InfoHub Logo

Baqtybala degen qyzdyń aty. Ol qyz qazirgi meniń kempirim. Al «Baqtybalanyń zary» dep atalatyn óleń — myna otyrǵan kempirimniń qyz kúninde maǵan ǵashyq bolyp shyǵarǵan áni.

Adamnyń esinde máńgi qalatyn ómirdiń keıbir kezeńderi bolady. Sondaı kezeńderdiń biri erli-zaıypty adamdardyń alǵashqy tanysýy men qosylysar kezindegi jaǵdaılar ǵoı deımin. Men osy Baqtybalaǵa on jeti jasymda, 1913 jyly qysta qosyldym. Qazir jasym bolsa attaı alpysqa keldi. Biraq sol bir kezeń búginge deıin kóz aldymda. Esimde máńgi qalǵan umytylmas bir oqıǵa.

Bul Qaraǵandy Sarmantaı, Murat, Qareke degen úsh taıpa eldiń mekeni bolady. Birimen-biri quda-qudandaly, naǵashyly-jıendi sıyrdyń búıregindeı baılanysty bolyp jatqan el. Sarmantaı Esenbaı deıtin kisi boldy. Ol kisiden úsh qyz bala boldy. Biri osy Baqtybala... Beınetti erte kórgendikten ba, eseıip qalǵan kezim. Jasóspirim jigitpin. Jumystan shyqqan, qol bosap ketken ýaqyttarda qyzdy aýylǵa qyńyrlaı súıkenip júremiz. Baqtybalanyń aýyly osy Qaraǵandy mańynda Kókpekti deıtin jerde turady. Sol aýylǵa sáti túsip bir bara qalǵanym bar emes pe! Sol joly Baqtybalamen tanysyp-aq qalǵanym.

Ǵashyqtyń tili — tilsiz til,
Kózben kórip, ishpen bil, —

degen emes pe? Jáne ózi oıyn ústinde tanystyq. Sol kórgende-aq birimiz ben birimiz kózben sóılesip, júrekpen uǵynysyp-aq qaldyq. Baıdildá deıtin bir hat tanıtyn joldasym bar edi, soǵan birneshe kúnnen soń Baqtybalaǵa mynadaı dep hat jazdyrdym:

«Dóńgelek móldiregen qara kóziń,
Ketpeıdi áli esimnen aıtqan sóziń.
Jaratqan Haq Taǵalam tańdaý berse,
Qalaýym bolar ediń jalǵyz óziń.
Bul sózim jalǵan emes, shyn sózim,
Shydarlyq menen qazir ketti tózim».

Osy hatty jazǵannan keıin tórt-bes kúnnen soń Baqtybaladan da jaýap keldi. Ol kezde Baqtybala da hat tanymaıdy. Hatty bir syrlasyna oqytqyzyp, jaýapty da soǵan jazǵyzady. Jaýabynyń basyn qara sózben bastapqy da, aıaǵyn mynadaı bir aýyz óleńmen bitirgen eken:

«Qurbyjan, maǵan jazǵan hatyńdy aldym,
Hatyńdy oqyp shyǵyp oıǵa qaldym.
Bolǵanda siz — tuıǵyn qus, men — qarlyǵash,
Sheshýin óziń oıla, sizge saldym».

Osylaı bastaldy da kóńildegideı aıaqtalyp, túıindi sózge keldik. Ekeýmiz qosylýǵa sóz baıladyq...

Biraq aldymyzda kese túsip, kóldeneń jatqan bir bóget bar edi. Ol mynaý bolatyn:

Baqtybalaǵa bul qarsańda Qareke Tóleńgit qajy balasyna ápermek bop, quda túsken. Kıit kıip, qalyń bergen. Baqtybalanyń týystary bermekshi de, Tóleńgit qajynyń balasy almaqshy. Al biz bolsaq, kedeımiz. Turmysymyz aýyr. Bir biz emes, ol kezdegi jumysshylardyń barlyǵy da nashar turatyn edi ǵoı. Bizdiń arǵy babamyz Meshitbaıdan bastap óz ákem Asaıyn, inisi Sypatyl ómirlerin jumyskerlikpen ótkizgen adamdar. Asaıynnan men týam. Men de 13 jasymnan bastap jumysqa tústim. Biraq qansha jumys istegenmen joqshylyq, muqtajdyqtan qutyla almadyq.

