InfoHub Logo

Meniń ájem «úsh ulymdy sheshek jalmady» deıtin. Úlken uly — Muratqalı atamyz Stalın zamanynda ustalyp ketip, densaýlyǵyn abaqtyǵa bergen kórinedi. Al, meniń ákemdi «ólim sarqyty — jalǵyzym» dep otyratyn edi. Sol jalǵyzyn partıanyń jazasyna ushyrap ketpesin dep, baqsylyqtan bas tartyp, qazirgi tilmen aıtsaq, jaratqan ıe erekshe darytqan qasıetti qýatyn boıynda býyndyryp, arpalysty kúı keshken qaıran asyl ájem, topyraǵyń torqa bolsyn!

Meniń es bilgeli ósken aýylym Jylandy dep atalady. «...Erterekte, baıyrǵy turǵyndardyń aıtýynsha, aýyl syrtyndaǵy qońyr tóbeni jaz boıy ordaly jylan mekendegen eken. Tal túste kún kózine shaǵylysyp jatqan ordaly jylannan qońyr tóbeniń baýraıy tutasyp jatýshy edi. Tóbeniń ar jaǵynda jaıylyp júrgen jylqyǵa barý úshin biraz jerdi aınalyp ótýge, al ordaly jylan kóshkende kólikti-jaıaý toqtaı turýyna týra keletin...» degen áńgimeni anamyzdan estip óstik.

«Áje, mine, sary bas jýsan» dep, óz qulaǵyma da jat estilgen birtúrli daýyspen qońyr tóbeniń baýraıyndaǵy áje qabiriniń basyna alyp-ushyp jetkenimde qorymnyń teristik betkeıinde jatqan, qary kesh erip, kún men jelge qabarsyp úlgirmegen qyzyl tómpeshikten jaýap kúte jaýtańdap, ózimdi tuńǵysh ret dármensiz sezingen sol kóktemnen beri de qyryq jylǵa taıaý ýaqyt ótipti.

Men Almatydan saǵynyp kelgenimde... óziń uıyqtaıtyn bólmege bizdiń shańyraqtaǵy tuńǵysh otaý qurǵan nemereńniń otbasy jaıǵasypty. Demalyp nemese bir ýaqyt táspi tartqandaı saýsaq býyndaryńdy kezektestire sıpap, bas barmaǵyńdy ǵana tynbaı qımyldatyp únsiz múlgip otyratyn pesh túbine qalyń etip kórpe tósep salynǵan tósegiń turatyn orynǵa kóz tastadym.

Kúni keshegi, erekshe jylylyqqa toly, eńseli jap-jaryq bólme jas jubaılardyń sáp-sándi turaǵyna aınalyp, múldem ózge tártippen jınala qalypty. Bólmedegi jıhazdyń áserinen be, alasaryp, kúńgirt tartqandaı. Tarylyp ketken sıaqty. Bul bólmeniń endigi jerdegi ıesi de, kıesi de bólek ekeni sezilip tur...

Kózime tanys eshteńe kórinbedi. Tabaldyryqtan attap, tosyrqaǵan qalpymda oń jaq bosaǵadaǵy shegede ilýli turǵan áldebir kip-kishkene aq túıinshekke kózim tústi. Túıinshekti oılanbastan qolyma alyp, shúberektiń oraýyn sheshkenimde ishinen qýraǵan, biraq búrshigi úgitilip úlgirmegen bir ýys sary bas jýsandy kórdim. Bir shókimin shymshyp alyp, murnyma ákelgenimde maǵan zerdeleı qarap turǵan aq jaýlyqty beıneń kóz aldyma kelip tura qalyp edi-aý, ájem! Túıinshekti qaıtadan muqıat orap, qaltama saldym da, sheshemnen beıit basyna ertip barýyn ótindim.

Mezgil erte kóktem edi, kók jańa-jańa qyltıyp shyǵa bastaǵan. Shaǵyldy tóbeden asyp, Shamardan beıitine jaqyndadyq.

...Biz kóship kelgen jyldary osy qońyr tóbeniń basyndaǵy bul qorym shoǵyrlanyp qana kórinetin. Qońyr tóbeniń bergi baýraıynda ıir-ıir bolyp jotalanyp jatatyn shaǵyldyń sýsyldaq qumy qyzǵylt tústi, qolǵa ýystap alyp, sýyrpaqtaı tókseń, alaqanyńda esh tozań qaldyrmaıdy. Tap-taza qum. Bala bitken jaz boıy shaǵylda asyr salyp oınaıtynbyz.

