jerge jaryq túspeı ákem men aǵalarym qaıtyp keldi. Ústi-bastary qan sasıdy, qapqa salyp kótergen aýyr nárseleri bar. Kıiz úıdiń ishki bosaǵasyna gúrs etkizip tastaı bergende-aq, qaptyń ishinde ne zat ekeni bilinip qaldy. Ol et edi.

Jylqy etiniń ıisi qandaı, shirkin. Úıdiń ishin bir degennen alyp ketti. Sheshem de, men de ushyp-ushyp túregeldik. Soıǵan jylqynyń terisin tór aldyna jaıyp jiberip, ákem men tátem ákelgen etterin dereý borshalaýǵa kiristi. Tańǵa deıin jym-jylas etip jaıǵap almaq ta, túk kórmegendeı bolyp tynysh otyrmaq. Esik túrýli. Men etshilerge bótelke shamdy jaryq etip ustap turmyn.

Qyzyl dese, qazekeńde es qalmaıdy. Ásirese qazirgideı ash kezde. Ákem men tátem ettiń eki jaǵynan júreleı otyryp, jeńderin sybanyp alyp kirisken. Bilek túgel qan-qan. Aldaryndaǵy etten ózge dúnıeni ekeýi birdeı umytqan. Olardyń osy túrleri ózderine jemtik taýyp alyp kenelgen dalanyń ash bórilerine kóbirek uqsaıtyn edi. Smaǵul mal soıýǵa sheber qazaqtyń biri. Bir qoıdy bir shylym shekkendeı ýaqytta jaıǵap tastaıdy. Sylbyr ákemdeı emes, onyń qımyly erekshe shıraq, qolyndaǵy pyshaqqa kóz ilespeıdi. Múıiz sap kishkene qara kózdik súıektiń jyqpyl-jyqpylyn ózi izdep taýyp alady.

Tamaqsaý ákem et qashan pisip, aýzyna túskenshe shydaı almaıtyn tárizdi. Qazynyń sap-sary maıynan bilemdep kesip alady da, bısmılla dep, shıkideı shaınamaı-tolǵamaı qylǵyp jiberedi. «Má, asap qoı» dep, maǵan da kesip beredi. Jyp-jyly jumsaq maıdy shıkideı qalaı asarymdy bilmeı, ustap turamyn.

— Jep qoı. Jylqynyń maıy shıkilik etpeıdi, — deıdi ákem.

Qazynyń maıyn shıkideı asap jatqan qazaqtardy men buryn da kórgem. Men de qazaqpyn. Solardan kem bolǵym kelmeıdi. Qolymdaǵy maıdy ózimdi ózim kúshtep, batyldanyp, qylǵyp qoıamyn. Ýyljyǵan jumsaq maı tamaǵymnan jylp ete qalady. Shıki dámi óńeshimde unamsyzdaý bolyp turyp qalady da, birazǵa deıin ketpeıdi. Biraq onyń esesine boıymdy jadyratyp toqtyq sezim júgiredi.

Aýyldaǵy barlyq úıde búgin osy hal — ash eldi bir-aq túnde aspannan aq maı jaýyp basqan da qalǵan. Táńiriniń qudiretimen bolǵan ýaqıǵa emes, Jantaı men Boqshabaıdyń arqasy edi. Eki kókjal qaryndary qabysqan ashtyqqa aqyry shydamaǵan. Táýekel dep, baıaǵyda talaı jortqan izderimen attanǵan. Sapar sátti bop, bir úıir jylqy aıdap kelgen. Batyrbaı túbindegi jaman tamdarǵa qamap, álginiń birin qaldyrmastan, qan josa etip soıǵan da, ashtyqtan neni jutarǵa bilmeı otyrǵan elge:

— Kedeıdiń bir toıǵany — shala baıyǵany. Má, jeńder! — dep taratyp bergen.

Ertesi. Tańerteńgilik kez. Tekestiń jarqabaǵyna ıtine qonǵan az aýyl búgin syrt kózge ádetten tys tym-tyrys. Aspan jarqyrap, kún maýjyrap tursa da, úılerdiń bári derlik esikterin túsirip, túndikterin qymtap jaýyp alǵan. Syrtta beısaýat júrgen adam qarasy baıqalmaıdy. Árkim óz úıinde, óziniń qýysynda. Jurt búgin áldeneden boı tasalap, ózderiniń qurym úılerine kirip-kirip alǵan.

Baıqaǵysh kóz aýylda budan basqa da ózgerister bar ekenin jáne baıqar edi. Barlyq úıdiń derlik shańyraǵynan búgin kók tútin tym erte býdaqtaıdy. Shyjǵyrylǵan kúıik maıdyń ashqyltym ıisi, asylǵan jylqy etiniń jas ıisi tútinmen aralasyp, jel aıdap alysqa taraıdy. Aýyldyń yq jaǵymen ótip bara jatqan jolaýshy bolsa, tanaýyn álsin-álsin tyjyryp, myna aýyl búgin túgeldeı maı sasıdy ǵoı dep, alaqtap qarap óter edi.

Aýylda ıesi belgisiz buralqy ıtten kóp nárse joq. Qaryndary qabysyp, tańerteńnen tyshqan aýlap, qańǵyp jóneletin sol ash ıtter búgin úı mańyn torýyldap shyqpaıdy. Et pen maıdyń ıisin kúndik jerden sezinetin haıýandar bosaǵany ıiskelep, qyńsylap jan tappaıdy. Úıden oqys shyǵa kelgen adam bolsa, dámetip tura júgiredi. Anadaıǵa birdeńeni laqtyryp jiberse, súıek shyǵar dep oılap, sońynan qosa jóneledi.

Ár úıge tańǵa jýyq daǵar-daǵar bolyp kirgen mol olja etten ıt túgil, áli adamdar da suǵynyp aýyz tıe qoıǵan kez emes.

Mynaý, mine, bizdiń úı. Aýyldaǵy aıaq astynan bereke daryp, maı sasyǵan kóp úıdiń bireýi. Qaq ortada úsh butty temir oshaqqa asylǵan qara qazanda shymyr-shymyr qaınap, et pisip jatyr. Biz, barlyǵymyz, qaqpaǵy jartylaı ashyq qazandy qorshap alyp, et qashan pisedi, tisimizge qashan tıedi dep, telmirip tosyp otyrmyz. Pise bastaǵan ettiń ıisi shıki etten múldem bólek, tanaýdan kirip, qytyqtap, búkil asqazandy aralap ótkendeı bolady. Jas maldyń eti pice bastaǵanda sorpadan jony shyǵyp, ósip, úlkeıe beredi. Qazanǵa endi sımaýǵa aınalady. Qazynyń sap-sary maıy piskendikten, ár jerinen irip jaryla bastaıdy.

Óziń jeýge arnalǵan, barlyq babymen shymyrlap qaınap pisip jatqan tamaqqa toqmeıilsip qarap otyrý da bir ǵanıbet-aý.

Ákem ózine ermek etip, onsyz da ótkir pyshaǵyn odan beter ótkirlep qaırap otyr. Oqta-tekte túkirigin jutynyp, qazanǵa kóz salyp qarap qoıady. Túkirigin jutynsa, óńeshindegi tompaqshasy joǵaryly-tómen bir júgirip ótedi.

Aýrýshań sheshem bul kezde shermıgen eki qabat. Aıy-kúni taqap qalǵan. Otyrǵan ornynan áreń qozǵalady. Qazannyń astyndaǵy otty eńkeıip syryp qoıýǵa shamasy áreń keledi. Sorpanyń kóbigin alyp, tuzyn kórip, aspazshylyq isteýshi tátem Smaǵul.

Qudaı qoısa, taǵy biraz shymyrlap qaınaǵan soń, qazandaǵy et pisedi. Tátem ony jaıpaq tabaqqa býyn burqyratyp túsiredi. Ortamyzǵa ákelip qoıady. Ákem ustaradaı qylpyǵan ótkir pyshaǵymen japyraqtap týraı bastaıdy.

Aıtpaqshy, týramas buryn, ol árqaısymyzǵa bir-birden súıek shyǵaryp beredi. Et týralap bolǵansha biz sol súıekti raqattanyp mújımiz. Búgingideı molshylyq kúni ol súıekter ıt qajaǵandaı tap-taqyr bolyp kelmeıdi. Asap-asap jeýge jaraıtyn mol etimen keledi.

Qarǵys atqyr ashtyq, seniń kózińe endi qum quıylady. Qazan astyndaǵy ot birtindep sónip barady. Tátem meni syrttan azyraq tezek alyp kelýge jumsady. Kıiz esikti jelpeń etkizip, ashyp syrtqa shyqtym. Shyqtym da, eki kózim baǵjıyp turyp qaldym.

Sol jaqta, bizdiń úıdi qosa eseptegende, úshinshi úı Sársenbek deıtinniń úıi. Sol úıdiń esiginiń aldynda soldattyń qos at jegilgen qorapty kók arbasy tur. Úıge kirip-shyǵyp júrgen shekarashylar. Múshe-múshe et alyp shyǵyp, arba qorabyna laqtyryp tastap jatyr.

Jáne bir úıdiń aldynda osy sýret.

— Ásker tintip júr! — dep entigip úıge qaıta qaıtyp kirdim.

Úıdegilerdiń tóbelerinen jaı túskendeı boldy. Úreıleri ushyp ketti. Qurym úıde ne kóp, jyrtyq kóp. Sársenbek úıi jaqtaǵy jyrtyqtardyń bir-bireýine jabysa qalyp, ákem de, sheshem de, tátem de syrtta ne bolyp jatqanyn óz kózderimen kórdi. «Endi qaıttik?» desip, bireýine bireýi baǵjıa qarasty.

Óreshiniń ishi tola samsatyp jaıǵan et. Qazan toly et jáne pisip jatyr. Ne isteý kerek? Qaıda tyǵý kerek?

Pysyq tátem bir aqyl taba qoıdy. Óresheniń ishindegi kóp ettiń mándi-mándisin alyp, bosaǵaǵa, jerdiń týra ózine jaıyp tastaı-tastaı saldy. Onyń ústinen birneshe qabat qurym kıiz tósedi. Qurym kıizdiń ústine kórpe jaıyp, ári ekiqabat, ári aýrý sheshemdi yńyrantyp jatqyzyp qoıdy. Jer tósekte burynnan aýyryp jatqan adam boldy da shyqty.

Soldattyń syqyrlaǵan kók arbasy bizdiń úıge qaraı qozǵaldy.

— Kele jatyr!

Sheshem jany qınalǵan adam bop, dóńbekship bebeýleı bastady. Basqalar aýrýdy kútken jandar bop, biri onyń aýzyna kesemen sý tosyp, biri tamyryn ustap, qorshalap tóne-tóne qalysty. Osyndaı ábiger haldyń ústine úıge eki-úsh shekarashylar kirip keldi.

Aýyryp qınalýdan emes, astymdaǵy etti soldat taýyp alyp, taǵy da ash qalar ma ekenbiz dep ýaıymdap qınalýdan sheshem, shynynda da, keremet kúızelip jatyr. Ter degeniń alty taram bolyp aǵyp, tynysy tarylǵannyń belgisi tárizdenip tanaýlary jelp-jelp etedi.

Shekarashyń biri zastavanyń bastyǵy edi. Ákem men tátem qys boıy onyń qol astynda jumys istegen, jaqsy tanıdy. Ony kórip, aǵaıyndy ekeýi birdeı jamyrap amandasty:

— Zdrástı, náshándik!

«Náshándik» te tanydy:

— O, Amanbaevy! Vy zdes jıvete?

Ákem men tátemniń oryssha sózdik qory «zdrástımen» bastalyp, «zdrástımen» bitedi. Náshándiktiń ne aıtqanyn olar túgel uqqan joq. Bular endi aýdarmashy qazaq soldat arqyly sóılese bastady.

Áli de bebeýlep jatqan sheshemdi nusqap, «náshándik»:

— Myna kisi neǵyp jatyr, aýrý ma? — dedi.

— Aýrý. Ana mynadaı qaryn kórdińiz be, tolǵatyp jatyr.

— Aýdanǵa aýrýhanaǵa alyp barý kerek qoı?

— Oǵan, náshándák, kólik joq. Kolhoz arba bermeıdi.

«Náshándik» endi kelgen jumysynyń jaıyna tike kóshti:

— Et bar ma, Amanbaevtar?

— A? Et... bar.

— Kórset...

Tátem ózi de kórsetkisi kelip, daıyn tur eken. Óresheni ashyp kelip jiberdi. Keregeniń boıymen uzyn etip baılanǵan syryq aǵashta álginde samsap turǵan kóp ettiń áredik juǵyn-jurnaǵy, súıek-saıaǵy ǵana qalǵan. Osy-aq pa?

— Osy náshándik.

— Basqa taǵy qaıda bar?

— Basqa joq, náshándik.

— Urlyqqa sender de bardyńdar ma?

— Joq, náshándik, bizdiki barǵan joq.

— Endi kimder bardy?

— Bilmeıdi, náshándik, bizdiki kórgen joq.

«Náshándiktiń» buıryǵymen eki soldat úıdiń ishin tintip qaraǵan boldy. Tósektiń astynan shyjǵyrýǵa daıyndap týrap qoıǵan bir tegesh ish maı taýyp aldy. Qazannyń qaqpaǵy bul kezde jabýly. «Mynaý ne?» — dep, ashyp qalǵanda, bir qazan pisip turǵan etti kórdi. Náshándik ojaý alyp, aralastyryp qaraı bastady:

— Amanbaevtar, osynsha bir qazan etti bir-aq jeısińder me?

Iá, náshándik, bir-aq jemegende...

Tintýshiler sheshemdi mazalaǵan joq.

Óresheniń ishindegi et, bir tegesh ish maı, qazandaǵy pisken et — bárin áketti. Bir soldat qazandy syrtqa kóterip shyqty da, sorpasyn cap etkizip tógip, etti arba qorabyndaǵy shıki etterdiń ústine qotara saldy. Qazir jeımiz dep jalaqtap, suǵymyzdy qadap otyrǵan bir qazan etten aýyz da tıe almaı qaldyq.

Tintýshiler aýyldyń bar úıin osylaısha súzip shyqty. Kún buryn birneshe soldatty syrttan baqylatyp qoıǵan. Bir úıden bir úıge qatystyrmaıdy, eshkimdi eshqaıda shyǵarmaıdy. Kózge kóringen et bolsa, túgel alsa kerek. Túnde ǵana soıylǵan, bylbyraǵan jas etten eki kók arba lyqa tolǵan. Áskerdiń jýan baqaı attary shirenip zorǵa tartyp barady.

Boqshabaı, Jantaı bastatqan bir top erkekti arbanyń sońynan shubaltyp aıdap alǵan. İshterinde Ydyrys, Smaǵul da bar.

Shekarashylar bul joly meıirbandyq jasady. Qamalǵandardyń bárin-aq ertesinde bosatyp jiberdi. Tek árqaısynan endi urlyq jasamaýǵa qolqat alyp qalypty.

JYLAÝYQ TURDYBEK

Sheshem bosanyp, ul tapty. Sábıdiń aty Turdybek dep qoıyldy. Sheshemniń buǵan deıingi birneshe balasy turaqtamaǵan. Mynaý endi turaqty, ómirli bolsyn dep, aty ádeıi solaı qoıylǵan.

Bosanǵan áıelge besaspap kútim qajet. Ondaı kútim joq. Baladan soń sheshem burynǵysynan beter sansyrap, júdegen ústine júdep ketti. Saýdyraǵan qur ǵana súıegi qaldy. Bas kóterip, qaqıyp otyra da almaıdy, kúndiz-túni tósek tartyp jatqandy biledi. Jaıalyǵy sap-sary ada, yrbań-tyrbań etken Turdybek qoınynda. Ol jylamas úshin, sheshem salpıǵan qur shandyr mamasyn onyń aýzyna salyp qoıady. Tıtimdeı aýzymen Turdybek búlk-búlk etkizip sorǵandy biledi. Qabysqan qur shandyrda sút bola ma? Sút shyqpaǵannan keıin, qý bala eńbegi esh ketkendeı typyrlap kep jylaıdy. Qaǵyp jubatqanǵa jubanbaıdy. Sheshem mamasyn onyń aýzyna zorlap tyǵady. Turdybek jubanbaıdy, tamary joq shandyrdan basyn alyp qashyp, shyr-shyr etedi. Bezildep jylaǵan kezde kózderin tars jumyp, eki beti kókpeńbek bolyp ketedi. Bezildemeı qaıtsin, kishkentaı qarny qabysyp bos jatady.

Sheshem shaı qasyqpen Turdybektiń aýzyna qaınap sýyǵan sý tamyzady. Turdybek áýelgide sút eken dep oılap, tamsanyp juta bastaıdy. Sosyn sút emes ekenin biledi, shyr-shyrǵa taǵy basady. Aýzyna tamyzǵan sýdy jutpaı, ezýinen shyǵaryp taǵy tógip tastaıdy. Jubanar bolmaıdy. «Sender meni aldaısyńdar» degendeı daýysy odan beter ashshy shyǵyp, órshelene jylap, ózi aýrý sheshemniń esin alyp bitedi.

Aýrý sheshem kúızelip, ashýlanady. Baýyryndaǵy sábıdi aıamaı silkip-silkip qalyp, quıryǵyna shapalaqpen tartyp ta jiberedi. Turdybek odan beter bezildeıdi. Sheshem ony jer-jebirine jete qarǵap jatady:

— Myna jaǵyń qarysqyrǵa sonsha ne kórindi. Zarlap qal, zarlap qalǵyr! Ól! Mıymdy tesip, qurtatyn boldyń ǵoı! Ajalymnan úsh kún buryn óltiretin boldyń ǵoı! O, Qudaı! Qulaǵy kereń Qudaı! Soqyr Qudaı! Ne jazyǵym bar edi munshalyq! Alatyn bolsań, ıt azapqa salmaı, nege almaısyń!

Qudaıdyń kereń ekeni de, soqyr ekeni de ras bolýy kerek. Sheshemniń zarlap aıtqan qarǵysyn ol estimeıdi, kóziniń alty taram bop aǵatyn jasyn kórmeıdi. Estise, kórse, múmkin, bir raqymshylyq jasar edi.

Shyryldaýy shegine jetken Turdybek bir kezde silesi qatyp, úni óship, jylaı da almaı qalady. Eki beti kógerip, sazaryp, áldekim býyndyryp jatqandaı halge túsedi. Endi ony aıamasqa múmkin emes. Sheshem meni saýyny bar úılerdiń bireýine sút suratyp jiberedi. O, jalǵan! Bireýden bir nárse surap telmireýden ótken jaman ne bar eken!

Jigerim qum bolyp, amalsyz bara jatamyn. Qolymdaǵy sút suraýǵa arnalǵan ydysymdy kórsetpeı, tyǵyp alam.

Qylmysy bar adamsha úıge qorynshaqtap ázer kirem. Bosaǵamen bosaǵa bop jabysyp turyp qalam. Úı ıesiniń qas-qabaǵyn baǵam. Ne úshin kelgenimdi olar da bile qoıady. Sonda da:

— Nege keldiń? — dep suraıdy.

— Apam kishkene sút bersin deıdi Turdybekke...

Osy sózdi aıtqanda jarty jasym quryp ketkendeı bolady. Únimdi tamaǵymnan kúshpen syǵyp shyǵaramyn. Keı úı bir-eki qasyq sút beredi, keıi joq dep bermeıdi.

Surap ákelingen bir qasyq sútke sol shamaly qaınaǵan sý qosylady. Molaıtylady. Aýzyna shaı qasyqpen tamyzǵan kezde Turdybek endi súttiń dámin birden sezinedi, obyrlanyp, tamsanyp juta bastaıdy. Tirshilik, ómir úshin qý sábı osylaı kúresedi.

MENİŃ SALAQ JEŃGEM

Men bireýine bireýi uqsamaıtyn neshe túrli jeńgelerdi bastan keshtim.

Sheshemniń naýqasy kúnnen kúnge asqyna berdi. Ary qaramasa, beri qaramaıtyn boldy. Basyn da jóndep kótere almaıdy. Tamaqty tátem jasaıdy, ydys-aıaqty tátem jýady. Tipti arpaǵa deıin Smaǵul tátem qýyrady. Qýyrylǵan arpany men keli surap ákelip, keýzeımin. Keli túıýge ábden-aq jattyǵyp alǵam. Alaqanymdy túkiriktep, qulashymdy keń jazyp soqqanda, keliniń túbin túsire jazdaımyn.

Keýzelgen dándi tátem ushyrady.

Talqandy qol dıirmenmen tartamyz. Bul azap jumys. Ap-aýyr shombal tasty aınaldyrýǵa meniń shamam áreń keledi. Jińishke bilekterim saldyrap talyp ketedi.

Tartylǵan talqandy elep, maıdasyn bir bólek, saǵyn bir bólek alamyz. Satylǵan men Ydyrys daıar tamaqty jegendi ǵana biledi. Bireýi úı tirshiligine namys kórip, myrzalyqpen jolamasa, ekinshisi aıýdaı ebedeısiz bolǵandyqtan jolamaıdy.

Úıde áıel qoly bolmaı, bereke bolmaıtyny qatty bilindi. Ol úshin aǵalarymnyń biri úılenýi kerek. Kezek, árıne, jasy úlken Smaǵuldiki.

Qaıdan qalaı taýyp ákelgeni esimde joq, tátem bir kúni qalbıǵan bir qara áıel alyp keldi. Shekten shyqqan olaq ta, salaq ta jan ekeni kórinip tur. Shash degeniń taralmaı, dýdyrap, oramaldyń jan-jaǵynan shyǵyp ketken, bórenedeı aıaq-qoly qap-qara. Beti balshyqtan jasaǵandaı byttıǵan maı bet. Ústindegi kıimderi ári las, ári tozyp bitken. Qap-qara kús shyntaǵy kóılektiń jyrtyq jeńinen kórinip júredi.

Túr-túsi osyndaı bola turyp, áıeldiń aty tamasha-aq edi — Bıbijamal. Sońynan ere kelgen, ózine aýmaı tartqan bes-alty jasar qyzy bar. Onyń da aty osal emes — Aıgúlsim.

Bıbijamaldyń bir qoly úı tirshiligin istep júrse, ekinshi qoly shashynyń arasyna, kıiminiń tigis-tigisine kirip alyp, shaǵyp maza taptarmaıtyn aramza usaq maqulyqtarmen únemi kúresýde bolýshy edi. Azandaǵy tamaqty sapyryp nemese otty syryp jatyp, myqynyn qasyp-qasyp alady. Eki sharýa, eki qanaǵat birden oryndalyp jatady...

Qazan-oshaq kúıesiniń jarym-jarty bólegi ámende Bıbijamaldyń qolyna, betine jabysyp júredi. Qazannyń kúıesine bylǵap alǵan qolymen ol qulaǵyn qasıdy, sodan qarala qulaq bolyp shyǵa keledi.

Qoly bos kezde Bıbijamaldyń jany súıetin bir isi bolýshy edi. Ol — úı syrtyndaǵy kúneske astyna týlaq tósep, teńkıip jatyp alyp, qyzynyń tizesine basyn qoıyp, shashynyń bıtin qaratý. Aıgúlsim bul istiń sheberi bolýy kerek. Tyrnaǵy naızadaı bolyp ósip ketken, saýsaqtarymen shashtyń arasyn bir-birlep ashyp, qanisher maqulyqtardy byrtyldatyp aıaýsyz qyratyn.

Aqyl-oı jaǵynan da jeńgem óziniń túr-túsinen onshalyq alys kete qoımaǵan.

Bir kúni Qostóbege Ómirbek deıtin bir mılısıoner keledi. Bıbijamalǵa kezigip:

— Jeńge, sizdiń aýylda jaqsylap pıma basa alatyn áıel bar ma? — dep suraıdy.

— Bar. Myna men basamyn, — deıdi jeńgem.

— «Joly bolar jigittiń jeńgesi aldynan kezdesedi» degen osy eken ǵoı. Onda maǵan bir pıma basyp berseńiz, qalaı bolady? Eńbegińiz aqtalady, — deıdi Ómirbek.

— Óziń bir sylqym jigit kórinesiń, qaınym. Bassam, basyp bereıin.

Ertesinde Ómirbek bizdikine orta qap jún jáne aldyn ala jeńgemniń kóńilin aýlap biraz shaı-shamalaq ákep tastaıdy.

Ýádeli kún bolady. Ómirbek daıar pımalaryn alýǵa keledi. Bıbijamal: «Basyp bola almaı jatyrmyn, úsh-tórt kúnnen keıin kel», — dep qaıyryp jiberedi.

Taǵy kelse, taǵy basyp bolmaǵan.

Bul eki arada, obaly neshik, jeńgem bizdiń úıdi pıma basatyn zavodqa tolyq aınaldyryp bitip edi. Kúndiz-túni qazanda burqyldap qaınaǵan sý, úıdiń ishi toly bý. Birimizdi birimiz kóre almaımyz. Osy bir shýash sasyǵan soqyr tumannyń ishinde jeńgem birdeńeni oqtaýmen bylsh-bylsh urady da jatady. Jaqyn baryp qarasań, onysy kólemi jaıalyqtaı kıiz bolyp shyǵady. Endi bir kezde álgi kıiz baıpaqqa, odan kıiz etikke uqsaǵandaı bolady.

Pımanyń uzyn sany ekeý bolmaı, kóbeıip barady.

Ómirbek úshinshi ret keledi.

— Jeńge, daıyn bolady ma?

— Daıyn...

Ómirbek úıge kiredi. Bıbijamal onyń aldyna bireýine bireýi uqsamaıtyn eki pımany tastaı beredi:

— Má, qaınym, kıip kór.

Qaınysynyń kózi badanadaı bolady:

— Oıbaı-aý, jeńge, mynalaryńyz pıma ma, ne zat? Ekeýi eki basqa ǵoı?

— Endeshe, mynany kıip kór. Osylardyń ishinen ózińe unaǵandaryn tańdap al, — deıdi de, jeńgem sylqym jigittiń aldyna tósektiń astynan topyrlatyp jáne birneshe pıma alyp tastaıdy. Birinen biri úlken, qıqy-jıqy usqynsyz birdeńeler.

Ómirbek jer qapqanyn bir-aq biledi.

Uıalyp, qyzaratyn Bıbijamal emes, sampyldap aıtyp otyr:

— Bir kezde pımany táýir-aq basatyn sekildi edim. Ne qara basqanyn, qara basyp, seniń pımalaryńdy uqsata almaı qoıdym, qaınym. Tabysker jigitsiń ǵoı, jáne bireýge bastyryp alarsyń, qapa bolma oǵan. Al myna pımalarymdy alam deseń, al. Unaǵanyn óziń kıersiń, unamaǵanyn, áıel, bala-shaǵalaryń bar shyǵar, solar kıer...

— Saǵan pıma basyp beredi dep senip júrgen men de aqymaq ekenmin! — deıdi de, Ómirbek jerde úıilip jatqan pımalardy tórge qaraı bar pármenimen shasha bir teýip, úıden shyǵyp ketedi.

Jeńgem endi byrqyldap ursyp, Ómirbekti sońynan tildep júr:

— Óı, qarań qalǵyr, o nesi! Jarty qap júnim shyǵyn boldy dep óle me! Almasań, adyram qap! Ózim kıip alam. Qyzym kıedi. Sonshama eńbektenip, men endi bulardy laqtyryp tastar deımisiń!

Buzaýbas qıqy-jıqy usqynsyz pımalardyń ekeýin, shynynda da, jeńgem ózi, ekeýin qyzy kıip aldy. Sóıtip, qystan aıaqtary kópirip, tońbaı shyqty.

KONSERT

Qazir men ekinshi klastamyn. Saýatym ashylyp, ózdigimnen oqýǵa, jazýǵa jarap qalǵan kezim. Álippedegi búkil óleń, áńgimelerdi jatqa bilem. Óıtkeni odan basqa ermek etip oqıtyn kitap joq. Kúndiz-túni aınaldyratynym sol bir kitap.

Tyshqan men mysyq jónindegi áńgime kúni búginge deıin esimnen ketpeıdi. Kitaptaǵy sýreti kóz aldymda. Mysyq tyshqandy qýyp beredi. Tyshqan qashyp beredi. Meniń báteńkem sekildi tumsyǵy yrsıǵan jyrtyq báteńke kezdesedi. Tyshqan báteńkeniń qonyshynan kirip, tumsyǵynan shyǵady. Mysyq ta qýa kirmek bolǵanda, basy báteńkege keptelip, shyǵa almaı qalady. Áńgime mazmuny osy.

Maǵan bul áńgime óte unaıdy. Kishkentaı álsiz tyshqannyń aılakerligine súısinip, aman qalǵanyna qýanamyn. Aqymaq bolǵan mysyqqa kúlemin. Ózimdi aılaker tyshqanǵa, Janbosyndy dóreki mysyqqa teńeımin.

Saǵatbaı aqyndy ónerden de qara jaıaý emes. Bir kúni masaq terýge barǵan edik. Aısha deıtin eresek qyz aýyrdym dep, jumys istemeı, úıge qaıtyp ketti. Sonda Saǵatbaı álgini bylaı dep óleń etken edi:

Masaqtan Aısha qashty úıge taman, Ketipti ishi aýyryp óte jaman. Oryndap normamyzdy top oqýshy, Esen-saý úıimizge qaıttyq aman.

Jazylýy olaq bolǵanymen, bul tárizdi ázil óleńder aýyzdan aýyzǵa tarap ketkish, synalyp otyrǵan adamǵa áser etkish bolady.

Álippedegi óleńderge jáne ustazym Saǵatbaıǵa eliktep men daǵy óleń jazýǵa qumartam.

Oktábr merekesiniń qurmetine biz aldyn ala daıyndalyp, kolhozshylarǵa konsert qoıyp berdik. Sol kesh meniń esimnen esh ýaqytta ketpeıdi.

Jaman mekteptiń ishi ózinshe tap-taza bolyp sypyrylǵan. Temir peshte erekshe jomarttyqpen mazdap janǵan ot. Úı ishi jyly. Eki jerden shıshaly ondyq sham qoıylǵan. Sharshylaý kelgen klastyń tereze jaǵy shymyldyqpen bólinip, sahna jasalǵan.

Umytpasam, sary shymyldyq.

Osynyń bárin uıymdastyryp, álekke túsip júrgen adam Saǵatbaı.

Konsertke qatysýshynyń biri menmin. Ónerim — taqpaq aıtý. Biz, «artıser», jurt jınalmastan burynyraq kelgenbiz. Júregim qýanyshtan keýdeme syımaıdy. Dál mundaı saltanatty kóńildi keshti ómiri kórgen emespin. Qoltyǵymnan qanat bitkendeı ózimdi ózim qoıarǵa jer tappaımyn. Álsin-álsin shymyldyqtyń syrtyna júgirip shyǵam, qansha adam jınalǵanyn qaraımyn.

Konsertke Maıra da qatysady, án aıtady. O, siz Maıranyń án salǵanyn kórseńiz! Maıranyń daýysyndaı ásem daýys qyzdardyń bireýinde joq.

Meniń bir baıqaǵan nársem, tabıǵat óziniń súıkimdi etip jaratqan pendesin ónerden esh ýaqytta da qur tastamaıdy. Bir ónerdi onyń keýdesine qalaı da quıyp, birge jaratady. Keıde tipti súıkimdi sulý adamǵa onyń tán sulýlyǵy azdyq etetindeı, úıip-tógip bárin beredi.

Ózi sulý bolyp, ózi aqymaq bolǵan pendeni men, sirá, kórmegen tárizdimin. Sol sekildi aqyldy, talantty adamdardyń óńsiz, dóreki jaralýy jáne sırek.

Qalaı deseńiz de, neni nemenege oraýdy bilgen jaratylys. Maırada, meniń Maıramda, bári bar: aqyl da, talant ta bar. Sulýlyǵy óz aldyna.

Búgingideı ómirde sırek kezdesetin ádemi keshte Maıra tipten ádemi. Ol óziniń eń jańa, eń qonymdy kıimderin kıip kelgen. Burymdarynyń ushyna jibek lenta taqqan.

Aıaǵynda qardaı appaq aq pıma. Ózi de appaq, marjandaı tisi de appaq.

Maıranyń tal boıynda ıne jasýyndaı bir min bolsa, ol onyń murnynda. Murny sál tampyshtaý. Biraq ol da min emes. Qazaq jaqsy kórgen balasyn tampyshym demeı me? Tompań qaqqan Maıraǵa kishkene tampysh muryn, qaıta, jarasatyn tárizdi. Kúlimdegen kezde ádemi tanaýlary deldıip, qosa kúlimdegendeı bolady. Mine, mine, dál osy kezde eki betiniń ushynda ásem bir tompaqshalar ornaı qalady.

O, Maıranyń kisige kózqarasy qandaı! Ol jaqsy kórsin, jaman kórsin, bir ǵana ret qaraǵan kózqarasymen bildiredi. Aıtarynyń bárin de sonymen aıtyp salǵandaı bolady. Keshe bolmasań, uǵasyń, túsinesiń.

Sóıtip, men konserttiń bastalýyn kútip, ózimdi qoıarǵa jer taba almaı júrmin.

Jınalǵan adam sany qansha bolǵanyn baıqamaqqa taǵy da shymyldyqtyń syrtyna júgirip shyqtym. Dál osy arada betpe-bet Maıra ushyrasyp qalsyn. Ol daǵy kóbelekteı ushyp-qonyp, tynym tappaı júrgenniń bireýi. Men Maıranyń bileginen qalaı shap berip ustaı alǵanymdy ózim de baıqamaı qaldym. Ol kilt toqtady. «Ne aıtasyń» degendeı kútip tur. «Júr beri» degen kisishe jeteleı jóneldim. Maırada qarsylyq joq, ilesip berdi. Klastyń búıir qabyrǵasynyń orta tusynda bir kisilik bultyq qýys bar. Qupıa birdeńe aıtatyn adamsha Maırany sol qýysqa ertip keldim. Biraq kelip alyp, melshıip únsiz turmyn, eshteńe aıta almaımyn. Maıra «ne, ne» deıdi. Meniń aıta almaı turǵan sózimdi estip bilgenshe yntyq bolady.

— Keıin aıtam, — dedim de, qasha jóneldim.

Sońymnan Maıra júgirip keledi.

Keıin ne aıtpaq bolǵanymdy ózim de bilmeımin.

QAZA

Sheshemniń háli kúrt túsip ketti. Dalaǵa áreń kirip shyǵady.Tósegi qańyltyr peshtiń túbine jerge salynǵan. Kúndiz-túni yńyranyp jatady da qoıady. Ot janǵanda qańyltyr pesh qyzyp ketedi de, terleıdi. Ot sónse, tez sýıdy da, jańa ǵana bylbyrap terlep jatqan anam endi tońazı bastaıdy. Sóıtip, asa jaısyz jaǵdaıda jatqandyqtan, aýrýyna aýrý jamala beredi.

Sheshemniń qoınynda kúndiz-túni jylaýdan jaǵy sembeıtin Turdybek. Aýrý ananyń qur súlder shandyr mamasyn súlikteı qadalyp sorýdan ol da jalyqpaıdy.

Bıbijamal jeńgem, óziniń shekten shyqqan lastyǵyna qaramastan, Turdybekten sondaı jırengish. Balanyń jórgek-jaıalyǵyn tóseginde yńyranyp otyryp sheshem ózi jýyp tazalaıdy.

Sheshemniń háli tómendegen saıyn, úı ishine úlkender menen jasyrýǵa tyrysatyn qupıa bir ábiger kire bastady. Olardyń ózara kúbir-sybyry kóbeıdi. Áńgimeleriniń shet jaǵasyn keıde qulaǵym shalyp, estip qalam. Sheshem jóninde sóılesedi. Beti beri qaraýy qıyn eken, qamsyz bolmaý kerektigin aıtady.

Jalqaý, jaıbasar ákem endi shıraı bastady. Otyn-sýdy mol daıyndap, úı mańynan onsha kóp uzamaıtyn boldy.

Sheshemniń kóńilin suraýǵa kelgen áıelder esikten shyǵar-shyqpastan-aq oıyndaǵysyn aıtyp qalady. «Bitken adam», «mal bolmaıdy» deıdi. Kim jóninde ekeni belgili. Álgideı sumdyq sózdi estigende júregim sý etip, ishime bir qap úreı bir-aq kirgendeı bolady.

Sheshemniń óletinine meniń de kózim jete bastady. Jylaýdan silesi qatqan Turdybek qaljyrap, uıyqtap ketedi. Sol kezde sheshemniń de bir sátke kózi ilinip, úı ishi tym-tyrys bola qalady. Men aıaǵymdy ushynan basyp, apataıymnyń qasyna kelem. Onyń qaıǵy men qasiretten, janyna batqan syrqattan ábden júdep bitken, al biraq dál qazir sonyń bárinen de birneshe mınýtke tynyshtyq tapqan júzine barlap qaraýmen bolam. Ólimge bet alǵan adam qandaı bolady? Shynymen-aq ras pa óletini? Osyny baıqaǵym, bilgim keledi.

Sheshemniń bir kezdegi ádemi nurly júzinde tek bozarǵan teri ǵana qalǵan. Teriniń ar jaǵynan súıek kórinip turǵandaı. Ádemi qyr muryny ári juqaryp, ári bıiktep óse túsken. Kirpiginiń talshyǵy da up-uzyn, sál ǵana ashylǵan qansyz-sólsiz erinderi bop-boz. Eki kóziniń aldyna ólik tańbasyndaı sup-sýyq bolyp kók tańdaq kóleńke juqqan. Men óte-móte osy kóleńkeden qorqyp, selk ete qalǵandaı bolýshy edim.

Úńilip kóp qaraýǵa dátim shydamaıdy da, taǵy da aıaǵymnyń ushynan basyp, dereý sheginip ketem. Sheshemniń qý aǵashqa uqsaǵan aryq denesi juqalań kórpe astynda birtúrli up-uzyn bop, beıne bir jansyz denedeı sozyla túsip jatady.

Sheshem óledi, meniń kúnim ne bolady degen oı kúndiz-túni basymnan shyqpaıdy. Jetimdik, panasyzdyq ómir betpe-bet kelip, shabaıyn dep turǵan qasqyrdaı sumdyq qorqynyshty. Men oǵan qandaı qaırat kórsetemin? Qalaı qarsylasyp, jan saqtaımyn? Tipti qarsylasa alam ba? Áli ómir bosaǵasynan syǵalap qaramaı jatyp meniń de bitken, quryǵan jerim osy bolǵany ma?

Jetim! Ne degen sýyq ta jeksuryn sóz!

Aýylda ol kezde qaza kóp. Qudaı taǵala ózi jaratqan pendesiniń asyl-asyldaryn ózi tańdap áketip jatady. Bir kúni menimen birge oqıtyn Qanshaıym degen qyzdyń sheshesi ólip qaldy. Úıleriniń ishi ý-shý. Aýyl adamdary jylap kelip jatyr. Abysyn-ajyndary úıge jeter-jetpesten daýys salyp, az aýyldy bastaryna kóteredi.

Topyrdyń arasymen álgi úıge men de bardym. Qanshaıym qalaı jylap jatyr? Ne aıtyp jylap jatyr? Kórmekshimin. Erteń meniń de anam óledi toı. Sol kezde jóndep jylaı almasam, masqara emes pe? Topyrdyń arasymen úıge kirip, Qanshaıymdy izdedim..

Qanshaıym sheshesiniń tóseginiń ústinde eki betin qolymen basyp alyp, etpettep jatyr eken. Maǵan bul birden unady. Tikeden tik turyp nemese otyryp jurtqa qarap jylaýdan betińdi qolyńmen kómip alyp jylaý tıimdi kórinedi. «E, jaqsy boldy, sheshem ólgende men de óstip jylaıyn» degen oımen úıden shyqtym. Áıtpese, sheshem ólgende qalaı jylaımyn, ne aıtyp jylaımyn dep ýaıym shegip júr edim.

Noıabrdiń ishi. Qaqaǵan qara sýyq. Jyrtylǵan qaǵaz tárizdi dalada bolar-bolmas aǵarańdap jatqan qar bar. Mektepten úıge qaıtyp kele jatyrmyn. Oıymda úıdegi baǵana tańerteń men keterde háli kúndegiden de nasharlap, jón tartyp jatqan sheshem. Sabaqta otyryp ta men sheshemdi oılaýmen bolǵan edim.

Sheshemdi kútimildep júrgen úlkenderdiń qas-qabaǵy da búgin erekshe bolatyn. Talaıdan kútken sumdyqtary taqalǵandaı abyrjysyp, aýrý adam shyndap jón tartqanda isteıtin áreketter istep jatqan. Kórshi Kıikbaı aýylynan Jaqaı moldany shaqyrýǵa tezdetip adam jibergen.

Odan keıin ne bolǵanyn men ázirshe bilmeımin. Ózimmen ózim bop, mine, endi máńgirip, balalardan bir oqshaý kele jatyrmyn. Ý-shý birdeńe estilmes pe eken degendeı ózimizdiń úı jaqqa eleńdep kóz tigemin. Ázirshe tynysh sekildi. Úıge keldim. Biraz áıel-erkek jınalyp qalǵan. Eki-úsh shaldyń ortasynda kózi sumdyq jaınańdaǵan Jaqaı molda. Bireýler sheshemdi qorshalap alǵan. Maǵan óte bir jat kózben qarasady.

Júregim jamanshylyq taqap qalǵanyn birden sezindi. Shúberek sómkemdi terezeniń aldyna eleýsiz tastaı berip, dereý syrtqa shyǵyp kettim. Jamanshylyqty kórmeıin, onyń basy-qasynda bolmaıyn, sońynan bir-aq estıin dedim.

Jardyń astymen Tekestiń sýyn jaǵalap kele jatyrmyn. Qaıda baram, ne isteımin, ózim de bilmeımin. Tek tezirek úı mańynan uzap ketsem, eshkimniń kózine túspesem bolǵany.

O, Tekes! Janym qysylyp sasqanda men saǵan kelippin. Sen daǵy meniń anamsyń. Kishkentaıymnan sýyńa shomylyp, jaǵańda óstim. İsterge is tappaı zerikkende, qoldan jasaǵan, jalmansyz teben qarmaqpen balyǵyńdy aýlaımyn. Sóıtip, senen ermek tabamyn, senimen kóńil kóteremin. Ash, jalańash júrsem de aýyrmaýym, berik bolýym, Tekes, ol daǵy seniń arqań. Seniń qoımaljyń laı sýyńa túse-túse shynyǵýdyń arqasy. Jurt:

Tekestiń sýy aryq emes pe!

Berdibek balyq emes pe! —

degen sózdi beker shyǵarmaǵan.

Tekes, sen meni balyǵyńmen asyraǵan, shynyqtyrǵan anam bolsań jáne bir meni osy jaryq dúnıege alyp kelgen anam úıde hal ústinde. Ol daǵy óziń sekildi aıaýlym, qımasym edi. Sol asyl anam bul dúnıeniń tiziminen syzylýǵa jaqyn jatqan sekildi. Osy bir men úshin til jetpes aýyr kezeńdi — men onyń shyraǵy jalp etip sóngen shaǵyn kózben kórip, shydaı alar emespin. Sondyqtan da basym aýǵan jaqqa qańǵyp ketip baram. Aınalaıyn Tekesim, ol úshin sen meni kinálama, keshir.

O, ǵajap! Adam men tabıǵat bir-biriniń tilin túsinetin, birimen biri uǵynysyp sóılesetin kez bolady eken. Jaǵasyna jyrym-jyrym muz tura bastaǵan Tekes meniń basymdaǵy aýyr háldi túısinetin tárizdi. Menimen kádimgideı tildeskisi kelgendeı muz qabaqqa jóńkip kelip, yshqyna soǵylady. Muzdyń ústine asyp shyǵyp, quldyr-quldyr etedi de, qaıta sheginip ketedi. Aǵynnyń óz tilinde byldyrlap birdeńe aıtqandaı bolady. Ne deıdi? Ne aıtady? Ana tilin bala qalaıda uǵady ǵoı. Tekes ana, men de seniń ne aıtyp jatqanyńdy bilemin. «Men osy ólkege aty málim kári Tekespin. Myńdaǵan jyldar boıyna mal men janǵa, dalanyń ań-qusyna sarqylmas-sýsynymyn. Ǵasyrdan ǵasyrǵa sozylǵan uzaq ómirimniń ishinde meniń kórmegenim qalǵan joq. Bárin de kórdim, sendeı jetimderdiń talaıynyń kóz jasynyń kýási boldym. Balapanym, egilme! Egilgenmen, eshteńe ónbeıdi. Tirliktiń osyndaı bet qaratpas surapyl zańy bolady. Soǵan tótep bere alǵandar ómir keshedi de, tótep bere almaǵandar qaýsap qalady. Odan da ózińe óziń berik bol, silkin! Silkin de bekin!

Jı esińdi, balapanym! Qaıt úıińe! Aqymaq bolma! Aıaýly anashyńnyń shyraǵy máńgilikke sónetinin bilip, estımisiń? Sońǵy ıek qaǵysyna deıin, tym qurysa, kóz aldynda bolyp, qoshtasyp qal. Anań seniń bul sapardan endi qaıtyp kelmeıdi. Sen onyń analyq meıirban júzin endi qaıtyp esh ýaqytta da kóre almaısyń. Ókinbeı, keshikpeı turǵanda, qaıt! Tezirek qasyna jet shesheńniń! Ómiriniń eń sońǵy mınýtynda, úziletin shaǵynda ol qalaıda seni izdeıdi. «Berkenim... Berdibegim qaıda? Ákelińdershi, kórsetińdershi» deıdi. Ózegin jaryp shyqqan balapany bolǵandyqtan, seniń ıisińdi bir ıiskep, betińnen bir súıýdi arman etedi. O dúnıege seniń jupar ıisińdi ózimen birge alyp ketkisi keledi. Aqymaq bala, sen osyny túsinemisiń, sezemisiń? Boıyndaǵy eń sońǵy tirshilik qýatyn ýysynan shyǵarmaı, anań sen úshin, seni bir kórip, qoshtasý úshin ajalmen arpalysyp jatqanyn bilemisiń? Qaıt! Qaıt úıińe».

Qaıǵynyń qara dúleı jartasy ústime qańǵyr-kúńgir qulap kele jatqanda Tekes ananyń maǵan aıtyp jatqan aqyl-ósıeti, mine, osyndaı edi.

Dalada máńgirip qansha qańǵyryp júrgenim esimde joq. Bir kezde úıge qaıttym. Ózimizdiń úı jaqtan jylaǵan daýys kútip, eleńdep qaraımyn. Ázirshe eshteńe estilmeıdi. Qazir, osy endi qazir estilýi kerek, júregim ony anyq sezedi de, úı jaqqa jolaǵysy kelmeıdi.

