InfoHub Logo

Bekireler

Bekireler — Qazaqstanda bul otrádtyń 7 ókili: qortpa, súırik balyq, bekire, sibir bekiresi, shoqyr, mekire, tasbekire tirshilik etedi. Bekireler súıekti-shemirshekti balyqtar, basqa balyqtardan syrtqy pishini jáne qurylysymen erekshelenedi. Denesi uzynsha urshyq tárizdi, bes qatar súıekti ósindilermen jabylǵan (bir qatary arqasynda, ekeýi eki búıirinde jáne ekeýi qursaǵynda), osy qatarlardyń ortasynda usaq súıekti túıirshekter men taqtaıshalar bar. Basy konýs tárizdi sozylǵan jáne tumsyǵy kúrek tárizdi. Tómengi jaqta tisi joq. Bekireler uzaq ómir súretin, kesh jetiletin balyqtar, ár túrli túriniń atalyqtary 5-13-ten 8-18 jasta, al analyqtary 8-12-den 16-21 jasta jynysty jetiledi. Sonymen qatar, dene pishinderi óte úlken bolady. Mysaly, qortpanyń salmaǵy 1 tonnaǵa deıin, uzyndyǵy 4-4,5 metrge deıin jetedi, 2 tonnalyq balyqty ustaǵan jaǵdaılar da belgili. Tasbekire 40 sm-den artyq óspeıdi. Olar ýaqytynyń kóbin teńizde ótkizedi (Kaspıı jáne Aral teńizderi), al uryǵyn shashý úshin ózenge kóteriledi. Barlyq bekirelerdi baǵaly, joǵary sapaly eti jáne qara ýyldyryǵy úshin árqashanda kóp aýlanǵan. XX ǵasyrdyń aıaǵynda sany azaıyp ketti, sondyqtan bul kásiptiń ýaqytyn retteýge týra keldi. Qazirgi kezde bekire balyǵyn ustaý úshin arnaıy ruqsat kerek, keı túrleri Qazaqstan Qyzyl kitabyna engizildi (tasbekire men mekire) jáne ustaýǵa tıym salyndy. Qazaqstanda qortpa, bekire, shoqyr – Kaspıı teńizi men Jaıyqta; Sibir bekiresi – Buqtyrma sý qoımasy men Ertiste; súırik bekire – Jaıyq, Ertis, Tobyl ózenderinde; mekire – Kaspıı teńizi men Jaıyqta, erterekte ol Aral teńizinde kezdesetin, qazir Balqash sý qoımasynda jersindirilgen, al tasbekire – Syrdarıa ózeni men onyń sýarmaly kanaldarynda taralǵan.

 

Kaspıı tiltisi

Kaspıı tiltistisi – dóńgelek aýyzdylar klasynyń ókili. Balyqtárizdi janýardyń uzyndyǵy 55 sm, salmaǵy 200 g deıin. Aýyzy tútik tárizdi, kóptegen múıizdi tisteri bolady, ony sorǵysh retinde paıdalanady. Ýaqytynyń kóbin Kaspıı teńizinde tuzdy sýynda ótkizedi, al ýyldyryq shashý úshin Jaıyq ózenine kóteriledi. Sý temperatýrasy 110⁰-qa tómendegende kóbeıý úshin qonys aýdarý bastalady. Ýyldyryǵyn ózenniń qumdy, topyraqty taıaz jerlerine shashady. Ýyldyryq shashýdyń aýyr jolyn ıgerý úshin, jolǵa shyǵar aldynda denesiniń 34% maı bolady. Buryn bul janýarlardy ustap, keptirip, maıyn jaryq úshin paıdalanatyn bolǵan, qazir tamaq úshin paıdalanady.

 

Qubylmaly forel nemese bahtah

Qubylmaly forel nemese bahtah – bul balyqtyń Otany – Soltústik pen Ortalyq Amerıka. Forel albyrttarǵa jatady. Baǵaly qyzǵylt tústi eti úshin adamdar bul balyqty keń taratýǵa tyrysty. Nátıjesinde bul balyq toǵan balyq sharýashylyǵynyń nysany boldy, dúnıe júzinde kóptegen elderde jersindirildi. Ol Qazaqstanda Shelek ózeni sý qoımasynda tirshilik etedi. Bul – ortasha pishindi (uzyndyǵy 0,5 metrdeı, salmaǵy 6 kg), arqasy sur tústi, búıirinde jarqyraǵan teńbilderi men qyzyl (atalyqtary ýyldyryq shashý kezinde) búıir jolaqtary bar balyq. Óziniń “qubylmaly” degen atyn keı túrleriniń ashyq boıalǵandyǵynan alǵan. Qorektenýi alýan túrli – bentos, usaq balyqtar, jándikter jáne taǵy basqalar. Forelge jaqyn balyq – albyrt. Qazaqstanda 2 túrshe – Kaspıı jáne Aral albyrttary tirshilik etedi, olar Qazaqstan Qyzyl kitabyna engizilgen.