Aıqulaq baptanyń ekeýin ustap alyp, qolymyzdy qanatyp tistegenine qaramaı, quıryqtaryn bir-birine baılastyryp, tóbelestirip, qyzyǵyna batatynbyz. Áldileýi álsiziniń quıryǵyn julyp áketedi. Ózderi jantalasa qumǵa batyp qutylady. Julynyp qalǵan quıyrshyqtyń qum ústinde sholtań qaqqanyn qyzyqtaımyz. Qaıra-a-an balalyq aı! Kip-kishkene qulyq degen jándik bolady qumda. Ol baıǵustyń jatqan ornyn qum ústindegi shuńqyraıǵan belgisinen taýyp alyp, tabanymyzǵa ezip jaǵamyz da, osylaı etken adam júırik bolady eken dep, al kep jarysatynbyz. Ókshemiz quıryǵymyzdy tómpeshtep, tistenip alyp, aı kep zymyraıtynbyz. Qum ishindegi taqyr alańqaıda bes tas oınaımyz. Biz úshin zoobaq ta, qyzyqty qalashyq ta, teledıdar nemese kompúter ekrany da aýyl syrtyndaǵy osy qyzyl shaǵyl bolatyn. Saǵyz terip, batpa qýyp, ýly jylan, sý jylan degenderdi tústep-túgendep, bir-birimizge tasbaqanyń nege «tas baqa» bolǵany jaıynda estigen ańyzdy aıtyp degendeı, munyń ózi uzaqty kúnge sozylatyn tolyp jatqan tirlik bolatyn. Ábden qas qaraıa qarnymyz ashqan soń amalsyzdan úıge qaıtamyz. «Keshikken» kúni sheshemizden qoryqqannan, uryspasyn dep, áıteýir paıdaly bir is istegensip, sypyrǵyshqa bir-bir qushaq búrgem terip ala qaıtatynbyz.

Qońyr tóbeniń betkeıinde talasa ósken seleý shóp, adyraspan, jantaq, sary bas jýsan, qara jýsan, shaǵyr aralas qyr ósimdiginiń árqaısysy ár ýaqytta gúldeıdi. Jaz boıy tóńirekti qulpyrtyp jeberedi. Kúz uzaqqa sozylǵan jyldary qar túskenshe ýaq jandyqtyń jaqyn jerdegi órisi edi. Qońyr tóbeniń ústin boılaı tunyp jatqan qyna kóz qyzyqtyratyn.

Ol kezde aýyldyń da etek-jeńi jınaqy edi. Biz bul aýylǵa mektep oqýshylary birinshi toqsandy aıaqtaǵan kúni kóship kelgenbiz. Men úshinshi synypta oqıtynmyn.

Ájemniń kún jylynǵannan keıingi jyl saıynǵy ermegi qońyr tóbe jaqqa kóz tastap, taıaǵyna súıenip dalany betke alatyn. Munysynan uzaǵyraq júrip qaıtatynyn aıtpaı-aq túsinetinbiz. Biz bolsaq ony tóńirekteı qoıamyz. Ájem jaz boıy, kúzgi sýyq túskenshe ara-kidik qydyryp, osy mańda ósetin san-alýan shópterdiń keıbireýin mezgil-mezgil jınap alyp júredi. Ár shóptiń túr-túsin, gúldeıtin, dán salatyn ýaqytyn da biledi. Biz de qasynan qalmaı júrip, kóbisin tústep tanıtyn dárejege jettik. Biraq, olardy ne úshin jınaıtynyna zerdemiz jetpeıtin. Áldeqalaı suraı qalsaq, «bulardyń ár qaısysy-aq qasıetti ǵoı, jaryqtyq» deıtin, basqa jaýap estimegen soń, mazalaýǵa batpaıtynbyz. Al, sheshemizden surasaq, «kim biledi, jaqsy kóretin bolar» deıtin de qoıatyn.

Alysta qalǵan kúnderdiń elesine aınalǵan bala kezge san ret qaıta oralsam da sheshemniń osy saýalǵa áldene dep jaýap qatqany oıyma túspedi...

...Sheshem ekeýmiz qatarlasa, árkim óz oıymen ózi bolyp, qońyr tóbeniń baýraıyna da jettik. Tóbe ústinde shoǵyrlanyp qana jatatyn Shamardan beıiti bir qaýym eldiń máńgilik meken-turaǵyna aınalyp úlgeripti. Sheshem qorymnyń batys jaǵyn ala tizerleı otyryp, qaýymǵa arnap duǵa oqydy. Ájem qorymnyń teriskeıinde, etekke taman jatyr. Ózimmen ala kelgen túıinshektiń oraýyn ashyp, eńkeıe berip «áje, mynaý sary bas jýsan» dedim.