Qystaqtyń sý jaq shetinde ózimmen birge oqıtyn Sydyqjan dosymnyń úıi bar. Men sonda keldim. Sydyqjannyń ákesi de, sheshesi de meıirban jaqsy adamdar.

Men bul úıge bylaı da jıi kelip turamyn. Sydyqjanmen oınap, ýaqyt ótkizip qaıtam. Nuraqyn úıinde saýyn bar. Aq úzilmeıdi. Aıran, sút iship, shegimniń bir súıem jeri aǵaryp qalǵandaı bolady.

Syrt kıimimdi de sheshpesten, Nuraqyn úıinde otyrmyn. Temir peshtiń art jaǵynda bir shólke tur eken, soǵan qalaı bolsa, solaı janshylyp otyra ketkem.

Kenet esikti qatty julqyp ashyp, kolhoz predsedateli Jákibaıdyń ári erke, ári sotqar balasy Tileý kirip keldi. Áldekimdi izdegendeı alaq-julaq etip, meni kórdi de:

— Eı, neǵyp otyrsyń? Shesheń ólip qaldy! — degeni.

Tóbemnen shatyr etip aspan qulaǵandaı boldy.

Álginde meniń osynda kirip bara jatqanymdy Tileý kórgen edi.

Otyrǵan ornymnan qalaı atyp turǵanymdy bilmeımin. Ańyrap esikke umtyldym. Bizdiń úı álgi aradan kórinip turady ári jap-jaqyn. Esiktiń aldyna biraz jurt jınalyp qalǵan. İshten jylaǵan daýystar estiledi. Mine, endi enesinen aıyrylǵan botasha bozdap kele jatyrmyn.

Esikten kire berip, oń jaq bosaǵaǵa shı qurylyp qalǵanyn baıqadym. Ólikti soǵan salǵan eken. Ańyraǵan boıda shıdiń aýzyna umtyldym. Biraq álgi arada turǵan áıelder jibermedi, ustap aldy. Sosyn áneýgi Qanshaıymsha jylamaqshy bolyp, anamnyń aǵash tósegine etpetteı baryp quladym.

Ókirip, baqyryp jylap jatqandar, negizinen, ózimizdiń úıdiń adamdary. Bıbijamalda daýys degeniń bar-aq eken.

«Oıboı, jeńeshe-aý! Bas ıe, aqylshym-aý!» dep ańyraǵanda, úni kóktegi Qudaıǵa jetedi. Bólmeniń dál orta tusynda jerde otyr. Eki búıirin balýan qoldarymen taıanyp alǵan. Tebirenip, shyn jylap otyrǵanymdy kórińder degendeı, semiz betinen segiz taram bop sorǵalaǵan kóz jasyn, Qudaı úshin, súrtip te qoımaıdy.

Satylǵan aǵaıym Turdybekti qushaqtap, tikesinen tik jylap tur. Alty-jeti aılyq jas náreste aıaqasty nendeı sumdyq bolyp qalǵanyn bile almaıdy. Bas-basyna shýlaǵany nesi degendeı, jan-jaǵyna baǵjań-baǵjań qaraıdy.

Ákem arqasyn qabyrǵaǵa tirep, júresinen otyryp alǵan. Daýysyn onsha shyǵarmaı, pysh-pysh jylaıdy.

Daladan oıbaı salyp kirgen áıelder úı ishinde jáne azyraq oıbaılap jylaǵan bolady da, qoıa qoıady. Sosyn, biraz ýaqyt ótken soń, sýsyp shyǵyp ketip, jańadan jylap keletinderge oryn bosatady.

Ertesinde sheshemniń denesi ata-babamyzdyń talaı urpaǵy máńgilik meken tapqan Jaýyrtoǵandaǵy beıitke aparylyp jerlendi. Jol shetine taman jańa bir jas tómpeshik qabir paıda boldy da, biraz kún arly-berli ótken jolaýshynyń nazaryna shalynyp, muńly oı salyp jatty.

Sheshemniń basyna qorǵan soǵylǵan joq, eskertkish turǵyzylmady. Birdeńe qalqıtýǵa bizde eshqandaı da shama joq edi. Bizdiń qolymyzdan kelgeni kózimizdiń jasyn kól etip, jylaý-syqtaý ǵana boldy.

Máńgilikke kóz jumar kezde sheshem jantalasyp meni izdepti. «Álgi Berdibek qaıda? Berdibek... shaqyryńdarshy», — dep sandyraqtap jatyp, meniń atymdy ataı beripti. Altyn anamnyń dúnıeden qaıtar aldyndaǵy bir aýyz lebizin estı almaǵanyma kúni búginge deıin ókinishtimin. Qosh bol, ǵazız anam!

...Qazekeń de aıtady-aq: «Sheshesiz jetim — sherli jetim. Ákesiz jetim — arsyz jetim». Men sherli jetimmin.

Sherli ekenim ras. Qaıtys bolǵan sheshemdi kúndiz-túni oılaımyn. Ólý — ol máńgi-baqı ǵaıyp bolý, joǵalý. Men endi sheshemdi esh ýaqytta da kóre almaımyn. Osyny oılaǵanda, ishi-baýyrym birtúrli jıdip ketkendeı bolady.

Ólgen adam máńgilik ólmeıtin bolsa. Arada on jyl ma, on bes jyl ma ótkende, tirilip, qaıta qaıtyp kelse. Men onda qaıǵynyń túpsiz shyńyraýyna qulamas edim. Aıaýly sheshemniń qaıtyp keler merzimin qalaıda shydap, kúter edim. Basyma nendeı aýyrtpalyq tússe de, tózer edim. Ózimdi ózim jubatar edim.

Altyn anam endi on bes jyl túgil, myń jyl ótken soń da qaıtyp tirilmeıdi. Men buny jaqsy bilemin. Sondyqtan da ómirden qarmanar súıenish taba almaımyn. Bári bitti, sendi. Men onyń «Berkenim» degen analyq meıirban sózin endi esh ýaqytta da estimeımin.

Ózegimdi órtegen ashshy qaıǵy ońashada kózimnen monshaq bolyp domalap-domalap ketedi. Biraq eshkimge kórsetpeýge tyrysamyn.

Sóıtip, jetimdik ómirdi bastan keshe bastadym. «Jetim» degen sózde nendeı sýyq maǵyna jatqanyna men buryn zeıin qoımaıdy ekem. Sheshem ólgen soń, endi bildim. Adamnyń ar-ojdanyn tildeýge de dúnıede budan qatal, budan aıaýsyz sóz bolmaıdy eken.

Úlkender jetim ekenimdi aıaýshylyqpen esime salady. Al balalar ursysyp qalǵanda «jetim» dep boqtaıdy. Men úshin ekeýiniń maǵynasy birdeı. Aıap aıtsa da, ursyp aıtsa da, «jetim» degen sóz meniń júregime qanjar bolyp qadalady. Dúnıede men úshin budan jeksuryn sóz joq. Taqıasyn qoryǵan tazshadaı osy sóz qaı jaǵymen sap ete qalady dep zárem ushyp, úreılenip turamyn.

Meniń osy osaldyǵymdy jaýkes balalar óte jaqsy biledi. Sál shekisip qalsa, daıar turǵan ózge boqtyq sózdiń birin de aýzyna almaı: «Óı, ákeńniń aýzyn... jetim! Sheshesin jalmaǵan qý jetim!» — dep shyǵa keledi. Boldy, men óldim, kúırep tústim. Budan keıingi qarsylyǵym — ol arsyzdyǵym.

Balalar, meniń qymbatty jas dostarym. Mynaý qatal dúnıede ákesi ne sheshesi ólip jetim qalý sekildi baqytsyzdyq árkimniń-aq basynda kezdesýi múmkin. Ol sekildi jany jaraly balalar, múmkin, aralaryńda da bar shyǵar. Sender qansha araz bolsańdar da, olarǵa «jetim» degen tajaldaı sýyq sózdi aıtpańdar, aınalaıyndar. Ur, soq, tóbeles. Tipti etinen et kesip al. Al biraq álgideı dep tildeme. Taǵdyr onsyz da aıaýsyz jazalaǵan beısharanyń adamshylyq menmendigin «jetim» degen sóz birjolata jer etip, taptap ketetinin sender uǵyńdar. Aıańdar!

MENİŃ ÓNERLİ JEŃGEM

Bıbijamal bizdiń úıge pende bop jarytpady. Sheshem ólgen soń, az ýaqyttan keıin, ol Smaǵul tátem ekeýi ajyrasyp ketti. Bizdiń úı endi kil erkek turatyn úıge aınaldy.

Kil erkek turatyn úıde eshqandaı da bereke turmaıdy eken. Tútin ýaqtyly tútemeıdi, kir jýylmaıdy, jyrtyǵymyz jamalmaıdy... Ákem men aǵalarymnyń bireýisi tezirek úılenbese, bolmaıtyn boldy.

Bul jolǵy kezek Satylǵandiki. Kolhozda esepshi bolyp isteıtin myrzalaýymyz. Solqyldaǵan jas jigit, buryn bul tárizdi buǵalyqqa basy ilinip kórmegen.

Bir kúni aıaq astynan úılendi Satylǵan. Narynqol jaqtan túndeletip bir áıeldi alyp qashyp keldi. Aty Álıman. Kúıeýi qaıtys bolǵan kelinshek eken. Eriniń týystary ámeńgerlik jolmen qaınaǵalarynyń birine qospaq bolǵan. Álıman oǵan kónbegen. Ózinen de góri jastaý, kórikti jigit Satylǵanmen qol ustasyp, tartyp otyrǵan.

Álıman aqyldy da minezdi, bıazy jan edi. Júris-turysy óte sabyrly. Sheshek shyǵyp, shubarlaý bolyp qalǵan aqshyl óńi sulý bolmaǵanmen, birtúrli meıirban, súıkimdi.

Qashyp ketken áıeldiń sońynan baqan alyp qýatyn baıaǵy zaman joq. Árkim súıgenine barady. Qostóbege aman-esen jetken soń, Álıman bizdiki bolyp qala berdi.

Joqty bar etip, uqsata biletin altyn saýsaq áıelder bolady ǵoı, Álıman sonyń naq ózi edi. Ac joqta, tútin tútetip, as pisiredi. Kıim joqta, buryn iske aspaı jatqan birdeńelerdi jańartyp, kıim jasap beredi. Ol keldi de, bizdiń úıde buryn bolmaǵan bereke, tazalyq ornady. Onyń ózimen birge ala kelgen biraz tósek-orny, dúnıe-múlki bar edi. Solar bizdiń jaman úıdi múldem basqasha etip jaınatyp jiberdi. Daladan kirip kelgende, men talaıǵa deıin, basqa bir úıge kirip kelgendeı áser alyp júrdim. Burynǵy ybyrsyǵan kóńilsizdiktiń qarasy óshken.

Úı ishi tap-taza bolyp jatqan soń, ákem ekesh ákem de syrttan aıaǵyn tarp-tarp basyp kire bermeıtin boldy endi. Etigin tazalap, súrtip kiredi. Tórge qorynshaqtap, ázer shyqqandaı bolady. Keshke qaraı ultaraq-shulǵaýlaryn burynǵysha peshtiń jan-jaǵyna qońyrsytyp jaıyp tastamaıdy.

Buryn joq jez samaýyr, azyn-aýlaq bútin shyny-sháınek paıda bolǵan bizdiń úıde. Taza dastarqan paıda bolǵan. Bular da jeńgem alyp kelgen múlikter.

Jeńgemniń bıpaz qoly tamaqty da dámdi etip isteýshi edi. Ol qýyrǵan arpa-bıdaı esh ýaqytta jalyndamaıdy, badyrap ádemi qýyrylady. Ol tartqan talqan undaı maıda ári appaq. Ol pisirgen nan almadaı qyp-qyzyl. Siz Álıman jeńgemniń qolyna bir ýys un, bir borsha et qana ákep berip qarańyzshy. Ol odan ne ister eken? Bir úıdiń ishi lyqa toıatyn, dámi aýyzdan ketpeıtin shı kespe istep beredi.

Jeńgem az sóıleıtin, daýys kóterýdi bilmeıtin. Aqylǵa da, minezge de baı adam edi. Kıimdi taza kıinedi. Basyndaǵy jaýlyǵy, qansha kórseńizder de, shańqandaı appaq. Kóılekti mol etip ári uzyn kıedi, úlken kórse, aldynan qıa basyp ótpeı, ıilip sálem etip turady.

Álıman maǵan óz sheshemdeı qaltqysyz meıirban edi. Bir úıge qydyryp barsa, jetektep ertip alady. Dastarqanǵa qolym erkin jetetin jerge, óziniń qasyna otyrǵyzady.

O, siz jeńgemniń kıim jamaǵanyn kórseńiz! Jyrtyq kıim onyń qolynan ótkende, bútin kıim bolyp shyǵady. Qaıdan tapsa da, kıimniń óz túsine úılesimdi jamaý tabady. Ol jamaǵan jamaý kıimge birtúrli sán beretin edi.

Kádimgi aq kıizdi syryp, ol maǵan ári jeńil, ári jyly tamasha pıma istep bergeni esimde. Aıaqta bar-joǵy bilinbeıdi, jup-jumsaq. Kıip qalsań, óz-ózińnen júgirgiń kelip turady.

Tap-tuınaqtaı, ádepti kelinnen ımenip, ákem endi tańerteńgi shaıǵa aýy men baýy salbyraǵan daby dambalmen kelip otyrýdy jáne qoıdy.

Qaıran ǵana Álıman jeńgem!

Qaıran demeı qaıteıin, bizdiń sorly bop jaralǵan mańdaıymyzǵa ol da syımady...

Álıman jeńgem Satylǵannan úsh-tórt jas úlken edi. Ári buryn kúıeýde bolǵan adam ǵoı. Bizdiń úıdiń el sanatyna qosylýyn kóre almaǵan ishi tar aǵaıynǵa endi birinen biri qaǵyp áketýge jaraıtyn ósektiń tozbas doby tabylady. «Satylǵan jigit bolmaı, jıdip qalsyn! Osy elde qyz quryp qalǵandaı, baıy ólgen qatyndy alǵany nesi? Óz teńi tabylmaǵandaı, sarqaryn qatyndy alyp, ne basyna kún týdy? Sheshe ete me?», «E, Álımannyń kórpe-jastyq dúnıesine qyzyqqany da...» — Aǵataıymdy aǵash atqa mingizgen osy tárizdi shaqpa áńgimeler Qostóbede ysqaıaq jeldeı ese bastaıdy. Aǵaıym qaıda barsa da, quıyn bop aldyn orap, júrgizbeýge aınalady. On ekide bir gúli jańa ashylǵan jas jigit buǵan, árıne, namystanady.

Satylǵannyń Álımanǵa degen jyly qatynasy ózgere bastaıdy.

JUMABAI

Saǵatbaı basqa mektepke aýysyp ketti de, onyń ornyna aıaq-qoly bir tutam, támpıgen ózge muǵalim keldi. Aty Jumabaı. Ózimiz jaqsy kóretin, úırenisken ustazben aıyrylysý biz úshin, balalar úshin, aýyr qaıǵy boldy.

Mine, endi kúnimiz jatqa qaraǵandaı bop, buryn syryn bilmeıtin tosyn muǵalimniń aldynda otyrmyz. Qandaı adam? Saǵatbaıdaı súıkimdi bola ala ma, joq pa?

Eki ıyǵy qýshıǵan tápeltek Jumabaıdy art jaǵynan qaraǵan adam bala eken dep qalady. Basyn tómen salyp, aıaǵyn tyrp-tyrp etkizip súırete basyp júrgen júrisi de quldy bala tárizdi. Biraq qoltyǵynda kúıekteı qara papkasy bar. Áne, ol toqtady. Paltosynyń syrt qaltasynan átirden bosaǵan tórt qyrly kishkentaı qara flakon alyp shyqty. Onysy nasybaı eken. Alaqanyna salyp, atyp tur. Art jaǵynan kele jatqan seniń aıaq tysyryńdy estidi de, jalt burylyp qarady. Sóıtseń, bala emes, beti qatpaq-qatpaq qartamysh bireý...

Jumabaı sabaq berip turyp ta nasybaı ata beredi. Salpıǵan kóntek erni ishindegi nasybaıdy aýyrlaǵandaı salpıyp túsip ketedi, ara-arasynan el kóshkendeı sap-sary shirik tisteri únemi kórinip júredi. Bul adamnyń kıim kıisi de saldyr-salaq. Paltosynyń biraz túımeleri baıaǵyda úzilip, quryǵan. Birazy salbyrap, úzilýge jaqyn. Meniń ákeme uqsap, Jumabaı jazdygúni de pysynap, qalyń kıinip júredi.

Úziliske shyqqanda Jumabaı mekteptiń aldynda táshtıip turyp, mańaıdan arly-berli ótetin aýyl adamdaryn izdeıdi. Kózine túsken bireýdi: «Eı, beri kel», — dep shaqyryp alady da, nasybaı suraıdy. Nasybaı suraýy ári óktem, ári turpaıy:

— Áı, shal, ákel shaqshańdy!

Óz nasybaıyn únemge saqtaıdy.

Keıde Jumabaıdyń nasybaıy shyn bitip qalady. Nasybaı atyp kóńili jaı tappaı, ol endi sabaqty júrgizbeıdi. Bir balany bireýden nasybaı tostaǵan ákelýge, bir balany arshanyń kúlin taýyp kelýge jumsaıdy. Sodan soń klasqa tapsyrma beredi de, ózi álgi arada otyryp nasybaı jasaýǵa kirisedi. Kók temekiniń aǵashyn bákimen bıpazdap turyp týraıdy. Ústine kúl qosady. Sosyn taıaqpen myjǵylap eze bastaǵanda, úıdiń ishi temekiniń ashshy ıisine tolyp ketedi. Balalar shetinen túshkirip, qaqala bastaıdy.

Talǵampaz áıel zatynyń bir minezine tańqalamyn. Keıde mynaý degen ádemi sulý qyzdar ózinen on ese tómen sý muryndarǵa tıedi. Ne basyna kún týdy, nemenege májbúr bolyp tıdi, túsine almaımyn.

Jumabaıdyń áıelindeı kórikti áıel bul ólkede sırek. Suńǵaq boıly, aqquba, aldynan da, artynan da qarasań, qarap turǵyń keletin kelbetti jan. Jumabaı áıelimen qatar kele jatsa, bulardy tanymaıtyn adam anaý ananyń áıeli, anaý ananyń kúıeýi dep tipti de oılamaıdy.

Jumabaıdyń minezi ári ushqalaq, ári turaqsyz. Bolmashy birdeńe úshin aıaq astynan bulqan-talqan bolady. Ustazǵa laıyqsyz boqtyq sózder aýzynan molotılkanyń topanyndaı atqylaıdy. Qol jumsap, uryp ta jiberedi. Qyńq etse, jazalaýǵa daıyn turady.

Onyń jazasynyń túri sanaýly-aq: klastan tyrqyratyp qýyp shyǵady. Nemese qolyńdy tik kótertip, qarsyǵa turǵyzady.

Jumabaı ekeýimizdiń juldyzymyz ol alǵash kelgen kúnnen-aq jaraspady.

Úzilis kezi. Bárimiz esik aldyna shyqqanbyz. Kóktemniń jas ıisin tamashalap, kún shýaqtap turmyz. Men Jumabaıdyń artyna taman tur edim. Aıaǵymnyń astyna tómpekteý jer kez kelip, boıym Jumabaıdyń boıymen teńelip qalǵanyn baıqadym. Balalardyń ishindegi eń kishkentaı tapalymyn dep júrsem, onym beker eken. Oıyma osy kelip, qyzyqtap, bet aldyma turǵan balalarǵa Jumabaı ekeýimizdiń boıymyz birdeı ekenin kórsetip, qýtyń qaqtym. Balalar kúlip, máz bolysyp jatyr.

Eńsemdi odan beter sozyp, endi tipti Jumabaıdyń tóbesinen qaraı bastadym.

Kenet Jumabaıdyń aǵashtaı qatty shapalaǵy betime sart ete qalsyn. Kózimniń oty saý etip tógilip tússin. Men buny tipti de kútken joq edim. Soqqynyń qattylyǵy sonsha, bir sátke kádimgideı máńgirip, eseńgirep qaldym.

Sóıtsem, meniń sotqarlyq qylyǵymnyń bárin de Jumabaı kóziniń qıyǵymen baıqap turǵan eken.

Qutyram dep, taıaq jep qalǵan ıtteı boldym. Balalardyń aldynda kirerge jer tappadym. Yzadan jaryla jazdap biraz turdym da, baqyryp jylap jiberdim. Klasqa kirip, kitabymdy aldym da, Jumabaıdy jeti atasynan tartyp boqtap, endi oqymaımyn dep, jónep otyrdym.

Oqymaý qaıda, ertesinde-aq Satylǵan aǵaıym qolymnan jetektep ákep, Jumabaımen tabystyrǵandaı boldy. Biraq shekisken kóńilden syz ketsin be? Jumabaı osydan osylaı menimen jaýyǵyp aldy da, bolar-bolmas birdeńe istep qoısam, mysyq kórgen ıtshe yr-r ete qalatyndy shyǵardy.

Kórkem ádebıetke, ásirese óleńge jasymnan qumar boldym. Qulaǵyma óleń-jyr shalynǵanda, ishken asymdy jerge qoıatyn edim. Hat tanı bastaǵan soń, gazet-jýrnal betinen óleń kórsem, tónip túsemin. Oqý kitabyndaǵy óleńderdiń bárin derlik jattap alǵanmyn. Óleńdi aqyndar shyǵaratynyn bilem. Aqyn-jazýshy degendi Qudaı kórem.

Ekinshi klastyń oqý kitabynda Abaıdyń «Qys» deıtin óleńi bar-tyn. Bir kúni Jumabaı maǵan sol óleńdi oqy dedi. Men zaýlatyp oqyp shyqtym.

— Al aıtshy, Abaı osy óleńinde neni jazyp otyr? — dedi Jumabaı.

— Qysty jazyp otyr.

Jumabaı basyn shaıqap:

— Joq, durys emes, — dedi.

Men tańmyn. Nesi durys emes? Qys jónindegi óleń ekeni taqyrybynan da, mazmunynan da ap-aıqyn kórinip turǵan joq pa?

— Qane, kim aıtady? Abaı osy óleńinde neni jazyp otyr? — dep, Jumabaı endi ózge balalardan suraı bastady. Olar da: qysty jazyp otyr, qardy jazyp otyr, sýyqty jazyp otyr degen sekildi jaýaptar aıtty.

— Durys emes.

Jumabaıdyń endi ózi túsindire bastady:

— Óleńdi sender qur óleń dep qaraısyńdar. Ol durys emes. Óleńde mán bolady, ıdeıa degen bolady. Ideıa dep óleńniń jasyrynyp jatqan mazmunyn aıtady. Aqyndar óleńdi erikkendikten jazbaıdy. Óziniń jasyryn oıyn, ıaǵnı ıdeıasyn jurtqa jetkizý úshin jazady. Minekeı, oqyp kóreıik.

Aq kıimdi, deneli, aq saqaldy,

Soqyr, mylqaý, tanymas tiri jandy,

Ústi-basy aq qyraý, túsi sýyq,

Basqan jeri syqyrlap kelip qaldy.

Sender buny qysty jazyp otyr deısińder. Joq, qys emes. «Aq, kıimdi, deneli, aq saqaldy, soqyr, mylqaý» degeni — ol burynǵy el qanaýshy býrjýı men baılar. Solardy jazyp otyr. «Ústi-basy aq qyraý, túsi sýyq». Baıdyń túsi sýyq bolmaǵanda, jyly bolatyn ba edi? «Basqan jeri syqyrlap kelip qaldy». Aqyn munda baıdyń júris-turysyn jazyp otyr. Jáne kedeılerge «baı kelip qaldy, qazir senderdi sabaıdy» dep eskertip otyr...

Jumabaıdyń Abaı óleńin taldap, túsindirýi, mine, osyndaı edi. Men aýzymdy ashyp, ǵajap qalyp tyńdadym. Muǵalimniń sózin biz Quran sózindeı kóremiz, oǵan qaltqysyz senemiz. Olaı bolsa, óleń jóninde men buǵan deıin túk bilmeıdi ekem. Mynaý men úshin jańadan ashylǵan Amerıkadaı boldy.

Iá, men óleńge, shynynda da, tek óleń dep, qulaqqa jaǵymdy ádemi sóz tirkesi dep qaraýshy edim. Óleńdegi sózderdiń uıqasýyna, kózge elesteı ketetin sýrettiligine qyzyǵatyn edim. Tilge jeńil bolǵan soń, jattap alyp aıtyp júrýshi edim. Sóıtsem... óleń ol jaı óleń ǵana emes eken. Jatqan saıasat eken. Osy kúni jurt erteden keshke deıin sóz etetin tap tartysy deıtin munda da bolady eken.

Borandaı burq-sarq etip doldanǵanda,

Alty kanat aq orda úı shaıqaldy.

Jumabaı buny baıdyń doldanyp kelip, kedeıdiń úıin soıyldap sabaýy dep túsindiredi. Meniń kózime ýyqtar bytyr-bytyr synyp, qatyn-bala shurqyrap jylaǵandaı bop elesteıdi.

Sonyǵa maldy jaıyp, kúzetińder,

Uıqy óltirmes, qaırat qyl, buz qamaldy.

— Abaı munda «qaırat qyl, buz qamaldy» dep neni aıtyp otyr, bilesińder me? — deıdi Jumabaı.

Jaýabyn ózi aıta bastaıdy:

— Ezilgen eńbekshi halyqty baılarǵa qarsy kúresýge tóńkeriske shaqyryp otyr. Teńdikti qoldaryńa alyńdar dep otyr. Minekeı, bul óleńde qanshama jasyryn maǵyna jatyr. Kórdińder ǵoı?

— Kórdik, — deımiz biz.

— Suraqtaryń bar ma?

Suraq kóp.

Aqyndar aıtaıyn degen oıyn búrkemeı, jumbaqtamaı, ashyq nege aıtpaıdy?

— Sender áli balasyńdar, túk bilmeısińder, — deıdi Jumabaı. — Ol kezde úkimet kimniń qolynda edi? Baılar men býrjýılardyń qolynda bolatyn. Aqyndar álginiń bárin ashyq aıtsa, olar ne ister edi? Kózderin joıyp jiberer edi. Abaqtyǵa tyǵar edi.

Bizge, ekinshi klastyń oqýshylaryna, bul da nanymdy.

— Budan bylaı óleń oqyǵanda, — deıdi Jumabaı, — qur óleń eken dep oqymaı, ıdeıasyna túsinip, aqynnyń jasyryn oıyn bilip oqyńdar.

Shynymdy aıtsam, osydan keıin men óleń ataýlyǵa basqasha qaraıtyn boldym. Ár sózdi oqımyn da, astaryna úńilemin. Jasyrynbaq oınaǵan balasha «meni tap» dep buǵyp jatqan ıdeıasyn izdeımin.

Teksten adam neni izdese, sol tabylady eken. Sonaý tarshylyq zamanda aqynnyń aıtpaq bop, biraq aıta almaı ketken býda-býda oılaryn jaryqqa súırep shyǵaramyn.

Oqý kitabynda Abaıdyń «Jaz» deıtin óleńi bar. Qandaı tamasha kórkem óleń! Bul óleńdi oqyǵanda buryn meniń kóz aldyma jazdyń tizbek-tizbek ǵajaıyp sýretteri kelýshi edi. Endi osy óleńdi Jumabaı saýatymdy «ashqannan» keıin oqysam, múldem basqa. Bulaqtaı syńǵyraǵan ádemi sóz tizbegi emes bul. Ár sóz, ár núktesine bas qatyryp, oılanýdy qajet etetin tas túıin sózjumbaq (krosvord) sekildi birdeńe. Bir oqyp, bir bógelem. Eki oqyp, eki bógelem. Oıyq sýdan balyq aýlaǵandaı úńilip, ıdeıa izdeımin.

Jazdykúni shilde bolǵanda,

Kókoraı shalǵyn, báısheshek

Uzaryp, ósip tolǵanda...

Aqyn osynda, Qudaı biledi, baılardyń raqat ta ásem ómirin sıpattap otyr-aý deımin.

At, aıǵyrlar, bıeler Búıiri shyǵyp yńqyldap...

Bul baılardyń ózi jáne áıelderi. Tamaqqa toıyp alady da, yńq-yńq etedi.

Arasynda qulyn-taı Aınala shaýyp bultyldap.

Bular baılardyń balalary, nemere-shóbereleri. Qaıǵy-qasiret degendi bilmeıdi. Tek asyr salyp oınaýmen ýaqyt ótkizedi.

Abaı óleńin men endi ózdigimnen osylaı taldaı bastaımyn. Aqynnyń qýyn-aı, á, deımin. Óz oıyn sol kezdegi ústem tapqa baıqatpaı, qalaı aıta bilgen!

Biraq óleńge qyzyǵýshylyǵym burynǵydaı emes, báseń tartyp barady. Óleń kórsem, endi tónip túspeıtin boldym. Tipti óleń ataýlyny álgideı túsinýge qıyn mashaqaty, jaltaqtyǵy úshin jek kóre bastadym.

«Dúmshe molda din buzar» degen maqal bar. Jumabaı, árıne, dúmshe edi. Onyń kesirinen ózim keremet qadirleıtin poezıamen talaı ýaqytqa deıin osylaısha araz bolyp júrdim.

SARYBASTAÝ SAPARY

Qar basqan meńireý dala. Kún shytqyl. Túni boıy jel soǵyp, jaıaý borasyn bolǵan. Shana joldyń kóp jerin typ-tıpyl etip, jasyryp ketken. Temirdeı bop bet qaryǵan yzǵar áli de basylmaı tur.

Baýyrymen jer syzǵan qazaqy taıpaq shana. Qabyrǵasyn syrtynan sanap alǵandaı aryq at. Shana toly bultıǵan-bultıǵan qorjyn-keshek júk. Sol júkterdiń ústin basyp, úımelesip otyryp alǵan jeti-segiz bala. Shana Qostóbeden shyǵyp, on eki shaqyrym jerdegi Sarybastaýǵa bara jatyr.

Ekinshi toqsan bitken soń, bizdiń aýyldaǵy mekteptiń úshinshi klasy múldem jabylyp qaldy. Bir muǵalim úsh klasty qabat oqyta almaıtyn boldy. Jabylǵan klastyń oqýshylary osy aýyl sovetke qaraıtyn Sarybastaýǵa baryp oqysyn degen uıǵarym bopty. Kolhoz at, shana berip, mynaý bizdiń Sarybastaýǵa ǵylym qazynasyn odan ári úńgı túsýge kele jatqan betimiz.

Aramyzda úshinshi klastan tek eki oqýshy ǵana joq: Maıra men Janbosyn. Batyrqan balalaryn Sarybastaýǵa jibermedi, orysy bar, orys tilin úırenýge qolaıly Narynqolǵa oqytýǵa alyp qaldy.

Narynqolǵa tek qoly jetken baryp oqıdy. Narynqol qala, onda ár alýan keńseler, shatyrly úıler kóp dep estımin. Biraq áli kórgen emespin.

Narynqoldyń kósheleri túp-túzý, onda qoldyń salasyndaı bolyp záýlim báıterekter ósedi deıdi. Bir kórýge qumar-aqpyn.

Sarybastaýdyń qaıda ekenin bilemin. Byltyr birinshi maı merekesin eki kolhoz birigip toılaý úshin arbamen ubap-shubap osynda kelgenbiz. Sarybastaý deıtin poselkeni sonda kórgem. Aýyldyń dál qasynda ústi jap-jazyq kógal dóń bar eken. Ártúrli oıyn-tamashalar sol jerde ótken. Sońynan mektep úıinde Qostóbeden kelgen qonaqtarǵa qonaqasy berilgen. Et, kartop týrap istegen bir-bir tabaq maıly sorpa iship, qaryq bolyp qalǵanbyz. Kartopty bul meniń birinshi ret tatyp alýym bolatyn. Kartop maǵan ǵajap unaǵan.

Meni bul toıǵa tastamaı ertip ákelýshi qaıran ǵana Álıman jeńgem edi ǵoı. Qalyń nópir jat adamdardyń arasynda jeńgemnen ajyrap qalmaý úshin, men onyń qolynan myqtap ustap alǵam. Dastarqandaǵy dámdi taǵamnyń ol birin óz aýzyna alyp salsa, birin meniń aýzyma salatyn edi.

Aıtpaqshy, biz sol joly Sarybastaýda qonǵanbyz. Keshinde mundaǵy bastaýysh mekteptiń eresek oqýshylary bizge pesa kórsetken.

Bul meniń tuńǵysh ret pesa kórýim. Aty esimde qalmapty, áıteýir, ishinde baı, kedeı, kempir, shal bar.

Balalar sahnanyń týra aldyna edenge jaıǵasyp otyryp alǵanbyz. Pesadan alǵan áserim keremet! Ózimizdeı jap-jas balalardyń saqal baılap, shal bolyp oınaýynyń ózi-aq maǵan tapqyrlyqtyń shyńyndaı bop kóringen.

Kileń stoldardy tizip, ústine kıiz tósep, sahnany solaı jasaǵan eken. Kórýshi halyq bólmege syımaıdy. Artıser bir sóz aıtsa, kórermender bir sóz jalǵap aıtyp, dý-dý etedi. Bul kesh meniń esimnen ketpesteı bolyp saqtalǵan edi.

Sol Sarybastaýǵa, mine, endi turǵyn bolýǵa, oqyp, bilim alýǵa kele jatyrmyz.

Aryq at aýyldan shyqqan kezde búlkeńdep jelgen bolǵan. Biz shý-shý etip, elirip, qamshyny ústi-ústine basa túskenbiz. Qardy boratyp, ıtti abalatyp, Sarybastaýǵa, mine, biz keldik dep, quıyndatyp jetip barmaqpyz. Sóıtsek, bunyń bári oryndalmas arman eken. Aýyldan nebári úsh-tórt kılometr uzaǵan soń, aty túskir syr aldyra bastady. Jol kómilgen jerde ombylap, júre almaýǵa aınaldy. Taǵy biraz júrgen soń, búkil denesin qara ter basyp, qulaqtary salpıyp, usqyny ketti. Bul attyń boldyra bastaýynyń nyshany edi. Eki ókpesi solq-solq etip, «urmaq túgil, basymdy kesip alsań da, júrerge hálim joq» dep, entigip turyp qala berdi.

At aıdaýshy bizdiń barlyq ýaqyttaǵy komandırimiz Júnisbaı edi.

— Túsińder! Endi jaıaý júrińder! At boldyrdy, — dedi.

Balalardyń ishinde jas jaǵynan da, dene jaǵynan da eń kishisi menmin. Ústimde Álıman jeńgemniń sólbireıgen qara shapany. Jat elge alym-salym jutap barmasyn dep bergen edi. Jyly bolý úshin belimdi syrtynan ákemniń jińishke qaıys belbeýimen býynyp alǵam. Shananyń artynan zorǵa ilesip kelemin. Qardyń tereńdigi qonyshymnan keledi. Maltańdap, áreń attaımyn. Jel aldan. «Aryq atqa qamshy aýyr» degendeı, tentek jel kókiregimnen keri ıterip, odan beter sharshatady. Bir kezde meniń de álim bitti, dińkelep, júre almaýǵa aınaldym. Balalardan anadaı jerde jyrylyp qalyp qoıdym.

— Adymda! Júr! — dep buıyrady Júnisbaı. Men júrýge hálim qalmaǵanyn aıtam.

— Jaraıdy, otyr shanaǵa.

Men qýanyp, otyryp aldym.

Júnisbaı ózi shanamen qatarlasyp, jaıaý aıdap keledi.

Malaqaıynyń baýyn tartyp baılap alǵan. Eki betine, mańdaıyna, qastaryna qyraý turǵan. Keı jerde tizeden keletin omby qardy ol uzyn sıraqtarymen ekilene keshedi, sharshaý túgil, entigýdi bilmeıdi. Qyraý basqan býryl qabaqtyń astynan eki kózi mynadaı qıyndyqqa, qaıta, egeskendeı ot bolyp jaınaıdy.

At bir júrip, bir toqtaıdy. Júris óndimeıdi.

Mine, taǵy toqtap tur. At toqtaǵanda, shananyń sońynan úıme-júıme bolyp shubaǵan balalar da toqtaıdy.

Shanada azyraq shóp bar. Atqa shóp jegizip, áldendirip aldyq. Qımylsyz otyra bergenge, qaltyrap tońyp baram. Shanadan túsip, olaı-bulaı júgirip, jylynyp alýǵa qaıtyp otyrǵyzbaı qoıa ma dep qorqam.

Qystyń bir tutam kúni sarqylyp, keshke aınalyp barady. Sarybastaýdyń áli qarasy da kórinbeıdi.

Taǵy qozǵaldyq. Az júrdi de, at taǵy dińkeledi.

— Tús, biraz demaldyń ǵoı, endi jaıaý júr, — dedi Júnisbaı. Jaıaý júrýdiń azabyn oılap, júregim zyrq ete qaldy. Biraq baǵynbasqa amalym joq.

Taǵy da jaıaý júrip kelem. Taǵy da balalarǵa ilese almaýǵa aınaldym.

— Júnisbaı, sharshadym. Júre almaımyn...

Balalardyń keıbiri:

— Júre almasań, qal, — dep jynyma odan beter tıedi. Júnisbaı eresek balalarmen birdeńeni kúbirlep sóz etisip tur. Men ókpem óship, qastaryna keldim.

— Jaraıdy, biz seni shanaǵa otyrǵyzaıyq. Sen ol úshin bizge bir taba nan ber, — dedi Júnisbaı.

Balalardyń qaı-qaısynyń da ákele jatqan azyqtary bar. Kóbi talqan-tuqan, nan sırek.

Bir dorba talqan, eki taba nanym bar meniń. Nan dorbanyń aýyz jaǵyna salynǵan. Dorbanyń aýzy jamaý jippen kóktelip tigilgen. Búıtip qolǵa túse bermeıtin qaıran ǵana nanymnan bir úzip jesem dep, ózim de zar bolyp kele jatyr edim. Bir taba nandy tekten-tekke bere salýǵa tipti de qımaımyn. Eki búıregimniń birin sýyryp beretindeı ishim ashıdy. Al jaıaý júrýdiń azaby odan da jaman.

Ne isterimdi bilmeı, kúızelip turmyn.

— Óziń bil. Bermeseń, biz seni qınamaımyz, — dep Júnisbaı bastatqan obyr top maǵan kegjıe qaraıdy.

«Bizdiń bul shartymyzǵa kónesiń ǵoı, kónbeı, qaıda barasyń» degendeı bolady.

Men qınalýdamyn. Ońbaǵandar naǵyz jandy jerimnen ustaǵanyn qarashy!

— Bol! Beresiń be, joq pa? Bermeseń, Sarybastaýǵa deıin jaıaý júresiń.

Sarybastaý áli jer túbi. Oǵan deıin jaıaý júrip, ólmeımin be! Bir taba nandy tekten-tekke bere salý...

Eki ottyń ortasynda turmyn. Ekeýi de naǵyz tozaq oty.

— Jaraıdy, jarty taba nan bereıin, — dedim. Jylaǵandaı bolyp ázer aıttym.

Úlken balalar ózara taǵy aqyldasa bastady. Bular Shyqabaıdyń Tursynbaıy, Ýálibaıdyń Ábegi, Ózibektiń Áripbaıy sekildi kileń qadalǵan jerinen qan almaı tynbaıtyn kókjaldar edi. Aqyldasty da, kóndi olar.

Dir-dir etken aıanshaq qolmen qorjynnyń aýzyn sógip jatyrmyn. Sarybastaýǵa barǵannan keıingi háldi taǵy da oılaımyn. Aǵaıym: «Myrzataı deıtin adamnyń úıine túsesiń, Myrzataı tosyp alady. Sol úıde júrip oqısyń» degen. Jol-jónekeı qorjynnyń aýzy sógilip qalǵanyn, jarty taba nan ǵaıyp bolǵanyn kórip, olar ne aıtady? Men ne aıtam?

Nan toń bop qalǵan eken. Kúsh jumsap, syndyryp jatyrmyn. Ózimnen ózim aıap kele jatqan qaıran nan qazir tý-talapaıǵa túsedi. Kim kóringen suǵanaqtyń aýzynda ketedi. Bul degen qorlyq-aq edi.

— Máńder...

Aryq at ombylap taǵy da qozǵaldy. Men ǵana shananyń ústindemin. Jambastap jatyp alǵam. Aqysy tólendi. Endi maǵan eshkim de jaıaý júr dep aıta almaıdy. Tek nanyma ishim ashýy ońaılyqpen basylatyn emes.

Tún bolǵan, bir toqtap, bir qozǵalyp, ıtshilep júrip kelemiz. Aldan jyltyldaǵan ot kórindi. Sarybastaý eken dep, qýanyp shý ete qaldyq. Sóıtsek, qyrman eken. Bireý sabanǵa ot qoıyp ketipti, qyp-qyzyl bop qozdap janyp jatyr. Atty taǵy da shaldyryp, ózimiz jylynyp aldyq. Jáne qozǵaldyq. It úrgeni estildi. Kele jatqan jolymyz qatqyldanyp, túzele bastady. Qaraýytqaı tam úıler, jylt-jylt etken sham jaryǵy kórindi. Kúni boıy dińkeletip jetkizbeı qoıǵan Sarybastaý osy edi. Ras keldik pe, ótirik keldik pe?!

Sarybastaýda oqyp júrip jattym.

Mundaǵy bastaýysh mektep tórt klastyq. Qostóbedeı emes, bala sany mol, kóńildi. Pıoner uıymy degeniń shaq-shaq etedi. Sabaqtan tys ýaqytta oıyn-saýyq úıirmesi, qabyrǵa gazetin shyǵarý, t.t. qol tımeıdi. Áıteýir, qalaı bolǵanda da, kúnde keshke qaraı mektepke jınalamyz. Tym bolmaǵanda, ártúrli ult oıyndaryn oınap qaıtamyz. Mektep — ol bizdiń ári kóńil kóterýge baratyn klýbymyz tárizdi.

«Kózden ketse, kóńilden bolady úmit» dep qazekem beker aıtpasa kerek. Maıra, meniń Maıram endi úmit bola bastady. Kóńildiń kóbelegin ózine magnıtteı tartyp turatyn basqa gúl tabyldy. Ol Kúlán edi. Men úshin endi dúnıedegi eń sulý, eń súıkimdi qyz osy Kúlán.

Kúlán menimen birge oqıdy. Menimen bir partada otyrady. Men ony basqa bireýdiń qasyna otyrýǵa qımaımyn. Kúreń shashyn dál jelkeden jelbiretip qıyp qoıǵan, suńǵaq boıly, aqquba ádemi qyz.

— «Júz qyzǵa ǵashyq boldym men» dep Rasýl Gamzatov aıtqandaı, men daǵy ómirimde júz qyzǵa ǵashyq boldym. Sonyń árqaısysy dúnıedegi eń sulý qyzdar edi. Kúlán sonyń biri.

Kúlán ekeýimiz sabaqqa birge kelemiz.Sabaqtan birge qaıtamyz. Men júretin Myrzataı úıimen Kúlán úıi kórshi. Kúlánniń ákesimen Myrzataı aǵaıyndas adamdar. Jaı ýaqytta da Kúlán búl úıge kelip-ketip júredi. Kúlándi jarty saǵat kórmesem, elegizip turatyn edim. Sony sezgendeı, Kúlán kenet jarq ete qalady. Áıteýir, bir syltaýmen Myrzataı úıine jetip keledi. Kúlándi kórgende, kishkentaı júregim kúmbirlegen qýanyshqa tolyp ketedi.

Sabaqta otyrmyz. Muǵalim Qatýbaev degen óńi sýyq qarasur adam. Kúlánmen meniń sózim taýsylǵan ba! Oǵan birdeńeni sybyrlap aıtyp otyrmyn. Jarty nazarym sabaq túsindirip turǵan muǵalimde bolsa, jarty nazarym Kúlánda.

Kúlánda kóbirek.

Muǵalim: «Sóılespeı, tynysh otyryńdar», — dep bir ret eskertti. Eki eskertti. Ólip-óshken «ǵashyqtarǵa» bul eskertýler áser ete qoımady. Bastarymyz odan beter túıisip, sybyrymyz jalǵasa berdi.

Qatýbaev endi odan beter qatýlandy:

— Sen ekeýiń, shyǵyńdar klastan! Dalaǵa baryp sóılesińder!

Bizdi búkil klass bolyp kózderimen uzatyp saldy.

Bundaǵy mektep úıi eki ǵana klastyq, ıaǵnı eki bólme. Ortada dáliz. Biz dálizde búrisip biraz turdyq. Dala qar, kún sýyq. Qarsydaǵy klasqa qulaq túrip baıqasaq, tymtyrys. Eshbir sybys estilmeıdi. Esikti aqyryndap ashyp kórsek, bos. Mundaǵy oqýshylar tarap ketipti. Kúlán ekeýimiz qýanyp, jyly klasqa kirip aldyq.

Ekeýden-ekeý ońasha áńgimelesip otyrmyz. Qudaı tilekti berdi, endi ne aıtsaq ta erkimiz. Jaı ýaqytta meniń Kúlánǵa aıtsam-aý deıtin sózderim kóp bolatyn.

Kúlán ekeýimizdi osylaı máńgibaqı ońasha qamap qoısa, men ókinbes edim. Qudaı árkimniń bir tilegin beremin dese, men tek osyny tiler edim.

Álgi aradan bir jyrtym aq qaǵaz taýyp aldym. Qaltamda bir tutam qaryndashym bar.

— Kúlán, men saǵan birdeńe jazaıyn ba? — dep qýlana qaradym.

— Ne jazasyń?

— Birdeńe...

— Jaz.

Men jazbaq boldym. Júregim lúpildep, qolym dir-dir etedi.

— Sen qarama, — dedim.

— Qaramaımyn, — dep Kúlán ary buryldy.

Men qaǵazǵa «m. s. s.» degen úsh áripti asyǵys jazdym da, Kúlánǵa usyndym.

— Bul ne?

— Tap óziń.

Kúlán qaıdan bileıin degendeı ıyǵyn qompań etkizdi. Men endi ózim taldap aıta bastadym:

— Mynaý «m» men degen sóz.

— «s» she?

— Seni degen sóz.

— Al myna «s»?

Meniń tilim baılanyp qaldy. Mańdaıymnan burq etip ter de shyǵyp ketse kerek. Óıtkeni páleniń bári osy sońǵy «s»-da jatyr edi.

— Al aıt? Bul ne degen sóz?

— Tap óziń?

Dál osy kezde qońyraý syńǵyr ete qaldy. Sabaq bitti.