Asaıyn, Sypatylsyn Meshitbaıdan,
Jazylǵan nesibe-yrzyq álde qaıdan,
Asty — syz, irge — qyraý úıde tursyń,
Qutylar kúniń bar ma osy jaıdan, —

degen bizdiń ákeıge aıtqan bir aqynnyń óleńi de bolatyn. Bizdiń ákemiz qalyń berip qatyn ápermek túgili, Baqtybala alǵash ret kelin bolyp túskeninde ákemizdiń panalatar durys baspanasy da bolmaǵan...

Ústip júrgende, Tóleńgit qajynyń Baqtybalaǵa úılenbekshi bolǵan úlken balasy qaza boldy. Baqtybalany toǵyz jastaǵy jas bala, qaza bolǵan jigittiń inisine ápermekshi boldy.

1913 jyldyń qysynda Baqtybalany alýǵa Tóleńgit qajynyń kisileri keldi. Ózi uzatylaıyn dep jatqanda Baqtybalanyń maǵan arnap aıtqan sálemi:

«Kórgenim meniń áli az, janym Sháıit,
Aıtaıyn saǵan syrdy-aý etip báıit.
Tolǵanda on jetige bıyl jasym,
Tap boldy talabyma qıyn jáıt.
Týyp ek Esenbaıdan úsh qyz bala,
Bul kúnde bir adam joq bolar pana,
Kúıeýsiz qyz alatyn jalań quda
Aýylǵa kelip tústi bizdiń jańa.
Qaıǵymen tógiledi kózden jasym,
Taramas boıǵa sińip ishken asym.
Aǵajan, óziń kelip qutqarmasań,
Máńgilik daýǵa túser meniń basym».

Bul óleń menimen birge jumys isteıtin qurby-dostarymnyń arasyna taralyp ketti. Toı-tomalaq, oıyn-toılarda jastardyń súıip aıtatyn óleńine aınaldy. Tipti, jastar tursyn, qarttardyń ózi: «Shyraqtarym, Baqtybalanyń óleńin aıtyńdarshy», — dep tilek bildiretin.

Ózinde turaqty án de bolǵan joq. Árkim ártúrli, súıgen sarynymen aıta beretin. Áıteýir aıtylatyn. Keıin osy óleń «Baqtybalanyń zary» dep atalyp ketti. Mine, bul óleńniń týý tarıhy osylaı edi.

— Ol ýaqytta (revolúsıaǵa deıin) qyzdy er almaıdy, mal alady. Iaǵnı qyz erge barmaıdy, malǵa barady. Baqtybalanyń 9 jasar Mekebaı balaǵa uzatylyp-aq ketkeni ǵoı. Kókpektiden qyzdy áketip bara jatqan qudalar jolshybaı Qaraǵandyǵa toqtady. Toqtaǵan úıine aýyl jastarymen birge eskerýsiz bolyp men de bardym. Amal ne? İsh qazandaı qaınaıdy, kúresýge dármen joq. Tóleńgit qajynyń báıbishesiniń qasynda otyrǵan Baqtybalamen kózben ǵana amandasyp qaıyra shyǵyp kettim. Barlyq qolymnan kelgeni bir-eki aýyr óleń shyǵaryp bir joldasym arqyly Baqtybalaǵa bergizdim.

«Hatyńdy alyp edim, Baqtybala,
Bir Alla ózińizge bolsyn pana.
Ómirde sertin buzbas Sháıitińdi
Ózińmen óle-ólgenshe birge sana».

Aıaǵyn umytyp ta qalyppyn ǵoı... Qudalar júrip ketti. Baqtybalany syrtynan kózben uzatyp salyp men qaldym. Al Baqtybalamen ekeýmizdiń aramyzdaǵy bul jaǵdaıdy tek menimen birge jumys isteıtinder ǵana sezetin, basqa eshkim bilmeıtin.

Qaraǵandydan shyqqan kúni olar 30 shaqyrym jerdegi Qaramurat Jurtybaı aýylyndaǵy Shynybek baıdyń úıine qonady. Tóleńgit qajy Shynybek baımen quda edi. Úıine túsken qudalaryn qonaq etip úsh kún bógeıdi... Úshinshi kúni túnde úı ishi uıqyǵa ketkennen keıin tórgi bólmede kúıeý bala Mekebaıdyń sheshesiniń qasynda jatqan Baqtybala úı ishine sezdirmeı túrgelip kıinedi de, aýyz úıge shyǵady. Syrtyna aýyz úıde bosaǵada ilýli turǵan er adamnyń shapanyn, basyna tymaǵyn kıedi. Aýyz úıde jatqan er-turmandy qushaqtap qoraǵa shyǵady. Qorada turǵan sary atqa er salyp, ústine minedide urlanyp aýyldan shyǵyp ketedi. Eshkim onyń ketkenin sezbeı qalady.