Múlgigen tynyshtyq dirildeı shyqqan únimdi jalmap qoıǵandaı. Jylap jibere jazdadym. Musylmandar beıit basynda jylamaıdy, árýaqty syılamaǵan bolyp tabylady degen sóz esime túsip, ishimnen tyna qoıdym. Sol tynyshtyqtan qulaǵym bitip qalǵandaı. Syrttaı baqylap turǵan sheshemniń «ájesi-aý, arqalap ósirgen urpaǵyń keldi, jelep-jebeı jatarsyń, jaryqtyǵym» degeni qulaǵyma áldeqaıdan talyp jetkendeı boldy...

...Ájetaıym, sen óziń mańaıdaǵylardyń birine de uqsamaıtyn erekshe jan ediń-aý. Áli esimde. Meniń tórt-bes jasar kezim bolatyn. Aıaq astynan jolǵa apyl-ǵupyl jınaldyń. Sheshemniń «ákesi ne der eken» degenine «ne deýshi edi, bala sonyki ǵana ma eken» dep, kelinińe kózińdi alarta bir qarap, alańsyz oınap júrgen meni jeteleı jóneldiń. Máshıne joldyń boıyndaǵy aıaldamany betke alyp, aldy-artyma qaramaı alǵash ret ózińmen jolǵa shyqqanymdy umyta almaımyn. Brezent búrkemesi bar taksı dep atalatyn kólikti «baktı» deıtinsiń. Qıǵash boıyndaǵy aýyldarǵa kúnine bir-aq ret soǵatyn.

Esimde qalǵany áýeli Kúıgindegi Aqkenje shesheıdiń úıine keldik. Tanymaıtyn, alǵash kelgen úıde biraz tosyrqap turdym da, ishim pysqan soń balalarǵa qosylyp oınap kettim. Al sen bolsań, áje, izdep kelgen tórkinińmen áńgimege bas qoıdyń...

Eki-úsh kún qonaq bolyp, «baktıge» qaıta mindik, kelgen baǵytymyzǵa qarsy betten emes, sol baǵytty jalǵastyra, odan ári jol júrdik. Endi kelgen aýylymyz — Shaǵyrly, munda úlken ulyń Muratqalı atadan qalǵan eki qyzdyń bireýi — Zarýha apam turady. Bul úıde de uzaq aıaldamadyq, sapar baǵytyn ózgertpeı, Qanyshkenge jettik. Munda seni qaıynjurtyń, meniń ákemniń atalastary kútip otyrar edi. Máshıneden túsken soń jol terbep uıqyly-oıaý maýjyraǵan meni jetelep, ekeýmiz kópirden óttik. O, Buzaýsylan aýylynda baratyn úı kóp. Rýy berish Ánýar degen atanyń, odan keıin Márıda shesheniń, onyń kórshisi, taǵy bir berishtiń úıine baramyz.

Erteńine bergi betke — Úlken Qanyshkenge kelemiz. Mundaǵy berishterge bir-eki qonyp, ábden maýqyń basylǵan soń álgi «baktımen» aýylǵa qaıtyp kelemiz.

Mundaı sapardyń ne sebepti aıaq astynan bolatynyn túsine bermeımin. Jáne soǵan kim bas qatyrdy deısiń. Biz úıge qaıtyp kelgen kúni sheshem bolsa jumystan kelgen ákemdi kútip alǵanda «mamań keldi, tórkindep, arqasy tarap, sergip qalypty. Baqsylyq qura almaı, ishten tyný da, árýaq ustaý da ońaı emes qoı» deıtuǵyn. Keıbir sózderi maǵan túsiniksiz.

Bir kúni, áıteýir, qys aılarynyń birinde, shamamen mektep oqýshylarynyń qysqy demalysqa shyqqan kezi bolatyn. Keshqurym bizdiń úıdiń aldyna bir jeńil máshıne kelip toqtady. Ákem amandyq-saýlyq surasqannan keıin jolaýshyny úıge shaqyrdy, aýatkomnyń jeke shopyry eken. Ákem jolaýshynyń áńgimesin ary qaraı tyńdap, ekeýara kúbirlesip otyrǵan. Onyń áńgimesin ákemniń asa qosh almaǵanyn daýys yrǵaǵynan sezdim. Bul kezde men besinshi synypta oqımyn. Birazdan soń kelgen kisi shaıǵa qaramaıtynyn aıtyp, ózińmen sóılesip otyrdy.