Jamyraǵan qozydaı bop qazir oqýshylar júgirip shyǵady. Kúlán ekeýimizdiń ońashalyq ómirimiz bitedi. Jumbaqtasyp turýǵa endi ýaqyt joq. Aıtsam, aqyryna deıin aıtyp qalýym kerek.

— Bul ma... bul «súıemin» degen sóz...

Dúnıede teńdesi joq erlik is istedim. Kúlánǵa aıtarymdy aıtyp saldym. Kúlán óz qulaǵyna ózi senbegendeı maǵan tesireıip qarapty da qalypty. Kenet ol meniń qolymdaǵy qaǵazdy julyp aldy.

— Muǵalimge beremin, — dedi de, júgirip shyǵyp ketti.

Tóbemnen tas qulaǵandaı melshıip otyrdym da qaldym.

Kúlánniń aýzynan mundaı sóz estigenshe, jeti qat jerdiń astyna túsip joǵalǵanym myń ese artyq edi.

«Pálenshe qyzǵa hat jazypty...»

«Súıemin depti...»

Oqýshylardyń arasynan mundaı sóz estilýi mektepke órt shyqqanmen birdeı. Kim jazypty, kimge jazypty? Jurt lezde bilip alady da, ekeýin eki aǵash attyń basyna mingizip qoıady. Budan soń ómir súrgennen de súrmegen artyq.

Álgi mınýttan — Kúlán qolymnan qaǵazdy julyp alyp, júgire jónelgen mınýttan bastap, mende záre qalmady. Ajal saǵatyn kútken tutqyn tárizdi ishi-baýyrym qaltyrap kútýdemin. Meniń endigi ómirim sanaýly.

Bir kún ótti, tynysh.

Eki kún ótti, tynysh.

Bunyń bári de men úshin azapty kúnder edi. Sabaqta burynǵysha Kúlánniń qasynda otyramyn. Biraq tildespeımin. Sabaqtan tys ýaqytta oǵan jolamaımyn. Muǵalimdi nemese vojatyıdy kórgen jerde júregim zý ete qalady. Mine, osy tap qazir:

— Óı, uıatsyz, sen ne istep júrsiń? — dep jerleı bastaıtyn tárizdi.

Sabaqta otyrǵanda da, muǵalim betime qarasa, janym tyrnaǵymnyń ushyna keledi.

Qara qaryndashpen asyǵystaý bolyp «m. s. s.» deıtin úsh qana árip jazylǵan, ýmajdalǵan bir jyrtym jaman qaǵaz — meniń kúndiz-tún oılaıtynym tek osy. Kúlán muǵalimge beremin dedi, ıaǵnı berdi. Muǵalim ony qaltasyna salyp alyp, endi ádeıi úndemeı júr. Meniń janymdy qınaı túskisi keledi. Qaıda keter deısiń? Erte me, kesh pe, jazasyn tartady deıtin shyǵar.

Bul kúnderi meniń ishkenim iriń, jegenim jelim. Kútýdemin! Kúte-kúte tipti jalyqtym. Endi, ne bolsa da, bolsa eken! Qurtatyn bolsa, qurtsa eken. Birdeńeni kúndiz-túni qaltyrap kútýden jaman is joq.

Muǵalim atymdy atasa, dir ete qalam.

— Taqtaǵa shyq, — deıdi. Ólim saǵaty jetti, qurydym dep oılaımyn. Balalardyń aldyna shyǵaryp alyp, jer etpek qoı.

Joq, tynysh. Áńgime «m. s. s.» jaıynda emes, sabaq jaıynda.

Vojatyı shaqyryp jatyr dese de zárem qalmaıdy. E, sol úshin shaqyryp jatyr ǵoı deımin. Qashan jetip, estigenshe ishime qan quıylǵandaı bolam.

Sóıtsem, tynysh.

Búıtken tynyshtyǵy bar bolsyn. Bir ólem-aý dep myń ólip, ábden qor boldym.

Jáne birneshe kún ótti. Kóńilim azdap ornyǵaıyn dedi. Úıde jalǵyz otyr edim. Kúlán kirip keldi. Keli suraı kelgen eken. Artynan esik aldyna ere shyqtym. Mańaıda eshkim joq ekenin kórip:

— Kúlán, — dedim.

— Ne?

— Sen áneýgúngi qaǵazdy bermeshi muǵalimge...

— Qaı qaǵazdy... A! Ony men baıaǵyda-aq jyrtyp tastaǵam.

Ýh! Júregim ornyna jańa tústi.

QARA SHAPAN

Klasta sabaq júrip jatqan. Kenet esik aıqara ashyldy da, ar jaqtan bizdiń aýylda brıgadır bolyp isteıtin Nurǵazy kórindi. Ústinde etegi jerge shubalǵan seńseń ishik, aıaǵynda pıma. Bir qolynda jumarlap ustap alǵan qap tárizdi birdeńesi bar.

— Bizdiń aýyldyń Berdibek deıtin balasy osynda oqı ma? — dep, Nurǵazy bárimizge shola qarap tur.

Úıdiń ishi maǵan birdeńe berip jibergen eken dep, ornymnan ushyp túregeldim.

Tabanynyń qary syqyr-syqyr etip, Nurǵazy beri klasqa kirdi.

— Áı, aǵań men jeńgeń ajyrasqaly jatyr. Sen jeńgeńniń shapanyn kıip ketipsiń. Jeńgeń shapanymdy berip jibersin dedi. Saǵan mynany kısin dedi, má, — dep Nurǵazy qolyndaǵy nárseni alda otyrǵan balalardyń tóbesinen maǵan qaraı asyra laqtyrmasy bar ma.

Sóıtsem, álgi nárse qaýdyrlaǵan bir jaman plash eken. Týra meniń aldyma, partanyń ústine top ete qaldy. Sıa saýyt, qaǵaz-qalamdy shashyp, mashaqattap ketti.

Men ne isterimdi bilmeı, asyp-sasyp qaldym. Masqara! Mundaı da masqara is bolady eken. Kirip ketýge jer tesik emes. Búkil klass maǵan qaraıdy, men jerge qaraımyn.

— Bol, bol! Jeńgeńniń shapany qaıda, ber! — deıdi Nurǵazy. Sabaqqa bóget jasadym-aý degen oı onyń basyna endi ǵana kelgen tárizdi.

Klasta kıim ilgish bolmaıtyn. Syrt kıimderimizdi terezeniń aldyna úıip qoıatynbyz. Qara shapan sol kıimderdiń arasynda. Kirmegenim qara jer, qara shapandy Nurǵazyǵa alyp berip jatyrmyn.

...Bos klass. Balalar tarap ketken. Men ǵana ornymda tapjylmastan otyrmyn. Jylap otyrmyn. Aǵaıymnan ajyrasyp ketip bara jatqan Álıman jeńgemdi qımaımyn. Nurǵazy alyp ketken bútin qara shapandy qımaımyn. Atańa nálet joqshylyq, munshama qor eterlik men saǵan ne istedim dep, yza bolyp jylaımyn.

Qurǵyr Nurǵazy-aý! Sen meni mektepke izdep kelmeı-aq, sabaq bitýin tossań qaıtetin edi. Sosyn men júrgen Myrzataıdyń úıine kelseń, álginiń bárin sonda aıtsań, qara shapandy ústimnen sonda sypyryp alsań bolmas pa edi?

Qaıran ǵana nadandyq-aı! Kóńildiń kórsoqyr bolýynan jaman ne bar eken!

...Bos klass. Qaýdyrlaq jaman plashty ústime olaı kıip kórem. Bylaı kıip kórem. Bizdiń úıde bul tárizdi kıim joq sekildi edi. Aǵalarym buny qaıdan aldy eken?

Áldekimniń bastan qulaq sadaqa dep, kúresinge laqtyryp tastaǵan salabasy emes pe?

Bul plashty buǵan deıin ne traktorshy, ne mal soıatyn qasapshy kıgen. Óıtkeni maı bolmaǵan jeri joq. Ásirese eki jeńniń ushy men eki qaltanyń aýzy maıǵa ádeıilep malyp alǵandaı.

Plashtyń ishine men tárizdi eki adam mol sıatyn. Etek shubalyp jerge tıedi, jeń sala qulash. Ár jeńniń keńdigi qasqyrdyń apanyndaı.

Qansha sorly bolsam da, myna plashty kıip kóshege shyǵýǵa betim shydaıtyn emes. Tym qursa, óz deneme shaq bolsa eken-aý! Buny kıip alǵanda, qoıshylardyń ıt-qusty úrkitý úshin qora shetine ornatyp qoıatyn qaraqshysynan aýmaıtyn tárizdimin.

Ne isteımin? Basqa kıer kıim taǵy joq. Tym qursa, jyly kez bolsa eken, jeıdesheń-aq júrer edim. Qazir qys, kún sýyq. Kebinin súıretken ólik tárizdenip, jeksuryn plashty qaýdyr-qaýdyr etkizip, Kúlán úıiniń esiginiń aldynan ótip bara jatqansha, ólgenim artyq emes pe?!

Kúlán tipti tanymaı da qalar.

Kúlán shoshyr! Naǵyz «m. s.s.» endi bopsyń demeı me?

O, taǵdyr! Kórsetken azabyńnyń bárine de kónip kelem. Tek osyńa — myna jeksuryn plashty kıim etýge kóne alatyn emespin.

Buny kıip kóshege shyǵa kelsem, aýyldyń búkil ıti meniń sońymda bolýynda daý joq.

— Búl plashty kıip, syı elge kúlki bolyp júrgenshe, óshir qarańdy! Ket! Joǵal bul aradan, — deıdi ar-namysym.

Mektep úıi kósheniń tómen jaq shetinde. Qostóbege qaraı qasqaıyp ketip jatqan shana joldyń boıynda. Etegi jer syzǵan jaman plashqa oranyp, kitabymdy qoltyǵyma qysyp aldym da, urysha jan-jaǵyma syǵalap qarap, syrtqa shyqtym. Mańaıda eshkimniń qarasy baıqalmaıdy. Maǵan keregi de, mine, osy edi. Jan adamǵa kórinbegen qalpymda, Qostóbe, qaıdasyń dep, tartyp otyrdym.

Qostóbedemin. Úıdemin. Anada aryq at bir kún súırep áreń jetkizgen aralyqqa eki saǵattaı ýaqytta zymyrap keldim. Kúnniń sýyqtyǵy zymyramasyma qoımady. Jaı júrsem, tońyp, ólip baram.

Sezingish júregim esikten attap kirgen bette-aq úı ishin ala quıyn kezip ótkenin, aǵa, jeńgemniń arasyndaǵy áýelgi sútteı uıyǵan tatýlyqtan túk qalmaǵanyn birden baıqady. «Qulynym, neǵyp keldiń? Tońyp ketipsiń-aý» dep jeńgem ústime tónip túspedi. Burynǵy tazalyq, burynǵy bereke — bári ǵaıyp bolǵan.

Keshki shaıdy, qos basynda otyrǵandaı, árkim ár jaqqa qarap, tomsyraıyp otyryp ishtik. Álıman jeńgemniń qabaǵy túsip ketken. Kúıeýine dep quıǵan shaıdy Satylǵannyń aldyna jetkizbeı, orta jolǵa tors etkizip qoıa salady. Bul tárizdi turpaıylyq buryn odan shyqpaıtyn edi.

Aǵaıym men jeńgem bireýine bireýi til qatyspaıdy.

Túnde de ekeýi, «ary jat, beri jat» dep, keń tósekke syımaı shyqty.

Ol ekeýiniń arasyn kezip ótip, mundaı halge túsirgen eldiń sypyldap órshı bergen ósegi edi. Ósek — ol aǵash tamyryna túsken qurt tárizdi emes pe? Der kezinde bir shara qoldanbasań, úńgip jeı beredi de, sap-saý aǵashty qulatyp bir-aq tynady. Máýelep turǵan jas terek — jas semá ǵumyry bitip, qulaýǵa jaqyn edi.

Ertesinde Álıman ózine tıesili nárselerin býyp-túıip aldy da, ketip qaldy.

Ósekshi aǵaıynnyń tilekterin berdi. Satylǵanǵa endi úlbiregen qyz alyp berýlerine bolady.

Áıeli ketken úıdiń qandaı bolatynyn sizder suramańyzdar, men aıtpaı-aq qoıaıyn.

Áıel men erkek qosylǵanda, bir-birine dúnıedegi eń asyl sózderdi taýyp aıtsa, ajyrasqan kezde nebir adam qulaǵy tózbeıtin las sózderdi túıdek-túıdegimen boratady eken. Ol sózdi men aıtpaıyn da, sizder suramańyzdar.

Sóıtip, Álıman jeńgem ketip tyndy, biz baıaǵy taz kebimizge qaıtadan tústik.

Qara shapan Álımannyń ústinde ketti.

SÚMBE SAPARY

Kesh boıyna dóńbekship jylaýmen boldym. «Satqaq-satqaq jeksuryn plashty kımeımin, kıim taýyp berińder. Buny kıip, Sarybastaýǵa endi qaıtyp ólsem de barmaımyn!» — deımin aǵalaryma. Oqýdan qalatyn boldym-aý dep, jáne qaıǵyram.

Bir jaǵynan, áıeli ketip, bir jaǵynan, kıim taýyp berińder dep men jylap, ápter-tápteri shyǵyp jatqan sorly úıge sol kúni keshke sheshemniń aǵasy Qaǵazbaı naǵashym kele qalar ma! Áldeqandaı sharýamen Narynqol baryp, qaıtyp kele jatqan beti eken. Óziniń kishkene qaraker bıesin jekken táıpıgen jeńil ǵana shanasy bar.

Eki kózim bylaýdaı bop, murnymdy qors-qors tartyp otyrǵan meni nusqap, Qaǵazbaı:

— Mynaǵan kim tıdi? Bul neǵyp jylap otyr? — dedi.

Ákem meniń jylaýymnyń jaıyn aıtty.

— Jylama. Júr, seni erteń Súmbege alyp keteıin. Sonda oqısyń. Kıim de, bári de tabylady, — dedi Qaǵazbaı.

Men buǵan qýana-qýana kelistim.

Qazir kóktem basy. Qar bosap, erı bastaǵan. Jol ústi túske deıin múıiz, tústen keıin kıiz. Shanaǵa kúndizgi jol aýyr. Sondyqtan Qaǵazbaı naǵashym el jata, jol qatqaqta júrip ketemiz degendi aıtty. Tańerteń túk kórmegendeı bop Súmbede otyrmaqpyz.

Aǵalarym jeksuryn plashty Súmbege deıin kıe ket dedi. Men kımedim. Qaǵaz aǵa kıim de, bári de tabylady demedi me? Sol sózdi kókeıime túıip alǵam. Ádeıi syrt kıimsiz, jurdaı bolyp barýdy durys kórdim. Naǵashym úıi myna sýyqta meni mektepke kóıleksheń tipti de qýalamaıdy. Bir syrt kıim qalaıda taýyp beredi. Qandaı kıim taýyp berse de, myna laǵynet plashtan jaman bola qoımas.

«Jyrtyq shalbardan jalań butym artyq» degen eken bir kedeı. Men tupadan-týra sol prınsıpti ustadym.

Qaǵaz aǵanyń úlken sary tony bar eken. Meni soǵan tumshalap orady da, shananyń art jaǵyna kóldeneń jatqyzyp qoıdy. «Súmbege jetkenshe, uıqyńdy qandyryp al», — dedi.

Ol ózi beshpetsheń.

Qaraker bıe búlkektep júrip keledi. Keshki sýyqta qatqaq bop qalǵan jolmen shana jeńil syrǵıdy. Qarny kebejedeı býaz bıe qatty júriske jaramaıdy. Órleý jerge kelgende, Qaǵaz aǵa ony erkine qoıyp, jaı ǵana aıańmen júrgizedi.

Joldyń kúnes jaq shetiniń keı tusy qaraıyp, ashylyp qalǵan. Qara jer shana tabanyna dóp kelse, jabysyp ustap alady. Qaraker bıe sol kezde myqshıyp, jińishke aıaqtary maımańdap, kúshke salyp tartady. Qara jer shanany alyp qalmaq bop, qaraker bıe kónbeı, kúsh synasyp jatqan tárizdi. Delbe ustap otyrǵan Qaǵaz aǵa quıryǵyn qopań-qopań etkizip, qaraker bıege kómekteskendeı bolady. Sonyń arqasynda bıe shanany julyp áketedi.

Bala kezimde men, oı, uıqyshyl edim. (Sol ádetim áli qalmaǵan. Dúnıede eki raqat bolsa, uıqyny sonyń bireýi dep qaraımyn). Tonǵa oranyp, qısaıǵannan keıin-aq maýjyrap uıqym kele bastady. Sodan uıyqtap ketken ekem. Bireý:

— Eı, Berdibek! Tur! Tur, eı! — dep daýystaǵanǵa, kózimdi ashyp aldym. Qasqa joldyń ústinde, ashyq aspannyń astynda jatyrmyn. Bul ne ǵajap?

Sóıtsem, myna qyzyqqa qarańyz: jolda Tereńózek deıtin shuńǵyl saı bar. Sonyń shyǵa beris qabaǵynda shananyń shóńkıe bergen artynan men domalap túsip qalyppyn. Oıanbappyn. Qaǵaz aǵa eshteńe sezbeıdi de, kete beredi. Álden ýaqytta artyna burylyp:

— Berdibek, tońǵan joqsyń ba? — deıdi.

Sóıtse, men túgil, meniń kóleńkem de joq, shananyń arty bop-bos. Qaǵaz aǵanyń júregi sý ete qalady. «Iapyr-aý, bul qaıda ketti? Jyn bop, ushyp ketti me?»

Qaǵaz aǵa at basyn keıin burady. Tereńózektiń shyǵa beris qabaǵynda, qasqa joldyń ústinde tonǵa oranǵan qalpymda pyr-pyr uıyqtap jatqan meni kóredi.

Oıanyp alyp, ne bolǵanyn bilgen soń, kúlmeske lajym joq. Qaǵaz aǵa da kúledi.

— Sol boıda artyma qaramastan kete bersem toı, qalasyń. Qasqyrǵa jem bolasyń. Adamnyń uıqysy mundaı da qatty bolady eken, oı, toba! — deıdi.

Halqynyń jarym bólegi uıǵyr bolyp keletin Súmbede taýyq kóp. Taýyq kóp jerde qoraz kóp. Tań atqanyn bildirip, qalyń qoraz óńeshterin jyrta ánge salyp jatqanda, qystaqtyń shet jaǵyndaǵy naǵashym úıine at basyn biz de tiredik.

TOǴYZ AÝYZ

Naǵashym úıi segiz jany bar úlken semá. Olar: Sembaı atam, Bópke ájem. Ekeýiniń jasy da jetpis birde. Odan soń olardyń balalary Qaǵazbaı, qyryq jeti jasta. Qaǵazbaıdyń áıeli Záýre, kúıeýinen eki-úsh jas kishi.

Qaǵazbaıdyń eki ul, eki qyzy bar. Uldary Qasymqan, Ramazan. Qasymqan menen úsh jas úlken, Ramazan qurdas. Qyzdary Oralhan, Orazhan, ekeýi de mektepke bara qoımaǵan.

Tyqsa, tyǵyn shaq kelmeıtin maýyzdaı segiz aýyzdyń ústine men toǵyzynshy bolyp qosyldym.

Bul úıde jumys jasynda sanalatyn eki ǵana adam bar. Olar Qaǵazbaı men Záýre. Záýre naýqasshań, aýyr eńbekke jaramaıdy. Tańerteń brıgadır kelip:

— Jumysqa shyǵyńdar! — dep aıqaı salǵanda, qys demeı, jaz demeı, eshqandaı bógelissiz sýyrylyp shyǵatyn kónbis Qaǵazbaı ǵana.

Bul — bir adam toǵyz aýyzdy asyraıdy degen sóz. Toǵyzy da eresek, saý aýyzdar. Tamaq túgil, tas tastasań, qarsh-qarsh shaınap, qylǵyp qoıýǵa daıyn. Myqty bolsań, toıyndyryp kór endi!

Qazaqtyń boıyndaǵy bir asyl minez — jaqynyn dalaǵa tastamaıdy. Aýzyndaǵy asynan jyryp beredi. Naǵashym úıi maǵan eshqandaı da aýyrsynǵan qabaq bildirgen joq. Osy úıdiń óz adamyndaı, meniń basqa jaqqa barmaı, osynda salmaq salyp kelýim zańdy degendeı shurqyrap qarsy aldy.

Atam Sembaı tip-tik bıik deneli, býryl saqaldy, kelbetti, minezi qataldaý adam. Mańdaıymnan bir ıiskedi de qoıdy. Jaqyndyǵyn, meıirimin solaı bildirdi.

Bópke ájem ondaı emes, kóńilshek. Meni kórgen jerde-aq kóńili bosap, kemseńdeýge daıyn turdy. Betime bar silekeıin juqtyra jabysyp, súıip-súıip aldy da, qaıtys bolǵan qyzy Ásbetti — meniń sheshemdi eske alyp, joqtaı jóneldi. «Ásbet-aý! Asylym-aý! Shynymen-aq kóz kórmes, qulaq estimeske ketkeniń be!».

Qaǵazbaıdyń áıeli Záýre orta boıly, shubar júzdi, salmaqty adam. Talaıdan aýrýshań ári balany kóp kótergen. Ózi shubar bet-aýzyn jypyrlaǵan ájim qosa basyp, apamnan da beter kári etip jibergen. «Aınalaıyn Berkenim! Jigit bopsyń ǵoı», — dep, ol daǵy betimnen meıirlene súıip jatyr.

Balalardy qoıshy, meniń kelgenime olar múldem qaryq. Meniń endi osynda oqıtynymdy bilip, ásirese Ramazan máz, óıtkeni ol ekeýimizdiń aramyzda aýyz jalasýdan góri shekisýler kóbirek bolatynyn áýelgi kúni ol da, men de boljaı almaǵan tárizdimiz.

Qaǵazbaı naǵashym naǵyz ǵajap adam. Bireýge ıneniń jasýyndaı jamanshylyq oılaýdy bilmeıdi, ózim degen kisige qoń etin oıyp berýge daıyn turady. Qaǵazbaılar kóp bolsa, jer betinde eshqandaı qaıǵy da, qasiret te, urys ta, talas ta bolmas edi. Kún ylǵı kúlimdep, adamdar bir-birine tek izet etip turar edi.

Qaǵazbaı tárizdi adamdar kóp bolsa, jetimdik pen jesirlik bilinbes edi.

Boı jaǵynan ákesine tartpaǵan, alasa kelgen, bet-júzinen, kózinen adamshylyq seziminiń nebir jaqsy nyshandary nur bop saýlap turatyn bul tamasha jannyń meıir-yqylasyna quryq boılamaıdy.

Tańerteńgi shaıdan keıin, Ramazan ekeýimiz mektepke jınala bastadyq. Qaǵazbaı sol kezde áıeline:

— Záýre, sen peshpentińdi Berdibekke ber. Berdibektiń syrt kıimi joq eken. Myna sýyqta mektepke jeıdesheń bara almaıdy ǵoı, — dedi.

Záýre qyńq demesten berdi.

Astaryna jylylap maqta salǵan, qońyr matadan tigilgen kónetoz peshpent eken. Jeksuryn plashqa qaraǵanda táýir. Kıip aldym. «Má, belińdi mynaýmen býyp al, jyly bolady», — dep, Qaǵaz aǵa óziniń jińishke qaıys belbeýin belinen sheship berdi.

Meniń belim bir ýys. Talystaı áıel kıim etip júrgen peshpenttiń eki óńirin aıqastyryp salyp qapsyrynǵanda, bir emes, eki peshpentti qabat kıip alǵandaı boldym. Belbeýdiń burynǵy tesikteri bir jaqta qaldy da, Qaǵaz aǵa belime laıyqtap, jańadan tesik tesip berdi. Ózimnen boıy uzyn, qońqaq muryn Ramazannyń kókten salań etip túse qalǵan kómekshisi tárizdenip, mine, endi onyń qasyna erip, ózim áli úıir bolmaǵan jat mektepke, júregim dúrs-dúrs etip, tolqyp kele jatyrmyn.

Súmbe bul aımaqtaǵy iri selonyń bireýi. «Qyzyl shekara», «Yntymaq», «Úlgili», «Bólshevık» atalatyn tórt kolhozdyń ortalyǵy.

«Bólshevık» kolhozy túgeldeı uıǵyrlar.

Basqa úsh kolhoz qazaqtyń osy aradaǵy negizgi úsh rýynan: «Qyzyl shekara» — Aıt. «Úlgili» — Janbaba. «Yntymaq» — Qypshaq rýynan. Kádimgi Qara Qypshaq Qoblandynyń tuqymdary. İshkeri jaqtan aýyp kelip, osynda sińisti boppyz dep ózderi aıtyp otyrady.

Kórip otyrsyzdar, úsh rýdyń da qonystary bir. Bir ózennen sý iship, bir jerdiń otyn otaıdy. Mektep bir, magazın bir. Aýyl sovet, ıaǵnı ókimet bir. Al biraq úsh rý óz aldyna bólek-bólek úsh kolhoz.

Uıǵyrlar qazaqtaı emes, jer kásibine sheber halyq. Tam úıdi de jutyndyryp ádemi salady. Balshyqtan qamyr ılep, túıme túıedi. Ár uıǵyrdyń úıiniń irgesinde qoryq soǵyp, qorshap alǵan baqshasy bar. Kartop, pıaz, sábiz, asqabaq, kúnbaǵys, kapýsta egedi.

Qazaq aýyldarynda, aıtalyq, bizdiń Qostóbede bunyń biri joq. Qazekeń mal, mal deıdi. Mal joq bolsa, esinep ash otyrady. Tamaqtyń kókesi aıaǵynyń astynda, qara jerde jatqanyn túsinbeıdi. Uıǵyrlar jer shuqylap, jer emedi.

Súmbedegi qazaqtar uıǵyrlardyń úı salý, jer ıgerý sheberligin úırene bastaǵan. Olar da qoryq soǵyp, baqsha egedi, qus ustaıdy. Nandy tandyrǵa pisiredi.

Mundaǵy mektep jeti jyldyq. Mektep úıi kesekten qalanyp salynǵan, úlken, shatyrly. Terezeleri kóshedeı. Mundaı úlken terezelerdi meniń birinshi kórýim. Aýylda tam soqqanda, qysta sýyq bolady dep, terezelerin syǵyraıtyp, kishkentaı jasaıtyn. Munshama úlken terezeli úıde qysta adam qalaı shydaıtynyna tańmyn.

Keıin, qys túsken soń bildim, úlken terezeden jaryq kóp túsedi eken de, qysta da jyly bolady eken.

Terezesi úlken úı ári jaryq, ári kóńildi.

Mekteptiń asty da, ústi de taqtaı. Qabyrǵasy bir metr. Men úshin dúnıede budan ásem, budan berik úı joq sekildi.

Klasqa bóten balanyń kirip kelýi mundaǵy kári turǵyndar úshin zor oqıǵa. Báriniń nazar tige qalǵany men boldym. Eh, shirkin! Bundaıda ústindegi kıimderiń ıneden qazir ǵana shyqqan jańa kıimder bolsa. Myna sý muryndarǵa, «jolamańdar, kıimdi bylǵaısyńdar» degendeı, shekeńnen qarap tursań. Al endi men sekildi jabaǵy jamylǵan baıǵusqa bular adam dep qaramaıdy. Moınyna bir-aq sekirip minedi.

— Mynaý kim, eı?

— Bul qaıdan keldi? — desip jatyr. Áp-sátte biraz bala ózimdi qorshap ta aldy.

Aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy. Al sen bolsań, ózińdi kirmedeı sezinesiń, júregiń qobaljyp, arty ne bolatynyn kútesiń.

Degenmen, men syr bildirmeýge tyrysam. Á degende, má demeseń, bulardyń jelkelep alatynyn jaqsy bilem. Sondyqtan kórgen quqaıym bul ǵana emes degendeı ózimdi tosyn jaǵdaıdyń qandaıyna da daıyn ustaımyn.

Tákáppar suraqqa tákáppar jaýap qaıyram. «Bul menmin! Qaıdan kelgenimde senderdiń ne sharýalaryń bar!» — deımin.

Menen góri boıy uzyndaý, taqyr bas sursha bala basqalardy kıip-jaryp, týra betpe-bet keldi. Kóz qarasy ótkir, osylardyń ishindegi naǵyz pálesi kórinedi. Menen emtıhan alatyn adamsha taq-taq etip:

— Bilseń, aıtshy, neshe kósem bar? — dedi.

— Tórteý, — dedim men.

— Kim-kim?

Men sanap berdim.

Galstýgimniń túıininen shap berip ustaı aldy. Bundaıda ne aıtý kerek ekenin jaqsy bilem:

— Árqashan daıynmyn! — dedim.

— Mynaý ne? — dep, taqyrbas galstýgimniń uzyn ushyn kórsetti.

— Partıa.

Qysqaraq ushyn kórsetti:

— Mynaý she?

— Komsomol.

Galstýktiń jelkedegi úshkilin nusqady:

— Mynaý?

— Pıoner.

Galstýktiń túıinin kórsetti:

— Mynaý ne?

— Úsheýiniń birligi.

Sol zamanda pıonerler bir-biriniń saıası saýattylyǵyn osylaı synaıtyn.

Jattamaly suraqqa jattamaly jaýap, múdirmedim, sarnap aıtyp berdim. Taqyr bas meni súrindire almaǵanǵa ókingen tárizdenip, jelkesin qasyp, múdirip qaldy. Sonda da taqala túsip: «Túımeń qandaı, eı, beldigiń qandaı?», — dep, endi ol maǵan tıisýdiń basqynshylyq jolyna ashyqtan ashyq túse bastady.

Men jáýteńdep, sen maǵan nege bolyspaısyń dep, Ramazanǵa qaraımyn. Sóıtsem, boıy up-uzyn bolyp, shettep, Ramazanym beıqam tur. Tegi, ol taqyr bastan jasqanatyn tárizdi. Meni qorǵap bir aýyz da emeýrin bildire almaıdy. Ózim aman bolsam, boldy degendeı qalyp tanytady.

Syrıǵan qaıran boı, qaıran dene! Jasqanshaq Ramazanǵa bitkenshe, maǵan nege bitpegen!

Kenet taqyr bas meni kókiregimnen oqys ıterip kelip qalsyn. Shalqalaǵan qalpymda moınym astyma qaıyrylyp, ońbaı qulap túseıin. Shúıdem qaq aıyrylyp, mıym aýzyma tógilgendeı boldy. Taqyr bastyń ymdaýymen basqa bir bala artyma tórt taǵandap jata qalǵan eken. Álgige súrinip jyǵylǵan edim.

Meniń óle jazdaǵanymmen eshkimniń sharýasy joq, bári dýyldap kúlisip jatyr. Olarǵa bul ermek.

Men osy arada tilmen aıtyp jetkizgisiz jalǵyzdyq kórip, qorlanyp qaldym. Yzadan jarylyp ketýge barmyn. Ózimniń Qostóbemde bolsa, taqyr baspen shaınasyp óler edim. Al dál qazir, mynaý jat orta, bóten balalardyń arasynda, menen ondaı erlik shyqpady. Shańyraq ıesi biz degendeı elirip, órekpe kúlgen sodyr toptyń pysy eńsemdi basyp ketti. Jylaýdy namys kórip, jylamaýǵa shydamym áreń jetip turmyn.

SEMBAI ATAM JÁNE BİZ

Naǵashym úıindegi bar adamdy ásker dep qarasaq, sol áskerdiń bas qolbasshysy Sembaı atam. Úıdiń ishi-tysyndaǵy tirshiliktiń bári de qolbasshynyń buıryǵymen istelip jatady. Bul bedelge atam qartaıǵan jasy men qardaı bolǵan saqalyn satyp, sol arqyly jetip otyrǵan adam emes. Shyndyǵyna kelseńiz, ol osy úıdiń, osy úlken semányń Qaǵazbaıdan góri de beldi asyraýshysy. Ómirde kórgen, túıgeni mol, jaqsylyq-jamandyqty alystan tanyp, aqqaptal bolǵan tájirıbeli qorýshysy. Osy qara shańyraqtyń bereke-panasy.

Jelkesinde zildeı bop jetpis otyrýyna qaramastan, atam eńsesin tik ustaıdy. Boıyndaǵy qarýy bar jigitten kem emes. Eńbek súıgish ári sharýaqor. Qaraker bıeden ózge, bul úıde adal ettiden qany shermıgen synyq múıiz ala sıyr bar. Ekeýine de Sembaı atam jem-shópti ózi daıyndaıdy, ekeýin de ózi kútip-baptaıdy. Sol kútimniń arqasynda sıyry da, bıesi de jyl saıyn tól beredi. Bıyl da býaz.

Sembaı atam bir qora taýyq, bir qora qoıan ósiredi.

Búlkeń-búlkeń etken kileń qarakók qoıan tam úıdiń irgesin ish jaǵynan úńgip in qazyp alǵan. Sol inderden biri kirip, biri shyǵyp, órip júredi. Adamnan úrkip, qoryqqandy bilmeıdi, senimen sóıleskisi kelgendeı qol sozym jerde qulaǵy tikireıip, kózi móldirep shoqıyp qarap otyrady.

Bul úıdiń erkekteri men qyzdarynyń bastarynda osy kezde qoıan terisinen istelgen bir-bir qarakók malaqaı. Ári jibekteı jumsaq, ári jyly. Osy tárizdi malaqaıym bolsa dep qyzyǵamyn.

Uıǵyrlardyń dástúrimen esik aldynan qoryq soǵyp, qorshap alǵan az ǵana jer bar. Jarymyna kartop egiledi, jarymyna pishen ósiriledi. Osy jumystyń bár-bárin atam bir ózi tyndyrady.

Dál qazir, men kelgen kezde, atam úıinde jarty ura kartop bar eken. Kespege mol etip kartop týraý bulardyń dástúrine aınalǵan. Ári unǵa únem, ári kespe dámdi.

Bir qora taýyq bir qora jumyrtqa beredi.

Maýyzdaı toǵyz aýyzǵa jem taýyp tyǵyndaýda atam atqaratyn qyzmet osal emes ekenin endi ózińiz de kórdińiz.

Qonaqqa qoı ala júgirip úırengen qazekeń taýyq etin et dep qaramaıdy. Onysy bekershilik.

Al jumyrtqany atam bizge jegizbeıdi. Joq, ýlaısyń degendikten emes. Kebek salǵan jáshikke mol qylyp jınaıdy da, ár talyn bes tıynnan dúkenge ótkizedi. Áıtpese, bular aqshany qaıdan alady? Aqshasyz bularǵa dúkende satylatyn shaıdy, kezdemeni, kıim-keshekti kim beredi?

Naǵashym úıindegi adamdar kıim sándemeıdi. Dúnıe, jıhaz jınamaıdy. Kúndiz-túni oılaıtyndary keńirdektiń qamy ǵana. Kún jylyda jalańash, kún sýyqta úsip ólmese, boldy.

Adamnyń jasy molaıǵan saıyn uıqysy azaıady. Qus uıqyly Sembaı atam tańerteń bárimizden buryn túregeledi. Malǵa shóp salady, taýyqqa jem shashady. Sodan keıin esiktiń aldyn sypyra júrip, daýystap úıdegi kempirin oıatady:

— Bópke! Áı, Bópke! Tur!

Aıqaı tek ájeme arnalǵanmen, bárimizge birdeı jetedi. Bárimizdi birdeı oıatady. Óıtkeni bárimiz bir bólmede uıyqtaımyz.

Eki kisilik bir ǵana kóne aǵash tósek. Onda Qaǵazbaı men Záýre jatady. Basqamyz tór aldyna jerge jappaı tizilip, «kolhoz» bolyp uıyqtaımyz.

Bópke ájem atam tur degende birden ushyp turmaıdy. Estise de estimegen bolyp, typyr etpeı jata túsedi. Az kidiristen keıin atam taǵy daýystaıdy. Bul joly úni álgindegiden qatýyraq shyǵady:

— Áı, Bópke! Turamysyń, joq pa? Ana sıyrdy padaǵa qos!

Shalynyń maza bermesin bilgen ájem:

— Tań atpastan qańqyldap, osy qaqpastan tarttym-aý, jaǵyń qarysqyr! — deıdi de, turyp jatady.

Atamda áıel zatyn kemsitip qaraıtyn minez bar. Ásirese óz kempirine qatal-aq. Eki-úsh daýystaǵanda Bópke ájem ushyp turmasa, qolyndaǵy sypyrǵyny qabyrǵaǵa súıeı salyp, ol úıge kirip keledi. Jyrtyq kórpeniń astynda bir ýys bolyp jatqan apama tóne túsip, kijinip:

— Óı, myna neme áli jatyr ma? Jyl kelgendeı tyraıyp, ne kóringen! Óı, Bópke, ólip qalǵannan saýmysyń?! — deıdi.

Atamnyń tili naızanyń ushy tárizdi. Jerlep, zekip ursa bastaǵanda, etiń túgil, súıegińnen ótedi.

Tarshylyq ómir atamdy únemshil bolýǵa úıretken. Bir tal shege jatqanyn kórse, ol attap ótpeıdi. Aıdalada bir jańqa kezikse, úıge alyp keledi.

Tańerteń jýynǵan kezde biz sabyndy qolymyzǵa kóbirek ezip jibersek, jáne ony ábden ýqalap sińirmeı, shaıyp jýa bastasaq, atam zekip ursa bastaıdy:

— Óı, sanasyz neme! Sabyndy sonsha kópirtip ezip... Áne, ne boldy? Bárin qur tekke sý shaıyp ketti!

Atam bar jerde biz neni de bolsa únemdep, baıqap isteýge tyrysamyz.

Súmbede otyn tapshy, jaqyn mańda orman joq. Otqa qýraı, saban, tezek, kóń jaǵylady. Qaraǵaıdy taýdan kúshi jetkender ǵana ákeledi.

Shaılyq sýdy naǵashym úıi saban jaǵyp, áýeli qara qazanda qaınatyp alady. Sosyn samaýyrǵa quıady. Ústine tamaq ishetin alasa dóńgelek stoldy mundaǵy qazaqtar uıǵyrshalap «jozy» dep ataıdy.

Shaıǵa toǵyz aýyz lap berip, birden kelip otyramyz. Tórdiń taq tóbesinde atam. Atamnan ary qyzdar: Oralhan men Orazhan. Orazhanǵa jalǵas apam.

Atamnan beri qaraı taǵasha ıilip Qasymhan, Ramazan, men otyramyz, Menen tómenirek Qaǵaz aǵa. Qaǵaz aǵaǵa jalǵas Záýre. Záýre men apamnyń eki aralyǵynda baıaǵy zamanda Týlada jasalyp, sodan beri talaı teperishti bastan keshken, talaı-talaı jandarǵa qyzmet etip, búıiriniń talaı jeri maıysqan, sonda da isten qalmaı kele jatqan kóne jez samaýyr. Dıametri bir metrden asatyn qyna tústi taqtaı jozy jutynǵan toǵyz aýyzdyń tas qorshaýynda qalǵanyn siz endi kórip otyrsyz.

Tamaqqa otyrýdyń osy tártibi esh ýaqytta da ózgermek emes.

Nandy naǵashym úıi tandyrǵa pisiredi. Pisken nan tórdegi syrtyna áshekeı úshin temir shegelegen qarakók kebejede saqtalady. Kebejeniń aýzy ish jaǵynan qulyptaýly. Jo, joq, shegemen ashamyn dep áýre bolmańyz. Ramazan ekeýimiz mundaı áreketti ońashada talaı jasaǵanbyz. Túk shyqpaıdy. Qulyby o basta osy kebejemen birge jasalǵan. Jer betindegi kilttiń bir de bireýi oǵan shaq kelmeıdi. Bir de bir shege ony asha almaıdy. Kilt salatyn oıyǵyn aq jemdep, maıystyryp, bosqa búldiresiz.

Bul kebejeniń kilti ári úlken, ári tumsyǵy oıly-qyrly birtúrli.

Ha-ha! Siz daǵy qıaldaıdy ekensiz! Bul kiltti qolǵa túsirý ol ertegilerde aıtylǵan hor qyzyn qolǵa túsirýmen birdeı. Ol úshin siz Záýre jeńeshemniń jar degende jalǵyz burymyn pyshaqpen kesip alýyńyz kerek. Qalaısha deısiz ǵoı. Mine, bulaısha: kebejeniń kiltin bul úıde tek Záýre jeńeshem ustaıdy. Ol onyń baýyn burymyna qosyp órip, shashynyń ushyna baılap alady. Kilt baılanǵan burymynyń ushy ámende peshpenttiń qaltasynda. Al endi, myqty bolsań, ol kiltti qolǵa túsirip kór!

Dastarqan jaıylyp, ábden shaı ishiler kezde Záýre kebejege barady. Ǵajap kiltti suǵyp jiberip, ishki mýzykaly qulypty «iziń» etkizip ashady da, dastarqanǵa tandyrdyń keıde eki, keıde úsh toqashyn ákep salady. Eki toqash salynǵan kúni kem salynǵan bir toqashtyń ornyna tostaǵanmen talqan qoıady.

Kebejeniń aýzy dereý qaıta bekitiledi.

Bas qolbasynyń buıryǵynsyz atakaǵa shyǵý — dastarqandaǵy nanǵa shabýyl jasaý — bolmaıdy.

Atamnyń qolynda múıiz sapty ótkir qara pyshaq. Nandy ol sonymen jup-juqa etip, bıpazdap týraýǵa kirisedi. Biz bul kezde silekeıimizdi jutyp, tamsanyp qarap otyramyz. Jańaǵy shaǵyn ǵana eki nemese úsh toqash álgindeı qańyltaq bop týrala kele ǵajap kóbeıip ketedi. Bereke daryp, úıeme dastarqan nanǵa aınalady.

İri, kesek-kesek etip týrasa, kóbeımes edi. Toǵyz jaqtan toǵyz qol lap qoıǵanda, birden oısyrap qalar edi. Atamnyń nandy sonshama usaq etip, kópsitip týraýynda úlken psıhologıalyq esep jatyr.

Týralǵan nandy ol dastarqanǵa birdeı etip tegistep shashyp tastaıdy da, bir talyn ózi alyp, aýzyna salady. Bul — telmirip, tosyp otyrǵan toǵyz aýyzǵa endi atakaǵa shyǵýlaryńa bolady dep komanda berilýi. Saqadaı saı turǵan toǵyz jaýynger — toǵyz qol lap beredi, Toǵyz týram nan dastarqanda joq bolyp shyǵady.

Úlkenderdiń qoldary bir barǵanda, bizdiń qoldarymyz eki baryp úlgiredi.

— Aqyryn! Aqyryn! Nemene, jaý qýyp kele me? — dep, atam bizge surlana qarap qoıady.

Órt tıgendeı japyrylyp, dastarqandaǵy nannyń áýeli biz otyrǵan — er balalar otyrǵan jaǵy sap bolady. Úlkender jaqta ǵana azdaǵan nan qalady. Bizdiń nysapsyz qoldarymyz endi solaı qaraı sýmańdap, tyqsyra beredi. Sol kezde atam:

— Boldy! Endi talqan jeńder! — dep buıyrady.

Keıde dastarqanda talqan bolmaıdy. Bizdiń jalaqtap, toımaı qalǵan túrimizdi kórip, ondaıda Qaǵaz aǵa:

— Záýre, nanyń bar ma? Ákel, myna balalar toımaı qaldy, — deıdi.

— Búgin nan jappaımyn. Az ǵana nan tur. Túste, keshke nelerin jeıdi? — deıdi jeńeshem.

— Ákel. Sabaqtaryna toıyp barsyn. Keshke kójelerin isher.

Jomart beıildi Qaǵazbaıdy biz janymyzdaı jaqsy kóremiz.

Elektr ol kezde mundaǵy jurttyń oıy túgil, túsine kirmeıdi. Áınekti sham jermaıdy kóp tartady deıdi de, naǵashym úıi bótelke sham jaǵady. Kádimgi jarty lıtrlik bótelke, farfor shaınektiń qaqpaǵy. Maqtadan esilgen bilte. Sham daıyn.

Dúkende maqta satylmaıdy.

Onyń esesine, maqtaly kıim kimniń de bolsa ústinde bar. Ol kıimnen bir túgil, birneshe jyrtyq izdemeı-aq tabylady. Maqta kerek bolsa, menen al dep, ár jyrtyq aýzyn ashyp turady.

Jermaı — ol daǵy ońaılyqpen tabylatyn pále emes.

— Qarańǵy úıde qaldyq. - Bir qasyq, jarym qasyq kárásiniń bar ma? — dep, bireýden bireý suranshaqtap júrgeni.

Naǵashym úıindegi jandar áńgimeshi, ertegishi jandar emes edi. Áńgime aıtyp otyrýǵa, tipti, ýaqyt bar ma? Kesh bolyp, tamaq ishilisimen jatýdyń qamy.

— Bolyńdar! Kirásin bitip barady. Jatyńdar! — dep, atam jan alqymǵa alýmen bolady.

Uıqyń kelgen-kelmegeni esep emes.

Uıyqtamasań, uıyqtama, bótelkedegi jermaı únemdelsin. Kóp jatqannan jambasyń tesilmeıdi. Al kóp jansa, jermaı bitip qalady da, erteń taǵy da qolyńa bótelke ustap, kórshilerdi aqtap shyǵasyń.

Bótelke shamnyń bir jamany, ishindegi jermaıdyń qalaı azaıǵany kórinip turady. Bilte jetpes bolǵanda, maıdyń ústine sý quıylady. Fızıkanyń zańy óz qyzmetin múltiksiz atqaryp shyǵa keledi. Sýdy astyna, maıdy ústine quıady.

Maıdan bir eli qaldy.

Jarym eli qaldy.

Áne, pyshaq qyryndaı ǵana qaldy. Atam endi qalaı kúıinbesin:

— Jat! Jatyńdar! Óńkeı kór soqyr! Kóresińder me, ana sham qazir sónedi.

Úıdegi jalǵyz aǵash kerýetke kimder jatatynyn aıtqam. Basqalarymyzǵa tósek tór aldyna qatar salynady. Uzyndyǵy úsh metr, kóldeneńi eki metr keletin qalyń aq kıiz bar. Kúndiz bas jaqta búkteýli jatady da, keshke qaraı jazyp jiberedi. Bir-eki jyrtyq kórpe astymyzǵa jappaı tóselip, bir-eki jyrtyq kórpe ústimizden jappaı tabylady. Tósek daıyn!

Jastyq árkimniń óziniń kúndizgi kıip júrgen syrt kıimi.