 

Maıqap

Maıqap – Qazaqstandaǵy albyrttardyń bir ókili. Ońtústik Altaı ózenderi men Marqakól kólin mekendeıdi. Bul qaraqońyr jaltyraǵan jyrtqysh balyqtyń salmaǵy 2,5 kg. Bentos, balyq nemese sýǵa túsken sútqorektilermen qorektenedi. 4 jyldan keıin jynysty jetiledi. Kóktemde qumdy jáne usaq tasty taıaz sýlarda ýyldyryqtaryn shashady. Kásiptik túr.

 

Shortan

Shortan – soltústik jarty sharda keń taralǵan, bala kezden ertegiden tanys jyrtqysh balyq. Shortannyń denesi uzynsha jebe tárizdi, usaq qabyrshaqpen qaptalǵan jáne qorshaǵan ortasyna baılanysty alýan túske boıalǵan. Denesiniń astyńǵy jaǵy alǵa shyǵyńqyraǵan, jalpaq tumsyqty. Aýzynda tisteri kóp, olar ushymen keri baǵyttalǵan, sondyqtan aýzyna túsken jemtigi mundaı qaqpannan qaıtyp shyǵa almaıdy. Shortan – jyrtqysh, balyqty basynan bastap jutady, 1,5 metrge deıin ósedi, salmaǵy 30-35 kg. Qazaqstanda shortandar aǵyny jaı ózender men sý mańy ósimdikteri jaqsy jetilgen kólderde kezdesedi. Tek Balqash-Alakól oıpaty men Talas ózeni sý qoımasynda kezdespeıdi. Bul erte kóktemde ósimdikti taıaz sýlarda ýyldyryq shashady da, ýyldyryqtaryn ósimdikterge jabystyrady. Jaryp shyqqan shortanshalar biraz ýaqyt jumyrtqadan qalǵan, saryýyz qabyǵyndaǵy qorektik zattardy paıdalanady, odan keıin usaq shaıantárizdilermen qorektenedi. Uzyndyǵy 5 sm-ge jetkennen keıin, olar túgeldeı jyrtqyshtyq jolmen qorektenedi, shabaqtardy aýlaıdy. Kásiptik túr.

 

Torta balyq

Torta balyq – óte keń taralǵan, ózgergish tushshy sý balyǵy. Tortanyń birneshe túrsheleri bar, halyq ony ártúrli atpen atap, árqaısy jeke túr dep esepteıdi. Qara teńiz sý qoımasynda – tyran balyq, Kaspııde – Kaspıı tortasy, Aralda – Aral tortasy, Ystyqkól men Sibirde – kergek balyq tirshilik etedi. Kóziniń qyzyl sary tústi syrtqy móldir qabyǵy joǵarǵy jaǵyndaǵy qyzyl daǵymen erekshelenedi. “Ótpel” túrler (ıaǵnı teńizde tirshilik etip, ózenderde ýyldyryq shashady) – tyran, torta balyqtar jáne de “turǵylyqty” (ıaǵnı ýyldyryǵyn tirshilik etetin jerinde shashady) torta balyqtar. Qorektenýi ártúrli – ósimdik, ári janýartektes (jándikter dernásili, shaıantárizdiler, usaq bylqyldaqdeneliler) qorekter. İri bolyp óspeıdi, kásiptik aýlaýda 18-35 sm balyqtar basym. «Ótpeli» túrlerdiń kásiptik mańyzy zor, olardy ýyldyryq shashý nemese qystar aldyndaǵy jınalǵan jerinde aýlaıdy. Bul balyqty jańa aýlanǵan, tuzdalǵan, qaqtalǵan kúıinde jeıdi.