Aýzy ysyrmaly shaǵyn qara sómkeńe ony-munyńdy jınastyryp salyp, ákeme qarap «qyzymdy ala keteıin, qydyryp júrgen kempirde kimniń sharýasy bar» dediń. Daýsyń kesimdi shyqty. Ákem basyn ızep, kelisimin berdi. Ekeýmiz daıyn máshınemen Qanyshkenge jettik. Túnniń bir ýaqyty bolǵanyna qaramaı, qonaqqa arnalyp jaıylǵan dastarhannyń ústine (men tanymaıtyn úıge) keldik.

Bizdi alyp kelgen adam úı ıesi eken, aldynan shyqqan aqquba kelinshekke birdeńelerdi sybyrlap aıtty da, shaı ishilip bolar-bolmastan dastarhan basynda otyrǵan eki-úsh adam úıdi-úılerine tarqasty.

Aqquba kelinshek besiktegi tynyshsyzdanyp jatqan balany aldyńa ákelip, jastyq ústine jatqyzdy. Kózin ashýǵa eringendeı qımyly sylbyr, oqtyn-oqtyn álsiz yńyrsı jylaǵan sábıdiń tıtteı bileginen ustap (tamyryn tyńdap), «eshteńe etpes, tań atsyn» dediń.

Tańerteńgi shaı ústinde áńgime bastadyń. «Eki sýdyń ar jaǵynan kelgen qarasur áıeldiń nazary túsipti. Balany qolyńa alyp, omyraýyńdy kólegeılemeı «jyrbyńdap» otyryp shaı quıǵansyń» dep daýysyńdy qataıta sóılediń. Túrli shópten tunba jasap, qumyrsqanyń ıleýinen bir shym-shymnan salyp, ústine burqyrap qaınap turǵan sý quıǵyzdyń da, úsh kún qaıtalap «bisimilláńdi» aıtyp, sábıdi álgi shóp tunbaǵa shomyldyryp, besikke óz qolyńmen bólediń.

Sábıdiń burynǵydaı emes, saýsaqtaryn erbeńdetip, emshek sorýy da ózgergenin kórip, tipá-tipa dep rıza boldyń.

...Onynshyǵa kóshken jyly jazdyń aıaǵyna taman kitap-dápter, oqýlyq satyp alýǵa bir qurbymmen aýdan ortalyǵyna keldik. Keshki avtobýsqa úlgermeı qalyp, qonatyn úı izdedik. Meniń esime aýatkom shopyrynyń úıi túse ketti. Barsaq, úıde basqa adamdar júr eken «e, Álfıalar ma, olar korpýstan úı alyp, kóship ketken» dedi.

Korpýs degeni sol kezde bizdiń aýdan ortalyǵynda endi-endi boı kóterip, shaǵyn aýdan ispettes salynyp jatqan eki qabatty úıler bolatyn, úlken Qanyshkenniń arqa tusynda, aýyldyń syrtyn ala ornalasqan eken, surastyra júrip, taptyq. Esikti ashqan Álfıa apaıdy birden tanydym, balalary da ósken. Meni kim ekenimdi aıtqan boıda-aq tanyp, iltıpat bildire qarsy aldy. Osy mezette telefon shyryldady. Apaı arǵy jaqtaǵy adammen sóılesip jatqanda «ıá, ıá, bala qonaqtar bar. Baqsy sheshemniń nemeresi» degendi estip, tań qaldym. «Baqsy sheshem» dedi. Ózińdi eshkimniń «baqsy sheshe» dep ataǵanyn estimeppin...

...Ájem júzden asyp qaıtys boldy. Meniń ákemdi «ólim sarqyty, jalǵyzym» dep, jumysyna ketkennen kelgenshe jolyna qarap otyratyn. Keńestik bıliktiń qylyshynan qan tamyp turǵan zamanda bar bılik partıanyń ýysynda boldy. Besikten belimiz endi shyqqan biz, sózdiń mánin túsinýge zerdemiz jete qoımaǵan kezdiń ózinde «partbúro» degen sózdiń «qaharly qudyretin» jon-jotamyzben sezinýshi edik.

Óıtkeni, ákemiz jumystan kelgende keshki tamaq ishýge dastarhan basyna jınalamyz. Bul kúndelikti buljymaıtyn daǵdy bolatyn. Keıde jumysynan qaıtatyn ýaqytynan keshigip jatqan ákemdi «búrodan aman shyqsa kelip qalar» dep otyratyn sheshemiz. Bizdi tamaqtandyryp, «sabaqtaryńdy qaraı berińder» dep, ózi birtúrli mazasyzdana ákemizdi kútetin. «Búro» degen sózdiń mán-maǵynasynan bir zil ańǵaratynmyn. Sheshemiz kóp suraq qoıǵandy asa unatpaıtyn. Ózi de jarytyp túsinbeı me, kim bilsin, áıteýir «qaıdan bileıini» kóp bolatyn.