Tereze jaqta eń shette atam, odan soń apam. Odan beri: Oralqan, Orazqan, Qasymqan, Ramazan, men. Qoldyń salasyndaı bop tizilgen adam denesi birtin-birtin kishireıe kelip, Qaǵaz aǵanyń kerýetine taqalǵanda bir-aq taýsylady.

Úsh er bala bir kórpeniń astyndamyz. Astary súzilip, tozyp ketken shoqpyt shyt kórpe. Aqjaıma degendi biz bilgen be ekenbiz? Qysy-jazy monsha kórmegen denemen aqjaımanyń ústinde tyraıý obal da ǵoı.

Bes ýaqyt namazyn atam qaza jibermeıdi. Oraza kezinde aýyz bekitip, azan shaqyrady. Dinı merekelerdi, shama-sharqy kelgenshe, qurmettep atap ótedi. Atamnyń erekshe jaǵdaıda ǵana kıetin kıimderi bar. Olar: qulyn terisimen qaptalǵan qara seńseń bórki, jańa shekpeni, kúmistegen jalpaq qaıys belbeýi. Jaı kúnderi atalǵan úsh kıimniń úsheýi de tórde aǵash qazyqta ilýli turady. Ár-ár kezde atam olardy syrtqa alyp shyǵyp, shańyn qaǵyp, qaıtadan ilip qoıady.

Atam bu dúnıeden góri o dúnıeniń qamyn kóbirek oılaıdy. «Búgin bolmasa, erteń tyraıyp óle qalýym zańdy. Bu dúnıede jalba-julba bolyp júrsem de, o dúnıege jalba-julba bolyp barmaımyn. Álgi atalǵan baǵaly kıimderdi ryzyǵym taýsylyp, demim bitken kúni súıegime túskender alsyn», — deıdi. Sol úshin de shań jýytpaı qoryp, kóziniń qarashyǵyndaı saqtaıdy. Ólip jatyp, óligine jınalǵan jurttan: «E, beıshara-aı! Bir kıer bútin kıimi joq eken-aý!» — degen aıanysh sóz estigisi kelmeıdi.

BÓPKE ÁJEM JÁNE BİZ

Bópke ájem de súıegi asyl adamnyń bireýi. Úıdegi áıelge tán jumystyń bárin de Záýre joqta sol tyndyrady. Erteden qara keshke tynym alǵandy bilmeıdi. Tabıǵat ony jasaǵan kezde máz bolyp, kúlip otyrsa kerek. Bópke ájem jomart tabıǵattyń aýzynan jaz kúnindeı jaırańdap túse qalǵan. Saldyrlaǵan aqkóńil, ashyq adam. Kórgen-bilgenin aıtyp sap, qarap otyrady.

Kóktem shyǵysymen Qaǵazbaı men Záýre úı kórmeıdi. Osydan jeti shaqyrym jerdegi Úshqaǵa — eginjaıǵa ketedi. Alty aı jaz — kúzgi jıyn-terin bitkenshe sonda bolady. Osy ýaqyttyń ishinde bizge tamaq jasap beretin, kirimizdi jýyp, úı ishine qaraıtyn jetpis jasar qaýsaǵan kári kempir Bópke apam.

Ájemdi biz «apa» deımiz.

Joq, «qaýsaǵan» degen sóz oǵan jaramaıdy.

Tańerteńgi shaıdy apyl-ǵupyl beredi de, apam qap alyp, tezek terýge ketedi. Mal jaıylatyn qyrqa jaqty kezip, túske taman bir qap tezek terip ákeledi. Murnynan sý ketip júrip, túski shaıdy beredi. Sosyn, qol oraq, arqan alady da, sonaý tómengi jazyqtan bir arqa qýraı nemese shı oryp ákelýge ketedi.

Óristen mal qaıtatyn keshki mezgil. Apam áli joq.

— Álgi Bópke kórine me, qarańdarshy, — deıdi atam.

Biz úıdiń ústine shyǵamyz. Apam keletin jolǵa qaraımyz.

Apam joq, túıe belindeı etip nyǵarlap býǵan bir arqa nán qýraı kele jatyr. Iá, ıá, tek qýraı. Olaı-bulaı sál yrǵalyp, kádimgideı jyljyp kele jatady. Taǵy biraz jaqyndaǵan kezde, siz qýraıdyń astynda jybyrlaǵan aıaq bar ekenin baıqaısyz. Adam aıaǵy. Qýraı týra bizdiń úıte qaraı kele jatady.

Qýraı ábden jaqyndaǵanda, siz endi onyń astynan aýyr júktiń salmaǵymen jerge tıe jazdap kele jatqan, kımeshek kıgen áıel basyn qosa baıqaısyz. Bul meniń ájem. Qajymas Bópke ájem. Túıe belindeı nán júkti arqasyna qondyryp alǵan. Úı irgesine kelgende, ol qýraı-mýraıymen shalqalap birden qulaıdy. Bu dúnıeniń bir azabynan qutylǵandaı keýdesin kere kúrsinip, kımeshegin basynan sypyryp jiberedi. Ter shúmek-shúmek aqqan kári basyn keshtiń salqyn samal jeline tosyp, jan shaqyrady. Túıe belindeı qýraıǵa súıenip otyryp, qoltyrmashtap alǵan jibin aǵytady. Dem alyp, esin jınaıdy.

Úsh mezgil kúnine tamaq pisirýge jumsalatyn jáne qysta úı jylytatyn otyn bul úıge osylaı jınalady.

Biz otqa qýraı jaqpaımyz, Bópke apamnyń terin jaǵamyz.

Bópke apam káriliktiń basyna teýip júrgen adam.

Bir kún jumyssyz otyrsa, eki qoly aldyna syımaıdy. Esine, kenet, Úshtaǵy Qaǵazbaı men Záýre túsip ketedi. «Ol ekeýi ne kún kórip júr eken? Hálderin bileıin. Shaılaryna qatatyn qaımaq aparyp bereıin. Áneýgúni barǵanda Qaǵazbaı tisim dep júr edi. Sonysy qoıdy ma eken, ne boldy eken?» — deıdi de, ájem jeti shaqyrym jerdegi Úshqa jaıaý tartyp jóneledi. «Keshke mal kelgenshe, kep qalarmyn», — deıdi.

Ary jeti, beri jeti shaqyrym jaıaý júrip qaıtý oǵan túk te emes. Kórshiniń úıine kirip shyǵaıyn degenmen birdeı ǵana.

Apam sózinde turady. Oıǵa alǵan jumysynyń bárin tyndyryp, mal qaıtar kezde úıge ol da keledi. Bos qol jáne kelmeıdi. Jol ústinde kez bolǵan kebý japalardy terip, bir etek tezek ala keledi. Kópirdiń synyq taqtaıy kezikse, ony da tastamaıdy.

Men apamnyń «oıbaı, aýyrdym» degen sózin ómiri estigen emespin. Óle-ólgenshe aýzyna dári salǵanyn kórgen emespin. Kútiný, demalý degendi, marqum, bilmeıtin edi.

Apam 1953 jyly seksen toǵyz jasynda dúnıe saldy. Bul degen moıymaıtyn, tozbaıtyn bolat adam edi.

Bópke apamnyń boıyndaǵy bir kemshilik — ol aıaǵyna sý juqpas qydyrmashy. Úı jumysynan qoly qalt etse-aq toqtamaıdy, aýyldy sharlap jóneledi. Bas, aıaǵyna at shaptyrym uzyn kóshelerdiń o shetinen bir kórseń, bu shetinen qylań etip shyǵa kelgenin jáne bir-aq kóresiń.

Joq, ol tekten tekke qydyrmaıdy. Óz úıiniń jumysy azdyq etkendeı, eldiń tynbaı, bitpeı jatqan is-misi bolsa, jınap, ternep júredi. Bireýge jip ıirip bermek bop, bir dorba jún ákeledi. Bireýdiń jyrtyq qabyn alyp kep, jamap otyrady. Taǵy bireýdiń qatyp jatqan eltirisin ýqalap, áýrelenip jatqany.

Nemese, apam sol ketkennen mol ketedi. Keshke deıin úıge oralmaıdy. Artynan izdep barsań, áldekimniń kórpesin qabysyp otyrady.

Qyzmet etken úıinen apam bos qaıtpaıdy. Peshpentiniń dorba tárizdengen túpsiz tereń qaltalaryna salyp, kımesheginiń ushyna túıip, nan, baýyrsaq, qurt, kámpıt, qant sekildi birsypyra oljamen oralady. Keıde bir tabaq ún, bir jilik et ákelip, bizge dámdi etip kespe istep beredi.

Apamnyń el qydyryp, tabys tabý kásibin biz, balalar, namys kórýshi edik. Ásirese, jigit bop qalǵan Qasymqan qatty renjıtin:

— Apa, qaıyrshy qusap bunyń ne? Uıat emes pe? Osy el qydyrǵanyńdy qashan qoıasyń? — deıdi.

Apam moıymaıdy:

— Qaıyrshy bop, men bireýdiń birdeńesin surap aldy deımisiń? Ózi berdi.

— Sen alma!

— E, nege almaımyn! Men onyń bir shekpendik jibin qudaıy qyp ıirip bermedi deımisiń?

— Áne, qaıyrshy sóıtedi. El qydyryp, kim kóringenniń jumysyn isteıdi. Al sen isteme! Úıde otyr! Úıdegi óz jumysyń az ba!

— Men jurttan ne jumystaryń bar dep suraıdy ǵoı deımisiń. Jalynatyn ózderi. «Bópke, aınalaıyn, mynany istep bere salshy» deıdi...

— İsteme! Jalynbaq túgil, ólip ketsin!

— Maqul, endigári istemeıin, — deıdi Bópke ájem. Onysyn bes mınýttan keıin umytyp ketedi.

El qydyrýdan oralǵan Bópke apama jan-jaqtan jamyrap, ursa turyp, biz onyń qaltalaryn aqtaryp qaraýmen bolamyz. Ákelgen pisi-kúıik nárselerin talapaılap jep alamyz. Sol kezde Bópke ájem bizdi ájýalap:

— Káne, meniń el qydyrǵanym senderge jaman boldy ma? Bir-bir qaýjańdasyp qaldyńdar, — deıdi.

El bolǵan soń, bireý qyz uzatqan, bireýdiń áıeli bosanyp, ul tapqan. Bireý jegeni jelkesine shyǵyp, qamalyp qalǵan. Bireý túrmeden kelgen. Bireýdi ıt qapqan, endi bireý qatynyn sabaǵan... Osy habardyń bár-bárin de biz Bópke apamnan estıtin edik. Aýyldaǵy jańalyq ataýlyny Bópke apam elden buryn bilip alady. Sosyn kórshilerge, bizge jetkizedi. Men bilgendi jurttyń bári bilse eken deıdi.

— Álgi Nurbekti ıt qaýyp alypty. Baryp, bilip keleıin, — deıdi de, jónep otyrady.

Kelgen soń:

— It Nurbekti qappapty. Nurbektiń Jumabek deıtin sotanaq balasy bar emes pe? Sony qaýyp alypty. Baltyrynyń myna aradaǵy kók etin ońdyrmaı bólip túsipti, — deıdi. Uzyn balaq dambalyn túrip jiberip, ıttiń dál qaı arany qapqanyn saýsaǵymen ustap kórsetedi.

Qazaq táýir degen tamaǵyn keshke ishedi. Naǵashym úıinde keshke qaraı, ádette, dáý qazan kespe isteledi. O, Bópke apam jasaǵan kespe erekshe! Dúnıe júzindegi aıtýly restorandardyń bir de bireýinen siz ondaı kespe tappaısyz!

Aýyz úıdegi qara qazanda qara sý shymyr-shymyr qaınap jatady. Osy jetedi-aý degen shamamen apam baspaqtan bir ýys tuz alady da, tastap jiberedi. Kespe dámdi bolý úshin qasyqtyń basyndaı tońmaı salady.

Kespe isteıtin undy apam elep áýrelenip jatpaıdy. Kebek shyqsa, un azaıyp qalady deıdi ol. Qamyr túıe terisindeı qalyń ılenedi. Kesken kespeniń jýandyǵy saýsaqtaı bolady.

Jińishke etip kesýge apam, birinshiden, asyǵady. Ekinshiden, kózi kórmeıdi. Kespe ornyna saýsaǵyn qosa týrap almasyna kim kepil? Sosyn sıyrdy kim saýady? Qýraıdy kim oryp ákeledi?

Týralǵan kespeni apam qazanǵa sebezdep, taldap salyp jatpaıdy. Umar-jumar tastaı salady. Bylaı da jýan kesilgen kespe pice kele taıaqtaı bolady. Qamyr túıin-túıin baılanysyp júredi.

Kespege kartop salynady. Biz kóz bolyp otyrmasaq, apam kartopty qazanǵa qabyǵymen salyp jiberýge bar. Ortasynan bir-bir bólingen kartoptyń ár túıiri torǵaıdaı.

Sypyranyń betinde qamyr keskennen qalǵan un bar emes pe? Kóje mańyzdy bolady deıdi de, apam kespeniń ústinen ony jáne sebedi.

Tamaq qazannyń saqyr-saqyr qaınaýy ábden basylǵan soń túsiriledi. Aýyr qaqpaqtyń astynda tunshyqqan bý búkil aýyz úıdi alyp ketedi.

Apam býdyń arasynan kórinbeıdi. Tek qazandaǵy kespeni temir shelekke qotaryp quıyp alyp jatqan dybysy ǵana estiledi.

Qyna tústi dóńgelek taqtaı stol taǵy da jutynǵan toǵyz aýyzdyń (Záýre men Qaǵazbaı joq bolsa, jeti aýyzdyń) qorshaýynda.

Árkimniń kespe ishýge arnalǵan tıesili ydysy bar. Bireýdiki tabaq, bireýdiki qursaýly úlken kese, tostaǵan... Úlken ojaýdy shelekke malyp alady da, apam kespeni ydysyna toltyra bir-aq quıyp beredi. Kespe derlik kespe emes. Botqa derlik botqa emes. Qasyǵyńdy shanshysań, jyǵylmaı, tip-tik turady. Qaryn shyǵarý jaǵyna kelgende, ózge tamaqtyń bárin alyp urady.

Al ishe ber. Toımaı qalsań, apam taǵy quıyp beredi. Tek saq bol! Torǵaıdaı kartoptyń syrty salqyn bolǵanǵa, ishi de sondaı eken dep, aldanyp qalyp júrme. Túıilip qalǵan qamyrdyń arasy da sondaı — ońaılyqpen sýymaıdy. Tic etińe yp-ystyq bolyp jabysa qalsa, qoldyratyp túsedi.

Bópke apamnyń kespesine qarnymyz sheńbirek atyp toıyp alǵannan keıin, endi birazdan soń shóldeı bastaımyz. Aýyz úıde shelekte turǵan sýǵa damyl joq. Birese birimiz, birese ekinshimiz temir krýjkamen ilip alyp, simirýmen bolamyz. Beltoǵan úıdiń dál qasynda, sý arzan. Shelegimen túgel qotaryp ishseń de, eshkim eshteńe demeıdi.

RAMAZAN JÁNE MEN

Sarybastaýda bóten bireýdiń úıinde júrgendeı emes, naǵashym úıine kelgeli kóńilim ósip, qońaıyp qaldym. Sabaqty da jaqsy oqyp júrmin. Shynymdy aıtsam, Qostóbege tipti barǵym kelmeıdi. Ne qyzyq kórem dep barmaqshymyn?

Ramazan ekeýimiz egiz qozy tárizdimiz. Kúndiz de, túnde de jubymyz jazylmaıdy. Mektepke birge baramyz. Birge oınaımyz. Birge uıyqtaımyz. Ekeýimizdiń tatý bolýymyz da, araz bolýymyz da op-ońaı. Bolmashy nárseden bala qorazdarsha kidiń-kidiń etip, shekise qalamyz. Arada jarty saǵat ótpeı, taǵy da aýyz jalasamyz.

Ramazanǵa qaraǵanda men qýshykesh pysyqpyn. Ony op-ońaı aldap ketem. Ramazannyń jibi bos, ańqaý. Aldanǵanyn artynan bir-aq bilip, dúrse qoıa beredi. Qara kúshiniń menen góri artyqtyǵyna senedi.

Denem kishi bolǵanmen, shaqyramyn, berispeımin. Ramazandaı emes, ádis-aılaǵa shebermin. Úıdiń dál qasyndaǵy kógal alańda jatyp kep kúresemiz. Birde ol jytady, birde ádisimdi asyryp, men jyǵam.

Ár alýan óner jarystyramyz: júgirý, tas laqtyrý, bıikten, uzyndyqtan sekirý, t.t. Munda kóbinese men ozatyn edim.

Tek ozyp qana qoımaımyn. Pálekeshtigim ustap, Ramazandy neshe saqqa júgirtip mazaq etem. Qyrshańqy tilimmen yzasyn keltirip, shatyp alam. «Kemıek» deımin.

Ramazannyń kemıek ekeni ras, ol bul sózge qatty namystanady. Ese qaıyrmaq bop, onyń meni qorlap aıtatyn sózi «myrtyq». «Myrtyq» dese, men namystanam. Ramazandaı uzyn boıly bop týmaǵanyma kádimgideı qorlanyp qalam. Keıde kúnine birneshe ret qyzyl sheke bolyp tóbelesip te alamyz.

Tóbelestiń shyǵý sebebi tipten ońaı: aıtalyq, men kúresken kezde Ramazandy alyp urdym. Jyǵyp, jaıyma kete bermeımin. Qıańqylyq istep, «kúshiń maǵan» dep, basynan attap ótem. Balalardyń uǵymynda bul jaman yrym. Ramazannyń bar kúshi endi maǵan bitedi de, ol kúshsiz qalady.

Ramazan yza bolady:

— Qaıtar kúshimdi! Men jańa seniń basyńnan attaǵan joqpyn ǵoı? — deıdi.

Men qaıtarmaımyn.

Qaıtarsam, óz erkimmen eńkeıip, Ramazanǵa basymnan attatýym kerek. Oǵan men ólmeı kónermin be!

— Qaıtar, ıttiń balasy!

Ramazannan nendeı pále kelse de tosyp alýǵa barmyn. Al biraq onyń kúshin qaıtarmaımyn.

Osydan soń ekeýimiz jat ta kep tóbelesemiz. Ákeń, shesheń, jeti atań degen sózderge tejeý joq ketip jatady.

Jaǵa, jeń páre-páre bolady. Kektesken qorazdardaı ólimtiktenip, birimizge birimiz berispeımiz.

Ekeýimizdiń tóbelesip jatqanymyzdy bir kezde Qasymqan kóredi:

— Óı, ıttiń balalary, senderge ne jetpeı jatyr!

Qasymqan júgirip kep, balǵadaı aýyr judyryqtarymen kók jelkeden aıamaı túıip-túıip jiberedi. Onyń judyryǵy tıgen jer talaıǵa deıin zyrqyrap aýyryp júredi.

Úlkeıgende qyzyl ásker bolý Ramazan ekeýimizdiń kókeıtesti armanymyz. Tek osy úshin tezirek óssek, tezirek mektep bitirsek dep arman etemiz.

Ramazan meni qorlap:

— Seni áskerge almaıdy. Kishkentaısyń, — deıdi.

— Meni emes, seni almaıdy. Óıtkeni seniń qolyńnan túk te kelmeıdi. Seni áskerge alsa, eń myqtaǵanda, povar bolasyń. Al men komandır bolam, — deımin.

— Bolmaı qal, myrtyq neme!

Komandırlik orynǵa talasyp, Ramazan ekeýimiz taǵy da tóbelesemiz.

Qazaqtyń qumar asynyń biri — qymyz.

Qaraker bıe qulyndaǵan. Ózi tárizdi ádemi qaraker qulyn tapqan. Jer otyqqan kezde atam, jyldaǵy ádetimen, jalǵyz bıeni saýyp, qymyz jasaıtyn boldy.

Ol kezde, sirá, mal azdyqtan bolar, aýyl mańy qazirgideı shańy burqyrap, taqyraıyp jatpaıdy. Qoryq-qoryqtyń túbi, aryq-aryqtyń jaǵasy kógal shóp bolady. Qaraker bıeni atam úıden onsha uzatpaı, shiderlep qoıa beredi. Qulynnyń aldyna jas kók salyp, qorada ustaıdy.

Jalǵyz bıe erteden keshke deıin alty-jeti ret saýylady. Ár eki, úsh saǵatta atam onyń baýyryna súlikteı jabysyp alyp otyrǵany... Aǵash kúbimen orta kúbideı sút alady. Otan sıyr sútin qosady. Sonymen kúbi az tolmaǵan qymyz bolyp shyǵady.

Keshte, jatar kezde bizge, balalarǵa, atam kúbidegi saýmaldy árqaısymyzǵa pálen júzden sanatyp piskizedi. Betine qap-qara maı túsip, kúbi syrty yp-ystyq bolǵansha pisilgen saýmaldy óziniń aýyr tonymen balasha qundaqtap orap tastaıdy.

Tańerteń atam bárimizden buryn túregeledi. Bet-qolyn shaıady da, shampansha bojyldap daıyn turǵan qymyzdan bir tostaǵandy óńeshine tastap alady. Raqattanyp kekiredi..

Jalǵyz bıeniń qymyzynan dámetip, qydyryp keletin jurt birsypyra. Olardyń kópshiligi atamnyń dostary — shaldar. Qydyrmashylar kelmes buryn, atam kúbidegi qymyzdy ydys-ydysqa bólektep quıyp, jaıǵap úlgeredi. Shaldar da qur aýyz qaıta qoımaıdy.

Qasıetińnen aınalaıyn Qambar atanyń súti, shynynda da, shıpa toı. Úlken bir kese qymyzǵa aq talqandy qoımaljyń etip seýip, tastap alsań, budan artyq tamaqtyń ne keregi bar? Kúni boıy eki betiń albyrap, balqısyń da júresiń. Kekirseń, ádemi ıisi murnyńa keledi. Únemi qymyz iship júrgen adamnyń bet nury da, kózindegi ot ta bólek emes pe?

Atamnyń dúńgirlegen qoshqar múıiz kene torsyǵy bar. Ózine degen qymyzdy soǵan bólektep quıyp, júktiń astyna tyǵyp ustaıdy. Kúni boıǵy tamaǵy da, sýsyny da, mine, sol. Torsyqtaǵy qymyzdy biz atama jalǵyz ishkizbeımiz...

...Ramazan ekeýimiz, ádettegishe, sabaqtan qarnymyz ashyp keldik. Úıde eshkim joq. (Aýyl qazaǵy ol kezde esik qulyptaýdy bilmegen. Ketem degen jaǵyna esikti ashyq tastap kete bergen).

Jeı qoıatyn pisi-kúıik tamaq izdep, taba almadyq. Osyndaı ońashalyqty paıdalanyp, torsyqtaǵy qymyzdan urlap ishpekshi boldyq. Sýyq qolymyzdy budan buryn da talaı suqqan tájirıbemiz bar.

— Áýeli men isheıin, sen terezeden qarap, baqylap tur, — dedim Ramazanǵa.

— Maqul.

Júktiń astynan ózim biletin qýystan torsyqty sheship aldym. Shaıqap-shaıqap jiberdim de, juta bastadym. Shaqtap ishpese, bolmaıdy, atam bilip qoıady.

Endi kezek Ramazandiki. Men qaraýylda turmyn.

Ramazan qorqaq. Torsyqty qolyna alysymen kózderi alaqtap, berekesi qashyp ketti. Áne, endi isheıin dep jatyr.

Qýaqylyǵym ustap, basyma qıańqy bir oı kele qalar ma! Ramazan qymyzdan qylqyldatyp juta bastaǵan kezde, qaıter eken den, qarbalasyp:

— Atam kep qaldy! — dedim.

Sýjúrek Ramazanda úreı qalmasa kerek. Aýzyndaǵy qymyzdy jutyp úlgermesten, byrsh etip qaqalyp-shashaldy da qaldy. Aýzynan, eki tanaýynan keri atylǵan qymyz omyraýyn, ústin jaýyp ketti. Sasqany sonsha, torsyqty ornyna jóndep qoıa almaı jatyr.

Men kúlkiden ólip qalyppyn.

Kenet, qarasam, atam, shynynda da, úıge kirip kele jatyr. Kózim atyzdaı bolyp, kúlkim birden tyıyldy. Syrtqa perip uryp jóneldim.

Ramazan qasha almaı, qalyp qoıdy.

Úıdiń syrtynda anadaı baryp qarap turmyn. Ramazan joq áli. Qylmysymen qolǵa túsken batyrdyń háli ne bolyp jatqanyn men kórmeı de jobalaımyn.

Bir kezde Ramazannyń syńsyp jylaǵan daýysy estildi. Áne, ózi de shytyp keledi. Eki qulaǵyn qolymen basyp ustap alǵan. Atam yza bolǵanda, qulaqtan sozatyn.

Men ózim qolǵa túsip qalmaǵanyma táýba dedim.

JİBEK BELBEÝ

«Qymbatty, jannan artyq kórýshi, aı júzdi, altyn dıdarly aǵaıym Satylǵan! Ákem Ydyrys, tátem Smaǵul, inishegim Turdybek! Qalaı, bárińiz de saý-salamat, Tekestiń keń dalasynda, jupar aýasynda densaýlyqtyń arqasynda, Qudaı dep, aman-esen, ókimet pen partıanyń tapsyrmasyn adal atqaryp júrip jatqan bolarsyzdar. Al endi menen amandyq bilmek bolsańyzdar, men de aman-esen, oqýshylyq boryshymdy adal oryndap, Súmbeniń jupar aýasynda, óz teń qurbymnyń teń qatarynda júrip jatyrmyn. Naǵashym úıi túgel ózderińiz kórgendeı aman-esen. Atam men apam da aman-esen. Qaǵazbaı naǵashym da aman-esen. Úshta Záýre jeńeshem ekeýi jumys istep júr. Men ókimet pen partıanyń tapsyrǵan oqýyn jaqsy oqyp, mektepke Záýre jeńgeshemniń peshpentin kıip baryp júrmin. Jeıdem ábden tozyp ketti. Apam kúnde jamasa, kúnde jyrtylady. Symynyń quıryǵy — ol da jyrtylyp edi, apam bir sary shúberek taýyp, jamap berdi. Sondyqtan sizderden ótinip suraıtynym: qatynaǵan adamnan maǵan bir-eki ezim sıa jáne bes-alty qalamúsh berip jiberińizder. Jáne jeıdem ábden tozyp ketti. Bir jeıde tikkizip, berip jiberseńizder eken. Jáne arıfmetıka kitabyn alýǵa aqsham joq. Maǵan qatynaǵan adamnan azyraq aqsha berip jiberseńizder eken.

Amandyq hat jazýshy Berdibek, 1935 jyl, 13 aprel».

Dápterdiń bir paraǵyna jazylyp, úsh burysh etilip búktele salǵan, eshqandaı marka japsyrylmaǵan meniń bul hatym osy aradan áýeli bizdiń Qostóbeni basyp ótip, Narynqolǵa pochtaǵa barady. Sol arada sorttaýdan ótip, álgi izimen qaıtadan keıin qaıtyp, Qostóbege keledi. Talaı jerdi sharlap, aıqysh-uıqysh sapar shegip, Satylǵan aǵaıymnyń qolyna tıedi. Jaıdan jaı tıe salmaıdy, ol ony markasyz hat bolǵandyqtan, bir somǵa satyp oqıdy. Sondaǵy hat mazmuny joǵarǵydaı.

Men oqý oqyp júrgen Súmbe men Qostóbeniń arasy salt atty adamǵa tústik jer. Kisi úzbeı qatynap jatady. Aıtylmysh hatty men solardyń bireýinen berip jibersem de bolar edi ǵoı. Ári tez, ári áýresi az.

Joq, men óıtpeımin. Adamzat pochtany ne úshin oılap tapty deımin de, reti kelip turǵanda, paıdalanyp qalýǵa tyrysam. Pochta arqyly barǵan hat mándirek, jaýaptyraq tárizdi.

Súmbede dúken bar. Dúkenshi jigit meni jaqsy tanıdy. Bir kúni sol kezdesip qaldy da:

— Atań satan jıyrma bes som aqsha berip jiberip edi, júr, bereıin, — dedi.

Myna habardy estip, Ramazan ekeýimizde es qalmady. Bir som, eki som emes, baqandaı jıyrma bes som! Biz munsha aqshaǵa ómiri ıe bolyp kórgenbiz be? Júregimiz alyp-ushyp, dúkenshige ilesip, onyń úıine keldik.

Hege ekenin bilmeımin, dúkenshi jıyrma bes somdy túgeldeı tıynmen sanap berdi. Áıteýir, baqyr bergen joq, on bes, jıyrma tıyndyq kúmister. Sonyń ózinde qos ýystan asyp ketti. Buny endi qalaı alyp júrem? Qaltama salyp edim, bir qaptalym salbyrap túsip ketti. Salbyraǵan qaptaldy qos qoldap kótere ustap, tanaýymyz jelp-jelp etip, úıge keldik.

— Satylǵan Berdibekke jıyrma bes som aqsha berip jiberipti! — dep Ramazan anadaıdan jar sala keldi.

Bala minezdi Bópke apam:

— Ras pa? Qane, kórsetshi? — dep úıirile qaldy.

— Mine! — dep, qaltamdaǵy tıyndy saýdyr-saýdyr etkizem.

— Maǵan bes-alty somyn bershi, shaı alyp isheıin.

— Ózim kitap-qaǵaz alam.

Otyryp, sanaımyn aqshamdy. Dál jıyrma bes som ba? Ne artyq, ne kem emes pe? Ramazannyń bolysqysy kelse, qolyn qaǵyp, jolatpaımyn.

Mine, endi Ramazan ekeýimiz dúkenge kele jatyrmyz. Jol-jónekeı kezdesken balalarǵa murnymdy kókke shúıirip, búgin jer betinde bizden baı adam joq ekenin aıtamyn. Qaltadan kúmis aqshalardy ýystap alyp kórsetkende, kim de bolsa esinen tanyp qala jazdaıdy. Sońymyzdan ilesip, birge júredi.

Aqshanyń tól ıesi menmin ǵoı. Olar maǵan qyzǵanyshpen qaraıdy. Dál qazir dúnıege men bolyp kelmegenge ókinedi.

Dúkenge kep kirgende, meniń sońymda shubyrǵan bes-alty atqosshylarym bar.

Bir qazaq túıe satyp, bazar bazarlaǵanda, on shaqty qazaq tyrp-tyrp etip, álginiń qorjyn-keshegin arqalap, artynda bosqa júretin. Quldy sol tárizdenip, túıe satqan myqtynyń ózimin.

— Ne alsam eken? — dep dúken sórelerine táshtıip kóz tastaımyn.

Qaltamda jıyrma bes som emes, qazyna tunyp jatqandaı.

Atqosshy balalarda kiná joq. Anany al, anany al dep, birimen biri jarysyp aqyl beredi.

Bir-eki oqýlyq, dápter, bloknot, syzǵysh sekildi ózime asa qajet zattar satyp aldym. Taǵy ne alsam eken?

— Anaý barabandy satyp al! — deıdi keńesshimniń bireýi.

— Báki al!

— Belbeý al!

— Anaý aınany al. Qaltańa salyp, betińdi kórip júresiń.

— Bet maı al.

Bári de qajet nárseler. Aqsham jetse, bárin alar edim, eshteńe qaldyrmas edim.

Bir kılo qant satyp aldym. Bir-bir kesegin ózimiz jep, basqasyn úıge aparmaqpyz. Osyndaı baıyp turǵan kezde atam men apamdy da qýantpasam, adamshylyq bola ma?

Kishkentaı dóńgelek aına satyp aldym. Plasmassadan jasalǵan jıekshesi bar. Syqpa vazelın aldym. Keńesshilerimniń tilimen aıtqanda, bet maı. Aıaq-qolym tilik-tilik bop, azap kórip júrmin. Keshke, bálem, sylap jatyp tastamaqpyn.

Eseptetip kórsem, aqsham taǵy da qalyp barady. Endi ne alsam eken?

— Belbeý al! Belińe taǵyp júresiń.

Ushynda kúltildegen sándi shashaǵy bar, aq jibek belbeý meniń kópten qyzyǵyp júrgen nársem. Ári osy kúni sán. Sylqym bozbalalar aq kóılektiń syrtynan shashaǵyn salbyratyp, býynyp alady.

Qalǵan aqshama belbeý satyp aldym.

Atqosshylarymdy shubyrtyp, dúkennen shytyp kele jatyrmyn. Menen baı, menen baqytty adam joq.

Kósheniń qaq ortasynda turmyn. Atqosshylarym qasymda. Satyp alǵan nárselerimniń árqaısysyn olar bir ustap kórisedi.

Men úshin eń qymbat múlik — shashaqty aq jibek belbeý. Sony qońyr peshpenttiń syrtynan belime býynyp kórip jatyrmyn. Sylqym bozbalalardyń ádetimen shashaqtaryn uzyndy-qysqaly etip, jambasyma salbyratyp túsirip:

— Qalaı, jarasa ma? —- deımin.

— Qatyp ketti! — deıdi keńesshilerimniń bireýisi.

— Buny búıtip peshpenttiń syrtynan býyna ma eken? Jeıdeniń syrtynan býynady, — deıdi ekinshisi.

Táýir, bútin jeıdem joq bolsa, qaıtýshi edim? Qashan táýir jeıde bitkenge deıin býynbaı, saqtap qoıýym kerek pe?

— Peshpent túgil, shapannyń syrtynan býynsa da bola beredi. Bilseń, bul qaıys belbeýden on ese myqty, — deımin. Bul ánsheıin, ózimdiki durys dep, ber jaǵymnan aıtyp jatqanym. Al ar jaǵym basqany arman etedi. Áýeli, basymdy taqyraıtpaı, shash qoısam. Shashymdy bir shekeme qaraı jyltyrata tarap, qaıyrsam. Shalbarymnyń qyry pyshaqtaı bolsa. Aıaǵymda jyp-jyltyr qara týflı, ústimde appaq qardaı aq jeıde. Mine, osydan keıin shashaqty jibek belbeýdi býynyp, kóshege: «Al qane, maǵan qarańdar!» — dep shyǵa kelsem!

Eh, shirkin!

Biri tabylsa, biri joq. Mine, belbeýli boldym. Belbeýime sán beretin basqa kıimnen mende túk joq.

Kedeı baıysa, jomart keledi. Búgin men jomartpyn. Atqosshylarymdy da bir-bir qýantyp tastaýdy borysh sanadym. Syqpa vazelınnen árqaısysynyń alaqanyna kúzgi toraıdyń sańǵyǵanyndaı etip shoqıtyp-shoqıtyp salyp berdim. Beti-qoldary jarylyp, sý tıse, ashyp, azap kórip júrgen beısharalar máz bolysyp jatyr. Oljaǵa batyp, qýanysyp jatyr.

Meıli, qýansyn! Meniń bul jaqsylyǵym birinen bolmasa da, birinen qaıtar.

Qaıtpasa jáne bopty.

Kús-kús qoldar men qarala tumsyqtarǵa maı jaǵylǵan soń, jyltyrap shyǵa-shyǵa kelisti. Jýyp jaqpaǵan soń, kir qosa eziledi eken. Betti bir súıkep ótse, bes saýsaqtyń izi battıyp túgel túsip qalady...

— Óı, aqymaq neme! Shapannyń syrtynan jibek belbeý býynǵan kimdi kórdiń? Býynsań, jeıdeniń syrtynan býyn, — dep, meni atam da ájýamen qarsy aldy.

Birinshiden, kún óli salqyn. Jeıdemen júrer kez emes. Ekinshiden, jeıde deıtin emes, qyryq jamaý.

Kún ábden jylyp, qashan táýir jeıde bitkenge deıin belbeýimdi saqtap qoıyp, shydaı alar emespin. Ertesinde mektepke, táýekel dep, peshpentimniń syrtynan býynyp baraıyn. Tym bolmasa, bir ret kórsin balalar. Sodan soń, múmkin, tyǵyp ta qoıarmyn.

Balalar bir degennen-aq qorshap aldy. Biri quptaıdy, biri keleke etedi. Belbeýimniń shashaǵynan tartqylap, tálkek etýshiler kóbirek. «Komısar bolyp ketipsiń!», «Ókil bolyp ketipsiń!», «Prokýror bolyp ketipsiń» dep mazaqtaıdy.

Sabaq bastaldy.

— Berdibektiń jibek belbeýi bar! — dep, bireýler eń mańyzdy sońǵy habardaı etip, muǵalimge aıtyp jatyr.

Muǵalim Nazar deıtin jýas, súıkimdi adam. Mıyǵynan kúlip, jymıdy da qoıdy.

Bir sabaq bitken. Úziliske tysqa shyǵyp kelem. Áneýgi taqyrbas Baımyrza bastatqan birneshe bala jan-jaǵymnan jabysyp, qorshap alǵan. Bular munsha nege jabysady?

Baımyrza júrgen jerde bir soıqan qosa júretinin júregim sezinetin tárizdi.

Dalaǵa shyqqan kezde, álginde úımelep qorshap alǵan balanyń biri:

— Óı, belbeýińniń shashaǵy qaıda ketken! — deıdi.

Júregim sý etip, jalt burylyp qaradym. Belbeýimniń eki shashaǵy birdeı joq. Bireý pyshaqpen short kesken de alǵan. Sholtıyp juqanaǵy qalǵan. Balalar endi odan ármen mazaqtap, dý-dý kúlisedi.

Men yzadan jaryla jazdap turmyn, kimge tıiserimdi bilmeımin. Baımyrzaǵa:

— Sen! Sen kesip aldyń! — deımin.

— Ottama! Kesip alsam, má, qara! Taýyp al!

Baımyrzadan tabarsyń!

Qaıran ǵana belbeýim-aı! İshim ýdaı ashyp barady. Ózim de aqymaqpyn-aý! Mektepke nege býynyp keldim! Atamdy tyńdap, kún jylynǵansha nege tyǵyp qoımadym!

Sabaq bitken. Mektepten tarap kele jatyrmyz. Baımyrzanyń úıi kósheniń basqa jaǵynda. Anadaı uzańqyrap alyp, ol maǵan aıqaı salady. Ólgen torǵaı sekildi jalbyraǵan birdeńelerdi aspanǵa laqtyryp: «Kórdiń be?» — deıdi. Kórdim, tanydym, meniń belbeýimniń shashaqtary.

Boqtap, tura qýdym. Tura qashty, jetkizý qaıda. Qashyp bara jatyp ta shashaqtardy aspanǵa atady.

— Toqtap tur, erteń aǵaıǵa aıtam!

Aǵaı ne isteıdi? Kesilip qoıylǵan shashaqtardy qaıta japsyrta almaıdy.

Qyrýar aqsha tólengen qaıran belbeý osylaısha isten shyqty.

MENİŃ KERBEZ JEŃGEM

Úshinshini Ramazan da, men de maqtaý gramotasymen bitirdik. Bul biz úshin, árıne, zor qýanysh.

Qostóbeden taǵy da bir jaqsylyq habar kelip jetti. Satylǵan aǵaıym úılenipti. Bul joly ol aǵaıyńnyń kóńilinen shyǵyp, úlbiregen qyz alypty. Qostóbedegi kádimgi kerbez Kúlimbala sulý bar emes pe? Onyń esigin úıir-úıir bolyp toryǵan jigit-bozbalalardyń aýzyn ańqıtyp, sonyń dál ózine úılenipti.

Kúlimbala shal-kempirdiń ortasynda bulań ósken jalǵyz qyz. Ákesi qoı baǵady. Orta boıly, tolyqsha, qasy-kózi qıylǵan qaratorynyń ádemisi.

Kádimgi jurt tanyp moıyndaǵan Kúlimbala sulý.

Satylǵan sony alypty!

Jolshybaı bir arbamen Qostóbege keldim. Úıdiń ishi taǵy da jóndelip qalǵan. Jańa tósek-oryn, biraz jańa múlikter paıda bolǵan. Áıel bolǵan osy dep, úlbirep jas jeńgem otyr.

Aǵaıym bul kezde kolhozda esepshi.

Ydyrys pen Smaǵul kolhoz jumysynda. Úıde bolǵandarynan bolmaǵandary kóp. Jas jeńgem jumys istemeıdi. Qyz kúninde ol kolhoz jumysyna aralaspaıtyn. Brıgadır kerbez Kúlimbalany mazalamaýǵa úırenip alǵan. Jeńgem boıyn kútip, úıde otyrady. Aınanyń aldynda bir saǵat shashyn tarap, qasyn jóndep turady. Erinbese, kúıeýine shaı qaınatyp beredi.

Kolhoz bizdi, balalardy, úıde otyrǵyzyp qoımaıdy, oqý tarasymen jumysqa qýalaıdy. Eginniń aram shóbin julamyz. Kók egindi tazartyp qaryq qylǵannan da tap-tap búldirýimiz kóbirek.

Shildeniń dál qaınap turǵan kezinde aǵaıymdy kolhoz Almatyǵa úsh aılyq esepshilik kýrsqa oqýǵa jiberdi. Endi úıde jas sylqym jeńgem ekeýimiz ǵanamyz.

Brıgadır — Kópekbaıuly Bázil. Qara kúshke myǵym, boıdaq jigit. Tańerteń úı-úıdi kezip, jurtty jumysqa shyǵarady. Burynǵydaı emes, endi ol bizdikine de keledi. At ústinen:

— Kim bar? — dep daýystaıdy.

Bul Ydyrys pen Smaǵul úıde bar ma, joq pa dep teksergeni onyń.

Joq ekenin biledi de, attan túsedi. Atyn esiktiń dál kózine qańtaryp qoıa salady. Esekteı jýas mal qoıǵan jerden tybyr etpeıdi. Alasa tar esikten Bázil qolbıǵan úlken denesimen eki búktelip, áreń syıyp kiredi.

— Áı, sen neǵyp jumysqa shyqpaı otyrsyń? Bar! — deıdi Bázil maǵan.

Ony-muny syltaýmen men dereý kete qoımaı, bógele berem. Bázekeńniń basynda jaman oı bar ekenin sezem.

— Sen kelinshektiń úıde otyrýyń jetti, endi jumysqa shyq, — deıdi Bázil Kúlimbalaǵa.

Buıyryp, shyndap aıtqan bolady. Biraq arǵy kómekeıi bos.

Kúlimbala syzylyp:

— Sonda ne jumys beresiń?

— Kúrek al da, ana Márıalarmen birge aryq qaz.

— Oǵan meniń kúshim kelmeıdi.

— Onda qamba tazala.

— Shańǵa tunshyǵyp ólmeımin be?

— Shómele sal.

— Kún ótse, basym aýyrady.

— Sonda ne jumys isteısiń? Tepseń, temir úzgendeı kúshiń bar, — deıdi de, Bázil jeńgemdi búıirden túrtip kelip qalady. Kúlimbala: «Áı, sheshek! Myna sheshek qaıtedi», — dep sylq-sylq kúledi. Bázekeńe kereginiń ózi de osy. «E, nemene, ótiń jaralyp ketti me», — deıdi de, endi ol jeńgeme dúrse qoıa beredi. Tyshqandy bassalǵan mysyqsha názik jeńgemniń ápter-tápterin shyǵarady. Oınaǵan bolyp, qushaqtaı ma-aý, shymshı ma? Tósekke alyp uryp, qytyqtaı ma, áıteýir, bilgenin isteıdi. Meni adam eken dep kózge ilmeıdi.

Jeńgem menen qaımyǵyp qana: «Qoı, eı, bala, qoı» degen bolady. Biraq onysynda zil joq. Onyń «qoıy» «e, taǵy túrt, taǵy shymshy» degenmen birdeı. Aıý tulǵaly Bázilge áli kelmesin bilse de, Kúlimbala oǵan, ósh alǵan bolyp, endi ózi tıisedi. Bázildi óshiktire túsedi.

On eki, on úsh jasar bala bola tursam da, meniń bilmeıtinim bıt astynda. Bázildiń bizdiń úıge kelýin jaratpaımyn. Ol attan túse bastaǵannan-aq, keýdemde jeńgeme degen qyzǵanysh oty tutanyp, qolymnan kelse, Bázildi shaınap jep qoıýǵa daıynmyn.

Kúndiz Bázil bizdiń úıde kóp bógele almaıdy. Jeńgem men úıdiń ishiniń ápter-tápterin shyǵarady da, jónep otyrady. Keshke jatar kezde taǵy da sopań ete qalady. Bul joly ot at minip, aıqaı salyp kelmeıdi. Jaıaý. Ún-túnsiz, «kesh jaryq» dep kirip keledi. Jeńgem keste tigip, men kitap oqyp otyrmyn. Alasa esikti denesimen jaýyp, Bázil qalbıyp turyp qalady.

— Ydyrys, Smaǵul qaıda? Kelmegen be? — deıdi.

Olardyń qaıda júrgenin brıgadır bilmese, kim bilýshi edi.

Bázil qasaqana suraıdy.

— Kelgen joq, — dep jeńgem durystap jaýap qaıyrady.

— Sen kelinshek, ne istep otyrsyń? Bu ne bul? Kúndiz-túni qadalyp tigesiń de otyrasyń? Kolhoz jumysyna shyq dese, shyqpaısyń. Toqtap tur, baıyń kelsin.

Bázil, eshkim otyr demeı-aq, tósek ústindegi jeńgemniń qasyna, zildeı bop, setkaly kerýettiń belin qaıystyryp, otyra ketedi. Ádemi jınalyp qoıylǵan jastyqtar oryndarynan shorshyp-shorshyp túsedi.

Keshqurym kelgen Bázilge meniń kóz qarasym bólek. Biraq ony ol baıqamaǵan bolady. Jeńgeme zalalsyz qaljyń aıtqan bolyp, ara-tura kolhoz jumysyn da sóz etip qoıyp, asyqpaı otyra beredi. Qoldan týralǵan kók temekini taıaqtaı etip shylym orap tartady. Jeldetkishi joq úıdiń ishi ashshy kók tútinge tolyp ketedi.

Jeńgem maǵan qamqorsyǵandyq bildirip:

— Uıqyń kelse, jatyp, uıyqtaı ǵoı, — deıdi.

Bázil ketpeı — ishimdi saqardaı qaınatqan qyzyl kóz pále ketpeı, — meniń uıqym keletin be edi!

Aqyry Bázil ketpek bolady, ornynan turady.

— Áı, kelinshek. «Qýys úıden qur shyqpa» degen. Tipti yrymǵa jaman ǵoı, tym bolmasa, bir shyny sýyń bar ma?

Jeńgem aýyz úıden Bázilge sý ákelip beredi. Bázil jarymyn ishedi de, jarymyn Kúlimbalanyń betine shashyp jiberip, tura qashady. Jeńgem: «Qý sheshek, seni me!» — deıdi de, tura kep qýady. Aýyz úıdiń, tor úıdiń esikteri ańqıyp ashylǵan kúıinde qalady.