 

Taban balyq

Taban balyq – tuky balyqtar otrádynyń baǵaly kásiptik balyǵy. Denesi eki jaǵynan jalpaq, uzyndyǵy 45 sm, salmaǵy 2,5-3 kg. Kishkentaı tabandar kúmisshe jaltyraǵan sur tústi, eseıe kele altyn sıaqty jaltyraıdy. Taban – túbi qum, laı, sazdy jáne tynysh, sýy jyly ózender men shyǵanaqtarda tirshilik etedi. Qazaqstanda áýelden Kaspıı men Aral teńizderi sý qoımalarynda qonystanǵan. Ertis, Balqash, Talas sý qoımalarynda, Soltústik jáne Ortalyq Qazaqstan kólderinde oıdaǵydaı jersindirilgen. Ýyldyryqty erte kóktemde shashady, kóbine torta balyqpen bir mezgilde, sondyqtan osy eki túrdiń býdany jaqsy belgili. 3-6 táýlikten keıin ósimdikke jabysqan ýyldyryqtan dernásilderi shyǵady. Olar taǵy eki táýligin ósimdikke jabysyp ótkizedi. Alǵashqy kezde shabaqtar usaq sý jándikterimen, odan keıin sý túbi jándikteriniń dernásilimen, óse kele bylqyldaqdeneliler men usak shaıantárizdilermen qorektenedi. Taban balyqtyń joǵary sapaly tamaq retinde kásiptik jáne áýesqoı jolmen aýlaýda zor mańyzy bar.

 

Qabyrshaqsyz kókbas

Qabyrshaksyz kókbas – tuqy balyqtar ókili, taý ózeni men kólderindegi ómirge beıimdelgen túr. Qabyrshaqsyz dep atalýy, denesin bir-biriniń ústin basyp jatpaıtyn sırek usaq qabyrshaqtar jaýyp turady. Denesiniń boıaýy alýan túrli – qara nemese kók tústi arqasy men jaltyraǵan búıiri bar balyqtar ózende, al altyndaı qońyr jaltyraǵan túrleri kólde tirshilik etedi. Balqash, Alakól, Ertis, Syrdarıa sý qoımalaryn mekendeıdi. Negizinen jándikter dernásili jáne baldyrmen, óse kele bylqyldaqdeneliler, usaq balyqtarmen qorektenedi. Óte baıaý ósedi, denesi 25-30 sm-den artyq bolmaıdy. Keı jerlerde (mysaly, Ystyqkólde) kásiptik túr bolyp tabylady. Qazaqstanda qabyrshaqsyz kókbastan basqa, qabyrshaqty kókbas tirshilik etedi, onyń denesi túgel qabyrshaqpen jabylǵan.

 

Qara balyq nemese sharmaı

Qara balyq nemese sharmaı – Qazaqstanda mekendeıtin eki sharmaıdyń biri. Sharmaı – taý ózenderi men Azıa kólderine beıimdelgen tushshy sý balyǵy. Qazaqstanda Syrdarıa, Talas sý qoımalary men Qarataý ózenderin mekendeıdi. Denesi usaq qabyrshaqtarmen qaptalǵan, boıaýy qubylmaly. Sondyqtan qońyr boıaýyna túsken aq daǵy bar bul balyqty taý ózenderinen baıqaý qıyn. Talǵaýsyz qorekti, 0,5 metrge deıin ósedi, salmaǵy 1,5 kg. Sharmaı – taý ańǵary men taýly aımaqtardaǵy áýesqoılyq jolmen aýlanatyn jalǵyz túri, degenmen onyń ýyldyryǵy men qursaǵynda tóselgen qara juqa qabyǵy ýly ekenin este saqtaý kerek. Qazaqstanda budan basqa Balqash sharmaıy (Balqash jáne İle túrsheleri) tirshilik etedi, bul eki túrshe de Qazaqstan Qyzyl kitabyna engizilgen.