Keńestik medısına, keńestik ilimnen basqanyń bári qudyretsiz dep tanylǵan saıasattyń dáýirlep turǵan zamanynda baqsy degenniń bolatynyn qaıdan bilippiz. Dúnıeden ótken ájemniń aýdan kóleminde aty málim baqsy bolǵany aýyzǵa alynbaǵany bolmasa, kóptegen jerlesteri, sol jyldary aýdandyq bılik basynda otyrǵandar ájemniń kim bolǵanyn ata-analarynyń aıtýynan ishteı bilgen sıaqty. Óıtkeni, meniń ájem solardyń birsypyrasyn «qoı aýrý» keselinen emdep jazsa, bala kótermegen áıelderdiń meniń ájemnen em qabyldap, júkti bolǵandary jaıynda sheshem keıingi kezderi ǵana áńgime arasynda aıtyp otyratyn boldy.

Bala kezimde «sary bas jýsan búr jarypty» dep súıinshileı kelgenimde, ájemniń árdaıym oıly da muńly janarynan qýanysh lebin sezetin qupıamnyń syryn keıin, kesh bildim.

Ol zamannyń tártibi basqa bolatyn. Eshkimniń baqsy dep atamaǵany, ol kezde olaı ataýǵa bolmaıtynyn qaıdan bilippiz. Qudaı atyn aýzyna alǵan qazaq balasy jazaǵa ushyraıtyn ateızm zamanynda eseıdik. Er jettik. Syıynarymyz keńestik joǵarǵy jaq boldy. Ata-tektiń kıesi, musylmandyq, sharıǵat degen sózderdi qulaǵymyz estimeı óstik. Tamyr-dińnen alys, múldem alastalyp óstik. Sol bir qamyt-qursaýdan búgingi azattyq, egemendik alǵan kúnge de jettik. Ómir degen arnaly ózende erkin júzip, bostandyq atty keńistikte erkin samǵaýdyń qadir-qasıetine ne jetsin, shirkin.

Men alysta qalǵan balalyq shaǵymdy esime jıi alamyn. Saǵynyshqa toly balalyq bal dáýrenimdi ańsaǵan sátterimde qarqaradaı aq jaýlyǵyn kir shalmaǵan baqsy ájemniń syrǵa toly beınesimen oısha syrlasamyn. Aq ájem, seniń ómirińniń adam balasynyń boıyna daryǵan qasıetin, adamzatqa paıdasy sheksiz qasıetin boıynda tumshalap tunshyqtyrǵan ámirshildik saıasat ústemdik etken kezeńde, ultymyzdy túgeldeı áreketsizdikke basybaıly qylǵan ǵasyrda ótkenine ishim ashıdy. Óziń sekildi kókiregi sherge toly talaı qazynanyń, nebir asyl-aqyqtyń jarqylyn tóńiregine túsirmeı kómdirgen zaman-aı deseıshi. Sonda da Otan ana, týǵan jerińe jetetin baılyq qaıda? Jetpis jylǵy qursaýdan tam-tumdap osy kúnge jetken biz — týǵan tildiń, qasiretti, qasıetti ájelerdiń jurnaǵy ǵanamyz.

Sol jalǵyz ulyńdy Oral qalasyna oqýǵa attandyrar aldynda meniń naǵashy atam Maınash qarıanyń alty qyzynyń ortanshysyn — meniń sheshemdi óziń quda túsip alyp berip, «aıaǵyn shyrmaǵandaǵy» oıyń shaharǵa barǵan jalǵyzyń bógde ulttyń qyzyn alyp, elden bezip ketpesin, qanyn saqtasyn degen analyq qamqorlyǵyń — elińniń, tilińniń saqtalýyna qosqan tamshydaı úlesiń ekenin búgin túsinip otyrmyn.

Osyndaı kóregendigiń úshin taǵzym etemin, asyl ájem!

Men sıaqty talaı nemere ájesin «babýlá» dep eseıgen «ınternasıonalızm» týy jelbirep turǵan zamanda qazaqy qany bar nemere bolǵanym ózińniń arqań! Qasıetińe basymdy ıemin. Ózińe nemere bolǵanymdy, baqsynyń nemeresi bolǵanymdy zor baqyt sanaımyn!

---