Dala qarańǵy. Tas qarańǵy. Qashýshy da, qýýshy da qara sıaǵa batqandaı joq bolady.

Men jeńgem tez oralsa eken dep, kútip otyramyn. İshim bezgek bolǵan adamdaı bir sýyp, bir qyzynady.

Jeńgem keshigedi.

Júgirip esik aldyna shyǵamyn. Olaı-bulaı kóz tigip, qulaq túrem. Eshbir sybys estilmeıdi. Meniń bezgegim asqyna túsedi.

Bir kezde ókpesi óship, alqynyp, jeńgem keledi:

— Qý sheshekti sonaý kósheniń basyna deıin qýdym, jete almadym. Bálem, toqtap tur! Erteń osy úıge kelersiń!

Jeńgemniń shashy men kıimderi, Bázildi «qýamyn» dep, odan beter uıpa-tuıpa bolǵan. Arqasyna shóp-shalań jabysyp qalǵan...

«KEŃSE AHA AÝYLDA!»

Jurt túgel kolhoz bolyp birikken. «Jekeshe» degen sóz endi aýyzǵa da alynbaıdy. Bári kolhozdiki: jer de, sý da, adam da.

Qostóbede turaqty dúken ashylǵan. Aýyl sovet keńsesine telefon túsirilgen. Jeke adamdar jazdyryp alatyn gazet-jýrnal kóbeıgen. Saýyny, maly joqtarǵa bir-bir eshki, buzaý, tana sekildi mal úlestirip bergen.

Bizdiń úıge tıgeni táıpıgen qońyr qunajyn. Keler jyly buzaýlaýy múmkin. Ol buzaýlasa, Qudaı bizdi jarylqaıdy, ózimizdiń sútimiz, aıranymyz bolady. Kóje-qatyǵymyz bolady.

Maı, qurtymyz bolady.

Qazaqtyń qarny malmen ǵana toǵaıady.

Qoradan mal ıisi shyqqannyń ózine bereke kirip qalǵandaı bolady.

Osy jaz Qostóbede jappaı otyryqshylaný bastalǵan. Jańa poselik — «tóshke» salý qolǵa alynǵan. Kıikbaı aýyly men Naıza aýylynyń eki aralyǵy bos jatqan jazyq edi. Qazir sol jazyqta qybyrlaǵan kóp adam balshyqtan kesek quıyp, eki páterli, eki-eki bólmeli, túzý kósheli eńseli úıler turǵyzyp jatyr. Osyny aýyl adamdary «tóshke» deıdi.

Qabyrǵasy qalanǵan úılerdiń sany birtin-birtin kóbeıip keledi. İshi-syrtyn sylap, esik, tereze ornatsa, tóbesin japsa, qazirgi qojalaq tamdardan on ese artyq, aq saraıdaı ádemi úıler bolyp shyǵady. Naǵyz jańa aýyl, mine, sol.

Biz, balalar, buǵan qýanamyz. Qalanyp bolǵan úılerdiń ishin aralap, tamashalap qaraımyz da: «Mynaý bizdiń úı bolady. Myna úıge biz kiremiz», — dep, úlkenderdiń atynan sóz sóılep, ton pishemiz.

Tóshke salý jumysy jaz boıyna bir báseńdemedi. Qaıta, kórshi kolhozdardan kómekshiler kelip, eki-úsh aıdyń ishinde onnan asa úı tizilip tura qalǵan edi. Kúnderdiń bir kúninde bul jumys toqtady. Nege ekenin kim bilgen, qaıtyp qolǵa alynbady.

Kúz ótti. Kóktem ótti. Jańa úıler sol kúıde umyt boldy. Tóbeleri jabylmaı, esik-tereze ornatylmaı, qalyp qoıdy. Bitpegen úılerge bir de bir adam kóship baryp kirmedi. Jaýyn ezip, jel sabalap tozdyrǵan qabyrǵalardyń ústinde zaıa ketken mol eńbektiń joqtaýshysy tárizdenip suńqıyp qarǵalar otyratyn boldy.

Eshqandaı paıdaǵa aspaı quryǵan sol úılerge meniń kúni búginge deıin janym ashıdy.

At ornyna adamdar jalańash aıaqtarymen balshyq keshkeni, zildeı aýyr kesekti aryq qabyrǵalary tyrbyń-tyrbyń etip qaıysyp qalap jatqany meniń kóz aldymda.

Túski úzilistiń kezinde jurtty, «kóp otyryp qaldyńdar» dep, «bol, boldyń» astyna alyp, shaq-shaq etken ókilder kóz aldymda. Súıretpe shanamen balshyqqa qosatyn saban tasyp, ystyq kúnde tili salaqtaǵan ógizder, emshektegi balalaryn kóleńkege jatqyzyp qoıyp, kesek quıyp júrgen áıelder kóz aldymda.

Mezgilimen embeı, shyr-shyr etip jylaǵan jas sábıler meniń kóz aldymda.

Sonyń bári ne úshin? Qarǵa-quzǵynǵa qonaqtap otyratyn jar jasap berý úshin be? Tekestiń jary da solarǵa jetetin edi ǵoı.

Aıtpaqshy, bitpeı qalǵan sol kóp jańa úıdiń bireýi ǵana paıdaǵa asty.

Qostóbede Aýǵanbaı deıtin bala-shaǵasy mol, kirme bireý bar-dy. Álginiń menshikti tamy bolmaıtyn da, árkimniń shańyraǵyn bir panalap kún kóretin. Qysqa qaraı Aýǵanbaı kesekten qalanǵan eńseli úıdiń shetki bireýisin óz kúshimen jabady da, kirip alady. Aýǵanbaı buryn orys arasynda bolǵan, úı salýdyń jon-josyǵyn biletin adam eken. Úıine bıik esik, úlken terezeler ornatady. İshi, syrtyn ádemilep sylap, ákteıdi. Sonymen, Qostóbedeti eń bıik, eń kórnekti úı Aýǵanbaıdyń úıi bolady da shyǵady.

Jáne onyń turǵan orny qandaı! Kıikbaı men Naıza aýylynyń qaq ortasynda, oqshaý. Tóńiregi tap-taza kógal jazyq. Burqyraǵan shań, byqyǵan kóń-qoqyrdan ońasha.

Narynqol jaqtan kele jatqan adamǵa áýeli Qostóbede birinshi bop jarqyrap Aýǵanbaı úıi kórinedi. Aýyldaǵy eń táýir úı, ádette, ne keńse, ne mektep. Qostóbege tosyn keletin jolaýshynyń kóbi, keńse eken dep, endi Aýǵanbaı úıine túsip, shatasa bastaıdy.

Sóıtse, keńse emes. Byqyǵan jas bala, byqsyp janǵan ot. Aýǵanbaıdyń áıeli bala basty salaqtaý adam.

— Óı, keńse qaıda? — deıdi tańyrqaǵan jolaýshy.

— Keńse ana aýylda!

Shatasyp jón suraýshylardan Aýǵanbaı balalary birazdan soń mezi bola bastaıdy. Endi osy úıge bettep kele jatqan tosyn adam kórse-aq, aldynan júgirip shyǵyp:

— Keńse ana aýylda! — dep aıqaı salýdy olar ádetke aınaldyrady.

SHAITAN EKEN DEP QALSAM

Meniń erteńdi-kesh úıde, jas jeńgemniń qasynda kúzet bolyp otyrýym Bázilge unamaǵan tárizdi. Bir kúni ol maǵan:

— Shópke barasyń, shómeleniń atyna minesiń, — dedi.

Shóp orý — astyq orý sekildi ol daǵy qarbalas naýqan. Shabyndyq aýyl mańynan alysyraq bolady. Shóp oratynda isteıtinder sonda túnep, sonda tamaqtanady. Bázekeń meni kózimdi aýyldan joıǵaly otyr.

Qarsylasar mende shama joq. Brıgadırge mingestim de, kete bardym.

Tekestiń arty óńiri toǵaıly alqap, sazdaýyt. Shóbi qalyń. Shóp mashına erkindep júre almaıdy. Shópti jigitter toǵaı arasyndaǵy alań-alańnan shalǵymen shabady. Maıa salatyn jerge shómeleni arqanǵa orap, atpen súırep jetkizedi.

Atqa bala minedi, ol — men.

Maıa salýshy Jylqybaı, meniń eski «dosym».

Orta qazan Tekestiń bergi soltústik qabaǵynda, ári bıik, ári ashyq taqyr jazyqta. Toǵaı arasynda masa kóp, bul arada az.

Kúlimbala endi úıde kúndiz de, túnde de jalǵyz ózi.

Túnde men qosta jatyp, jóndep uıyqtaı almaımyn. Úıdegi jas jeńgemdi oılaımyn. Kózim ilinip ketse, jaman túster kórem. Túsimde Bázildi kórem. Áne, ol shylymdy burq-burq soryp, jeńgemniń kerýetiniń ústinde otyr. Kúlimbala qasynda. Ol da shylym shegip otyr. Ekeýi syqylyqtap kúle me-aý. Birin biri qushaqtap, biriniń aýzyna biri tútin úrlep oınaı ma-aý! Men tór aldynda ótirik uıyqtaǵan bolyp jatyr ekenmin deımin.

Men endi shydamaımyn. Aıqaı salyp tura umtylǵanda, óz daýysymnan ózim oıanyp ketem. Sóıtsem, qos basynda jatyrmyn. Qasymdaǵy adamdar qosa oıanady. Jylqybaı maǵan zekip ursa bastaıdy: «Ne kórindi, eı! Birdeńe basyp jatyr ma! Osy nemeniń deni saý emes qoı deımin!».

Meniń shoshyp oıanýymdy árkim ár saqqa jorıdy.

— Sheshesi túsine kiretin shyǵar, — deıdi bireýler.

— Etpetinen jatyp, bastyrylyp qalǵan ǵoı, — deıdi ekinshiler.

Keıde shoshyp oıanǵan soń, qasaqana, áldeneniń shalyǵy tıgen tárizdenip, baqyryp jylaı berem. Qos basyndaǵylardy dúrliktirip túgel oıatam. Talaıǵa deıin jubanbaı, álek qylamyn. «Ne boldy? Ne tús kórdiń? Aıtshy».

Men eshteńe de aıtpaımyn, úıge baram deımin.

Túsime sheshem kiretini ol da ras.

Óstı-óstı men, shynynda da, aýrý bola bastadym. Birdeńege qatty renjisem, ashýlansam, etim qyzyp shyǵa keledi. Eki shekem solqyldap, basym aýyryp, jatyp qalamyn. Bundaı kezde dúnıeniń bárinen bezer bolam. Nár tatyp almaımyn. Aıqaı-shýdy jaqtyrmaımyn, tek óli tynyshtyqty qalaımyn. Basymdy tańyp alyp, jatqandy bilem. Ne uıyqtap tursam, ne qussam, sonda táýir bolam. Jurt endi meni:

— Bunyń basynyń saqınasy bar, — deıtin boldy.

Kúnde túste tamaqtanýǵa Tekestiń sýynan ótip, Orta qazanǵa keletinbiz.

Orta qazan masa az, dóńes jerge tigilgen oqshaý kıiz úı. Muqamedıdiń Qant deıtin áıeli tamaq jasaıdy. Tańerteń shaı, keshte shaı. Túste keıde shaı, keıde talqan kóje.

Oqta-tekte ólgen maldyń eti kelip qalady. Tartqylasań, tis ótpeıtin kók jasyq shandyr.

Bir kúni, ádettegishe, túski úziliske shyqtyq. Atty-jaıaýly shubap, Tekestiń arty betindegi Orta qazanǵa kele jatyrmyz. Mássaǵan bezgeldek! Toǵaıdyń ishin qaptaǵan sý basyp ketken. Kókten túsken sý emes, árıne. Shildeniń naǵyz ystyq kezinde taý basyndaǵy qar aǵyl-tegil erıdi de, Tekeske quıady. Ánsheıinde mop-momaqan bolyp jatatyn Tekes óstip sharasynan asyp tasıdy.

Búgin kún erekshe ystyq bolǵan edi. Soǵan oraı Tekestiń tasýy da soıqan eken. Sýdyń túsi qyzyl kúreńdenip ózgerip ketken. Toǵaı ishindegi sý munsha bolǵanda, Tekestiń óz arnasynan dál qazir kólik ótip bolmaıdy. Atty da, adamdy da jańqa qurly kórmeı, aǵyzyp áketedi.

Shópshiler Orta qazanǵa bara almaı, qańtarylyp turmyz. Ne isteý kerek? Kópir men Qostóbeniń tusynda. Kópir aınalyp barýǵa tym alys.

Maıashy tórt adam. Shómele salýshy tórt-bes áıel jáne bar. Bárimiz on shaqtymyz.

— Men baryp, tamaq ákeleıin. Sýdan óte alamyn, — dedim.

— Qalaı ótesiń?

— Júzip ótem.

Jurt jamyrap ketti: «Qoı! Sýmen oınama! Aǵyp ólesiń», — deıdi bireýler. Bireýler: «Ólgiń kelse, bara ǵoı», — deıdi. Úshinshiler: «Bul ólmeıdi. «Tekestiń sýy aryq emes pe, Berdibek balyq emes pe?» dep beker aıtyldy deımisiń. Barsyn», — deıdi.

Men baratyn boldym.

Toǵaıdaǵy sýdyń biraz jerine deıin atpen keship keldim. Ármen qaraı tereń, jumystan qajyp júrgen aryq atqa sený qıyn. Atty sol arada qaldyrmaq boldym. Bar kıimimdi sheship, erdiń ústine baıladym. Endi, mine, tyr jalańashpyn. Trýsı mende joq-ty. Shalbarmen júze almaısyń.

Toǵaı ishindegi sýdyń ózi kókiregimnen keledi.

Montıyp jatatyn Tekes kók doly darıaǵa aınalǵan. Júreksinip biraz qarap turdym da, qoıyp kettim. Qulashtap júzip kelem. Ózime ózim senem.

Atyn kúndegiden qatty. Maǵan yryq bergisi kelmeıdi.

Jaǵa jaqyn. Mine, qolym ilindi.

Tyr jalańash bolyp jaǵada turmyn. Ar jaǵymda júz metrdeı jerde kıiz úı. Orta qazan. Onda qazir tym-tyrys. Sýdyń bu jaq betinde isteıtin basqa shópshiler tamaqtanyp, tarap ketken.

Ne isteımin? Tapaıdyń tal túsinde tyr jalańash qalaı baram?

Barmaı jáne bolmaıdy.

Kıiz úıge qaraı júgirip kelem. Kim bolsa, sol bolsyn, úıge tez kirip, qolyma ilikken kıim, birdeńemen tánimdi búrkeı qalmaqpyn. Esik túsirýli, tym-tyrys. Úıge jaqyndap qaldym.

Kenet, kıiz úıdiń esigi jalbań etip ashyldy da, qolynda tegeshi bar Qant shyǵa keldi. Ol úıde jalǵyz eken. Tyr jalańash júgirip kele jatqan meni kórip, shaıtan kórgendeı baj ete qalsyn. Qolyndaǵy qamyr salǵan tegesh qulap qaldy. Meniń bógelip,túsinisip jatýǵa ýaqytym joq. Toqtamastan, úıge zyp berip kirdim de kettim. Keregeniń kóginde Muqamedıdiń uzyn shekpeni ilýli tur eken. Ústime sony jamylyp, dalaǵa qaıta shyqsam, Qant joq. Sóıtsem, jaýlyǵynyń ushy jelbeń-jelbeń etip anadaıda bezip barady.

— Qant! Qaıda zytyp barasyń? Bul men ǵoı!

Qant senbegendeı tańyrqap qarap qalypty.

Aqyry tanydy. Ýhilep, byrbyq qolymen júregin ustaı beredi:

— Oı, qý sheshek! Tyrdaı bop júgirip kele jatqanǵa, qaıdan bileıin. Shaıtan eken dep qaldym.

Men kúlkige qaryq bolyp jatyrmyn.

Birer shyny ystyq shaı iship, áldenip aldym. Endi ar jaqtaǵy shópshilerge tamaq alyp qaıtýym kerek. Qazanǵa qaryp pisirilgen úlken bir jappa nan berdi Qant.

— Buny qalaı áketesiń?

— Bir shúberek ber. Soǵan orap, arqama baılap alam.

Qanttyń úlken qyzyl shyt dastarqany bar eken. Qınala turyp, áreń degende sony berdi. «Dastarqanym aǵyp ketip júrmesin» dep taptap aıta beredi. «Baıqa, sý jaman, óziń atyp ketip júrme» demeıdi.

Sý boıyna deıin Muqamedıdiń shekpenin jamylyp keldim. Qant anadaıda qarap tur. Nandy arqama keltirip, dastarqandy moınyma baılap jatyrmyn.

Shekpendi sypyryp tastap, sýǵa qoıyp kettim. Jotamdaǵy nan sý bolmas úshin, keýdemdi, múmkin bolǵansha, kótere maltýǵa tyrysam.

Shópshiler rıza bolyp, qaýjańdasyp qaldy. Tóbemnen tógilip jatqan maqtaý sózder qanshama!

KÓNE ZATTAR MÝZEIİ

Tórtinshi oqymaqqa taǵy da Súmbege keldim.

Naǵashym úıi burynǵy tamda emes. Ol aradan keship, basqa tamǵa kirgen. Búlkeń-búlkeń etken kóp qarakók qoıan bar emes pe? Eski úıdiń túbine solar jetken eken. İrgeden úńgip qazyp alǵan qalyń inniń birinen bir kúni tún ishinde sarqyrap sý kire bastaıdy. Tór aldynda jatqandar dúrkirep shoshyp oıanady. Sham jaǵyp qaraıdy. Sóıtse, qoıanekeń indi qaza-qaza úıdiń syrtyndaǵy sý aǵyp jatqan aryqqa jetken eken. Aryqtaǵy sý úıge qaraı lap qoıǵan.

Onsyz da asty shylqyp jatqan sý tam endi turýǵa jaramsyz bop qalǵan.

Osydan soń atam qoıan ataýlynyń báriniń basyn kesipti. «Endi qoıan asyrasam, eki kózim jelkeme bitsin!» — dep, ant iship otyr.

Naǵashymdar otyrǵan qazirgi úı de burynǵy úı sekildi úsh bulyń qorjynǵa uqsas. Bir bólmede ózderi turady, ortańǵy bólmede as daıyndalady. Kitap betindeı ǵana oıyq terezesi bar oǵan jalǵas úshinshi bólme qoıma. Onda ár alýan zat saqtalady.

O, bul bólmede joq nárse joq!

Qap-qap arpa, bıdaı, qysta jaǵatyn otyn (qýraı, tezek), sonaý kóshpendilik zamanda baspana etken kıiz úıdiń ýyq, keregeleri, kıizderi. Eski er-turman, t.t. Qysqasy, bul bólmede ne zat bar ekenin túgel sanap shyǵý múmkin emes.

Odan da siz kirińiz de, óz kózińizben kórińiz.

Mynaý úńireıgen úlken qýys — esik. Tóbeńizdi soǵyp almaı, eńkeıip, baıqap ótińiz. Jaryq bul bólmege kitap betindeı oıyq terezeden emes, negizinde, osy esikten túsedi. Syrtqy esik jabyq bolsa, bunda tas qarańǵy. Syrtqy esik ashyq bolsa, osyndaı alakeýgim.

Qapa bolmaı, az ǵana sabyr etińiz. Kim de bolsa, kózi úırenip bolǵansha óstedi — eshteńe baıqaı almaıdy. Áne, endi kórine bastady. Anaý buryshtaǵy tekshelep jınalǵan zat — tezek. Otan qatarlas qattap tizip tastaǵan qalyń baý — shı-qýraı. Bunyń bári Bópke apamnyń qysta jaǵý úshin tasyp jınaı bergen otyn qory. Anaý úıilip jatqandar álgi aıtqan kıiz úıdiń atash, kıizderi. Mynaý úlken fanera jáshikte ún saqtalady. Anaý kishirek jáshikte kebek, kebektiń ishi toly jumyrtqa.

Toqtańyz! Tóbe jaqty baıqap almaı, ilgeri qaraı baspańyz. Ondaı aǵattyq isteseńiz, ókinesiz. Káne, joǵaryǵa qarańyzshy. Belaǵashtyń qýys-qýysyna, tóbeni japqan syrǵaýyl men talǵa jypyrlatyp ilip tastaǵan, súmelenip shań basqan mynaý nárselerdiń bári-bári de qajet zattar. Qajet bolmasa da, atam qajet dep, tastamaı, ilip qoıǵan. Eski besik, erdiń kúmistegen júgen-quıysqany, aýzy salpıǵan eski báteńke, eski pımanyń qonyshy, tot basqan kóseý temir, synyq shalǵy, sapsyz oraq...

Joq, bul bólme qoıma ǵana emes. Sembaı áýletiniń báz zamannan beri paıdalanǵan kóne zattaryn saqtaıtyn mýzeı tárizdi. Osyndaǵy ár buıym ár zamannyń kýási, kózi esepti.

— Ata, anaý besik qashan jasalǵan? — dep surańyzshy.

— Ákemnen qalǵan besik, — dep jaýap beredi Sembaı atam.

Sonda bul besikte, eń beri bolǵanda, úsh urpaqtyń bala-shaǵasy terbelip ósken.

— Al mynaý qamshy she?

— Jigit kezimde Bópkeni alarda osy qamshyny ustap barǵan edim.

— Al mynaý eski kúmis belbeý?

— Bul ákemniń ákesiniń belbeýi eken. Qaıyn atasy zerger adam bolyp, oǵan ony sol syılasa kerek.

Qańsyǵan kóne zattardyń árqaısysynyń osyndaı árige ketip jatqan tarıhy bar.

QAPASQA QAMALǴANYM

Kúnde keshqurym, óristen mal qaıtatyn kezde, bala-shaǵa tabynnyń aldynan shyǵamyz. Jan saqtap otyrǵan bir-bir sıyrymyzdy tosyp alyp, úıge aıdap kelemiz. Ádette, ala sıyrdy qarsy alýǵa Ramazan ekeýimiz shyǵatyn edik. Bir kúni, Ramazan syrqattanyp qaldy ma, esimde joq, qolyma jińishke bir shybyqty ustaı salyp, daǵdy bolǵan qyzmetime men jalǵyz kettim.

Tabyn Súmbeniń saıynyń ishine jaıylady. Qaryndary sheńbirek atyp toıynǵan mama sıyrlar qara joldyń boıymen shubap kele jatyr. Buzaýyn saǵynǵan keıbir shydamsyz qunajyndar jińishke daýysymen óńeshin soza móńirep, «men kele jatyrmyn» dep habar berip qoıady.

Bizdiń jasamys ala sıyr ózin mańǵaz ustaıdy, jón-josyqsyz móńiremeıdi. Áne, ol ekeýimiz birimizdi birimiz alystan tanydyq. «Maǵan kele jatyrsyń-aý» degendeı, ala sıyr aldyma túsip, aıdalýǵa beıimdele berdi.

Jalańash aıaǵymmen joldyń maı shańyn burq-burq keship, qannen-qapersiz sıyrdyń sońynda kele jatyrmyn. Qaı jermen qalaı júrip otyrýdy ala sıyr ózi biledi.

Jolda kolhozdyń at qorasy bar. Sol araǵa kelgende, kenet, aǵashtan myltyq, qylysh asynyp, jasanyp alǵan úsh bala jaý kórgendeı elirip, qalqadan ýralap shyǵa keldi. Úsheýdiń biri meniń eski jaýym Baımyrza. Bular meni anadaıdan kórip, buǵynyp tosyp turǵan.

Qaraqshylar jolymdy bógep, qorshap aldy. Keýdelerimen qatyp, qylyshtaryn kótere ustap, qoqań-qoqań etedi. Baımyrza buıyryp:

— Qaıt keıin, — dedi.

— Nege?

— Bizdiń kóshemen nege júresiń? Ana óz kósheńmen júr.

Shataq izdegen Baımyrzaǵa bul tek syltaý ǵana.

Jigitti namys óltiredi. Jalǵyz bola tursam da, aıbarymdy saqtaýǵa tyrysamyn.

— Seniń ákeń salǵan kóshe me?

— Qaıt degen soń, qaıt!

— Qaıtpaımyn!

Baımyrza men onyń nókerleri endi sózden iske kóshti. Kókiregimnen ıterip, tyqsyryp, kúsh kórsete bastady. Baımyrza keýdemnen bir túıip qalsa, men de bir túıip qalam. Ol eki túıse, men de eki túıem. Túıgen olaı emes, bulaı dep, esemdi jibermeýge tyrysam.

Jerde judyryqtaı tas jatyr eken. Sony tez eńkeıip, ilip aldym. Al bálem, endi men daty qur qol emespin. Analar qylyshtarymen uratyn bolsa, men bas, kóz demeı, taspen urýǵa daıynmyn.

— Al ura ǵoı, — dep Baımyrza keýdesin aldyma tosyp, qasqaıa qaraıdy.

— Sen ur!

— Joq, sen ur!

— Sen ursań, men de uram!

Tóbelesqoı Baımyrzada ótkirlik te, shapshańdyq ta bar edi. Tas ustaǵan qolymnan qalaı shap bergenin baıqamaı da qaldym. Ekeýimiz alysyp jatyrmyz. Baımyrza maǵan qaraǵanda súıektileý ári kúshtileý. Aıt dese, shap berýge daıyn turǵan eki kómekshisi taǵy bar. Men lezde-aq úsheýiniń astynda qaldym. Bir aıaǵymnan basyp, atamannyń ózi ór keýdeme atsha minip aldy.

Meniń ashýym shetine jetken. Berispeýdiń bar áreketin istep jatam. Bulqynyp, typyrlaımyn, Baımyrzany jelkeden teppek bolam. Aýzyma ilikken jerin bókserip, tistep te almaqpyn.

Biraq úsheýdiń aty úsheý, álimdi keltirmeıdi. Baımyrza keýdemdi odan beter janshyp, eki qolymdy eki jaqqa tarbıta jerge tirep, ustap alǵan.

— Aǵataı de. Jalyn. Jalynsań, turam, — deıdi.

Basymdy kesip alyp jatsa, jalynarmyn. Jalynbaq túgil, jeti ata, jeti babasynan tartyp, tilimniń jetkeninshe tuzdyqtap turyp boqtaımyn. Qudaı kúshti mol etip bermese de, qalaqaıdaı ashshy til bergen. Baımyrza men onyń serikteriniń ar-ojdanyn pyshaqsha tilgileıtin nebir aıaýsyz ýyt sózderdi taýyp aıtam. Ólgen-qatqan, tiri júrgenderinen bir de bireýin qur tastamaımyn.

Baımyrza men onyń nókerleri odan beter egese túsedi.

— Bir jip taýyp ákelińder! Ittiń balasynyń aıaq-qolyn baılap, shuńqyrǵa tastaıyq!

Nókerleriniń biri qoraǵa kirip ketti de, jip taýyp ákeldi. Úsheýlep, qolymdy artyma qaıyryp baılap jatyr.

— Baıla! Baıla, ákeńniń aýzyn... Báribir, túbinde óshimdi bir alarmyn!

At qoranyń tóńireginde bir kezde balshyq jasaǵannan qalǵan tereń apan shuńqyrlar. Meni sonyń bireýine tastap jibermekke úsheýlep súırep ákele jatyr.

Ala sıyr álginde artyna birer qarap, bógelgendeı bolyp edi, endi ol da kórinbeıdi.

— Tastańdar! Tastap órińder! — deımin ses qylyp.

— Shuńqyrǵa tastamaı-aq, ózin myna jáshikpen bastyryp tastasaq qaıtedi?

— Durys!

— Beri tart! Bastyryp tastaıyq. Shyǵa almaı jatsyn, bálem!

At qoranyń aldynda astyq tasıtyn úlken arbanyń qalyń taqtaıdan istelgen zildeı aýyr qoraby jatqan. Meni soǵan bastyrmaq.

— Bastyr! Bastyr, ákeńniń...

— Aǵataı de! Aǵataı deseń, bastyrmaımyz.

Ólip ketsem de, degenimnen qaıtatyn men emespin.

Qoraptyń dál qasyna meni etpetimnen sulatyp jyqty da, Baımyrza tizesimen qımyldatpaı basyp turdy. Ana ekeýi qorapty op-ońaı aýnatyp, ústimnen kómip tastady. Tabytqa salynǵan adam tárizdenip, aýyr qoraptyń astynda qaldym. Tek tumsyǵymmen jer súzip jatyrmyn.

Jeńýshi árqashanda máz. Jeńilýshi qor. Úsh qaraqshy qoraptyń ústine shyǵyp, tasyrlatyp bı bıleıdi. Tabandarynyń astynda jatqan meni mazaq etedi. Kenet tysyrlap ótkinshi jaýyn jaýa bastady. Úsh qaraqshy meni tastap, ketip qaldy. Birdeńe etip qoldarymdy bosatyp alsam, qorapty qalaıda kóterip, shyǵar edim. Ittiń ǵana kúshigi Baımyrza, bir bilegimdi bir bilegime qabystyryp, aıamaı, qatty baılaǵan. Qansha julqysam da sheshilmeıdi, kendir jip eki bilezigimdi qıyp, aýyrtyp barady.

Jaýyn bir mezette satyrlap kúsheıip ketti. Taqtaıdyń jaryǵynan ústime tamshy tama bastady. Tamshydan qashyp, qoraptyń bir qaptalyna taqalyp, endi bir qyrymmen jatyrmyn. Bulaı jatý kishkene jaılyraq kórinedi.

Tiri bolsam, Baımyrzadan qalaıda ósh alatynym daýsyz. Onyń myna kórsetken qorlyǵy esimnen, sirá, kete qoımas.

Jaýyn basyldy. Qaraqshylar tobynan habar joq. Sıyr aıdaǵan bala-shaǵa mana-aq ketip qalǵan. Tóńirek endi tym-tyrys. Aıqaı salyp baqyrǵanmen, eshkim estı qoımaıdy. Jaqyn mańda turǵan úı de joq.

At qora qazir ıesiz. Kolhoz munda jumys kóligin tek qysta ustaıdy. Baımyrzalar ózderi kelip bosatqansha, shydap jatqannan basqa laj joq.

Al olar kelmese she? Erteń tańerteń úı ishi meni qaıda joǵalyp ketti dep izdeı bastaǵanda bir-aq kelse she?

Men ózimdi batyr bolýǵa daıyndap júrgen adammyn. Eger patsha kezinde, ádilsizdik zamanda týsam, onda revolúsıoner bolar edim dep oılaımyn. Revolúsıonerler ottan, sýdan qoryqpaıdy. Aılar, jyldar boıyna qol-aıaǵy kisendelip túrmede jatady. Ash-jalańash bolady, neshe túrli qınaý kóredi. Sonda da dushpandarynyń aldynda tize búgýdi, jalynýdy bilmeıdi. Óz degenderinen qaıtpaıdy. Ólimdi qasqaıyp, betine túkirip qarsy alady.

Sol úshin de revolúsıonerlerdiń attary tarıhta máńgi qalady.

Iá, men patsha kezinde týmaǵanyma ókinemin. Ol kezde týsam, qazir atym tarıhta júredi. Balalar men týraly oqyp, meniń erlik isterime tańyrqasady.

— Netken batyr adam! — dep bas shaıqasady.

— Netken qaısar!

— Netken tózimdi!

— Men, Qudaı aqynda, munsha azapqa tózbes edim. Shynymdy aıtqan bolar edim, — deıdi keıbir jany táttiler.

Meniń rýhym, meniń árýaǵym búgingi jas urpaqtyń arasynda qyzý talas týǵyzady. Men olarǵa kitap betinen tek kúlimsirep qaraǵandy bilem.

Osy kezde bizdiń Atymtaev deıtin aǵa pıoner vojatyıymyz bar. Qaltańdaǵan taramys aryq qara jigit. Óz jumysyna janyn salady. Sabaqtan tys ýaqytta bizge maza tapqyzbaıdy. Kúnde tańerteń mektepke sabaq bastalardan jarty saǵat buryn kelemiz. Atymtaev tań asyp shyqqan atsha bizdi sylań uryp qarsy alady. Mekteptiń aldyndaǵy ashyq alańǵa tizip turǵyzady da, dene shynyqtyrý jattyǵýlaryn jasatady. Júgirtedi. Keshigip qalsań nemese kelmeseń, o, onda ol ákeńdi tanytady. Máseleńdi pıoner jıynynda qaraıdy.

Atymtaev saıasatsyz bir aýyz sóz sóılemeıdi.

Pıoner jıynynda ne másele qaralmasyn, Atymtaev áńgimeni 1917 jyldan bastaıdy. Tap tartysy, Lenın, Oktábr revolúsıasy. Barlyq sózdiń túıini, mine, osyǵan kelip saıady.

— Patsha zamany bolsa, sen oqý oqymaq túgil, qoı baǵyp, qul bop júrer ediń. Osyny nege túsinbeısiń? Fızzarádkaǵa nege keshigesiń? Uıyqtap qappyn degen de sóz bola ma eken? Burynǵy zaman bolsa, baı seni tań bozaryp atysymen oıatyp, malǵa qýar edi. Uıqy qanbaý degenniń ne ekenin sonda anyq biler ediń, — deıdi Atymtaev.

— Endi az jylda bizden basqa elderde de revolúsıa bolady. Kapıtalızm jer betinen múldem qurıdy, — dep, Atymtaev kún demeı, tún demeı qulaǵymyzǵa sińirýmen bolatyn edi. Iaǵnı revolúsıa áli bitken joq.

Revolúsıanyń kókesi áli alda! Ol — dúnıejúzilik proletarıat revolúsıasy. Men, tym qurysa, soǵan qatyssam dep armandaımyn. Osyǵan ishteı daıyndalyp júrgen adammyn.

Qoraptyń astynda jatyp, ózimdi ózim synaımyn. Qıynshylyqqa tóze alam ba, tóze almaımyn ba? Myna tar qýys patshanyń túrmesi bolsyn. Men batyr revolúsıonermin. Al Baımyrzalar meni azaptaýshy jendetter.

Men olarǵa esh ýaqytta da jalynbaqshy emespin. Ózderi bosatpasa, qyńq demesten jata berem..

Bir kún túgil, bir aı jatsam da shydaımyn.

Qaıta olar kelmese eken, bosatpasa eken dep tileımin. Óıtkeni talaıdan kóksegen armanyna jetken adammyn.

Kún keshkirip, qarańǵy tartyp barady.

Bir kezde bireýdiń kele jatqan dybysy estiledi. Sóıtsem, Qasymqan eken. Meniń qamaýǵa túsip qalǵanymdy jendetter ózderi aıtqan.

Qasymqan olardy boqtaı júrip, meni túrmeden bosatyp aldy. Ózimdi ózim aqyryna deıin synap kórýge múmkindik bolmaı qaldy.

ÓLEM-AÝ, ÓLEM!

Baımyrzanyń yzasy ábden ótip bitti. Bir emes, eki emes, úsh ret ol maǵan bilgenin istedi.

Birinshi ret osy mektepke alǵash kelgen kúni shalqamnan omaqastyra jytyp, mıymdy aýzyma túsire jazdady ma? Jazdady. Ekinshi ret qyrýar aqshaǵa satyp alǵan jibek belbeýimdi shashaǵyn kesip, isten shyǵardy ma? Shyǵardy.

Úshinshi ret, búgingi istep otyrǵan isi jáne mynaý.

Kúnbe-kún ol ekeýimizdiń aramyzda talaı bolyp turatyn usaq-túıek teketirester bul esepke kirmeıdi.

Joq, men buǵan tóze almaımyn — Baımyrzany sheksiz basyndyryp qoıa almaımyn. Sheshem meni týǵanda da qalja jegen. Meni de ul dep tapqan. Baımyrzadan qalaıda ósh alýym kerek.

Basqalardy qaıdam, al meniń qaıda júrsem ańdysqan bir jaýym bolady. Qostóbedegi jaýym Janbosyn edi. Munda kelip, Baımyrzany taptym.

Baımyrzadan qalaıda ósh alýym kerek. Qalaı alam?

Baımyrza jalǵyz júrmeıdi, ylǵı da soıyl soǵar nóker jıyp júredi. Endeshe, maǵan da nóker kerek.

Bir nókerim daıyn, ol — Ramazan. Tek azdap júreksizdeý.

Taǵy bir nóker taptym, ol — İrgebaı.

İrgebaıdyń úıi bizben kórshi. Ákesi Jappar qart adam, ań aýlap kúneltedi. Sheshesi meniń sheshem tárizdi o dúnıege sapar shegip ketken. Eki ápkesi bar İrgebaıdyń. Úlken ápkesi boıjetken soıtaldaı qyz. Osy úıdi úı etip otyrǵan sol. Kishisi men quralyptas.

İrgesh bizden kishi — ekinshi oqıdy. Bizdiń kóshede İrgebaıdan qý, İrgebaıdan shaqar bala joq. Janyńa kelse, denesindegi myń bir qurty jybyrlap, tıiskisi kep, qutyrynyp turady. Tıispeı qoımaıdy, tilimen bolsa da shaǵyp alady. Búkil Súmbede boqtasýǵa İrgebaıdan sheber bala joq.

Ańshylyqtan ózge kásibi joq Jappardyń hál-turmystary nashar-aq. Eki bólme úıdiń aýyz bólmesin jaýyp alýǵa kúshteri kelmeıdi. Qar jaýsa, jaýyn jaýsa, aýyz úı tolarsaqtan saz bolyp jatady. Sonda ózderi bir ǵana bólmede turady. Tamaqty sonda ishedi, otyn-sý da sonda saqtalady. Jalǵyz sıyrdyń buzaýy sonda baılanady.

Ári úı, ári qora.

Esikti ashyp kep qalǵanyńyzda, jaman bir ıis keýdeńizden soǵyp, kirgizbeıdi.

İrgebaı, mine, osy úıdiń turǵyny.

Tańerteń turǵan soń İrgebaı jýyna ma, jýynbaı ma, bilmeımin. Al biraq onyń qoly men moınyna, qulaǵynyń ishine jer joqta kartop ekse bolar edi...

İrgeshtiń denesinde qysy-jazy, negizinen, eki-aq kıim bolady: qap jeıde, taqyr teri shalbar. Eki aıaty alty aı jaz jalań aıaq. Aldyna jan salmaı zymyrap júgirgende, taqyr shalbar qaýdyr-qaýdyr etip, mańaıda jaıylyp júrgen maldy úrkitedi.

İrgebaı oıyn izdep (ári shataq izdep), Ramazan ekeýimizge kelýshi edi. Birinshi bop ózi tıisedi, úlken eken dep bizden jasqanýdy bilmeıdi. Biz ekeýlep İrgebaıdy jyǵyp salamyzda, aıamaı mytyp-mytyp alamyz. «Aǵataı, aǵataı! Endi óıtpeıin de búıtpeıin», — dep, ol astymyzda jatyp ant-sý iship, jalynady.

Bosatsań, perip uryp jóneledi. Jáne jaı qashpaı, jer-jebirińe jetip, boqtap bara jatady. «Ákeńniń aýzy... kem ıek! Kemtar ıek! Kesilip qalǵan sor ıek» dep neshe saqqa júgirtip shubyrtyp boqtaǵanda, shydap turý esh múmkin emes.

Tura kep qashqan İrgebaıdy biz tura kep qýamyz. Aıaǵy aıaǵyna jutyspaı, buldyrańdap júgirgende, teri shalbar myqynyna túsip ketedi. Ol ony yshqyrynan eki qoldap sheńgeldep ustap alady. Jetseń, túlkishe bult-bult etip, ońaılyqpen ustatpaı, yza qylady. Ábden qutylmasyn bilgende ǵana kún ilgeri oıbaılap, laqtyrǵan tymaqtaı bop domalap jata ketedi.

Kóldeneń qaraǵan adam tórt múshesiniń bireýi qırap jatyr eken degendeı. Oıbaılaǵan daýysy Qudaıǵa jetedi.

İrgebaıdy taǵy da mytyp-mytyp alamyz, ol aǵataılap taǵy jalynady. Endi odan músápir, odan kónbis jan joq. Aıt degenińniń bárin qaıtalap aıtady.

— Aǵataı de!

— Aǵataı!

— Kóketaı de!

— Kóketaı!

— Endi tıissem, ıt, shoshqa bolaıyn de!

— Endi tıissem, ıt, shoshqa bolaıyn! Dońyz bolaıyn! Haıýannyń ishinde eń jaman taǵy ne bar? Sonyń-aq ózi bolaıyn! — dep İrgebaı artyǵymen qaıtalaıdy.

İrgebaıdyń boıyndaǵy bir qasıet — oǵan taıaq ótpeıdi. Búkil denesi et pen súıekten emes, temir prýjınadan jasalǵandaı. Uryp jatsań, birese oıbaılaıdy da, birese saq-saq kúledi. Mazaǵy, jalynǵany bári birdeı. Shymbaıyna batyryp, meılinshe qatty uraıyn deseń, ózińniń qolyń aýyrady.

Araz kezimizde biz ony «apar-japar...» dep keleke etemiz, isimiz tússe, «İrgesh» dep erkelete qalamyz.

Men, mine, oǵan İrgesh dep qıylyp turmyn: «Maǵan nóker bol, ońbaǵan Baımyrzalarǵa biz áli tanytamyz.

Olardyń qarýlary qarý ma, táıiri. Biz naǵyz atylatyn qarýdyń ózin jasap alamyz», — deımin.

Shataqqumar İrgebaıǵa tamaq bermeseń, berme, tóbeles taýyp ber. Ol meniń usynysyma qýana-qýana kelisti.

Ramazan men İrgebaı — nóker, men — komandır. Endi tek qarýlaný qaldy.

Shyndap qarýlaný.

Kádimgi tars etip atylatyn nagannyń ózin jasamaq boldym. Bálem, Baımyrzanyń úreıin myqtap bir ushyrmaqpyn. Kózden atyp jazym qyp, pálesine qalyp júrmeımin, árıne. Basynan asyra gúmp etkizsem de, eki kózi alaqandaı bolmaı ma?

Meniń ataǵy jer jarǵan konstrýktordyń ıyǵynda turý úshin jaralǵan tapqysh basym shyn nagandy qalaı jasaýǵa bolatynyn op-ońaı-aq oılap tapty.

Atamnyń kóne zattar «mýzeıinde» bel aǵashta shylbyr tárizdi jińishke, ishi qýys mys tútikter qystyrýly turatyn. Sonyń birin dúnıeqor qartqa bildirmeı jymqyrdym da, nókerlerimmen birge úı mańynan aýlaq ońasha ketip, iske kiristim. Tútikten bir súıemdeı kesip aldym. Bul — bolashaq nagannyń stvoly. Aǵashtan istelgen oıynshyq nagannyń ústine álgi stvoldy eki jerden symmen býyp bekittim. Stvoldyń túp jaǵy qaıyryp japyrylǵan, biteý. Dári aýzynan salynady. Túbine taqaý aradan egeýmen egep, tebenniń kózindeı tesik jasadym. Dárige osy aradan sirińkemen ot bermekpin. Sonymen, kisi óltirýge jaraıtyn susty qarý op-ońaı daıyn boldy.

İrgebaı taqyr shalbaryn qaýdyrlatyp úıine júgire jóneldi de, ańshy ákesiniń oq-dári saqtaıtyn qobdıynan bir ýysqa jýyq dári urlap ákeldi. Shyrpynyń kúkirtin ýatyp salsa da atylar edi. Múmkindik bop turǵanda, shyn dárimen atqanǵa ne jetsin!

Stvolǵa áýeli shaqtap dári salyndy. Odan soń qaǵazben tyǵyndaldy. Oq ornyna birneshe túıir tas salyndy. Jáne tyǵyndaldy. Endi aıbyndy qarýdy tek atyp synaý ǵana qaldy.

Úı mańynan alys ketip atpasaq, atam estip, sezik alýy múmkin. «Úlgiliniń» bas jaǵyndaǵy jaman tamdarǵa qaraı kele jatyrmyz. Qur dalaǵa atpaı, saýysqan, qarǵa atyp, myltyǵymyzdyń keremet kúshin kózben kórip bilgenshe asyǵyspyz.

Sodan keıingi kezek meniń ata jaýym Baımyrzaniki.

Aýyl mańynda ne kóp — qarǵa kóp. Jarbıǵan bir qarǵa tamnyń qyrynda ary qarap qonaqtap otyr. Bizden sezik alyp, ushaıyn demeıdi. Bizdi tipti adam ornyna oqynbaıdy. Shamasy otyz metrdeı jaqyn kep, tura qaldym.

— Al at!

Áskerı adamdardyń tik turyp nagan atqanyn kórgenim bar. Solarǵa uqsap, bir aıaǵymdy alǵaraq jiberip, kózdep turmyn. İrgebaı men Ramazan ekeýi eki jaǵymda.

Qarǵa tipti selt etpeıdi. Tıgizbeı qal dep, meni keleke etkendeı, jalpıǵan jon arqasyn qaıta tosa túsedi.

Stvoldyń túp jaǵyna, tesiksheniń dál aýzyna taqap bekitilgen shyrpy talyn sirińke qorabymen súıkep kelip qalaıyn. Bjt!

Budan soń ne bolǵanyn esime alsam, kúni búginge deıin denem túrshigedi. Jarq etken qyzyl jalyn beti-basymdy kómip ketti. Nagan ustaǵan qolymdy áldekim keremet qatty kúshpen artqa qaraı serpip laqtyryp jiberdi. Kózimdi tars jumyp, máńgirip turyp qaldym.

Kózimdi qaıtadan ashsam, kókala tútinniń ishinde túr ekenbiz. Barmysyńdar, tirimisińder degendeı eki nókerime qaraımyn. Bar, tiri, biraq ekeýiniń de túrleri túr emes. Kózderi baqyraıyp, bop-boz bop, qandary qashyp ketken. Sıa shashyraǵan tárizdi shup-shubar birdeńe betterine juǵyp qalǵan.

Meniń qolymdaǵy nagan qaıda? Nagan joq.

Nege ekenin bilmeımin, jarbıǵan jaman qarǵa ólmek túgil, eshteńe de bolmaǵan. Anadaıda qalbaqtap ushyp bara jatyr. Artyna jaltaqtap qarap qoıyp ushady. Ólmese, ólmesin, záresi zár túbine ketip, qoryqty.

Nagan tabyldy. O, ǵalamat! Jerde jatyr, stvoldyń ornynda ottan sýyryp alǵan myj-tyj jaman qara temir...

Birtindep esimizdi jıyp, birimizdi birimiz, ne bolǵanymyzdy zerttep, qarap jatyrmyz.

İrgebaıdyń shekesin oq syzyp ketken, bolar-bolmas qan shyǵady. Qolyna juqqan qandy kórip, dereý jylap jiberdi.

— Óı, nege jylaısyń?

— Ólem-aý, ólem! — deıdi İrgebaı.