 

Sazan

Sazan (kalantyr) – tuky balyq tuqymdasynyń iri balyǵy, mádenı tuqynyń jabaıy shyqqan tegi. Tyǵyz jalpaq deneli, denesi jasyl-sur, keıde sary tústi, ol tyǵyz iri qabyrshaqpen qaptalǵan. Tez ósedi, ekinshi jyldyń sońynda uzyndyǵy 30 sm, salmaǵy 0,5-0,6 kg-ǵa jetedi (eń úlkeni 2 metrge deıin ósip, salmaǵy 20 kg). 30 jylǵa deıin ómir súredi. Qazaqstanda barlyq jaramdy sý qoımalary, kólder jáne ný ósimdikti ózen shyǵanaqtarynda mekendeıdi. Qorek talǵamaıtyn balyq. Kásiptik túr bolyp tabylady, ony kásiptik deńgeıde de, áýesqoılar balyqshylar da aýlaıdy. Adam áýelden qalantyrdy “úı balyǵyna” aınaldyrdy. Basqa balyqtarmen salystyrǵanda sýdaǵy ottegi quramyn kóp talap etpeıdi, onyń ýaqytsha tómendeýine shydaı beredi, toǵandaǵy jaǵdaıǵa tez úırenedi. Kóp ǵasyrlyq suryptaý nátıjesinde tuqy balyqtyń birneshe túri alynǵan, solardyń ishindegi kópke áıgilisi – jaltyraýyq tuqy. Aına sıaqty eki búıirin jaýyp turatyn úlken qabyrshaqtary úshin osylaı atalǵan.

 

Balqash alabuǵasy

Balkash alabuǵasy – Balkash-Alakól sý koımasynyń endemıgi, ósimdigi mol ózender men kólderde tirshilik etedi. Ýyldyryq shashý úshin Balqashtan İlege shyǵady. Bul – kishileý, uzyndyǵy 0,5 m, salmaǵy 1,5 kg, tikenekti júzý qanaty bar, tómengi jaǵy alǵa shyǵyńqy balyq. Usaq jáne talma balyqtarmen, keıde óz urpaqtarymen de qorektenedi. 1961 jylǵa deıin Balqashta jylyna 2300 tonna alabuǵa aýlaıtyn, biraq onyń sany kúrt azaıyp, qazir Qazaqstan Qyzyl kitabyna jáne Halyqaralyq Qyzyl kitapqa engizilip otyr. Sanynyń azaıýyn, ǵalymdar basqa jańa jyrtqysh balyqtardy (kókserke, jaıyn, aqmarqa) keńinen jersindirý áseri jáne sýdyń gıdrologıalyq quramynyń buzylýyna baılanysty deıdi. Bizdiń sýattarymyzda Balqash alabuǵasynan basqa kádimgi alabuǵa da tirshilik etedi.

 

Sibir harıýsy

Sibir harıýsy – albyrttyń jaqyn týysy, biraq úlken arqa júzý qanaty bar. Tushshy sý balyǵy, Ońtústik Altaı ózenderi men Marqakól kólinde tirshilik etedi. Denesiniń boıaýy óte qubylmaly – aqshyl jáne qara túrleri bar. Salmaǵy 1 kg-ǵa jetedi. Erte kóktemde usaq tasty taıaz sýlarda kóbeıedi. Sý túbindegi jándik dernásilderi men usaq balyqtarmen qorektenedi. Kásiptik túr.

 

Jaıyn

Jaıyn – Qazaqstandaǵy jaıyntárizdiler otrádynyń jalǵyz ókili, kópke tanymal balyqtyń biri. Jaıynnyń denesi joǵarydan tómen qaraı shamaly jalpaıǵan, arqasy qara, qursaǵy aqshyl tústi, eki búıirinde daqtary bar. Úlken aýzynyń joǵarǵy jaǵynda eki uzyn murtshasy (osynysy úshin basqa tilde “mysyq balyq” deıdi) jáne tómengi jaǵynda 2 qysqa murtshasy bolady. Bul qorek talǵamaıtyn balyq. Qoreginiń kóp bóligin balyqtar, baqalar, bylqyldakdeneliler quraıdy, keıde tipti sýda júzetin qustardy da ustaıdy. Jaıyn ystyq kúnderi tereń shuńqyr nemese sýdaǵy tarbıǵan aǵash túbinde jatqandy unatady. Jaıyn ózine tán ósimdikten jasalǵan taıaz jerdegi uıasynda ýyldyryǵyn salady. Alǵashqy kezde, dernásil shyqqanǵa deıin, uıany atalyǵy qorǵaıdy. Jaıyn tez ósedi, 3-4 jyldan keıin jynysty jetiledi. uzyndyǵy 5 metrge, salmaǵy 300 kılogramǵa deıin jetedi. Bul balyq – áýesqoı jáne sporttyq jolmen aýlanatyn, baǵaly kásiptik balyq.

