InfoHub Logo

Dúnıe jaratylǵannan beri tarıh júzinde bolmaǵan keń qulashty Oktábr tóńkerisi bizdiń qazaq halqynyń eńbekshi, nasharlar tobyna tegin túsken tárizdi kórinedi. Oktábr tóńkerisin jasaǵan, eskilikti qıratyp, jańa tártip ornatqan orystyń jumyskerler, eńbekshiler taby (proletarıaty) neshe jyl beldesip, baılar, tóreler tabymen kúresip, ólsheýsiz qan tógip, myń-mıllıondap er-azamattaryn qurban qylyp, sansyz ǵajap mıhnat tartyp, qazirgi dárejege jetip otyr.

Orys halqynyń jumysker nasharlar tabynyń Oktábr 11 tóńkerisiniń jolynda qylǵan qurbanynyń qasynda bizdiń qazaq halqynyń nasharlar taby eshnárse qylǵan joq, qylatyn da bolǵan joq, daıar asqa ortaq bolǵan tárizdi bolyp otyr.

Óıtkenmen, darıanyń qasynda túkirikteı bolsa da qazaq halqynyń nasharlar tabynyń Oktábr tóńkerisiniń jolynda az bolsa da qylǵan eńbegi, tartqan mıhnat azaby, qylǵan qurbandary bar. Ár jerdegi ár áskerde júrip sháıit bolǵan qazaq nasharlarynyń uldary bylaı tursyn, ár qalada qazaqtyń nashar tabynyń uranyn salyp, týyn kóterip shyqqan biraz azamattar Oktábr tóńkerisiniń jolynda qurban boldy.

Máselen: 1) 1918 jyly bólshevıkterdiń jeltoqsandaǵy belgili kóterilisinde Shaımerdendi ám basqa joldastardy túrmeden bólshevıkter shyǵaryp jiberdi. Shaımerden Ombydan shyǵyp, qashyp ketip bara jatqan jerinen, 150 shaqyrymdaı jerden, bizdiń qazaqtyń «myrzalary» ustap Kolchakqa ákep berdi. Aqmola gýbernıasynda, Ombyda abaqtyda on aıdan asa jatqan Shaımerden Áljanulyn Kolchak atty.

Shaımerden dárigerlik shkolasyn bitirgen, Ombydaǵy jastardyń belgili «Birlik» degen uıymyn ashatyn muryndyqshynyń biri, jigittiń arystany edi.

2) Aqmolanyń ýezik Sovdepiniń tóraǵasynyń orynbasary Báken Serikbaıuly abaqtydan abaqty aıdalyp júrip, 12 aı adam balasy kórmegen azapty kórip, 1919 jylda jazdykúni Kolchaktyń qolynda Omby qamaýynda ashtyqtan óldi. Báken oryssha obshıı nachalnyıdy bitirgen nashar tabynyń azamaty edi.

3) Qyzyljarda keńes tarapynan qurylǵan ýezik komısar Ysqaq Kóbekuly alǵashqy keńes úkimetine qarsy kóterilis bolǵanda keńes úkimetin qorǵap maıdanǵa shyǵyp, qolǵa túsip atyldy. Dárigerlik oqýyn oqyǵan nashardyń eri edi.

4) Atbasarda ýezik «Sovdeptiń» múshesi Ádilbek Maıkótulyn abaqtyǵa bir salyp, bir shyǵaryp júrip Kolchak atty. Ádilbek dárigerlik shkoldy bitirgen, tómen taptyń jigerli jigiti edi.

5) Aqmolada ýchıtel Nurǵaıyn Bekmuhametulyn abaqtyda 12 aı ustap, Kolchaktyń qýlary atty. Nashardyń jigerli, bilgish azamaty edi.

6) Qyzyljarda Hakim Manazarulyn óltirdi. Bu da nashar tabynyń ottan, sýdan qaıtpaıtyn eri edi.

7) Semeıde Nurǵalı Quljanulyn Kolchaktyń qýlary óltirdi. Nurǵalı ýchıtel múddesi úshin jaýyzdarǵa qarsy turǵan azamat edi.

8) Torǵaıda Amankeldi Imanulyn óltirdi. Amankeldi 1916 jyly patshaǵa qarsy top jasaǵan. Keńes úkimetiniń Torǵaıda ýezik áskerı komısary bolǵan qajyrly azamat, qaıtpas er edi.

Bulardan basqa da talaı nashardyń uldary Oktábr tóńkerisiniń jolynda qurban boldy. Meniń myna kórsetip otyrǵan adamdarym jurtqa belgili aldyńǵy qatarda nashar tabynyń uranyn salyp, týyn kótergen erler.

Mine, bular qazaq halqynyń nasharlar tabynyń Oktábr tóńkerisiniń jolyndaǵy, nasharlar tabynyń teńdigi, baqyty úshin jandaryn qurban qylǵan uldary. Bular qasıetti tilektiń qurbandyqtary! Bular ana sútin aqtaǵan shyn azamattar!

Bákenniń alǵashqy Aqmolada túrmede otyrǵanda aıtqan bir sózi esimnen ketpeıdi. «Bes, alty kisi erteń atylady eken» dep habar kelgende, meniń qasyma kelip otyryp, beti-júzi shatynap kúlim, meni qushaqtap aıtty: «Biz ólsek te, sen tiri qalsań jaqsy bolar edi. Sen gazetke, kitapqa jazyp, bizdiń ne úshin, kim úshin ólgenimizdi jurtqa aıtar ediń...» —dedi!

Jáne Shaımerdenniń bir sózi esimde. Orynborǵa qazaq jıylysyna ketip bara jatyp maǵan hat jazdy. Hatynda jazypty: «orystyń qorlyq kórgen, ezilgen halyqqa teńdik, bostandyq áperetin partıasynyń ólgen jerinde ólý kerek», — depti. Mine, erlerdiń sózderi. Ardaqty, esten ketpes joldastar! Senderdiń ózderiń ólseńder de qasıetti esimderiń ólmes! Qasıetti tilekteriń ólmes! Topyraqtaryń jeńil bolsyn baýyrlarym!.. Endigi tiri júrgen joldastardyń mindeti — osy aıtylǵan shahıtterdiń esimderin umytylmaıtyn qylý. Ol úshin Qazaqstanda keıbir shkolaǵa, mektep, medreselerge, oqýhanalarǵa, kóshelerge osy aıtylǵan erlerdiń esimderin qoıý kerek.

Buǵan kúlli Qazaqstandaǵy joldastar kirisý kerek. Sóıtsek bizdiń moınymyzdaǵy borysh, joldastyq aqy aqtalady.

1922 jyl, qarasha. Orynbor

---