— Osyǵan da kisi óle me eken?

— Oq tıgen adam ólmegende...

İrgebaı jylap-jylap basyldy. Sirá, ólmesine kózi jetse kerek. Biraq onyń esesine:

— Men saǵan nóker bolmaımyn! — dep, úzildi-kesildi bas tartty.

JOL ÚSTİNDEGİ KEZDESÝ

— Almatydan oqýdan aǵań kepti. Saǵan bastan-aıaq jańa kıimder ákepti! — degen men úshin dúnıede teńdesi joq, qýanyshty habar jetti. Ózimdi qoıarǵa jer tappadym, Qostóbe, qaıdasyń dep, jaıaý tartyp jóneldim.

Qol kóterseń, biri bolmasa, biri toqtaı qalatyn qazirgideı mashınanyń aǵylyp jatqan kezi emes. Arbanyń ózi sırek. Dalanyń tósin shubalyp tilip ótken shańdaýyt qara jolǵa túsip ap, jalań aıaq tartyp kelem.

Bastan-aıaq jańa kıimder... Ne kıimder ekenin tez baryp kórgenshe yntyqpyn. Ústimdegi mynaý jaman salabalardan qutylatyn, maǵan da jańa kıimder kıetin zaman bolady eken-ay.

Mektepke barmaǵan kezim. Sheshem qyzyl ala shyttan qolmen kóktep, jeıde tigip bergen. Sony kıip, qýanyp, kórshilerden baıǵazy surap júrmin. Janbosyn kezdese ketti. Meniń maqtanysh etken jeıdemdi nusqap:

— Qyzteke, qyzteke! — dep keleke ete bastady.

Men áýeli túsinbedim. Sóıtsem, «qyzyldy tek qyzdar kıedi, sen endi qyzsyń» degen sózi eken.

Maqtanýdyń ornyna, sosyn, qorlanatyn boldym.

Eski bylǵary etiktiń qonyshyn bastatyp, aıaǵyma shap-shaq etik tikkizip bergen. Álgini kıip, qur at mingendeı jetisip qýanǵan edim. Jas kezimnen osy eki ýaqıǵa meniń esimde qalypty.

Budan basqa jańa kıim kıip qýanǵanymdy bile qoımaımyn.

Sóıtip, Qostóbege jaıaý kele jatyrmyn.

Bul, sirá, oktábrdiń ishi bolýǵa kerek. Aspan sol kúni qubylyńqy. Jentek-jentek túsi sýyq bulttar shyǵysqa qaraı aýyr syrǵyp kóshýde. Bult qarasy birtin-birtin qalyńdaı túsetin tárizdi. Meniń bet aldymnan yzbar jel soǵady, omyraýymnan kirgen jel qoıyn-qoltyǵymdy aralap, denemdi titiretip ótedi.

Qarasur bulttar ári túnerip, ári tómendep keledi. Áne, tysyrlap tamshy tama bastady.

Men bul kezde Súmbe men Ushtyń dál eki arasynda, qara molanyń jelkesinde kele jatyrmyn. Aıdala. Joldyń asty-ústi qulazyǵan ańyz. Jańbyrdyń tysyrlaýy jıileı bastady. Qulaǵymdy, mańdaıymdy tamshylar sap-salqyn bolyp shertip-shertip ótti. Bir tamshy támpish murnymnyń ushyna tıdi.

Jańbyr lezde nóserge aınala bastady. Údep, kóp jaýatyn túri bar. Ne isterimdi bilmeımin, jaqyn mańda júgirip baryp bas saýǵalar pana joq.

Ne bolsa da kóndim.

Nóser de eshteńe emes eken. Tamshy ornyna aspannan barmaqtaı-barmaqtaı burshaq túse bastady. Naǵyz masqara endi boldy. Túıe qumalaǵyndaı kók soqta shymyr burshaqtar jerdi tútip, tesip jibere jazdaıdy. Baskıimsiz shekege dóńk ete qalýy taspen urǵannan bir kem emes. Peshpentimniń jaǵasyn eki qoldap sozyp, qulaqtarymdy búrkeımin. Taqyraıǵan tóbem sonda da ashyq, burshaq ekilenip tóbeme, qolymnyń syrtyna kelip soǵylady. Qoly qatty bireý aıamaı shertip jibergendeı tyz etkizedi.

Bul da eshteńe emes eken. Kelesi birneshe mınýttyń ishinde jer beti burshaqtan áppaq aq qarǵa aınaldy. Jalań aıaqpyn ǵoı! Endi qalaı júrem? Qar-burshaqtyń sýyqtyǵy muzdaı, tabanymdy qaryp, óltirip barady, yzǵary shekemnen shyǵady.

Aq kórpesin jerge tósep tastady da, burshaq basyla qaldy. Seldiregen suıyq bulttyń arasynan jarqyraǵan kún kórindi. Odan maǵan ne paıda? Jol shetindegi bıik bir shıdiń yq jaq tasasynda alaqandaı qara jerde búrisip, jan saýǵalap turmyn. Dúnıeni sel alǵanda bir túıir tomarǵa shyǵyp aman qalǵan qoıan tárizdimin. Endi myna jolmen kim óter eken? Meni myna aýyr halden kim qutqarar eken?

Eger eshkim kezikpese, qashan burshaq erip, jol qaraıǵansha óstip tura bergennen ózge laj joq.

Biraq kezdespeýi múmkin emes. Bul aımaqtaǵy úlken jol tek osy. Halyq úzbeı qatynap jatady.

Ýra! Men netken baqytty edim! Qudaı meni óltirmeıin degen eken. Súmbe jaqtan bir attyq arba zyrlatyp keledi. Ushqa toqtamaı, Qostóbege birden baratyn arba bolsa ıgi edi.

Arba jaqyndap qaldy.

Ushqa barsa da maǵan báribir. Ushta Záýre jeńeshem men Qaǵaz aǵa bar. Sol arada shaı iship jylynyp, joldyń qaraıýyn tosam.

Arbaǵa bıik qara at jegilgen. Jalǵyz adam. Joldyń aýyrlyǵyn elemesten, ekpindep qatty kele jatyr. Iaǵnı júgi jeńil. Men arbanyń aldyn toryp, jolǵa qaraı júgirdim. Kim de bolsa, meniń myna hálimdi kórip, otyrǵyzyp alatynyna senimim kámil.

Ressorly jeńil arbanyń ústinde maǵan qodıa qarap otyrǵan jasóspirim, sóıtsem, Janbosyn! Meniń eski jaýym ári jerlesim. Astynda arbanyń on boıyna qaraı uzynynan sulatyp salyp qoıǵan bir qap uny bar. Súmbege dıirmenge baryp kele jatqanyn birden bildim.

Janbosyn meni tanyp, toqtar emes. Atyna odan beter qamshy basyp, zyrlatyp óte shyqpaq. Men aq burshaqty jalań aıaǵymmen shalp-shalp keship, arbadan qalmaı, jalynyp júgirip kelem:

— Aǵataı, Qostóbege deıin ala ketshi!

— At tarta almaıdy, almaımyn.

— Aǵataı, qarashy, aıaǵym úsip ketetin boldy!

— Úsise qaıtýshi em? Jalań aıaq nege shyǵasyń!

— Aǵataı, sóıtshi!

Men endi Janbosynnan ruqsat kútpeı-aq, arbaǵa art jaǵynan jabysa bastadym. Janbosyn óńin sýytyp:

— Tús! Tús! — deıdi.

Men tyńdamadym. Meni biraz búrseńdetip júgirtkisi kelgen oıyny shyǵar dep oıladym. Arbanyń kindik aǵashyna minip te alǵan edim.

— Tús deımin! Uram! Túsesiń be, joq pa?

Men áli de bolsa Janbosynnyń dombytýy shyǵar dep, túspedim.

Sóıtsem, álgi ıt naǵyz jansyzdyń ózi eken. Shubalǵan arba qamshymen tartyp kelip jibersin. Juqa kıimniń syrtynan shyń etip osyp tústi. Janyma batyp ketti.

Bul az degendeı, taǵy urǵaly keledi.

Amalym joq, arbadan sekirip túsip qalýǵa májbúr boldym. Janbosyn endi qarqyldap kúlip ketip barady.

Tilim jetkeninshe sybap boqtap jatyrmyn.

Anadaı uzaǵan soń, Janbosyn atynyń basyn tejep, toqtaıyn dedi. Maǵan qarap daýystady:

— Kel, otyr!

Báse, ala ketpeı, ne kórinipti. Qap, boqtaýym asyǵystaý bolǵan eken!

Arbaǵa qaraı júgirip kelem.

Jaqyndap qaldym.

Janbosynnyń bul mazaqtaýy eken. Kenet, men jetkenshe, atyna qamshy basyp, qýa jóneldi. Men aq burshaqtyń ústinde aqymaq bolyp búrseńdep qala berdim.

Taǵy da bir shıdiń qaraıǵan túbin basyp turmyn. Tabanym men saýsaqtarym burshaqqa tońyp, qyp-qyzyl bolyp ketken. Tyzyldap ashyp, janymdy kózime kórsetedi. Shirkin-aı, tym qurysa, baskıimim bolar ma edi. Oılanyp-tolǵanbastan, aıaqtarymdy soǵan orap jylytar edim.

Kenet, Súmbe jaqtaǵy oıdan bir salt atty shyǵa keldi. Bórik, shekpen kıgen egde adam. Astyndaǵy bıe bolsa kerek, sıpap qana qamshylanyp, búlkek jelispen keledi. Naǵashymdardyń Úseıin deıtin jamaǵaıyny bolýshy edi, sol eken.

Úseıin meni músirkep ketti, artyna mińgestirip aldy. Tońǵan aıaqtarymdy shekpeniniń uzyn etekterine orap, bıeniń maıda jelisimen lezde Ushqa alyp keldi.

Úsh qup-qurǵaq,bul araǵa burshaq ta, jaýyn da tambaǵan.

JAŃA KIİMDERDEN KÓRGEN AZABYM

Bastan-aıaq túgel bolmasa da, aǵaıymnyń maǵan biraz syrtqy kıimder ákelýi ras eken. Teri jaǵaly qystyq bobrık palto, kaloshymen jańa sur pıma ákelgen. Júni sabalaqtaý malaqaı alyp kelgen. Jazda kıimniń bar-joǵy onsha bilinbeıdi, jalań aıaq, jalań bas shapqylap júre beresiń. Kıimi joq adamnyń qor bolyp bitetini qystygúni. Aǵaıym maǵan kıim satyp alarda kópten-kóp osyny oılaǵan.

Ómiri kıim kıip jarymaǵan, bazar kıimin ıyǵyna da ilip kórmegen men baıǵusta qýanǵannan es qalmady. Paltony da, malaqaıdy da, pımany da (árıne, kaloshymen) kıip alyp, bylaı-bylaı júrip qaraımyn. Jańa kıimniń aty — jańa kıim, ústime qonymy da, deneme sezilýi de múldem bólek. Aınaǵa qarap, ózimdi ózim tanymaı qalǵandaı bolam. Iá, «Adam kórki — shúberek, aǵash kórki — japyraq» dep beker aıtylmaǵan. Kúndegi jarbıǵan jaman emespin, súıkimdi, áp-ádemi bolyp shyǵa kelgem.

Shirkin-aı, dál qazir dalada qys bolsa dep tileımin. Qar borap, aıaz shytynap tursa. Myna kıimdermen aıaǵymdy shirep basyp kóshege shyqqan bolar edim. Jurtqa kórsetip, maqtanar edim.

Jer qara, kún jyly kez. Bul kıimdermen qazir kóshege shyqsam, maqtanshaqtyń ózi bolyp qalamyn.

Ústim kópsip, terlep baram. Jańa kıimderimdi sonda da sheshkim kelmeıdi. Malaqaıdyń qulaǵyn birese túsirip, birese túrip kıip qaraımyn. Iá, endi maǵan qystyń qandaıy da qorqynyshty emes.

Tósekke jatqannan keıin de oılaǵanym aǵaıym ákep bergen jańa kıimderim. Úıde jeke ózim bolsam, men olardy kıip jatyp uıyqtaýdan da taıynbas edim.

Almatyda oqyǵan birneshe aıdyń ishinde-aq Satylǵan aǵaıym kádimgideı ózgerip, mádenıettenip qalǵan. Aq jeıdege galstýk taǵatyn bolǵan. Galstýkti aýylda tek balalar taǵady jáne qyzyl galstýk. Al aǵaıymnyń moınynda kókala galstýk. Men úshin bul sóleket bolyp kórinedi.

Aýyldaǵy kempir-shaldar Satylǵanǵa údireıe qarasady. Qaıbiri qasyna shaqyryp alyp:

— Qaraǵym, moınyńdaǵy ne zat? — dep suraıdy.

Aǵaıym kúlip jaýap beredi:

— Bul galstýk.

— Oqyǵan balalardyń báriniń moınyna óstip baılap jibere me?

Shyn suraq bolsyn, kekesin suraq bolsyn, Satylǵan ashýlanbaıdy. Odan beter kúle túsip, durystap jaýap beredi. Qalada galstýkti jurttyń bári taǵatynyn, magazınde erkin satylatynyn aıtady.

Kempirler aýyzdaryn sylp etkizip:

— Quryp qalsyn, ıt qusatyp adamǵa qarty baý taqqany ne sán eken, — deıdi.

Mundaǵy jurttyń uǵymynda galstýk taǵý — ol ókimetshi bolýdyń, komsomol bolýdyń jáne bir nyshan-belgisi tárizdi. Eskilik salt-sanadan alshaqtaý, orystaný. Ásirese qarttar jaǵy Satylǵannyń bul minezin qup ala qoımaıdy.

Qalada aǵaıym árqıly bolyp sýretke túsken, óziniń birtalaı sýret-kartochkalaryn ákelgen. Tóp jaq buryshta ústine kitap-jýrnal jınalǵan stol bar emes pe? Sol tusqa qabyrǵaǵa gazet qaǵyp, gazetke birsypyra sýretterdi shet-shetin kirgizip ilip qoıǵan.

Úıge kelgen qarttar osy sýretterge kóp úńilip qaraıdy. «Adamnyń ózinen aınytpaıdy eken», — dep, ǵajap qalyp, bastaryn shaıqasady. «Orystan óner qalǵan ba» degen tárizdi sózder aıtady.

Men áli kúnge sýretke túsip kórgen emespin. Kolhozdarda sýret tartatyn adam joq. Sýretke túsý, qaǵaz betinde túr-túsim qandaı bolyp shyǵatynyn kórý — ol meniń ańsaýly armanymnyń bireýi.

Kim de kim sýretke tússe, men ony baqytty dep qaraımyn. Satylǵan aǵaıym, mine, baqytty.

Súmbede jaıaý qaıtyp kele jatyrmyn. Aǵaıym ákep bergen jańa kıimderimdi túgel orap, kóterip alǵam. Aǵa-jeńgem:

— Qazir kún jyly, báribir kımeısiń, tastap ket. Sońynan qatynaǵan adamnan berip jiberemiz, — dep edi. Kónbedim. Ólgende kórgen kıimderimdi kózimnen tasa etip shydaı alatyn emespin.

Naǵashylaryma kórsetip maqtanǵansha jáne asyqpyn.

Kún búgin jyly, jarqyrap tur. Aıdala, qara joldyń ústi. Ne aldymda, ne artymda menen basqa qybyr etken pende joq. Mynaý elsiz dalada jańa kıimderimdi taǵy da túgel kıip alamyn. Taǵy da qaqaǵan qys bolyp turmaǵanyna ókinemin. Eki qolymdy qaltama salyp, biraz jer júrip baram. Sodan soń júgiremin, Qudaıdan qystyń tez túsýin tileımin.

Jańa kaloshtyń izi jolǵa mór basqandaı bolyp túsedi. Men oǵan úńilip, tamashalap qaraımyn. Bir kezde Janbosynnyń aıaǵyndaǵy bujyr taban báteńkeniń izine sonsha qyzyǵatyn edim. Men úshin ol qol jetpes arman edi.

Sóıtsem, armany qalaı oryndalǵanyn adam bilmeı de qalady eken.

«Aǵasy bardyń jaǵasy bar» degen ras sóz-aý. Men osy joly Satylǵan aǵaıyma sheksiz razymyn.

Ómir boıy osyndaı dármensiz balalyq halde turyp qalmaıtyn shyǵarmyn. Men de ósip, erjetermin. Mal tabarmyn. Sonda aǵaıymnyń osy jaqsylyǵyn on ese, júz ese qaıtarmasam, ıt bolaıyn.

Sonaý kóz ushynan adam qarasy kórinse, ústimdegi kıimderimdi dereý sheshem de, orap alam. Kún jyly, jer qarada qystyq kıimmen qorbıǵan qandaı esýas demeı me?

Birazdan soń sharshaı bastadym. Qalyń palto, pıma, malaqaı, kalosh jaıaý adamǵa birsypyra júk eken. Súmbege qas qaraıa áreń jettim.

Meniń bir qushaq jańa kıimder arqalap kelýim naǵashym úıindegilerge ǵajap áser etti. Ramazan men Qasymqan ishteri kúıip qaraıdy.

Dál sol kúni Súmbede Qalı deıtinniń úıinde toı bar eken. Toı dese, qý bas domalaıdy. El shubap kelip jatyr. Mundaǵy jurtqa shaqyrǵan, shaqyrmaǵany esep emes.

Bir úı toı jasapty dese, elirip ketetin ádet bizde, balalarda da, bar. Bizsiz toıdyń sáni kelmeıtin tárizdi. Mine, Ramazan ekeýimiz toıǵa baramyz dep, qamdanyp jatyrmyz.

Kesh, árıne, kúndizgideı emes, salqyn. Sony syltaýratyp, jańa kıimderimdi túgel kıip barmaq boldym. Aýyldyń bar balasy jınalady, kórsin, bálem. İshteri kúısin. Qashan qys túskenshe tosyp shydaı alatyn emespin.

— Bul kıimderdi qaıdan aldyń, eı? — dep olar suraıdy ǵoı.

— Aǵaıym Almatyǵa oqýǵa barǵan edi, sol ákelip berdi!

Almaty bul aranyń halqy úshin jer túbi, ekiniń biri bara almaıdy. Bul kıimderdiń Almatydan ákelinýiniń ózi-aq biraz jurtty «oý!» degizedi.

Almatyda oqyp kelgen aǵaıym bar ekenin Baımyrza sekildiler bilip qoıýy jáne teris emes.

Sonymen, Ramazan ekeýimiz toıǵa kele jatyrmyz. Ramazan peshpentsheń, basynda kepka. Samdaǵaı. Men bolsam, soltústik polústen samoletpen kelip túse qalǵan adamdaımyn: ústimde qorbıǵan qalyń palto, basymda malaqaı, aıaǵymda pıma kaloshymen.

Men buǵan deıin ómiri kalosh kıip kórgen adam emespin. Kaloshtyń qajettigi, meniń túsinigimde, tek aıaqtan syz ótpeý úshin emes. Ári pımanyń tabany tozyp, tesilmeý úshin. Iaǵnı aıaq kıim kóbirek kıis berý úshin. Bul bir.

Ekinshiden, kaloshty jáne sán úshin de kıetin tárizdi. Ásirese, óńin kirbiń shalmaǵan jańa kalosh aıaqta jalt-jalt etip tursa, ǵajap emes pe?

Tóńirek qarańǵy tartyp, kóz baılanyp qalǵan.

Mynaý sol ǵoı jasap jatqan úı. Súıek-saıaq dámetken ıtter men balalar esik aldynda torýyldap júr. Biz de kelip qosyldyq. Qarańǵyda meniń qandaı kıim kıip kelgenimdi jurt onsha baıqamaıdy. «Qorbıǵan mynaý kim, eı», — dep, bireýler úńilip qarap ótti.

Kúresip, alysyp-julysyp oınaı bastady balalar. Men aralaspaımyn, aýlaq turmyn. Áli kıilip jumsarmaǵan pıma júrgende tobyqtarymdy qajap, aýyrta bastady. Arqa-basym terlep, pysynaı bastadym. Oınaýǵa da, alysýǵa da eshqandaı ıkemim joq.

Toı asynan balalarǵa da dám tatqyzady. Biz munda, negizinen, sol úshin kelip júrgen joqpyz ba? Aspaz áıelderdiń biri esik aldyna shyǵyp, aıqaı saldy:

— Balalar, munda kirip, shaı ishińder.

Oıyn da, alysyp-julysý da jaıyna qaldy. Ac úıge kirip, irgeni jaǵalap otyrysa bastadyq. Stol joq, birimizge birimiz taqalyp, jerge otyryp jatyrmyz. Balalar meniń ne bop ketkenimdi endi anyq kórdi.

— Oho! Mynaǵan qarańdar!

— Óı, saǵan ne bolǵan!

— Jer qara, kún jylyda pıma kıip alypty, áýeli!

Kózge shyqqan súıeldeı elden erek oǵash bop kelgenimdi men daǵy anyq baıqadym. Oǵash túgil, tipti uıat eken. Ómiri kıip jarymaǵan sorly ekenimdi budan artyq áshkereleı qoımaspyn, sirá da. Bir ózim eki adamnyń ornyn alyp, aıaqtarym jóndi búgilmeı, áreń otyryp jatyrmyn.

— Kıimderin jurtqa kórsetip, maqtanaıyn degeni ǵoı! — deıdi bireýler. Solaı ekenin el túgel bilip otyr.

Qysyla bastadym.

Jerge dastarqan jaıylǵan, baýyrsaq tógilgen. Endi ystyq shaı quıyla bastady. Shaı quıýshy kelinshekter maǵan qarap myrs-myrs kúledi:

— Myna Qaǵazbaıdyń jıenine qaıdaǵy qys kelgen?

— Qaraǵym, úıde taǵy da kımegen kıimiń qaldy ma?

— Balany múıizdeı bermeı, qoısańdarshy. Aıaq astynan qar borap, kún sýytyp ketse, úıine qalaı jetpek!

Qanshyqtardyń tilderi tikennen de jaman, pisip-pisip alady.

Qalyń kıimniń pysynatýy, uıalyp-qyzarýym — bári aralasyp, jazamdy bere bastady. Terlep kettim, baýyrsaqtan emin-erkin eńkeıip alyp jeı de almaımyn. Esem ketip barady. Ystyq shaıdan urttasam, odan beter terleımin. Menen basqalar jaıylymǵa shyqqan sıyrlarsha japyryp barady.

Men adam emespin, býyp qoıǵan teńmin.

Aqymaq bolǵanymdy oılap qysylǵan saıyn, ter annan da, mynnan da sorǵalap, erkim ketti. Monshada, ystyq býda otyrǵandaımyn: ter arqamnan, shashymnyń ara-arasynan jorǵalap, jybyrlap shyqqany ózime ap-anyq bilinedi. Súrtineıin desem, oramal joq. Meniń qaltama ómiri oramal bitip kórgen be!

Terimdi alaqanymmen súrtem de, jambasyma súıkeımin.

Muryn... Mynaý kishkentaı támpish muryn — bul daǵy naǵyz ońbaǵan zat. Osyndaı janyń qysylǵan kezde ózine ózi bekem bolýdy bilmeıdi, bir vınti bosaıdy da ketedi... Murynmen, termen alysyp otyryp, endi as alyp kór!

Qazir mende bir ǵana arman bar, ol — bárin qoıyp, tezirek syrtqa shyǵyp jónelý. Biraq oǵan jol joq. Tym qursa, esik jaqqa shetke de otyrmappyn. Syǵylysqan balalardyń ortasyna túsip qalǵam. Aldym dastarqan, artym úı qabyrǵasy, qozǵala da almaımyn.

Basymdy kegjıtip tik ustap, murnymdy pysh-pysh tarta berem. Sál eńkeısem, tanaýdyń ishindegi múlikke ıe bola almaı qalatyndaımyn...

Óldim-taldym degende, shyqtym-aý syrtqa! Buryshty aınala berip, zyńq etkizip murnymdy bosattym. Paltomnyń túımelerin aǵytyp, keýdemdi samal jelge tosyp, jan shaqyryp jatyrmyn. Búıtken jańa kıimderi quryp qalsyn! Kórmegen azabymdy kórsetti, ómiri esten ketpes halge dýshar etti. Bir qyzyqtyń bir shyjyǵy bolady degen osy eken.

ARBASÝ

Kisi úıi qansha jaqsy bolǵanmen, adamnyń óz úıindeı bolmaıdy eken. «Óz úıim, óleń tósegim-aı» dep beker aıtpaǵan ǵoı. Shańyraqtyń basqalyǵy kóńilge kóleńkesin túsiredi de turady.

Oqýdan qarnymyz ashyp keledi, árıne. Záýre jeńeshem Ramazan ekeýimizge nan úzip berdi. Maǵan azdaý, oǵan kópteý etip úzip beretin tárizdi. Kóje quıǵanda, Ramazanǵa shelektiń túbinen alyp, qoıýyraq, maǵan suıyǵyraq quıatyn tárizdi. Osynyń bári dyq bolyp ishime jınala beredi. Aqymaqtyq deseńshi.

Jaraıdy, solaı-aq bolsyn. Meıirban ana júregi ishten shyqqan shubar jylanyna buryp-aq tursyn. Bul zańdy emes pe? Óz balasyna búıiri burmaıtyn pende bola ma? Bul úshin ishime aramdyq jınap burtıýǵa meniń qandaı qaqym bar? Sonshama kinámshil bolatyndaı men bularǵa nemdi ótkizip qoıyppyn? Qaıta, ket ári demeı, aýyrsynbaı, pana bolǵandary úshin myń da bir rahmetimdi aıtýǵa tıis emespin be? Bergenderin iship-jep, jarqyldap júre berý paryz emes pe maǵan?

Joq, bul oıdyń bir de biri meniń aqymaq basyma jolamaıdy. Álgindeı usaq-túıekke kinámshil bolýym syzdaýyqsha isinip, asqyna beredi. Anda-sanda Qostóbege kelgende, naǵashym úıin jamandap sóıleıtin ádet taptym: «Meni óz balalarymen teń kórmeıdi, alalap qaraıdy», t.t. «Jaman ıttiń basyn altyn tabaqqa salsań, shorshyp túsedi» sekildi meniń bunym naǵyz esirik eken.

Sarybastaýdaǵy kúnim umyt boldy. Esimdi jınap aldym da, endi dandaısı bastadym. «Óz balalaryńmen birdeı, tipti olardan góri de táýir jaǵdaı jasamasańdar, ketem» degendeı qyr kórsetetin boldym.

Qaıda ketpekpin?

Súmbede, «Úlgili» kolhozynda meniń atalas ápkem Tynymjan turady. Kúıeýi Álǵoja kolhoz predsedateli. Tynymjan osydan eki-úsh jyl buryn túsken úlbiregen jas kelinshek. Ári sulý, ári myrza. Odan on-on bes jastaı eresek kúıeýi Tynymjandy álpeshtep ustaıdy.

Tynymjannyń myrzalyǵy sonsha, tamaqty qus tósekten túspeı otyryp ishedi, otyn-sýǵa aralasýdy bilmeıdi. Sheshesi Álıpa qolynda, tamaqty sol jasaıdy.

Tynymjandy baýyr tartyp, men bul úıge kelip turam. Dastarqany mol, dámdi iship, dámdi jeıdi. Tynymjan ári meıirban, ári aqkóńil adam. Kelgen saıyn qushaǵyn jaıyp qarsy alady, meılinshe toıǵyzyp jiberedi. Basqa syıdyń maǵan keregi joq.

Naǵashym úıinen ketsem, osy Tynymjan úıinde júrsem dep arman etem.

Biraq jaıdan jaı kete salý yńǵaısyz, syltaý kerek. Shirkin, bir syltaý tabylsa!

Qys.

Súmbeniń soltústik-batys jaǵy bıik qyrqa, shańǵymen syrǵanaq tebýge qolaıly. Bazarda shańǵy tabylmaıdy, dúkende satylmaıdy. Kádimgi qazaq úıdiń ýyǵyn eki-ekiden qabattap shegelep, qoldan shańǵy jasap alamyz.

Atamnyń kóne zattar mýzeıinde bir býma ýyq jatqanyn oqýshy biledi. Ramazan ekeýimiz sodan eptep jymqyrmaqshy boldyq. Eki ýyqty sýyryp alyp, endi úshinshisin tartqylap jatqan kezde atam kirip kelip qalsyn.

Ramazan buryn kórgen eken, perip uryp jóneldi. Qutylyp ketti. Men sasqalaqtap, qasha almaı, qolǵa túsip qaldym. Qylmys ústinde ustalǵan soń, aıaý bolsyn ba? Atam zirk-zirk etip, qulaǵymdy shytyrlatyp soza bastady. Pále aldymen menen shyǵatynyn ol biledi.

Qulaǵym múldem julynǵan adamsha qoımadan eńirep shyqtym. Endi bitti, bundaı naǵashydan bezdim. Bul qorlyqqa shydaǵansha, qańǵyp jónelgenim artyq dedim de, úıge kirip, kitap-qaǵazdarymdy jınaı bastadym. Naǵashym úıinen ketýdiń syltaýy ádemi tabylǵanǵa ishimnen qýanyshty edim.

«Úlgili» kolhozy sol kósheniń boıynda, tómen jaqta. Aıaǵym qazdań-qazdań etip, Tynymjan úıine kele jatyrmyn.

Osylaısha meniń Tynymjan úıindegi ómirim bastaldy. Tynymjannyń sheshesi Álıpa pysyq aqsur kempir. Qarsydaǵy as úıde bólek jatyp, bólek turady. Buryn anda-sanda kelgende, ol meni jaman qarsy almaıtyn.

Pálendeı men úrikkendeı qytymyr minez kórsetpeıtin. Sóıtsem, onyń bári belgili bir shekke deıin ǵana eken.

Edireıgen sary murty bar Álǵoja ári tabysker, ári seri jigit. Úıinen qonaq úzilmeıdi. Kúnara mal soıylyp, tegesh-tegesh baýyrsaq qýyrylyp jatady. Sonshama kól-kósir mol dastarqannan Álıpanyń ańdyǵan-baqqany endi meniń iship-jegenim bola bastady.

Men tańerteń oqımyn, sondyqtan erte turam. Álıpa menen de erte turady. Aq shaınekpen bir shaınek shaı ysytady. Kesheden qalǵan, dastarqandaǵy kóp týraýly nannyń tildeı eki japyraǵyn bólektep aldyma qoıady. Taq-tuq bolyp, toıyńqyramaı qalam. Taǵy suraýǵa uıalam.

Túste úıge ishimde ıt qyńsylap áreń jetem. Jalpy dastarqannyń ústine tússem, onda erkimshe iship-jeımin. Áıtpese, Álıpa maǵan taǵy da tamaqty bólektep berip, jarytpaı qatyrady.

Keshte bul úı qonaqsyz bolmaıdy, áste, et asylady. Aýyl belsendileri jınalyp, araq iship, qarta oınaıdy. Dúkende spırt kóp, sý qosyp, spırt ishedi. Jarty staqandy qylqyldatyp bir-aq jutady da, kózderin tars jumyp, muryndaryn nanmen bitep, tym-tyrys otyryp qalady. Qınalǵany ma, joq álde raqat tapqany ma, maǵan túsiniksiz. Bosaǵan bótelkeler tósektiń astynda mastarsha qyljıyp-qyljıyp jatady.

Keshki astyń ústinde Álıpaǵa meni bólek tamaqtandyrýdyń reti kelmeıdi. Dastarqanǵa jalpy jurtpen qatar otyram. Meniń dál qasymda taqalyp Álıpa otyrady. Kóziniń qıyǵymen onyń ańdyǵan-baqqany endi men bolam. Qolym tabaqqa qaraı qozǵalǵanda, Álıpanyń kózi qýalap birge qozǵalady. Toq júrip jatqan jalańash symdy ustaıtyn adamsha saýsaǵymnyń ushy dir-dir etip, men etti ázer ilip alamyn. Aýzyma asyqpaı salyp, toqmeıilsip, óte bir sabyrmen shaınap jeımin. Álǵoja men Tynymjanǵa bul unamaıdy. «Áı, jóndep al! Jigit adamsha asap-asap je!» — deıdi Álǵoja. «Sen ózge jurtqa qarama, jep-jep toıyp al», — deıdi Tynymjan ápkem.

Osy sózder qamshy bolady da, meniń qolym tabaqqa batyńqyrap ketedi. Bul endi Álıpaǵa unamaıdy, súıekti qatqyl shyntaǵymen ol ózge jurtqa sezdirmeı búıirime túrtip kelip qalady. «Suǵanaq bolma, baıqa» degeni.

Tabaqtaǵy et azaıa bastaǵanda, Álıpa qonaqtarǵa «alyńdar, jeńder» degen bolyp, meniń aldymdaǵy etti ar qaraı syryp-syryp tastaıdy. Meniń aldym taqyraıyp bos qalady. Bul — onyń «sen endi toıdyń, doǵar» degen sózi.

O, Álıpada aıla kóp! Tamaqtan shet qatýdyń ol neshe alýan tásilin oılap tabady. Et týralyp bolyp, jurt jappaı suǵynǵan kezde, ol kenet: «Qoranyń aýzy jabylmady ǵoı deımin. Bóten sıyr kirip ketip júrmesin,baryp, jaýyp kelshi», — deıdi maǵan. Men tura kep júgirem. «Jabyq eken» dep, qaıta qaıtyp kelem. Etten endi ala bastaǵanymda, Álıpa taǵy jumsaıdy: «Samaýyrdyń otyn qarap kelshi, óship qalmap pa? Sóne bastasa, ústemelep jańqa salyp qoı».

Men órtke júgirgendeı zamǵaımyn. Álginiń bárin birer mınýtta tyndyryp, qaıtyp kelem. Tez oralýym Álıpaǵa unamaıdy: «Ne kórindi sonshama, jaý qýdy ma», — dep alara qaraıdy. Tamaq jelinip bolmastan: «Ana úıden sorpa ishetin eki-úsh kese alyp kelshi», — dep jáne jumsaıdy.

Men oralǵansha tamaq jınalyp qalýy múmkin. Osyny oılap, qalaıda esem ketpesin dep, etke sheńgelimdi myqtap bir batyramyn. Kórshi úıge jetkenshe asap jep baram.

Tynymjan ápkem sheshesine tartpaǵan altyn adam ǵoı! Meni álsin-álsin bezektetip jumsaı bergenge ol shydamaı ketýshi edi.

— Nemene, balaǵa tamaq jegizbeıtin boldyń ǵoı! Barma! Tamaǵyńdy jep ap, bir-aq bar! — deıdi.

Kári súıek Álıpa keıde aýyryp qalady. Sonda da pisi-kúıik tamaqtyń kiltin qolynan shyǵarmaıdy. Yńqyldap júrip, dastarqandy ózi jaıady, ózi jınaıdy.

Degenmen, qytymyr kempirge men daǵy esemdi jibermeýshi edim.

Kúndiz sabaqqa as úıde otyryp daıyndalam. Álıpa bir kirip, bir shyǵyp, sharýa istep júredi. Keıde ony-muny jumyspen kórshige — Álǵojanyń aǵasy Qojanyń úıine ketedi. Tez oralmaı, shaı iship, bógelińkirep qalady.

Men bul kezde sabaqty qoıa salyp, jan baǵystyń biraz áreketine kirisem. Yqtıattap býyp qoıǵan dastarqandy tez sheship, týraýly nannyń birneshe japyraǵyn qaltama jymqyryp alam. Sosyn oınaǵan bolyp dalaǵa shyǵyp ketip, jep kelem.

Keıde dastarqanda týraýly nan bolmaıdy. Tapa nandar kebejede. Kebejeniń aýzy qulyptaýly. Túp jaǵynan ashylatyn kishkentaı aq qulyp.

Meniń qulyp ashý úshin jasap alǵan birneshe istik symdarym, shegelerim bolady. Mynaý aq qulyp buıym ba? Bunyń kókesindeı qulyptardy ashyp ta, jaýyp ta, bilgenimdi isteı alam.

O! Bar baılyq kebejede! Tapa-tapa nan, qurt, maı, qant... Meniń kózim tunyp ketkendeı bolady. Qurttyń eki-úsheýi, birneshe shaqpaq qant lezde qaltamnyń túbinde jatady. Tapa nannyń bútinine tımeımin, tısem, pále emes pe? Qaı nannyń qashan úzilgeni Álıpanyń kóńilinde jattaýly. Úzik nan bolsa, sodan tana óte eppen, Álıpa sezbeıtindeı etip úzip alam.

Aq qulyp basyp qalsań, shyrt etip ózi jabylady.

Osynyń bárin men bas-aıaǵy birneshe mınýtta istep úlgeremin. Qoldarym kebejeniń ishin «rettep» jatqanda, eki kózim terezeden syrtty baqylaýda bolady. Álıpanyń qarasy kóringende, alasa stolǵa jabysyp, sabaqpen basym qatqan bop, tunjyrap otyra qalam.

Álǵoja úıi saýynsyz bolmaıdy. Bir sıyr jáne birneshe qoı, eshki saýylady. Sút mol, biraq Álıpa tatyrmaıdy. Aıran uıtady da, dorbaǵa quıyp, qatyq súzedi.

Qazanda betindegi qaımaǵy sap-sary bolyp, kisini eriksiz qyzyqtyryp pisken sút turady. Men ary ótip, beri ótkende, kóz qıyǵymen qarap ótem. Qalyńdyǵy bir eli bal qaımaqtan asaǵym, sút ishkim keledi. Bermese, qalaı asap, qalaı ishesiń?

Meniń basym konstrýktordyń basy dep beker aıtpaımyn ǵoı. Qaımaqqa tıise almasam da, sút ishýdiń ádisin taptym.

Aýlada ne kóp — saban kóp. Uzyndyǵy súıemdeı saban taýyp alam. Bir jaq úshin pyshaqpen jonyp, úshkirleımin. Boldy, bitti, qazandaǵy súttiń qaımaǵynyń bir shetinen álgini sýytyp jiber de, sora ber. Kádimgi osy kezde restoranda kokteıl ishken tárizdi. Sorǵan saıyn táp-tátti salqyn sút tańdaıyńa fontan bolyp tıedi. Sabandy qaıta sýyryp alǵanda, orny bilinbeı, jabylyp qalady. Álıpa eshteńe de sezbeıdi.

Árıne, munda da nysap kerek. Súttiń dámdiligine qyzyǵyp juta berseń, qazan ortaıyp qalady. Qaımaq buzylmaǵanmen, shógip, tómen túsip ketedi de, Álıpa sezik alady. «Iapyr-aý, myna sútke ne boldy? Qaımaǵy bútin turyp, bul nege ortaıady» demeı me?

Tirshilik úshin, bir qarynnyń qamy úshin men Álıpamen osylaı arbasamyn.

TABYLǴAN TÁSİL

Álǵoja úıimen betpe-bet bir qoranyń ishinde onyń aǵasy Qojanyń úıi bar. Qoja aýyldyq sovettiń predsedatel Elemes deıtin uly jáne eki qyzy bar Qojanyń.

Elemes ekeýimiz bir klasta oqımyz. Al qyzdary mektep jasyna tolmaǵan. Ákelerińe tartqan úrpıgen-úrpıgen sary qyzdar.

Qoja men Álǵoja bet súıekteriniń bitimi qazaqı bola turyp, shıkil sarynyń naǵyz ózi. Olardan taraǵan balalar da túlkiniń kúshikteri tárizdenip bireýinen bireýi aýmaı, sap-sary bop túse-túse qalǵan.

Bul tuqymnyń ereksheligi, jalpy, bul ǵana emes. Ákeleri Kúshigen mylqaý. Kúshigenniń qaryndasy osy kúni kempir bop qalǵan Altynbala, ol da mylqaý.

Kúshigen shal. Qabaǵy túksıińki júretin, súıekti tórtbaq adam. Sharýaqor. Eki úıdiń otyn-sý daıyndaý, baqsha salý, malǵa qaraý sekildi búkil sharýasyn ógizshe pys-pys etip, únsiz qımyldap júrip, bir ózi tyndyrady. Altynbala da, ol da sóılegen sózińdi aýzyńnyń qımylyna qarap túsinedi.

Bul ekeýi dym bilmes biteý mylqaýlar emes. Bir býyndy, eki býyndy qysqa sózderge tilderi ara-tura kelip te qalady. Birdeńeni shúldirlep, qysqa qaıyryp aıta alady.

Kúshigen qarýly adam, sharshaý degendi bilmeıdi. Birdeńege ashýlansa, shoq basyp alǵandaı jaman bajyldaıdy.

— Júgirińder! Ana kisi nege ashýlandy? — deıdi Álǵoja.

Qojannyń kishi qyzy erke, qolynan tamaq túspeıdi. Tóseginen: «Apa, nan», — dep túregeledi. Oıyn ústinde, qurt pa, kámpıt pe, maljańdap jep júredi.

Sheshesi taptap qoıa ma, qaıdam, kishi sary qyz sondaı sarań. Qolyndaǵysynan surasań, bermeıdi.

Bir kúni kishi sary qyz esik aldynda oınap otyr eken. Qolynda dobaldaı nany bar. «Nanyńnan bershi», — dedim.

— Mm... beımeımin.

Qalaıda qyzdy aldap, nanyn jegim keldi. Tartyp alýǵa bolmaıdy, jylaıdy.

— Nanyńnan berseń, qaryndash berem.

— Kóıseıt?

Kórsettim — bir súıemdeı qara qaryndash.

— İmmq... — dep qyz basyn shaıqady. Unatpaǵany.

— Báki berem.

— İmmq...

Basqa usynar nársem joq. Az turdym da:

— Sen nandy oryssha jegendi bilesiń be? — dedim.

Qyz ań-tań bop turyp qaldy da, taǵy da:

— İmmq, — dedi. «Bilmeımin, bilgim kelmeıdi de» degeni.

— O! Oryssha jegen qyzyq bolady. Sen kórseń, ólip qalar ediń!

— Óı, qý-aı! Aldaısyń!

— Aldamaımyn. Senbeseń, nanyńnan bir úzip bershi, kórseteıin.

Qyz nanynan kishkene etip úzip berdi. Aldym. Endi buny qalaı jesem oryssha bop shyǵady dep oılanyp turmyn. Jaı asaı salǵanmen, endigári qyz aldanbaıtyn bolady. Men de jarymaımyn.

Nandy kózime taqap ákeldim de, birtúrli úrikken júzben tesilip qarap aldym. Sosyn eki tanaýyma kezek-kezek basyp, ıiskedim. Iiskegen saıyn tyjynyryp, basymdy qaltyratyp qoıam. Aýzymdy arandaı etip ashyp, kózimdi bir jumyp, bir ashamyn. Aýzymdy jáne bir ashqan kezde nandy óńeshime qaraı tastap kelip jiberdim. Sosyn kózderim alaq-julaq etip, obyrlanyp shaınaı bastadym.

Qudaı ońdap, osy qımylymnyń bári de sary qyz úshin áserli shyqsa kerek. Ol ishek-silesi qatyp kúlip jatyr.

— Má, taǵy da oryssha je!

Taǵy jedim. Jańaǵydan góri de qubyltyp, áserli etip baqtym. Jańa, tyń qubylystar oılap tabam. Qyz ábden rıza, nanynan úzip bere berdi, men jeı berdim. Eń sońǵy bir úzim nany qalǵanda, qyz:

— Qalmaq qalaı jeıdi? — dep surady. Endi ol meni sırktiń bir oıynynan bir oıyny qyzyq daraqyshysy tárizdi kerip aldy.

— Qalmaq pa? Qalmaq nan jemeıdi.

— Endi ne jeıdi?

— Qalmaq tek kámpıt nemese qant jeıdi.

Sary qyz úıine júgirip ketip, bir ýys etip kámpıt alyp shyqty. Qoıdyń qumalaǵyndaı domalaq arzan kámpıtter. Má dep, maǵan qalmaqsha jeýge áýeli sonyń bir túıirin berdi.

Kámpıtti qolyma alyp, taǵy da oılanyp turmyn: «Qalaı jesem, «qalmaqsha» bolady? «Qalmaqsha» bul jaqsy, sátti jelinse, ana basqa kámpıtter de meniki bolady ǵoı...».

Jańaǵy kórsetkenderimdi qaıtalaý jaramaıdy. Onyń endi esh qyzyǵy bolmaıdy.

Esinegen adamsha aýzymdy keń etip ashtym. Qaıta japtym. Taǵy ashyp, taǵy japtym. Murnymdy tyjyryp, basymdy shaıqap-shaıqap qoıdym. Bunyń bári túk oılap taba almaǵannyń dalbasasy edi.

Aýzymdy jáne bir ashqanda, kámpıtti kómeıime qaraı jiberip kep qalaıyn. Kózdep, dál jiberse de mundaı bolmas, óńeshimdegi tilshikke jabysty da qaldy. Jutpaq bolsam, júrmeıdi, keptele túsedi. «Qyh, qyh» dep, kádimgideı shyndap qaqala bastadym. Kámpıti qurǵyr ne ary, ne beri ketpeıdi, tynysymdy bitep, óltirip barady. Kózim alaqtap, óz moınymdy ózim tyrnalap, jantalasyp jatyrmyn. Naǵyz «qalmaqsha» jeý osy boldy.

Sary qyz kúlkige qaryq. Meniń qýlanam dep pále taýyp alýymmen onyń sharýasy joq.

Óldim-taldym degende, keptelgen kámpıt ary ótkendeı boldy. Tynysym ashyldy. Ózim terlep te kettim. Jaǵamdy aǵytyp, esimdi jınaı almaı jatsam, sary qyz jóne bir tal kámpıtti aýzyma tyqpalap:

— Mynany da qalmaqsha je, — deıdi.

— Óı, kámpıtiń de, óziń de quryp qal! Joǵal aýlaq!

Sońyra tipten qyzyq boldy. Bárimiz shaı iship otyrǵanbyz. Kenet syrttan sary qyz kirip keldi. Eki úıdiń erkesi, oǵan jol bos. Árkimderdi kımelep dastarqanǵa kep, bir japyraq nan alyp:

— Má, oryssha je! — dep meniń aýzyma tyqpalap jatyr.

Men ne aıtarymdy bilmeı, sasyp qaldym. Otyrǵandar jáne ań-tań.

— Mynaý ne aıtady? — deıdi Álǵoja.

— Myna nemeniń orysshasy nesi? — deıdi Tynymjan.

— Mynaý nandy oryssha jeıdi, qyzyq jeıdi.

Mende bir pále bar ekenine birden seziktengen Álıpa boldy:

— Tasta nandy! Orysshasy nesi? Dáý de bolsa, myna qý birdeńe oılap tapqan ǵoı!

Artynan ońasha jerde sary qyzǵa túsindirip jatyrmyn:

— Sen maǵan jurt kózinshe oryssha je deme, uqtyń ba? Jurt bar jerde bolmaıdy. Nandy da, kámpıtti de ońashaǵa alyp kel.