 

Qarabalyq nemese ońǵaq

Qarabalyq nemese ońǵaq – tuqy tuqymdasynyń balyǵy, óz atyn “ońǵaq” degen sózden alǵan, sebebi sýdan shyǵarǵan kezde, túsin ózgerte qoıady. Onyń tolyq, jalpaq denesi tyǵyz usaq ártúrli qabyrshaqpen qaptalǵan, biraq árqashan jasyldaý túspen jarqyldaıdy. Basynda kishkentaı ashyq qyzyl kózderi bar. 60 sm-ge deıin ósedi, salmaǵy 7,5 kg usaq sý túbi omyrtqasyzdarymen qorektenedi. Kólder men ózenderdiń ósimdikti shyǵanaqtarynda tirshilik etedi. Qazaqstanda keń taralǵan, ásirese onyń soltústik bóliginde, Aral men Balqash sý qoımalarynda jersindirilgen.

 

Jylanbas balyq

Jylanbas balyq – basy úshin osylaı atalǵan, tóbesi tegis jáne jylannyń qabyrshaǵyna uqsas jabylǵan. Jylanbastar tuqymdasynyń jalǵyz ókili. Amýr sý qoımasynan Syrdarıa sý qoımasyna jersindirilgen, qazir Ońtústik Qazaqstannyń kóptegen tospa jyly sýattarynda mekendeıdi. Ádetten tys syrtqy túrinen basqa, jylanbasta kóptegen erekshe qasıetter bar: solardyń biri – atmosferalyq aýamen tynys alý. Sondyqtan qurlyqqa shyǵyp, kepken bir sýattan ekinshisine bara alady. Jas kezinde usaq omyrtqasyzdarmen, eseıe kele, balyqtar, baqalarmen qorektenedi. Bul –meshkeı jyrtqysh. Nátıjesinde uzyndyǵy 80 sm, salmaǵy 7 kg-ǵa jetedi. Olardyń kóbeıýi eń ystyq ýaqytta quramynda ottegi az tospa sýattarda ótedi. Aldymen eresekteri oryn daıyndaıdy, qamys, qoǵanyń ortasyndaǵy sýdyń betin tazartady, sonan keıin osy jerde sý astynda ýyldyryq shashady, úlken maıly tamshysynyń arqasynda sý betine kóterilip, tynys alady jáne jylynady. Shyryshty bólinýlerdiń kómegimen, atalyǵy ýyldyryqtyń aınalasyna kóbikti bos jer – uıa jasaıdy. Dernásilderi 2 kúnnen keıin shyǵady, biraq taǵy biraz ýaqyt ýyzdy qapta turady. Atalyqtary urpaqtary óz betinshe tirshilikke kóshpeıinshe, 2 apta boıy uıany qorǵaıdy. Jylanbas kópke tanymal kásiptik túr.

 

Móńke balyq

Móńke balyq – tuqy tuqymdastyń orta pishindi balyǵy. Erteden toǵandarda ósiriletin kópshilikke belgili balyq, barlyq jerde  jersindirilgen, qazir onyń alǵashqy taralý aımaǵy qaıda ekenin aıtý qıyn. Onyń bıologıalyq ereksheligi qyzyq – tabıǵatta bir jynysty toby ǵana belgili, ol analyqtan ǵana turady. Kóbeıýi úshin basqa týys atalyqtary – ońǵaq, tuqy jáne basqalar jetkilikti, damý kezeńinde tek analyǵynyń belgilerin ǵana alady. Sondyqtan toǵandyq ósirý kezinde, tek analyqtarynan turatyn tobyn paıdalanady. Bul – kishileý, uzyndyǵy 45 sm, salmaǵy 1 kg (keıde 3 kg) balyq, sý usaq jándikterimen qorektenedi. Qazaqstanda Kaspıı, Ertis sý qoımalarynda, Soltústik jáne Ortalyq Qazaqstannyń tuıyq sý júıelerinde, Sarysý men Syrdarıa ózenderinde mekendeıdi, kóptegen toǵandy sharýashylyqtarda da ósiriledi. Kópke tanys keremet ásem –akvarıýmdyq altyn balyq, ol osydan 1000 jyl buryn Qytaı móńke balyǵynan alynǵan. Uzaq suryptaý nátıjesinde Qytaı, Koreı jáne Japonıada bul sándik balyqtyń birneshe júzdegen túri shyǵaryldy.

---