— Maqul.

ELEMES EKEÝİMİZ

Sizder Elemesti bilesizder, sary qyzdyń aǵasy. Ekeýimiz birge oqımyz. Boıy menen uzyn, dúrdik erin, aýzynan sózi, qoınynan bózi salbyraǵan momyn. Ol da sary. Biraq ákesi tárizdi shıkil sary emes, qońyrlaý. Elekeń jýynyp-shaıynýǵa onsha qushtar adam emes, onyń qońyrlaý kórinetini, múmkin, sondyqtan da shyǵar.

Elemestiń jasy menen úsh-tórt jylǵa eresekteý. Onymen teń tús balalar ortalaý mektepti baıaǵyda bitirip, orta mektepte oqyp júr. Al Elekeń asyqpaıdy, klastan klasqa jaıymen, keıde eki jylda attaıdy.

Elemes eki nárseden qatty qorqatyn edi. Biri — daladaǵy qasqyr (qasqyrdan kim qoryqpaıdy!). Al ekinshisi — mekteptegi oqý.

Qasqyrmen ol áli bir de bir ret betpe-bet kelip kórmegen bolar. Al oqýy túskirmen kún saıyn betpe-bet keledi. Oqý onyń jynyna kúnde tıedi.

Men Elemespen jetinshi bitirgenshe birge oqydym. Osy ýaqyttyń ishinde sabazyń kartanyń shyǵysy men batysyn aıyra almaı-aq ketti.

Úıimiz esiktes bolǵandyqtan, Elemes ekeýimiz mektepke birge baramyz, birge oınaımyz. O, Elemes ónersiz de jan emes. Láńgi tebýden ol osy kósheniń chempıony.

Elemestiń aıaǵynda qoldan basqan taıpaq qara pıma, láńgi tebýge sondaı qolaıly. Shapannyń eki etegin belbeýge qystyryp alyp, malaqaıdyń qulaqtaryn tikireıtip túrip alyp, máımeńdep tebe jónelgende, ol tabıǵat ózin tek osy úshin jaratqandaı shabyttanyp ketedi. Láńgini tepken saıyn basyn bir shulǵıdy, bir, eki dep sanap kete beredi. Kókshil laq terisinen tigilgen malaqaıdyń bir qulaǵy synyq ta, ekinshisi tip-tik. Tik qulaq ol shulǵyǵan saıyn selteń-selteń etip, onymen qosa sanasqandaı bolady.

Oqý dese, qabaǵy tars jabylatyn Elemes láńgi oınaǵanda tilmen aıtyp jetkizgisiz raqatqa batyp, gúl-gúl jaınaıdy.

Tańerteńgi mezgil. Elemes ekeýimiz mektepke barmaq bolyp, úıden shyǵyp kelemiz. Kún bulyńǵyr, ip-iri bolyp, únsiz japalaqtap qar jaýyp tur. Qar túnimen jaýǵan, jol ataýlyny kómip qalǵan. Birli-jarym atty adamdardyń izinen basqa mańaıda iz de, jol da joq.

Mektepke deıin kóp jer.

— Búgin oqýǵa barmaı-aq qoısaq qaıtedi? — dedi Elemes óte bir eńsesi túsken pishinmen.

— Ne isteımiz?

— Myna tamǵa kirip, láńgi oınaıyq.

Aýa raıynyń kóńilsizdigi meniń de adymymdy ashtyrmaı, tusaý bolǵandaı edi. Maqul dep, kelise kettim. Dál qasymyzda terezesi úńireıgen bos tam tur. Tóbesi bar, esigi de bar. Tek terezesi joq. Mynadaı qar jaýyp turǵanda sol úıge kirip, láńgi oınap ýaqyt ótkizýden raqat eshteńe joq sekildi. Sabaqqa bir kún barmasam, ne qylady? Kúnde qalyp jatqan joqpyn jáne ózim sabaqty jaqsy oqımyn.

Kirdik tam úıge. Jaýynnan saıa, typ-tynysh. Tóbesi, qabyrǵalary ádemilenip sylanǵan, kóńildi. Edeni osyndaǵy barlyq úıler sekildi jer. Qabyrǵanyń birinde úlken aǵash qazyq bar eken. Syrt kıimderimizdi sheship, ilip qoıdyq. Túske deıin raqattanyp láńgi oınap, túste, balalar mektepten qaıtqan kezde, oqýdan kelgen bop, úıdi-úıimizge salań ete qalmaqshymyz.

Biz qaıda boldyq, ne bitip qaıttyq, ony olar qaıdan biledi?

Elemes júrgen jerde onyń qaltasynda láńgi de júredi, ekeýi birinen biri ajyramaıdy. Bısmılla dep, oıyndy bastap kelip jiberdik.

Oıyn — ol oqý emes, ýaqyttyń qalaı zymyrap ótkeni bilinbeıdi. Múmkin bir saǵat, múmkin jarty saǵat ótken bolar. Áıteýir, eńbek vahtasynyń naǵyz qyzǵan kezi. Elekeń óziniń qumar isine jan-tánimen berilgen, basqa dúnıeni túgel umytqan. Mańdaıdan býy burqyrap, malaqaıdy bir shekesine edireıtip kıip alǵan. Osy qazir láńgini teýip jatqan da sol edi. Kenet syrtta at tuıaǵynyń dúbiri estilgendeı boldy. Qojanyń uzyndyǵy esik pen tórdeı sary aty bolýshy edi. Sonyń basy apandaı terezeniń ar jaǵynan kóldeneńdep kórine berdi.

Attyń ústinde Qoja ózi!

Qoja — Taras Býlba sekildi murtty, deneli adam. Ústinde qalyń seńseń ishik, ol ony odan beter dáý etip kórsetedi. Attyń basy kórinisimen-aq, biz burysh-buryshqa tyǵylyp, tura-tura qalǵanbyz. Sóıtsek, onymyz beker eńbek eken. Qoja bizdiń izimizdi qýalap, bilip kelgen.

— Áı, júgermekter! Shyǵyńdar!

Júgermekter sonda da typyr etpeımiz. Ekeýimiz eki buryshqa kóleńke bolyp jabysyp alǵanbyz. Átteń, qolymyzdan kelmeıdi-aý! Kelse, sol boıda qabyrǵaǵa batyp, sińip, joq bolyp keter edik. Qojanyń ashýy qatal ekeni Elemeske de, maǵan da jaqsy málim.

— Shyǵasyńdar ma, joq pa? Álde byt-byt qyp, súırep alyp shyǵaıyn ba?!

Bul Qojanyń rasy. Endi bir mınýt bógelsek, ol attan qarǵyp túsedi de, kirip keledi. Ekeýimizdi eki qolymen laqtaı baqyrtyp súırep alyp shyǵady da, bilgenin isteıdi.

Shapanyn tez kıindi de, birinshi bop esikke qaraı Elemes jóneldi. Onyń sońynda men.

— Oqý qaıda, sumpaıylar?!

Alty órme dyraý qamshy Elemesti arqadan kómip ótti. «Oıbaı» degen daýysymen qabattasyp, Elekeń qaıqań ete qaldy. Meni de urady-aý dep, urǵan kezde arqam qalaı aýyratynyn kúni buryn sezingendeı bop, jasqana berdim. Qoja biraq meni urmady. Ekeýimizdi mal qusatyp aldyna salyp aldy da, mektepke qaraı dedektetip aıdap jóneldi.

Qojadan kórgenimiz az bolǵandaı, endi dırektor Násirden kóremiz. Onyń da óńi sýyq, qatal adam.

Mektepke biz de keldik, úziliske shyǵýǵa qońyraý da soǵyldy. Bizge bul unamaıdy. Klass-klastan júgirip shyqqan balalar aıdalyp kelgen bizdi kórdi. Ózderi sabaqtan qalmaıtyn jandardaı-aq ýlap-shýlap, mazaqtap, qorshap aldy.

Muǵalimder bólmesi. Qabaǵynan qar jaýǵan Násir dırektor. Elemeske kóbirek shúıildi.

— Men sendermen sabaq sońynan sóılesem, — dedi de, ony-muny sharýashylyq zattary turatyn eń shetki kishkene bólmege aparyp qamap qoıdy.

Bul bólmege ot jaǵylmaıdy, sýyq. Oqýshylar esiktiń jaryǵyna úımelep, syǵalap qarap, bizdi mazaq etedi. Myltyqtyń aýzynan sál úlken tesik — butaqtyń orny. Áldekimniń qýaqy kózi jyltyń-jyltyń etedi. Yzam kelip, túkirip kelip qalaıyn. Jyltyńdaǵan kózge túkirik dál tısin. Sóıtsem, myna qyzyqqa qarańyz — kóz meniń qas jaýym Baımyrzaniki eken. Ar jaqtaǵy balalar sybaǵasyn myqtap alǵany úshin endi Baımyrzany mazaq etip, qaryq bolyp jatyr.

Men de rızamyn. Talaıdan óshim ketip júr edi ońbaǵanǵa. Sol kerek ózine.

Taǵy da qońyraý. Balalar klastaryna qaıtadan kirip ketti. Dálizde endi jan qalmady. Jaı tura berip, tońatyn tárizdimiz.

— Elemes, kel, odan da láńgi oınaıyq. Aqyr osy úshin jazalanyp otyrmyz ǵoı.

Dál osy arada láńgi oınaý Elemeske ábestik bolyp kórinetin tárizdi, batyly jetińkiremeıdi.

— Kórip qoısa, pále bolmaı ma?

— Kórmeıdi, qaıdan kóredi. Bireý kele jatsa, qoıa qoıamyz.

Elekeń shapanynyń, peshpentiniń, jeıdesiniń túımelerin túgel aǵytyp, qolyn jalańash etine suǵyp jatyr. Bunysy nesi dep, men áýeli túsinbep edim. Sóıtsem, álginde Qoja kelip qalǵanda láńgini eń ishki qoınyna tastap jibergen eken. Tintse, taba almasyn degeni bolý kerek.

Ózgeler sabaqpen bas qatyryp jatqanda, biz taǵy da láńgi oınap, jetisip qaldyq. Bul úshin tamasha jaǵdaı jasap bergen Násir muǵalimge raqmet aıtar jónimiz bar.

QAIRAN MENİŃ ÁLIMAN JEŃGEM

Tamyljyǵan ásem jaz. Dalanyń qara joly. Qos at jegilgen saldyrlaq júksiz arbada eki adam kele jatyrmyz: men jáne arba aıdaýshy.

Arba «Úlgili» kolhozyniki. Narynqoldyń bas jaǵyndaǵy aǵash tiletin zavodqa taqtaı alýǵa bara jatyr. Meniń de barar jerim Narynqol.

Narynqol bu kúnde jańa qurylǵan aýdannyń ortalyǵy. Osy bıyl kóktemde Kegen aýdanynan bólinip shyqqan. Jańa aýdan qurylýymen baılanysty kolhoz-kolhozdardan saýaty bar birsypyra adam aýdandyq mekemelerge qyzmetke shaqyrylady. Sonyń ishinde meniń Satylǵan aǵaıym da bar. Ol osy kezde prokýratýrada hatshy bolyp isteıdi. Kúlimbala ekeýi Narynqolǵa kóship barǵan.

Mine, oqý jyly aıaqtaldy, tórtinshi artta qaldy. Men endi jazǵy demalysqa shyǵyp, bul kúnde Narynqoldyń turǵyny bolǵan ata-jeńgemniń qolyna kele jatyrmyn.

Narynqoldy buryn kergen emespin, Qudaı qoısa, birinshi ret kórem.

Súmbege ókpem joq, men úshin qutty jer, qutty mektep boldy. Bıyl da tórtinshini ozat bitirip, maqtaý gramotasyn aldym. Osy kele jatqanda ózimdi ońynan aıy, solynan kúni týyp kele jatqan naǵyz baǵytty adamdaı sezinem. Óıtpeı she? Munda men mundaı tabysty bolsam, ana jaqta ataıym anadaı qyzmetten qyzmetke erlep barady. Búgin prokýrordyń hatshysy, erteń ózi bolmasyna kim kepil?

Bul aımaqtyń halqy dúnıede sot pen prokýrordan úlken, odan mańyzdy qyzmet bar dep oılaı qoımaıdy.

Kún búgin ásem. Aspanda ıne shanshym bult joq, lúp etken jel joq. Joldyń asty men ústi birkelki bop jaıqalǵan kók maısa egin. Boztorǵaı bıikke shyǵyp alyp, ásem jazdy jyr etip shertedi. Arba jaqyn kelip qalǵanda usha jónelip, júz-júz elý metrdeı alystap baryp, taǵy da áýege ilinip tura qalady. Úzilgen ánin qaıta jalǵaıdy. Jelindegen bıedeı balbyraǵan dala tósinde budan da basqa qulaqqa keler ǵajaıyp únder kóp. Tirshiliktiń myń bir uryǵy oıanǵan, myń san tamyrǵa jan bitip, nár júgirgen kez. Tóńirek toly qyt-qyt ejen toqtaýsyz, tolassyz názik syrly kúı, ómir kúıi. Qaýlaǵan jańa jas ómirdiń sezimtal kóńilmen uǵar syrshyl kúıi.

Kóshir taqyraıǵan shekesin kúnnen qorǵap, qalpaǵyn osqyraıta kıgen qartań adam. Men onyń art jaǵynda búgingi ǵajap jazdy tamashalap, neshe alýan qıalǵa berilip otyrmyn. Sonaý alys bolashaǵym da tamyljyǵan jaz bolyp elesteıdi. Mynaý tóbemdegi kók aspandaı tap-taza, móldir, shetsiz-sheksiz. Men qyrandaı qanat qatyp, birden birge bıiktep usha berem, usha berem. Múmkin, bir kezde daýylǵa da urynarmyn, sýyqqa da tońarmyn degen oılar ol kezde basqa kelmeıdi...

Oh, shirkin! Adam ómirden tek bala bolyp ótse! Oıyn-kúlkimen etse! Ómirge qalaı kelip, qalaı ketkenin bilmeı qalar bolsa!

Qostóbede biz aıaldamaq emespiz. Kimge aıaldaımyz? Ydyrys ta, Smaǵul da boıdaq. Kolhozdyń jumys kóliginen olardyń esh aıyrmasy joq qazir. Brıgadır qaıda qýalasa, sonda barady. Oı-qyrdyń birinde eńbek etip, jandaryn baǵyp júrgen shyǵar.

Jaýyrtoǵanda jer qoınynda máńgilik uıqyǵa batyp anam jatyr. Óz erkim ózimde bolsa, men soǵan burylyp barar edim. Qaıran anam! Sen kóz jumǵaly, mine, eki jarym jyl bopty. Eki jarym jyldan beri men jetimmin. «Jetim» degen tajaldaı sýyq sózdi estı-estı bul kúnde qulaǵym ábden úırengen.

Sýyq, túnek jerdiń qoınyna, anashym, sen de úırengen bolarsyń.

— Sheshesi joq jetimder, qoldaryńdy kóterińder! — dese, osy kezde men birinshi bolyp qol kóterem. Bul úshin arlanbaq túgil, oılanbaımyn da. Jetimdik mańdaıyma týǵannan jazylyp qoıylǵan sybaǵamdaı kórem.

Áne, adamnyń kóngishtigi, tózgishtigi solaı bolady eken. Tek taǵdyr basqa salmasyn. Basqa salsa, biraz bylǵańdap týlaısyń da, sosyn kók esekshe búlkildep júrip beresiń.

Óz tizginim ózime tıgen kezde, anashym, seniń basyńa áli talaı kelermin. Júrek qaltama jınalǵan muń-zarymdy tógip, bosatarmyn. Al ázirshe qosh bol, anashym, kinálama!

Taýly jerdiń aýa raıy erke qyzdyń minezindeı qubylmaly. Jarqyrap turyp, túnere qalýy tipten ońaı. Biz Qostóbeden ótkende kún ashyq bolatyn. Kemerge jetkende aspan bulttana bastady. Úkirshi jaqtan jentek-jentek qara bulttar jel aıdap, oınap shyqty.

Narynqolǵa taıaý Jaǵatam deıtin shaǵyn qystaq bar. Soǵan taqalǵanda tyrsyldap jańbyr jaýa bastady.

— Myna kún qaıtedi, jaýa ma? — dep, arba aıdaýshy kókke úreılene qaraıdy.

Eki qara bult birimen biri súzisetindeı jaqyndasyp keledi. Áne, súzisti. Jer qaıysqan eki úlken armıa bireýine bireýi lap qoıyp, shabýylǵa shyqqandaı edi: zeńbirekter gúr-gúr, bolat qylyshtar shaq-shaq...

Eki bult aralasyp, mılasyp, bir bultqa aınaldy. Jańbyr tópep quıyp ketti. Endi oılanyp jatýǵa mursha joq.

— Bala, anaý úıge baryp panalaıyq, — dedi de, arbakesh attardyń basyn joldan bura berdi. Oń qol jaǵymyzda qabaqshada syrtyn áktegen toqal tóbeli oqshaý tam úı tur.

Bul Jaǵatamnan ótkennen keıin.

Júksiz arba úı aldyna tańqyldap kelip toqtaı qaldy (álgi aranyń jeri tastaq edi). Shı-shıdiń arasynda jaıylyp júrgen taýyqtar da jaýynnan bezip, qoraǵa kirip ketip jatyr. Arbadan sekirip túsip, úıge umtyldyq. Syrt esik ashyq, aýyz úıge tasyrlatyp kirip-kirip keldik.

Osy kezde tór úıden kımeshek kıgen áıel shyqty. Álgini kórip, meniń qolqa-júregim solq ete qaldy. Kózime ottaı basylǵan bul adam ózimniń bir kezdegi aıaýly jeńgem Álıman edi.

Álıman da meni birden tanydy.

— Qaıdan kelesiń? Qaıda barasyń? — dep, jóndep surap jatyr.

Aıttym.

— Al úıge kirińizder.

Kirdik.

— Tórletińizder!

Tórletýge bizde qulyq joq. Úıdiń ishi tap-taza, esikke deıin alasha, kıiz tóselip tastalǵan. Álıman ustaǵan úı ekeni birden-aq kórinip tur. Ústimizden tamshylaǵan sýdy qatyp, silkip, esik aldyna bettele berdik.

— Eshteńe etpeıdi, joǵary shyǵyńyzdar!

Tórge tekemet, onyń ústinen uzynsha atkórpe tóselgen eken. Myna túrimizben júrgen jolymyzdy bylǵap, ońda baryp suqsıyp-suqsıyp otyrýǵa bet shydar emes. Sol araǵa jaqyn tereze jaqqa, jaı ǵana tekemettiń ústine shóge-shóge kettik.

Álıman dál qasymyzǵa bir tizerlep ol da otyrdy. Sol qalpy — ózgermegen, júris-turysy jumsaq, bıazy.

— Aǵań aýdanda qaıda istep júr?

— Prokýrorda hatshy bolyp isteıdi.

Álıman «mm...» dedi. Ósken eken degeni tárizdi. Aqshubar óńine bir sátke biraz oı kóleńkesi túsip ótkendeı bolady.

— Al otyryńyzdar, men shaı qoıaıyn. Shaı iship, bir-aq júretin shyǵarsyzdar. Oǵan deıin kún de basylar.

Jup-jumsaq mási kıgen aıaqtaryn únsiz basyp, Álıman aýyz úıge shyǵyp ketti. Onyń sońynan qaraı otyryp, men ótken ómirdi esime aldym. Qaıran Álıman jeńgem! Qaıteıin, bizge buıyrmadyń ǵoı. Ósekshi jurt Satylǵan ekeýińdi eki jaqqa ajyratyp tyndy. Onyń zardabyn myna men tarttym. Iá, bizdiń úıdi úı etip, el qataryna qosyp ediń. Az tursań da, ómir boıy umytylmastaı talaı jaqsylyq istep ediń. Aq kıizden syryp jasap bergen ári jeńil, ári jyly pımań umyt bola ma?

Qaıran Álıman jeńgem! Úı ishin dál sendeı retti, taza ustaıtyn adam bar ma eken! Osyndaǵy kez kelgen zattan, tósektiń, júktiń jınalýynan men seniń ónerli, bıpaz qolyńdy ap-anyq tanımyn.

Úı ishindegi biraz zat maǵan burynnan tanys. Anaý tórdegi kesteli kıim japqysh bir kezde dál osylaı bizdiń úıge kórik beril turǵan edi. Toqylǵan shashaǵy da, kestedegi sýretteri de álginde kózime birden jyly ushyraı ketken. Biriniń sońynan biri shubaǵan, birinen biri aıyrǵysyz on eki qyzyl qoraz. Altaýy oń jaqtan, altaýy sol jaqtan qarama-qarsy kelip, eń aldaǵy eki qorazdyń bastary túıisińkirep toqtaǵan. Kıim japqyshqa tigilgen keste-sýret, mine, osy edi.

Men qorazdardy osy otyrǵanda sanap ta shyqtym — týra on eki. Ne azaımaǵan, ne kóbeımegen. Bizden ketkeli bergi ýaqyttyń ishinde bir de bireýi shetinemegen. Ne degen jany berik qorazdar deseńshi!

Mine, shaı da kelip qaldy. Álımannyń shaıy osyndaı — tez qaınaıdy, sarǵaıtyp kúttirmeıdi. Kóńildi taza dastarqan, appaq aq nan, qant. Keseniń túbinen etip sút qatyp quıǵan shaıy qandaı dámdi Álımannyń! Tańdaıyńa baldaı tatıdy, ishseń, ishe bergiń keledi.

Aýyl áıelderine tán ıbalyqty Álıman berik ustaıdy. Jaýlyqty kirshiksiz appaq etip kıedi, bir tal shashyn syrtqa shyǵarmaıdy. Qolyna kúmis bilezik, júzik salady. Kóılekti mol kıedi. Qarashy, shaı urttaýynyń ózinde qanshama ádeptilik jatyr! Urttaǵany erniniń ushyn ǵana tıgizgen tárizdi — túk estilmeıdi.

Jaýyn basylǵan. Terezeden tórdegi buryshqa qıǵashtap kún sáýlesi túsip tur. Úıdiń basqa jeri tup-tunyq bolǵanda, álgi jaryq sáýleniń ishi byjynap ushyp júrgen myń-mıllıon usaq shań-tozań.

Shaı quıa otyryp, Álıman óz jaıynan da aıtty. Kúıeýge shyǵypty. Eri aýdandyq aýrýhananyń osyndaǵy kómekshi sharýashylyǵynda jumysker eken. Aýrýhana osy araǵa ártúrli ovosh egedi, bular sony kútip, kúzetedi.

Shaı ishilip boldy. Biz endi júrmekshimiz. Osy kezde Álıman ornynan serpile turyp, tórdegi qońyr ábdirany ashyp, bir oram kókala shyt alyp shyqty.

— Qudaı jolyńdy túsirip, kelip qalǵan ekensiń. Taı mingizip jiberer ek, shama joq. Tym qursa, jeıde kıip ket. Ana jyly Sarybastaýda oqyp júrgenińde, ashýmen ústińnen qara shapandy sypyryp alǵan edim. Qaıteıin, qý joqshylyq adamǵa ne istetpeıdi? Sol jeńgem sol kezde sóıtip edi deme, shyǵar esińnen. Qudaı qoısa, áli-aq adam bolasyń. Adam boldy degen, mine, osy...

Kókala shytty Álıman qoınyma tyǵyp berdi. Júregimdi talaıǵa deıin jylytyp júretindeı kóp-kóp analyq sózder aıtty. Bul kúnde jat bop ketken adamnan men dál mundaı jaqyndyq, dál mundaı beıil kútpep edim. Rızashylyǵym óz aldyna, men Álımandy qımastaı bop attandym.

JAŃA DOS

Narynqoldy bul ólkeniń qazaqtary, ózderinshe, qala sanaıdy. «Qalada ne bar eken?» dep jatady. Mine, biz sol qalaǵa kirip kele jatyrmyz. Túzý, keń kóshe, qoldyń salasyndaı bop tizilip ósken terekter, shatyrly aǵash úıler. Bunyń bári maǵan úlken áser qaldyrdy.

Arba aımaqtyń aldyna kóp toqtady. Halyqtyń mol jeri. Bir emes, birneshe dúken, ashana. Bireýler shubap kirip barady, bireýler shyǵyp keledi. Telegraf baǵandaryna, terektiń kóleńkesine baılanǵan shoǵyr-shoǵyr ertteýli at.

Orys bul arada kóbirek kórinedi. Olar da qatyn-balalaryn ertip shubap júr. Sóılegen sózderinen dym da túsinbeımin.

Tal túste erigip, mas bop júrgenderdi men birinshi ret osynda kórdim. Bireý ústi-basy shań-shań bop lastanyp, dúkenniń kóleńkesinde uıyqtap jatyr. Betine, aýzyna shybyn qonsa, qolyn sermep, úrkitip qoıady.

Arbakesh: «Aǵańnyń úıin izdep taba alasyń ba?» — deıdi. Adresi qaltamda bolsa da, men taba alatyn emespin, júreksinem. Myna júrgen halyqtyń maǵan bári jat, bári bóten.

Arbakesh bir áıeldi toqtatyp, sóılesip tur. Meni shaqyrdy. Keldim. Áıelderdiń biri ata-jeńgemniń qaıda turatynyn biledi eken. «Júr, ertip aparaıyn», — dedi.

Qalanyń qaq ortasymen kele jatyrmyz. Mańdaıshasyna jarnama qaǵylǵan úılerdi de tuńǵysh kórýim. Aýdandyq árqıly mekemeler.

Ońǵa qaraı buryldyq. Tóbesin qos tóbe etip japqan bıikteý atash úı, qasynda bir ǵana bólme alasa jáne bir aǵash úı. Osy sońǵysy bizdiki eken. Kúlimbala jeńgem shıratylyp qarsy aldy.

Bala ózine dosty tez tabady. Men erteńine-aq jańa dos taýyp aldym. Aty Joldybaı.

Qolynda múıizatary bar, dembelshe aqsary bala qasyma keldi. Jalań aıaq, jalań bas. Ústindegi boz maıkanyń tozyǵy baıaǵyda jetken, ár-ár jeri irip, oıdym-oıdym tesilip ketken. Ol, sirá, budan basqa kıim kımeıtin bolýǵa kerek — denesiniń ashyq jeriniń bári qoladaı qyzaryp kúnge kúıgen. Ol meni birden tergeýge ala bastady:

— Kimsiń sen?

Men jónimdi aıttym.

— Júr, shomylamyz.

Men qýanyp, ilesip berdim.

Boldy, bitti, Joldybaı ekeýimiz dospyz endi.

Tańerteń shaıymdy isher-ishpesten Joldybaı bosaǵadan qarap, keledi de turady. Men ilesip berem. Qaıda baramyz, ne isteımiz dep suramaımyn. Joldybaıdyń túr-túsi ony suratpaıdy. Tek oǵan ilesip, joldas bolýǵa jaraǵanym men úshin zor mártebe. Joldybaı ne istep, ne qoıýdy sarapqa salyp jatpaıdy, tek bastap jóneledi. Ol kele jatqanda, balalar jarylyp jol berip turady. Tórtbaq, shymyr Joldybaıda aıla da, kúsh te jeterlik. Tóbeles dese, onyń kózi jaınap ketýshi edi. Jańa dosymnyń boıyndaǵy osy qasıetter meni oǵan birden tabyndyrdy.

Ol menen bir-eki jas eresek edi.

Joldybaıdyń arqasynda bas-aıaǵy birer kúnniń ishinde Narynqoldyń oı-shuqyryn túgel bilip aldym. Men buny qala dep, júreksinip júrsem, pishtý, túk te emes eken. Qazir maǵan Qostóbe nemese Súmbe qandaı bolsa, Narynqol dál sondaı.

Kúndizi kóbinese sý boıynda bolamyz, shomylamyz, qarmaq salamyz. Keshte klýbty torýyldaımyz.

Aýdandyq klýb bar munda. Onda kúnde keshkisin kıno bolyp turady. Qaltada aqshań bolmasa da, kıno kórýge árqashanda qulqyń soǵyp turatynyn jóndi túsinbeıtin bireýler kınoǵa bılet alyp kirýdi shyǵarǵan. Bul bizdiń keshti kóńildi ótkizýimizge biraq qıyndyq keltirmeı qoımaıdy.

Jaraıdy, qaltamyzǵa bir som, eki som aqsha túsken eken. Ony «ákel beri» dep arbap, tilep turatyn oryn tek kıno ǵana ma? Klýbtyń dál qasyndaǵy kınomen qabattasyp kúnde keshqurym ashylatyn kezekshi dúkendi qaıda qoıasyń? Onda, negizinen, araq, kámpıt satylady. Araǵynyń tuqymy qursyn. Al neshe alýan kámpıtti kóre turyp, qaıdaǵy bir kınoǵa bola, qaltada aqsha ustap shydamaısyń.

Ári kámpıt soryp, ári kınoǵa bılet satyp alyp shirený — bul biz úshin tym jomart ketkendik bolady.

Sonymen, kıno bolar kezde klýbty torýyldap kelemiz.

Klýb úıi — eski atash úı. Onyń jańa bolmaı, qaýsaǵan eski úı bolýy jáne ýaqtyly jóndelmeýi, shynyn aıtqanda, bizdiń baqytymyz. Jaı ǵana tastan qalaı salǵan fýndamenttiń ár-ár jeri omyrylyp qulap jatyr. Jáne bir-eki tas alsań, qasqyrdyń apanyndaı úńireıip shyǵa keledi. Sodan inge kirgen tyshqansha zyp berip kiremiz de ketemiz. Ekrannyı art jaǵyndaǵy sýfler otyrýǵa arnalǵan tesikten bir-aq shyǵamyz. Kınony sahnanyń teris jaǵynan kóremiz.

Keıde kınoǵa deıin klýbta kórkem óner úıirmesi jumys isteıdi. Úıirmege qatysatyndar emin-erkin kirip-shyǵyp júredi. Sol kezde biz de kirip, jasyrynyp qalamyz. O, eski klýbtyń ishinde jasyrynar jer kóp! Qashan kınoǵa halyqty jibere bastaǵansha jatamyz buǵyp. Bir saǵat ótedi, eki saǵat ótedi. Klýbtyń esigi bir kezde ashylady. Jurt bıletterin kórsetip, kire bastaıdy. Sol kezde qýys-qýystan baıqatpaı shyǵamyz da, qalaǵan jerimizge otyryp alamyz.

Oryn tańdaý jaǵynan munda árkimniń óz erki. Bılette oryn kórsetilmeıdi, árkim qalaǵan, jurttan buryn basyp alǵan jerine otyrady,

Osynyń bárine de meni baýlyp, kózimdi ashýshy Joldybaı edi.

Joldybaıdyń sheshesi jesir áıel, bir keńsede úı sypyrýshy bolyp isteıdi. Bir ápkesi, bir qaryndasy bar, turmystary nashar. Úılerinde tamaq bolsa, Joldybaı iship-jeıdi. Bolmasa, qyńq demeıdi, óz janyn ózi batady. Bireýlerdiń úıiniń tóbesinde óreshede qurt jaıýly turady. Endi bireýler baqshasyna kapýsta, sábiz egedi. Er azyǵy men bári azyǵy jolda deıdi de, meniń dosym ebin taýyp, solardy bir aralap etedi. Qaı úıdiń qurty tátti, qaı úıdiń baqshasyndaǵy sábiz iri — Joldykeń bárin biledi.

Men shıki kapýstany ómirimde jep kórgen emespin. Joldybaı raqattana qarsh-qarsh shaınaıdy da:

— Sen bilesiń be, kapýsta adamdy tez semirtedi, — deıdi.

— Olaı bolsa, semirip alaıyn, — deımin de, men de jeımin.

Narynqoldyń turǵan jeri ásem — taý baýraıy. Bir jaǵy sarqyrap aqqan ózen, qalyń toǵaı. Ekinshi jaǵy taý — kádimgi ataqty Tán-SHan. Jeri quıqaly qara topyraq. Aýa raıy salqyn bolǵandyqtan, tek jemis óspeıdi, basqanyń bári ósedi. Astyǵy attyń qaptalynan keledi, kartoby kesedeı-kesedeı bolady. Taýly jer, shirkin, maldyń jeri ǵoı. Saı-saladaǵy kógal shópke jazdygúni shókken túıe jasyrynady. Jaılaýynda yzyń etken shybyn bolmaıdy. Qysta taýdyń kúngeı betinde qar jáne jatpaıdy. Jyldyń on eki aıyna maldy aıdap salyp, tek qara da otyr. Narynqolda otyn-sý qandaı yrǵyn. Taýdaǵy záýlim kebý qarataıdyń o jaǵynan baltamen bir, bu jaǵynan jáne bir shaýyp, yrǵyp qalsań, ajaly jetken alyptaı jerdi solq etkizip, qulap túsedi. Butaǵyn arshyp, sıdamdap, tómen qaraı aǵyzyp aıda da jiber. Zaýlaǵannan zaýlap, esigińniń aldyna bir-aq kelip toqtaıdy...

Qystaqtan joǵary Qaıshy deıtin saıdyń aýzynda dıirmen bar, sý dıirmen. Bir kúni bir qap bıdaıdy astyma salyp alyp, ún tartqyzýǵa soǵan keldim. Dıirmen turǵan jerdiń, oı, ádemisi-aı! Synaptaı tunyq, kúrkiregen taý ózeni. Boıjetken qyzdaı jelkildegen sulý kóktaldar, dál qasynda taý tıip tur. Menen buryn kelgen birneshe adam bar eken. Solar tartqyzyp bolǵansha, meniń kúte turýyma týra keldi. Bul úshin men onshalyq ókingen joqpyn. Tabıǵattyń mańaıdaǵy sulýlyǵyna ǵajap qalyp, tamashalaýmen boldym.

Bir kezde dıirmenniń ishine kirdim. Eshkim joq. Terezeniń aldynda ústine bir eli bop unnyń tozańy qonǵan juqaltań kitap jatyr. Alyp qarasam: Muhtar Áýezov, «Qarash-Qarash». Áńgimeler jınaǵy.

Muhtar Áýezov deıtin jazýshy ekenin bilem. Álgi arada tikemnen tik turyp, kitapty oqı bastadym. Qyzyǵynan bas ala almaımyn, neshe túrli adamdar men ýaqıǵalar kóz aldyma elestep, qazirginiń bárin umytyp, tamasha bir dúnıege endim de kettim.

Áńgime uzaq, taýsylmaıdy.

Dıirmenge kirip-shyqqan jurt bóget jasaı bergen soń, syrtqa shyqtym. Toǵaıdyń arasyna baryp, jaıǵasyp otyryp alyp, al kep oqy! Sińiri shyqqan eki kedeı adam: Baqtygúl, Tektiǵuldardyń joqshylyq turmystary, tas meıir Sálmen baıdan kórgen qorlyqtary... Iá, endi ne bolar eken? «Endi ne bolar eken» deýmen áńgimeniń sońyna jetkenshe asyǵýdamyn. Tektigúl soıylǵa jyǵylar jerde janym ashyǵany sonshalyq, kózimnen jasym shyǵyp ketti. Jaýyz Sálmendi atarǵa oǵym joq edi.

Oqıǵa tereńine tarta berdi.

Baqtygúl qashqyn. Sálmen baıdyń jylqysynan jylqy urlap ákeldi. Elsiz taýda ash otyrǵan qatyn-balasyna soıyp, azyq etpek.

Jas et qazanda bylqyp pisip jatyr. Baqtygúl et týraýǵa pyshaǵyn janyp, daıyn otyr. Silekeıin jutynǵan shydamsyz ash balalar. Dál sol kezde syrttan tysyr estildi. Bul kelgen qýǵyn edi. Et jelinbeı qaldy. Baqtygúl taıaqqa jyǵyldy, qatyn-bala ý-shý boldy...

Osynyń bári-bári maǵan tym jaqyn, tanys ómir tárizdi. Bir ysyp, bir sýymaı, tolqymaı oqý esh múmkin emes. Qandaı aıanysh! Qandaı qatygez tirlik! Jazýshy báriniń izin ańdyp, óz kózimen kerip, bilip jazǵan sekildi.

«Qarash-Qarash» atty uzaq áńgimeni aıaqtap, esimdi bir-aq jıǵandaı boldym. Qarasam, kún keshkirip qalǵan eken.

Endi áripter buldyrap, kórinbeýge aınalǵan. Oqyǵan áńgimeniń áseri kóńilimnen tipti de sýıtyn emes. Úıge tez barsam, osynyń bárin Joldybaıǵa aınytpaı aıtyp bersem deımin.

Tún. Dıirmenniń ishi. Syǵyraıǵan maı sham. Juqaltań kitaptan men áli kóz almaı, qadalyp oqýdamyn. Anda-sanda aıaǵyn syltyp basqan aqsaq dıirmenshi shal kiredi. Maı shamnyń túbinde kitapqa úńilgen meni kóredi.

— Áı, sen munda ne úshin keldiń? Kitap oqyǵaly keldiń be? Sal ana unyńdy! Qazir seniń bıdaıyń bitedi! — deıdi.

Men bul keshte ómirdegi qyzyqtyń bári de kitapta eken degen qorytyndyǵa keldim. Shirkin, Muhtar Áýezovti bir kórsem dep arman ettim.

Ertesinde Joldybaıǵa oqyǵan áńgimelerimniń ýaqıǵasyn birinen soń birin maıyn tamyzyp aıtyp berdim. Eń sońynda:

— Joldybaı, qyzyq kitaptardy qaıdan alyp oqýǵa bolady? — dep suradym.

Óıtkeni onyń bilmeıtini, tappaıtyny joq.

— Osynda kitaphana bar, sodan alýǵa bolady.

Kitaphana degendi estigem, biraq kórgen emespin.

— Men barsam, bere me?

— Múmkin, berer.

Joldybaı meni selonyń orta tusyndaǵy oqshaý bir úıge ertip keldi. Bul aýdandyq kitaphana eken. Keń úıdiń jarym bólegi toly kitap, sóre-sórege tizip jınap tastaǵan. Dúnıede munshama mol kitap bolatynyn, onyń bári bir arada jınaýly turatynyn tuńǵysh ret kórip otyrmyn. Kózim tunyp, tańyrqap qaraımyn.

Stol ústinde qat-qat bop jınalǵan gazet-jýrnal qanshama! Munyń bárin kim oqıdy? Qalaı oqyp taýysady?

Bireýler kitap tapsyryp, kitap alyp jatyr. Kóbi biz sekildi balalar.

Men de oqýǵa kitap suradym. Kitaphanashy áıel kimsiń dep surap aldy da, aýyldyq sovetten, mektepten áldeqandaı anyqtamalar alyp kel dep, men úshin túsiniksizdeý bir mashaqat jumys aıtty, Onsyz kitap berilmeıdi.

Men syrtqa asa jabyrqap shyqtym. Sonshama mol kitaptyń birine de qolym jetpeýi qorlyq edi. Meniń bul hálimdi jete túsingen Joldybaı:

— Sen ýaıym jeme, bermese, qoısyn. Saǵan keregi kitap pa? Men tabam, — dep, kózin qýlana qysyp qoıdy.

— Qaıdan tabasyń?

— Úndeme, kesh batsyn.

Kesh batyp, el orynǵa otyrǵan kez. Joldybaı ekeýimiz kitaphananyń tusynda kóshede turmyz. Kitaphana qazir jabyq, terezeleri qarańǵy. Tóńirekti ábden baıqap qarap aldy da, Joldybaı ymdap, bastaı jóneldi. Men odan qalmaımyn. Kitaphanany bir aınalyp, terezelerdi, qulypty Joldykeń baıqap ótti. Dáý qara qulyp, Joldykeń qaıqy bas symmen túrtkilep kórip edi, ashpady.

Terezeniń bári kóshe jaqta, onshalyq bıik emes, boı jeter jerde. Joldykeń bákimen shuqylaı bastap edi, áınektiń bireýisi syńǵyr etip bosap, onyń qolyna keldi. Terezeniń bir kózi úńireıdi de qaldy.

Qazaqtyń et jaıatyn qoımasynyń alaqandaı jeldetkish tesigi bolady, ury mysyqtar sol tesikten artyna bir qarap alyp zyp ete qalady. Joldybaı tap sol. Úńireıgen kishkentaı kózge basyn suǵyp, tyrbańdap, ary qaraı súńgip kirip ketip barady. Men aıaǵynan sál demep jiberip edim, qara tesik Joldykeńdi jutty da aldy.

Degbirim qashyp, jan-jaǵyma qaraımyn. Bir pálege urynbasaq neǵylsyn. Sál seziktener jaǵdaı týsa, Joldybaıdy qaldyryp, bezip jónelýimde daý joq.

— Má, al!

Daýys Joldybaıdiki. Ar jaqtan bir qushaq kitap alyp kelip, tesikke tyqpalap jatyr. Men kitaptardy qabyldap ala bastadym. Bir-eki kitap shashylyp, jerge túsip te qaldy.

— Jete me? Taǵy ákeleıin be?

Joldybaı kitaphanany kóshirip ketpek.

— Jetedi!

Joldykeń tesikten áýeli eki qolyn, odan soń basyn shyǵardy. Salbyrap túsip keledi. Ómir boıy tereze kózinen kirip-shyǵýdy kásip etip alǵan adamdaı-aq op-ońaı salań ete qaldy.

— Kettik

Bir-bir qushaq kitapty baýyrymyzǵa qysyp alyp, kósheniń qarańǵy shetimen bezip kelemiz.

Ertesi. Taǵy da bosaǵadan jyltyrap qarap, Joldybaı kelip tur. Endi onyń kúnge kúıgen ıyǵy men moıny túlep, jaýyr bola bastaǵan. Men Joldybaıdyń kelýin kútip otyr edim. Ekeýimiz kóshege shyqtyq. Túnde iri bir jumys tyndyrǵan adamdarmyz, birimizdi birimiz qas-qabaǵymyzdan uǵyp, jymyń-jymyń etemiz. Olja kitaptardyń bárin de túnde Joldybaı úıiniń taýyq qorasyndaǵy jaman-jaman júktiń arasyna tyǵyp tastaǵanbyz. Bizdiń úıge ákelýge bolmaıdy. Satylǵan aǵaıym kórse, qaıdan aldyń deıdi.

Kúndiz Joldybaı úıinde adam bolmaıdy.

Mine, biz olja kitaptardy qarap otyrmyz. Jarym-jartysy qazaqsha, jarym-jartysy oryssha. Oryssha kitaptardyń bizge qajeti shamaly — oqı almaımyz.

— Qarańǵyda qandaı kitaptar ekenin qaıdan bileıin, stol ústinen qushaqtap aldym da jóneldim, — deıdi Joldybaı.

Men oqıtyn kitaptardy shetinen bir-birlep alyp turmaqshymyn.

Oıymyzda kitaphana. Onda ne bop jatyr eken? Túk bilmegen bolyp, kitaphanany syrttan toryp keldik. Terezeniń kózin ornyna qaıtadan salyp qoıǵan, tym-tyrys. Biz kitaphanaǵa kirgen joqpyz.

Arada úsh-tórt kún ótti.

Bizdiń úımen kórshi úı Tanabaev deıtindiki. Kúıeýi bir keńsede bastyq, áıeli kerbez jas kelinshek. Kúıeýin qyzmetke shyǵaryp salady da, ol ádette, bizdikine keledi. Kúlimbala jeńgem ekeýi ósek aıtyp ýaqyt ótkizedi.

Sol Tanabaevtyń áıeli aıaǵyn shıratyla basyp bizdiń úıge kelgen. Men kitap oqyp otyrmyn.

— Bul ne kitap?

İlıas Jansúgirovtiń «Kúı» deıtin óleńder jınaǵy edi. Kelinshek birneshe betin aýdaryp, kóz júgirtti de:

— Bershi, men oqyp shyǵaıyn, — dedi.

— Alyńyz.

Kelinshek kitapty alyp, ketip qaldy.

Ertesi. Kúndizgi ýaqyt. Bizdiń úıge murty tikireıgen Búrkitbaı mılısıoner kelip tur.

— Osynda pálen deıtin bala bar ma? — dep meniń atymdy ataıdy.

— Bar.

Búrkitbaı meni kóp sózge keltirmedi, júr dep, aıdap aldy. Mılısıaǵa ákeldi. Men eshteńe túısinetin emespin. Jan-jaǵy biteý qoraǵa, odan bir bólmege kirgizdi. Portýpeıa taǵynyp, shpal qadaǵan ádemi qazaq jigit otyr. Búrkitbaıǵa bara berińiz dedi, men qaldym. Onyń menimen jóndep sóılesetindeı túri bar. Áýeli aty-jónimdi surady, aıttym.

— Myna kitapty tanısyń ba?

Stoldyń tartpasynan sýyryp alyp kórsetken álgi kitap «Kúı» edi. Kózime jyly ushyraı ketti.

— Tanımyn.

— Seniń kitabyń ba?

— ...meniki...

— Qaıdan aldyń sen muny?

Ne aıtarymdy bilmeımin.

— Aıt, qaıdan aldyń?

Ún joq.

— Bul qaıtip seniń kitabyń bolady? Myna mór ne?

Arada bir mınýt ótkende men tergeýshige barlyq shynymdy aıttym.

Suraq bitti. Meni qanattaǵy bos bir bólmege kirgizdi de, qamap qoıdy. Esikti jaýyp, syrtynan qulyp salyp jatýy adamǵa jaman áser etedi eken.

Tún boldy, jibergen joq. Osynda túnep shyqtym. Tańerteń Kúlimbala jeńgem bir shaınek shaı, bir japyraq nan alyp keldi. Kádimgi qamaýdaǵy adam tárizdimin, shaıymdy jaman bir eski matrasty tóseı salǵan jer tósektiń ústinde otyryp ishtim.

Kenet, qora jaqtan bireýlerdiń shýlasqan daýysy estildi. Tanys daýys. Joldybaı. Ornymnan ushyp turyp qaradym. Taǵy da sol Búrkitbaı, Joldybaıdy aıdap alǵan. Anaý, júr dep, ıtermeleıdi. Joldybaı: «Iterme, ózim de júre alam», — dep, Búrkitbaıǵa yryq bermeı, kijinip tur.

Sońynan bildim, men qamaýda otyrǵanda mılısıa Joldybaıdy izdep júripti. Sezik alǵan Joldykeń zytyp jónelgen, bul túni ol úıine túnemegen.

Túske taman meni de, Joldybaıdy da bosatty. Olja kitaptyń bári mılısıa arqyly kitaphanaǵa qaıtaryldy. «Urlyq túbi — qorlyq» bolatynyn men tájirıbede osylaısha bir synap kórdim.

Taǵy da sońynan bildim: Tanabaevtyń áıeli kitaphanada isteıtin bir áıelmen joldas eken. Onyń úıine sol kelgen, «Kúıdi» kórgen. Qaıdan alǵanyn suraǵan... Urlyqtyń múńsik ıisi mılısıany maǵan alyp kelgen.

MAHABBAT HATY

Áı osy mahabbat haty degendi qoısańyzshy. Baǵyshtalǵan adamyna jetpeı qap, qoldy bolyp jatatyn da osy hat. Qanshama tatý-tátti júrekterdi qyzǵanyshtyń qyzyl shotyna qarıtyn da osy hat. Oılap otyrsań, bul hattyń raqaty da, mashaqaty da mol. O, mahabbat hatyn jazýǵa qumartýshylar! Meniń myna aıtaıyn dep otyrǵan áńgimemnen sabaq alyńdar.

Aǵaıym taǵy da Almatyǵa bir aılyq kýrske oqýǵa ketti. Úıde endi Kúlimbala ekeýimiz ǵanamyz. «Eı kelinshek, syzylyp bos otyrýyń jetedi, jumysqa shyq» dep qujbandaı bop kelip turatyn Bázil brıgadır munda joq. Munda biraq Qazbek bar. Iá, ıá, aǵaıym barda bizdiń úıden shyqpaıtyn, aǵaıymnyń jan joldasy, anaý sanaq mekemesinde isteıtin jyltyr bet Qazbek...

Bir kúni bizdiń úıge Joldybaı keldi. Ekeýimiz ózenge qaraı ketip bara jatyr edik, art jaǵymyzdan Kúlimbala shyǵyp, aıqaı saldy:

— Joldybaı, sen beri kelshi!

Qasyna barǵan Joldybaıdy Kúlimbala úıge ertip kirip ketti.

Men álgi ornymda tańyrqaǵandaı bolyp turmyn. Jeńgem, meniń jeńgem, nege meni shaqyrmaı, Joldybaıdy bólektep shaqyrady?

Joldybaı kóp keshikpeı shyqty. Anadaı jerde turǵan maǵan «saǵan aıtatyn qyzyǵym bar» degendeı jymıyp, kóziniń astymen qaraıdy. Onyń sońynan Kúlimbala da shyǵyp, bizdi baqylap tur.

«Jeńgem saǵan ne aıtty» dep Joldybaıǵa jabysa ketýge ádeıi baıqaýǵa alyp turǵan Kúlimbaladan qaımyqtym. Bylaı taman uzaǵan soń suramaqpyn. Joldybaı ózi de aıtpaı shydamas. Sýǵa barar jolda álginde aıtqan sanaq mekemesi bar (Qazbektiń mekemesi). Sol araǵa taman kelgende, Joldybaı úndemesten keńsege qaraı buryldy. Men de buryldym. Berene úıdiń aldyna kelip, mine, endi irkilip toqtap turmyz. Kúlimbala bul aradan bizdi kórmeıdi.

— Ne aıtty ol saǵan?

Joldybaı qylmań-qylmań etedi, bir qoly qaltada.

— Saǵan bir nárse kórseteıin be?

— Kórset.

Joldybaı maǵan konvertke salynyp, aýzy jelimdelgen, eki búktelgen hat kórsetti. Adres jazylmaǵan.

— Jeńgeń Qazbekke ber dep berdi.

Meniń ishim muzdaı bolyp ketti. Jeńgem Qazbekke ne jazýy múmkin? Aıtatynyn bylaı-aq aıtpaı ma? Munda bir gáp bolmasa neǵylsyn!

— Ashyp, oqysaq qaıtedi? — dedim Joldybaıǵa.

— Qalaı ashamyz?

— Aqyryn eptep ashamyz da, oqyp, sodan soń qaıta jelimdep, aparyp beremiz.

Joldybaı birden kelisti. Áıel-erkektiń qupıasyn ol menen góri kóbirek biledi de, kóbirek túsinedi.

Ekeýimiz keńsege de kirmeı, Kúlimbalaǵa da kórinbeı, tartyp otyrdyq. Qaýipsiz ońashaǵa kelip, konvertti asha bastadyq. Kerege kóz dápterdiń bir paraǵynyń eki beti toly jazý. Sıamen mánerli etip, asyqpaı jazýǵa tyrysqan. Múmkin, birden jazylǵan hat emes te shyǵar. Bul tárizdi hattar, ádette, talaı jazylyp, talaı jyrtylady. Talaı ret óńdeýden, jóndeýden ótedi.

Talaı óshirilip, talaı kóshiriledi. Ár sózi myq shegedeı bekem bolǵanda ǵana jiberiledi.

Hat mazmuny, qysqashalap aıtqanda, mynadaı: Qazbek bir kezde Kúlimbalaǵa, meniń jeńgeme: «Sen meniń perishtemsiń, seni kórmesem, tura almaıtyn aýrýǵa dýshar boldym» degen. Sábıdeı ańqaý Kúlimbala oǵan sengen de, torǵa túsken... Arada birtalaı kúnder ótti, Satylǵan joq. Kúlimbala eki kózi tórt bolyp, Qazbekti kútedi, al Qazbek bolsa, jolamaıdy. Bu nesi onyń? Kelekesi me?..

Yza menen kúıinish ishin mysyqtaı tyrnalap otyryp jazǵan sharasyz áıel osynyń bárin qaǵaz betine qandaı sózdermen túsiretinin, oqýshy, endi óziń jobalap bilersiń.

Joldybaı úshin bul hat qyzyq, tamasha. Al men úshin qasiret. İshim qyzǵanyshtan alaı-dúleı bolyp ketti. Kúlimbalany atarǵa oǵym joq. Bálem, toqtap tur! Kelsin aǵaıym!

Aǵaıym kelgende, sonda ne istemekpin? Shirkin, myna hatty qolyna bere salsam!

Joldybaı kóner emes: «Hatty Qazbekke bermesem, Kúlimbala meni qurtady», — deıdi

— Onda men bul hatty kóshirip alaıyn?

Joldybaı buǵan kóndi. Ýaqıǵanyń shıelenise túsýi oǵan da qyzyq. Ekeýimiz Joldybaıdyń úıine keldik. Men hatty kóshirýge kiristim. Túp nusqa aldymda jatyr. Bir de bir sózin buzǵan da, qaldyrǵan da joqpyn.

Keshirilgen hatty endi qaıda saqtamaqpyn? Qaltamda júrse, birinshiden, tozady. Ekinshiden, jeńgem taýyp alyp qoıýy múmkin.

Bizdiń úıdiń qasynda bir túp dolana aǵashy ósedi. Álginiń basynda qaratorǵaıdyń uıasy bar, ishine jumsaq bolsyn dep shóp tóselgen. Hatty eshkim eskermes dep, sol uıaǵa, shóptiń astyna tyqtym da qoıdym. Endi tek kelsin aǵaıym.

Anda-sanda aǵashtyń basyna shyǵyp, tekserip qarap qoıam — hat jatyr. Qaratorǵaılar bireýdiń hatyna bizge uqsap tıispeıdi.

Kúnder ótip jatty.

Hatty alǵan soń, Qazbek bizdiń úıge taǵy da kele bastady. Orta boıly, ádemi sursha jigit, kıimdi qatyp kıinedi. Aıaǵynda aınadaı jaltyraǵan jeńil hrom etik, galıfe shalbar, syrt jeıde. Belinde qyp-qyzyl jalpaq qaıys belbeý. Basynda jeıdesi tústes qońyr fýrajka.

Qolymnan kelse, men dál Qazbekshe kıiner edim. Álgi atalǵan kıimder Qazbekke ǵajap jarasady. Ári qyry túspegen jańa, ári tap-taza. Bir túıir shań-tozań onyń ústine jýymaıdy, qashan kórseń, ózi de, kıimi de ótekten jańa shyqqandaı jarqyrap, sáýle shashyp turady.

— Kelinshek, amansyń ba? Satylǵannan hat bar ma? Qashan kelem deıdi?

Qazbek jaıdan-jaı kelmeıdi bizdiń úıge. Almatyda oqyp jatqan joldasynyń — meniń aǵaıymnyń amandyǵyn bilýge keledi. Ony kórgende, Kúlimbala jeńgemniń kózi jaınap ketedi. Úıdegi arqaly jalǵyz oryndyqtyń ústin oramalmen bıpazdan súrtip, Qazbekke usynady:

— Otyr.

Qazbek jaılap otyryp jatady. Onyń qımyl-qozǵalysynyń bári de kıim kıisi tárizdi sypaıy, ásem.

— Satylǵan joq bolsa, bir de biriń jolamaısyńdar. Kelip, amandyq bilýge de jaramaısyńdar, — deıdi Kúlimbala. Qazbekke kiná taǵyp, búrip alǵandaı bolady.

Qazbek sóz taba biledi:

— Baıy joq qatynnyń úıinde ne bar? Bir kún bolmasa, bir kúni ósekke qalarsyń!

— E, qorqady ekensiń ǵoı?

— Bul qorqý emes, saq bolý.

İshimnen zyǵyrym qaınap men otyrmyn: «Eki saıqal, saıqaldanyńdar! Meni eshteńe bilmeıdi dep oılaısyńdar ǵoı! Kúlińder ázirshe, jetisińder! Kúlkileriń qashanǵa barar eken?!»

Sarǵaıyp kútken kún jetti — oqýdan aǵaıym keldi. Kúlimbala shaı qoıyp, jan tappaı júr. Kúıeýin kúte-kúte eki kózi tórt bolyp, zaryqqan adam tárizdi.

Aǵaıymmen amandasýǵa joldas-joralary keldi, ishinde Qazbek. Ol Kúlimbalaǵa qaljyń aıta keldi:

— Kelinshek, kúıeýiń kep, qojaıyn bolyp jatyrsyń ba? Aldyn ala bizdi shaqyryp, toqymqaǵar jasasań ǵoı, Satylǵan budan da erterek keletin edi.

Qazbek qaljyńdy mánerlep, ólshep aıtýǵa tyrysady. İshinde ne Kúlimbalanyń, ne onyń kúıeýiniń kóńiline keletindeı ebeteısiz, artyq sóz ketip qalmaýyn qatty qadaǵalaıdy. Áldekimderge uqsap, joldasynyń áıeline óz áıelindeı turpaıylap jatýdy bilmeıdi. Iá, jýastan jýan shyǵadynyń naq ózi.

Men ataıym kelgen bette-aq dolananyń basyna shyǵyp, anadan beri kózimniń qarashyǵyndaı saqtap júrgen kóshirme hatty qaltama qattap alǵam. Endi retin taýyp, sony aǵaıyma tabys etkennen basqa mende oı da, maqsat ta joq.

Bul kúni hatty berýdiń yńǵaıy kelmedi.

Ertesi boldy, shaı ishildi. Aǵaıym qyzmetine barýǵa úıden shyǵyp ketti.

Sál aıaldap, sońynan men de shyqtym. Aǵaıymnyń artynan júgirip kelem. Qýyp jetip, túk aıtpastan, hatty qolyna ustata saldym...

«Bul ne?» degendeı aǵaıym sol arada turyp oqı bastady da, óńi buzylyp ketti...

Túski úziliske ol qasyna birneshe adam ertip keldi. İshinde aýyldy sovettiń predsedateli bar. Kóbinese birtoǵa júretin, sabyr saqtaı biletin Satylǵannyń túr-túsi órt sóndirgendeı tútigip, qaraıyp ketken. Ol Kúlimbalamen ajyraspaq bop, qasyndaǵy kisilerdi kýálikke ertip kelgen eken.

Sot arqyly ajyrasý ol kezde joq.

Kúlimbala tek qos qoldap betin basyp, jylaǵandy bildi. Úıdegi bar zat ekige bólinip jatty.

ÓGEI SHESHE

Satylǵannyń ekinshi ret úılenýi, sóıtip, taǵy da sátsiz tyndy.

Men, mine, taǵy da Qostóbedemin. Quttyqtap qoıyńyzdar — ógeı shesheli bolǵam. Kúlimbala tútetip otyrǵan tútin sóngennen keıin, basym aýǵan jaqqa qańǵyp jónelmeı, endi ógeı shesheni de bir kóreıin, kórmegenim osy edi dep, Kúmis deıtin adamnyń qolyna keldim (Munda kelmeı, qaıda barýshy ediń dep nege suramaısyzdar?).

Kúmis ákemnen úlken be dep qalam (jas jaǵynan). Al boı jaǵynan Ydyrystan bıik: bet bitimi kesek, qalbıǵan qara áıel. Aty Kúmis demeseń, ózi de, kıgen kıimi de shoıynǵa kóbirek uqsaıdy.

Lastyǵy jaǵynan aýmaǵan meniń bir kezdegi Bıbijamal jeńgem. Sonyń ózi bolmaǵanmen, kóshirmesi.

Kúmis deni saý da adam emes. Oqta-tekte talyp jyǵylyp qalady. Ózinen ózi kúbirlep sóılep, árýaq-qudaıǵa sıynyp, solarmen tildesip júredi.

Talma aýrýdyń qazaq qoıanshyq deıdi. Kúmistiń qoıanshyǵy kúrt ustaıdy. Shaı quıyp nemese ot jaǵyp otyrady da, sereıip jyǵylyp qalady. Tisin shyqyr-shyqyr etkizip, aıaq-qolynyń tamyry tartylyp, keıde aýzynan aq kóbik atyp, kózderi alaryp, tyrbańdap jatady. Buryn mundaıdy kórmegen mende záre qalmaıdy. Dereý syrtqa atyp jónelemin, kórshi kempirlerdiń bireýin ertip kelem.

Turdybek inim bul kezde úsh jastan asqan. Kútimsiz bolýdyń saldarynan ıt aýrýmen aýyryp, aıaǵy áli shyqpaǵan — meshel. Túregep júre almaıdy, quıryǵymen qozǵalady. Kóbine-kóp syz edenge tóselgen qurym kıizdiń ústinde moıny qyldaı bolyp, kózderi baqyraıyp, jarbıyp otyrǵandy biledi.

Ózi meshel bolǵanmen, tili saý, sóılese, taq-taq etedi. Biraq kóp sóılemeıdi. Óziniń meshel bolyp qalýyna osy júrgen adamdardyń bárin kinálap, qarytys aıtqandaı sábı qabaǵyn túıip alyp, túksıip únsiz otyrady. Bul kúnde aýyldyń úlken-kishisiniń bári onyń Turdybek deıtin atyna «meshel» deıtin sózdi qabattap, qosyp ataıtyn bolǵan.

«Turdybek meshel!»

Jýyný, kıim aýystyrý degendi Turdybek sheshesi ólgeli bilgen emes. Onyń ústinde kıim be, bolmasa jabaǵy tárizdi japsyryp tańyp qoıǵan birdeńe me, ajyratý qıyn. Aıaq, qoly shıdeı, shashy ósip, qulaqtaryn kómip ketken... Sábıdiń sol kezdegi keıpi kózime elestegende, osy kúni de meniń júregim shoshynýdan qaq aıyryla jazdaıdy.

Kúmis talyp jyǵylyp jatqan kezde Turdybekte de es qalmaıdy. Biraq ol men qusap úıden qashyp kete almaıdy. Quıryǵymen tez-tez syrǵanap, úıdiń alysyraq buryshyna qaraı shegine beredi. Eki kózi esik jaqty bógep, up-uzyn bop, sereń-sereń etip jatqan Kúmiste.

Meniń úıde bolǵanymdy Turdybek jaqsy kóredi. Ekeýden ekeý qalsaq, qabaǵy ashylyp, sergip, birdeńe-birdeńe sóıleı bastaıdy. Kádimgideı balalyq minezi ustap, oınamaq bolady. Meniń janym Turdybekke keremet ashýshy edi...

Kúmis Turdybekke qatal qaraıdy. Ońashada uryp-soǵady eken, ony maǵan Turdybek ózi aıtady. Qaıteıin, ara túsýge mende shama bar ma? İnimniń aýyr háli ishime ý bop quıylady.

Men bul kezde jurttan jasyryp óleńder jazatyn edim. Kóbi óz basymdaǵy qaıǵy-qasiretim. Áli de bolsa óldige qıǵym kelmeıtin aıaýly anam, ony joqtaý.

Turdybektiń basyndaǵy aýyr hal. Kúmistiń ony uratyndyǵy.

Qara bulttaı qalbıǵan mynaý Kúmis,

Soǵady Turdybekti gúrs-gúrs, —

degen eki jol óleń esimde qalypty.

Kúz. Narynqolda besinshi oqyp júrmin. Osynda Nurǵabyl deıtin bizben týysqan keń beıil tamasha adam bar, muǵalim. Satylǵan ekeýimiz sonyń úıinde júremiz.

Bir kúni osy úıge súmpıip ákem kelip tur.

— Jaısha keldiń be?

— Turdybekti báliniske ákep em.

— E, oǵan ne boldy?

— Sý eken dep, aptol iship qoıypty...

Ýaqıǵa bylaı bolǵan: ákem áıeli ekeýi qyrmanda molotılkada isteıdi. Aýyldan birqaýym jer. Sonda jatyp, sonda turady. Turdybekti de alyp barǵan. Aıaǵy joq meshel beıshara uzaq kúnge qyrmannyń shetinde kúnge borsyp otyrǵandy ǵana biledi. Ógeı sheshe oǵan qaramaıdy.

Panasyz sábı bir kúni álgideı otyryp qatqaqsyp shóldeıdi. İshýge sý izdeıdi. Mańaıynda ártúrli shelek, bóshkeler turady eken. Solarǵa úńilip qaraı bastaıdy. Shelektiń bireýinde molotılkanyń motoryna quıatyn avtol turady. Sábı onyń ne zat ekenin bile me? Basyn suǵyp jiberedi de, qylqyldatyp juta bastaıdy...

Baıǵus inim aýrýhanada bir jetideı jatyp shyqty. Talaıǵa deıin onyń ishine as toqtamaıtyn boldy.

Qys kezi. Qazaqy jaıpaq shanamen taǵy da Qostóbeden ákem kelgen. Shanasynda tóselgen kıiz, jaman bir kórpe jatyr.

— Bireýdi alyp keldiń be, ne jumyspen keldiń?

— Turdybekti bálniske ákep em...

— E, taǵy ne bop qaldy?

— Usta dúkenindegi otqa qolyn tyǵyp alypty.

Ýaqıǵa bylaı bolǵan: Óskembaı ustanyń dúkeni bizdiń úıdiń qasynda. Turdybek bul kezde úıdiń qabyrǵasyna, dýalǵa súıenip júretin bolǵan. Ylǵı da japadan-jalǵyz otyra berýden ishi pysqan sábı bir kúni tam-tamdy jaǵalap syrǵyp, usta dúkenine keledi. Turdybekpen shamalas Qyrǵyzbaı deıtin bala bar. Ol meshel emes, saý. Qaltyrap áreń turǵan Turdybekti Qyrǵyzbaı qyzyq úshin julqyp, ıterip kelip qalady. Turdybek omaqasa jyǵylyp, bir qolyn kóriktiń qyp-qyzyl shoǵyna bilezigine deıin ońdyrmaı tyǵyp alady.

Bul habardy estigende, meniń arqa-basym shymyrlap ketti.

Baıǵus sábı taǵy da aýrýhanada.

İnime men kún saıyn kelip turam. Pránık, kámpıt ákep berem. Munda ony kelisimen monshaǵa salǵan, shashyn alǵan. Tap-taza ish kıim, halat bergen. Kúıgen qolyn dobaldaı etip tańyp, aqjaımaly, setkaly temir kerýetke jatqyzyp qoıǵan. Men alǵash kelgende, óz inimdi ózim tanymaı qala jazdadym. Túrinen kisi shoshyǵandaı burynǵy Turdybek emes, eki kózi qaraqattaı, súp-súıkimdi bireý. Meni kórip, ádemi jymıyp kúledi. İnim ekenin sonda ǵana tanydym.

Adamdy adam etetin de, haıýan etetin de turmys eken, men sony bildim.

Bir kúni sabaq sońynan Turdybekke taǵy da kelgen edim. Tóseginiń qasynda otyrmyn. Turdybek saý qolymen jastyǵynyń astyn oqpalap, birdeńe izdeı bastady. Sóıtsem, úsh tal domalaq kámpıt eken.

— Má, aǵa, je, saǵan saqtap qoıdym — dep usynyp jatyr.

Bul kámpıtterdi tańerteń shaımen bergen. Turdybek jemeı, óz aýzynan jyryp, maǵan saqtap qoıypty. İnimniń baýyrmaldyq qylyǵyna ishi-baýyrym erip ketkendeı boldy.

— Óziń jeı ǵoı...

Men eki túrli mamandyqtyń adamyn jasymnan keremet qadirleıtin edim. Biri — muǵalim, ekinshisi — dáriger. Dúnıedegi eń aqyldy, eń meıirban jandar osylar tárizdenetin. Men muǵalim men dárigerden tek jaqsylyq kútýshi edim. Olarǵa óz ata-anama sengendeı senýshi edim.

Muǵalim men dárigerden ońbaǵan adam shyǵady dep men esh ýaqytta da oılamaıtyn edim.

Amal qansha, shyǵady eken.

Qatygez taǵdyr Turdybek inimdi dárigerdiń ońbaǵanyna kez keltirgen. Ol ony adam-aý dep, keleshegi bar-aý dep qaramaǵan. Aıaǵyn syndyryp alǵan laq tárizdi kórgen. Kúıgen qoldyń ár saýsaǵyn jeke-jeke daralap baılap emdemeı, qosyp bir-aq baılaǵan. Sonyń saldarynan jazyla kele bes saýsaq birine biri jabysyp, birigip bitken. Alaqany qasyqtyń basy tárizdenip shuqanaq, qýys bolyp qalǵan.

Buny biz inim aýrýhanadan shyqqanda bir-aq kórip bildik.

Dárigerdiń óz isine nemquraıly qaraýy óse kele Turdybekke asa qymbatqa tústi. Kúıgen qoly eńbek etýge (aıyr, kúrek, balta sekildi eńbek qarýyn ustaýǵa) jóndi jaramaıtyn boldy. Baıǵus bala, sóıtip, máńgilikke múgedek bolyp qaldy.

Men úshin jazǵy demalystyń bolǵanynan bolmaǵany artyq. Qaıda baram? Taǵy da kimniń qolyna telmirip qaraımyn? Qostóbege — Kúmis shesheme jolaǵym kelmeıdi.

Qostóbeden, ózimniń Qostóbemnen, bezer bolýyma jáne bir sebep bar, ol — kolhoz jumysy. Brıgadır tóbemdi kórisimen atynyń basyn uryp jetip keledi: «Óı, áke, oqýyń bitti me, kep qaldyń ba? Olaı bolsa, erteńnen bastap jumysqa shyq, ana shóp mashınanyń bireýiniń atyna min», — deıdi.

Biz úshin, jalpy balalar úshin, jazǵy demalystyń demalys degen tek aty ǵana. Al zaty álgideı — jaz boıy kolhozda jumys isteımiz. Kúz bop, oqý bastalarda, sonda ǵana jumystan moınymyz bosap, ýh deımiz. Biz úshin naǵyz demalys — ol oqýdyń bastalýy.

Amal qansha, Qostóbege keldim, basqa barar jer joq. Ákem bul kezde jalǵyz úı bop, aýyldyń syrtynda boıdaq ǵana baǵady eken. Eski bir tamdy pana qylyp otyr. Bir bólmede ózderi turady, qarama-qarsy tóbesi ashyq basqa bólmege túnde sıyr qamaıdy. Dalan úı ekeýlerine ortaq, ol da tóbesiz.

Adam turatyn bólmede, kerek deseńiz, esik te joq. Esik ornyna eski bir daǵar ustap qoıǵan. Keıde, úıde adam joqta, suǵanaq sıyrlar tamaq ıisin bilip, kirip ketip, ony-munyny shashyp, qazan-aıaqtyń ápter-tápterin shyǵarady.

Kún yssyda oqyra qýǵan sıyrdan ótken aqymaq nárse bar ma? Quıryqtaryn qaıqaıtyp tigip alyp, kózderi sharasynan shyǵyp, bas saýǵalar kóleńke izdep, jan tappaǵanda, úıde kisi otyrǵanyna qaramastan, tasyrlatyp kirip keledi. Áýeli ózińdi basyp kete jazdaıdy. Bárimiz birdeı shý ete qalamyz. Sol kezde, álgi sasyq qors etip, qaıta úrkip jónelgende, daǵar esikti múıizine ilip, qosa alyp ketedi.

Meniń Qostóbem aýdandaǵy eń álsiz kóterem kolhozdyń biri edi. Malshylary tigetin baspana bolmaǵandyqtan, serpilip jaılaýǵa da kóshe almaıdy. Óstip, jaman-juman tamdardy pana etip, aýyldy tóńirektep, byjynaǵan qara shybyn, kók sonamen alysyp, byqsyp otyrady.

Aýyldan oqshaý jalǵyz úı bolǵandyqtan, men ázirshe brıgadırdiń kózine túse qoıǵan joqpyn. Shynynda da, demalyp ýaqyt ótkizýdemin. Jınaǵan bir jáshik ózimniń menshikti kórkem ádebıet kitaptarym bar, solardyń unaǵandaryn pálen qaıtara oqýmen bolam.

Bir sumdyq shyqty — kitaptarymnyń ara-arasynan bir bet, eki betin bireý maǵan bildirmeı jyrtyp áketedi. Men kimnen kórerimdi bilmeı, zarlaımyn da qalam. Ákem: «Sonsha ne kórindi, qalǵan saý betterin oqysań da jetpeı me», — dep zekip, jubatý aıtqan bolady.

Sóıtsem, ury alystan kelmeıdi eken, ury ákemniń ózi eken. Ol shylym shegedi, gazet jazdyryp almaıdy. Bir kúni baıqasam, temeki oraý úshin qaltasynan alyp jatqan qaǵazy — meniń kitabymnyń jyrtylǵan beti.

Jaltarýǵa ákede jol qalmady.

Myna qyzyqqa qarańyz: álipti taıaq dep bilmeıtin ákemniń kitap jóninde túsinigi ózinshe eken. Kitapta bet kóp. Onyń bir-ekeýin jyrtyp alǵannan ol nesi ketedi dep qaraıdy. Mazmuny oısyrap qalady dep oılamaıdy. Bir qora qoıdyń bireýin soıyp jegennen mal qarasy azaıa ma? Ol solaı oılaıdy.

Tek óleń jazýǵa arnalǵan qatyrma tysty qalyń dápterim bar. Úıden aýlaq ońasha baryp, kógal shópke baýyrymdy tósep jatyp alam da, óleńder jazam. Budan burynyraq jazǵan óleńderim ózime unamaıdy. Nashar óleńderdiń kózin eń sońǵy ret typ-tıpyl etip joıam. Endi tek bir sózi de ózgermeıtin ádemi sulý óleńder jazbaqshymyn. Dápterim kil asyl óleńge toly bolǵan soń, tarıh úshin ony saqtap qoımaqshymyn.

Bolashaqta kim bolam? Osy kezde bul máseleniń basy ábden ashyq sheshilgen, árıne, jazýshy bolam. Kitaptar jazam...

Sheshemniń beıiti álgi aradan onsha qashyq emes, tuspa-tus. Shı-shıdiń arasymen aıańdap solaı qaraı kelem. Anashyma jolamaı ketýdi qylmys kórem. Beıitter — bular da ózinshe bólek jatqan bir aýyl esepti. Jurttyń bári, aqyr túbinde, osynda keledi, osy aýyldyń máńgilik turǵynyna aınalady.

Eń ortada baıaǵyda júzge kelip ólipti deıtin Tapı kúmbezi. Odan úlken kúmbez joq. Ártúrli shaǵyn kúmbez, sypashalar, kópshiligi basyna túk te turǵyzylmaǵan jaı ǵana tómpeshikter. Adamdar ólgen soń da birdeı bola almaǵan, kimniń baı, kimniń kedeı bolǵany bep-belgili.

Meniń anamnyń beıiti jaı tómpeshik, ústine shóp ósip, tómpegi alasaryp ketken. Anashym, asyl anam. Basyńa balań kep tur. Artyńa ańyratyp tastap ketken jetimegiń kelip tur. Sen sezemisiń, bilemisiń. Saǵyndym-aý, anashym, ózińdi!

Men o dúnıe bar degenge senem. Sengim kelmese de senem. Erte me, kesh pe, men daǵy ólem toı. O dúnıege baram. Mine, sol arada anammen kezdesem. Júrek qaltamnyń alys túkpirine tyǵyp qoıǵan meniń endigi jalǵyz úmitim osy.

O dúnıe maǵan osy úshin qajet. Sonda anammen qalaı kóriser ekem?

SARY AT MİNDİM, SAZǴA TÚSTİM

Narynqolda besinshi oqımyn. Tátem attas Smaǵul deıtin adamnyń úıinde júrem. Smaǵul áıeli men ekeýi ǵana, zaıybynyń pushpaǵy qanamaǵan. Balasyz. Qudaı balany suraǵan adamǵa bermeıdi, suramaǵanǵa beredi. Bala ósirýge múmkindigi barlarǵa qýanysh etip berýdiń ornyna, múmkindigi joqtarǵa masyl etip, qaıǵy etip berip, pendesiniń yzasyn keltiredi.

Smaǵul men Úlmeke bir jas ıisti ańsap júrgen adamdar. Jasy qyryqty ortalaǵan Smaǵul ǵajap sharýaqor, eńbeksúıgish. Bir kezde, shekara boıy qutyryp turǵan zamanda, komotrádtta qyzmet etken, bandymen talaı atysyp, shabysqan. Sodan bir kózi kemtar bolyp qalǵan. Oryssha jaqsy sóıleıdi, garmon tartyp, jyr jyrlaıdy. Minezi qyzdaı, aqkóńil, ashyq Smaǵuldy halyq jaqsy kóredi, syılap «Smash» dep turady.

Smash bir kezde meniń Satylǵan aǵaıymmen tós soǵystyryp dos bolǵan adam eken.

Satylǵan bul kezde munda emes, Tekeste. Osydan on bes shaqyrymdaı. MTS-ta nusqaýshy-býhgalter bolyp qyzmet isteıdi. Jumys babymen ol munda jıi kelip turady. Astynda túıedeı qyzyl at, bylǵary bazar er-toqym, moınynda sýmka. Aıdarynan jel esken baqytty komsomol jastyń bireýi bolǵan da qalǵan taǵy da. Bir tústes qońyr-kókshil matadan ózine shaq etip ádemi kıtel, galıfe shalbar tikkizip kıgen. Kelgen saıyn, ol maǵan qaǵaz-qaryndash al dep, bes-on som aqsha berip ketedi.

Júrgen úıim meni aýyrlaıtyn jandar emes. Smash ózi Narynqoldan Súmbege pochta tasıdy. Bir qonyp, qaıtyp keledi. Sosyn eki kún demalady, ıaǵnı óz sharýasyn isteıdi.

Qolynan qazynanyń at-shanasy úzilmeıdi. Munda kimde at, shana bolsa, turmys sonda (otyn ákelý, shóp ákelý, t.b.).

Osy Narynqolda Smaǵúl jasady deıtin bes-alty úı bar. Bir úıdi jasaıdy da, biraz ýaqyt kirip otyrady, sosyn satyp jiberip, jáne bir úı salady.

Ony jáne satady.

Joq, sáýdegerlikten emes. Biriniń orny, biriniń anaýysy, biriniń mynaýysy unamaı qalady. Unamaǵan úıdi satyp, unaıtyn jańa úı salyp ala qoıý eńbekqor Smaǵul úshin pálendeı bas qatyratyn qıyn sharýa emes.

Úlmeke Smaǵuldan beter aqkóńil, jaıdary jan. Ekeýi birine biri taýyp qosylǵan. Átteń, ne kerek, balalary joq. Áıtpese, bireýine bireýi qyńq demesten, ómirden naǵyz baqytty ótetin abzal jandar.

Balanyń joqtyǵyn Smaǵul kóbirek ýaıymdaıtyn tárizdi. Sondyqtan ba, ol ishýdi táýir kórýshi edi. Biraq salynyp ishpeıdi, oǵan onda ýaqyt ta, mursha da joq.

Kúni boıy sharýa istep sharshaǵan Smaǵul keshke qaraı jýynyp, táýir kıimderin kıedi.

— Sen qaıda barasyń? — deıdi Úlmeke.

— Dúken jaqqa baryp, shylym ákelmesem, shylymym taýsylyp qaldy.

Smaǵul dúken jaqqa kúnde barmaıdy, al barsa, saý qaıtpaıdy. Ony Úlmeke jaqsy biledi.

— Álgi bireýleriń kezdesip, taǵy da ishesiń ǵoı? — deıdi Úlmeke.

— İshpeımin.

Bul sózdi Smaǵul áıeliniń betine týralap qaramaı, bostaý etip aıtady. Ózi de senbeıtin tárizdi.

— Kórermin ishpegenińdi.

Smaǵul ketedi. Tez qaıta qoımaıdy, keshigedi. Ol keshikken saıyn, Úlmeke mazasyzdana bastaıdy.

— Berken, baryp baıqashy álgi aǵańdy. Bir jerde mas bop tyraıyp jatpasyn.

Mine, men Smaǵuldyń sońynan kele jatyrmyn. Keń kóshe, júrginshi az. Magazınderge jaqyndap qalǵanymda, buryshtaǵy úıdiń qalqasynan Smaǵul shyǵa keledi. Ámende durys kıiletin qalpaǵy artqa qaraı shalqaıyp ketken, aıaq basqany da birtúrli, Taıǵanap jyǵylmaıyn dep, muzdyń ústimen júrip kele jatqan adam tárizdi. Ábden jaqyndamaıynsha, ol meni kórmeıdi, alysyraqtan kórse de tanymaıdy. Ábden betpe-bet kóp tirelgende, sonda bir-aq kóredi.

— Áketaı, qaıda barasyń, maǵan kele jatyryń ba? — deıdi. Meni Úlmeke jibergenin birden bilip, qoltyqtap alady.

— Mine, ózim de kele jatyrmyn, áketaı.

Smaǵul iship alyp, jelikkendi bilmeıdi, odan beter meıirimdi, jumsaq bolyp ketedi. Eki sóziniń biri «áketaı». Kishkentaı qońyr kózi jumylyp, qıaq murttary jybyrlap, kúlimsireı beredi.

Qarsy kezdesken adamdardyń bir de bireýi Smaǵulmen amandaspaı ótpeıdi. Minezdi, jurtqa súıkimdi Smaǵuldyń araq iship alǵany olarǵa birtúrli qyzyq sekildi. Smaǵul bárimen de ıilip, eń bir baýyrmal jyly sózderin aıtyp amandasady. Onyń osylaısha kóńildenip, shalqyp júrýi tek osy jurttyń arqasy tárizdi.

Úıge jaqyndaǵan kezde Smaǵul toqtap, shylym tutatady. Burq-burq soryp, bet aldyn qaptap ketken tútindi qolymen olaı-bulaı sermep qýady. İlgeri qozǵalmas buryn, maǵan:

— Áketaı, qazir maǵan ápkeń ursady ǵoı, á? Álgi Sultanqoja kezdesip, azdap iship aldym, — deıdi. — Al sen úlkeıgende ishpe. Araq, ol bilesiń be... İshpe. Uqtyń ba? Vot, solaı. Shylym da tartpa...

Smekeń esik aldyna kele bere daýystaıdy:

— Úlmeke, áı, Úlmeke! Qaıdasyń? Sen qazir maǵan ursasyń ǵoı, á! Men azdap iship qoıdym.

— Azdap ishkeniń osy ma? Teńselip, ázer tursyń. Endi sheshin de, jat. Jatyp, demal.

Smaǵul jatpaıdy.

— Berken, meniń garmonym qaıda, ápershi?

Garmondy ıyǵyna iledi de, bólmeniń qaq ortasynda túregep turyp, áýeli dar etkizip qulashtap tartyp qalady. Sosyn basyn oń jaǵyna qısaıtyp, on saýsaǵy máımeńdep, jartylaı qazaqsha, jartylaı tatarsha tilmen jyrlap jóneledi:

Sary at mindim, sazǵa tústim, Sary at salqyn bolsyn dep. Qalam alyp, hat jazamyn, Dýshym aman bolsyn dep.

BEL-BELESTER

Narynqolda altynshy oqyp júrip komsomolǵa kirdim. Komsomolǵa ol kezde on tórt jastan qabyldaıtyn. On tórtke tolsam, komsomol bolsam dep arman etpeıtin bala joq. Men de sonyń bireýimin.

Áýeli jalpy jınalys qabyldaıdy — qalbyr eleýishten óttim dep, úıge ári qýlanyp, ári qýanyp keldim.

Odan soń aýdandyq komsomol komıtetiniń búro májilisinde bekitedi. Bul joly men eki ezýim qulaǵyma jetip, torqa eleýishten óttim dep masaırap keldim.

Búro músheleri, meniń tártibim jaıly sóz bolǵanda, kidiristep qaldy. Mektepte atym kóbirek atalatyny, men júrip ótken kóshede ıt úrip, qaz qańqyldap jatatyny olarǵa da málim edi.

Sonymen, Lenın komsomolynyń múshesimin. Komsomol bıleti qolyma tıgen kún — men úshin dúnıedegi esten ketpes eń baqytty kún. Ómirdiń úlken bir bel-belesinen astym, eseıdim degen maqtanyshty sezim keýdeme syımaı turdy.

Taǵy da sol qutty aýyl Súmbedemin. Keńpeıil naǵashylarymdy qaıta aınalyp tapqam. Óz — ózekke tepse, ketpeıdi, jat — arqandasa, turmaıdy. Adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqan soń.

Bıyl jetinshi oqyp júrmin. Ómirdiń jáne bir belesinen asatyn — ortalaý mektepti bitiretin jylym. Egiz qozydaı jubymyz jazylmaıtyn Ramazan ekeýimiz taǵy da birgemiz. Ol biraq burynǵysynan beter sereıip ósip ketken, qatar tursa, meniń tóbemnen qaraıdy.

Jetinshi — mekteptegi eń joǵarǵy klass, biz sol eń joǵarǵy klastyń oqýshylarymyz. Endi bir sekirsek, muǵalim de bop shyǵamyz. (Mektepte ınstıtýt bitirgen bir de bir muǵalim joq. Kóbi pedýchılıshede syrttan oqıdy). Ózimizden tómengi klastardyń oqýshylaryna mardymsynyp shekemizden qaraımyz.

Sol bir tusta men keremet mansapqor edim. (Múmkin, basqalar da solaı shyǵar?). Mansaby zordyń bedeli zor ekenin kúnbe-kún kórip júrmiz. Endeshe, mansaptyń bıigine umtylý — ol ósimdiktiń kúnge umtylýy sekildi tabıǵı qubylys.

Mektep qabyrǵa gazetiniń redkollegıa múshesimin. Komsomol komıtetine múshemin. Komsomol jarnasyn jınaýshy kaznacheımin. Komsomoldyń jalpy jınalysynda mindetti túrde prezıdıýmǵa saılanam. Óıtkeni qaýly jazam. Qaýly-qarardy menen sheber, menen tez jazatyn adam joq.

Qara tobyrdyń arasynda otyrmaı, alda prezıdıýmda otyrý mártebeli is ekenin árkim biledi. Qolynan kelse, árkim-aq otyrar edi. Sol sekildi, mansapty bolý — ol da mártebe. Az bolsyn, kóp bolsyn, biraz adamnan artyǵyraq ekenińdi aıqyn sezinesiń, biraz adamǵa komanda bere alasyń.

Men qansha qyzyqqanmen, bir mansapqa qolymdy jetkize almaı kelemin, — ol klass starostasy bolý. Osyǵan qumar-aqpyn. Klass starostasy, ádette, oqý jylynyń basynda taǵaıyndalady, klass jetekshisi taǵaıyndaıdy. Balalardyń betine qarap otyrady da, kóńili túsken bireýge sen bol deıdi. Odan basqa da biraz adam dámetip, ólip otyrǵanymen eseptespeıdi.

Sol kezdegi muǵalimderdiń ishinde Galıeva Sofıa erekshe jan. Búldirshindeı jas kelinshek, bir úıde jalǵyz ózi turady. Aýyl áıelderinen bólekshe, jartylaı erkekshe, jartylaı áıelshe kıinedi. Minezi de tik, erkekshora. Qap-qara qoıý shashyn jalbyratyp dál jelkeden kúzep qoıady.

Júris-turysy jaraý attaı pysyq Galıeva bir kisideı ójet te. Erkekpen erkek bop birge aralasyp júredi, áıeldik názik minez boıynan onsha kóp baıqalmaıdy.

Kimniń kim ekenin halyq bilip ala qoıady ǵoı. Jurttyń sybyr-sybyr áńgimesi bizge de jetedi. Galıeva bir kezde Jarkenttegi uıǵyr teatrynda aktrısa bolǵan eken, kúıeýge tıip, egiz bala tapqan eken. Biraq balalary ólip qalypty, semályq turmysy baıandy bolmapty. Sodan qaıtyp kúıeýge tımeýge ant etipti deıdi...

Ol kezde mektepte qyzdar uıymy deıtin bolatyn. Galıeva basqarady. Belgili bir kúnderi keshqurym eresek qyzdardy jınap alyp, qyzdardyń jabyq jınalysyn ótkizedi. Oqýshylar túgil, muǵalimderden de eshbir erkek qatystyrylmaıdy.

«Qorshaýly baqtyń jemisi tátti» degen orysta maqal bar. Álgi tárizdi jınalysta ne aıtylýy múmkin? Galıeva qyzdarǵa er balalardan aýlaq júrińder, jolamańdar dep, bizdiń jańa-jańa búrshik jaryp, kókteıin dep kele jatqan balaýsa mahabbattarymyzǵa qastandyqtyń ýyn shashyp jatqan joq pa?

Syrt qarańǵy. Biz jınalys bolyp jatqan klasty torýyldap kelip, tyń tyńdaımyz. Terezege boı erkin jetpeıdi, bıik. Jeldetkish joq, ishtegi daýys jóndi estilmeıdi. Sheginip, keıindep baryp qarasaq, Galıevanyń julqynyp, qolyn sermep tastap sóılep turǵanyn kóremiz. Biz ne oılasaq, dál sony aıtyp jatqan tárizdi.

Ertesinde ózimizben ymyralas qyzdardan suraımyz: «Túnde qyzdar jınalysynda ne másele qaraldy? Galıeva ne aıtty?». Galıevanyń qahary qandaı ekenin jaqsy biletin qyzdar ólmeı aıta ma?

Oqý jyly aıaqtalaıyn dep qaldy. Mektep bitirýshiler úshin bıyl memlekettik emtıhan bolady. Memlekettik emtıhan! Bizge budan ótken jaýapty, budan ótken qater is joq endi. Ustazdarymyz jyl basynan qulaǵymyzǵa quıyp, sińirip qoıǵan: «Baıqańdar, osy bastan daıyndalyp, jaqsy oqyńdar. Bıyl jaı emtıhan emes, memlekettik emtıhan tapsyrasyńdar!».

Sońǵy sóılem aıtylǵanda, suq qol aýaǵa birge kóteriledi. «Baıqa» degen sózdi ol da qaıtalaǵandaı bop, lep belgisindeı qazdıyp turyp qalady.

Baıqa, joǵary qysymdy tok bar!

Baıqap ot, muz túsip ketýi múmkin degen tárizdi.

Qaýip-qater áli alys jatqan kezde adam aıylyn onsha jıa qoımaıdy, jaqyndaǵan shaqta kóp qatarly kórip alarmyn deıdi. Jaqyndamaq túgil, mine, endi tirelip turmyz: qaı kúni, qaı saǵatta, qaı pánnen tapsyratynymyz — bári aıqyn.

Qolymyzdan oqýlyq túspeıdi. Tań azannan turyp alyp oqımyz. Memlekettik emtıhan jaı emtıhan emes ekenin úıdegiler de uqqan, bóget jasamaýǵa tyrysady.

Mine, kútken kún jetti — birinshi emtıhan. Aýdandyq oqý bóliminen ókil kelgen. Ony «aýdannan komısıa kepti», «Emtıhandy aýdannan kelgen komısıa alady eken» deıdi.

Birinshi emtıhan tapsyryldy. Jan qaldy. «Saıtandy qansha qorqynyshty etip aıtqanmen, kóz kórgende onsha emes» deıdi orystar. Sol ras. «Aýdannan kelgen komısıa» Smaǵulov deıtin óńi jyly, qarapaıym ǵana bireý. Eshteńemen jumysy joq, gazet oqyp nemese ózimen ózi bolyp, esinep qoıyp otyrady.

Jetinshide jıyrma shaqty bala barmyz, mektepti túgel bitirip shyqtyq. Kartanyń oń, solyn aıyra almaıtyn Elemes te bitirdi. Memlekettik komısıa: «Osy qarqynynan taıma, bógelme, ǵylym shyńyna qaraı órleı ber», — dep, oǵan da joldama berdi.

Byltyr Súmbe mektebinde tuńǵysh bitirý bolǵan, mektep pen kolhoz birigip toı jasaǵan. Bıyl da sondaı toı jasamaq.

Iýn aıynyń jarqyraǵan jyly kúnderiniń biri. Súmbe jetijyldyq mektebinde búgin toı — mektep bitirýshiler toıy. Qoı soıylyp jatyr syrtta. Úlken-úlken tastar qalanyp, dáý taıqazandar asylyp, otyn jarylyp, ot jaǵylyp jatyr. Qońyrsyǵan ıisi súp-súıkimdi bop, bas-sıraq úıtilip jatyr. Osy aýyldaǵy eń úlken, eń meshkeı samaýyrlar ákelingen.

Mekteptiń aldyndaǵy taqyr kók alańda áýeli saltanatty jınalys boldy. Mektep dırektory Násir Álıev sóz sóıledi. Jáne bireýlerge sóz berildi. Sosyn, jetinshini ozat bitirgen birneshe oqýshyǵa maqtaý gramotalary tapsyryldy. Júlde alýshy baqyttynyń biri men edim. Atym atalǵan kezde, sirá, qýanǵannan bolar, qulaǵym shyńyldap ketti.

Gramota túgel tapsyrylyp bolǵannan keıin, Násir:

— Sóz mektep bitirýshiler atynan pálenge beriledi! — dep meniń atymdy atap kelip qalsyn.

Men buny kútken joq edim. Óıtkeni eshkim maǵan aldyn ala sen sóıleısiń dep eskertip aıtqan joq, daıyndaǵan joq. Tóbemnen jaı túskendeı boldy. Jurttyń aldyna shyǵyp, ózime qadala qaraǵan kóp kózdi kórip, esimnen múldem tanyp qalǵandaı boldym.

Sondaǵy sasyp-salbyrap aıtqanym:

— Joldastar, jaqsy oqysańdar da, jaman oqysańdar da ózderiń úshin. Mine, men jaqsy oqydym.

Bar aıtqanym osy.

---