Tún ortasy. Aı qarańǵy. Tek aınalasynda aǵarǵan qar ǵana kórinedi. Joldy bilmeıdi. Sondyqtan Spass zavody men Qaraǵandy keniniń arasyna salynǵan shoıyn joldy kesip alady ǵoı. Aýyl men shoıyn joldyń arasy edáýir jer. Qar qalyń jáne ol jyly qardyń ózi óte qalyń túsip edi. At júre almaıdy. Sodan ózi jaıaý, atty jetelep jolǵa kelip túsedi ǵoı... Shoıyn joldyń boıymen júrip otyryp oǵan bozaryp atyp kele jatqan ýaqytta Qaraǵandynyń qarasyn kóredi.

Aǵylshyn baılarynyń bılep turǵan kezinde tańnyń atýy, kúnniń batýy jumysta bolatynbyz. Tań qylań berisimen-aq jumysshylar belderine qaılasy men kúregin qystyryp, qoldaryna «slýjka» shamdaryn ustap jer kepelerinen syrtqa shyǵatyn. Sol ádetimiz boıynsha osy Baqtybala keletin kúni de erte turdyq. Tań bozaryp atyp keledi. Belime qaılamdy qystyryp alyp, qolyma «slýjka» shamymdy alyp shahtaǵa ketip bara jatyr edim, qasyma taqala bergen Báıdildá deıtin bir joldasym:

— Sháıit, sen neni kórip kelesiń? — dep surady.

— Neni kóreıin men? — dedim.

— Áne, áne bireý kele jatyr. Tún qatyp júrgen bul kim bol dy eken? — dep qadala qarady. Men de qarap tura qaldym.

— Óziniń atqa otyrysy, júrisi er adamǵa uqsamaıdy. Biraq kıimine qarasań er adam, — dedi taǵy da. Sóıtsek, Baqtybala!
Jumysshylardyń bári kórdi.

— Ne isteý kerek?

Óstip daǵdaryp turǵanda belgili jumysshy aqyn İlıas degen kisi:

— Ne ańtarylys bar? Butaǵa qorǵalaǵan torǵaıdaı bolyp keldi. Buta qurly joqpyz ba? Panalatamyz! — dedi. Ol kisiniń sózin búkil jumysshylar qoldady. Sary atty bir qýysqa, Baqtybalany álgi Báıdildá deıtin joldasymnyń ákesi Qomshabaı degen kisiniń úıine tyǵyp tastady.

Artynan qoradan shyqqan at izimen indete qýǵynshylar da keldi. İshinde Shyneken, Áýbákir, Kenjebekter bar. Bul kezde men jumysqa túsip ketken edim. Qyzdyń kóńil qosqan adamdary osy bolar degen kúdikti jastardy jer astynan qyr ústine shaqyrtyp alyp jatyr. Meni de shaqyrtyp aldy. Olaı surady, bulaı surady eshkim aıtpady.

Qýǵynshylardyń ishinde Shynybek degen kisi jumyskerlerge:

— Qashqyn qyzdyń izi osy aýylǵa kelip tireldi. Budan ári asqan joq. Sender jasyryp otyrsyńdar. Biraq ta bul — aǵaıyn arasyna alalyq týǵyzý. Qareke, Murat pen Sarmantaıdyń arasyna shoq tastaý bolady — dedi. Ol kisi de bir qadirli kisi edi. Ol sózdiń shyndyǵy da bar...

Qýǵynshylar Bovrovskıı degen ýrádnıkke aryz berdi. Qyz sońyna qýa kelgen qýǵynshylar ketisimen, sol kúni keshkilikte jumysshylar «shod» jasady. Shodqa orys jumysshylary da qatysty. Sol shodta: «Baqtybalany qaıtaryp bermeımiz, nede bolsa kóremiz jáne joǵarǵy jerge jazamyz!» dep ýáde jasady. Erteńinde-aq Shynybek pen Tekeń qajynyń aryzy boıynsha ýrádnık Bobrovskıı keldi. Qyzdyń kelgendigin jasyrmadyq, aıttyq. Qyzdan jaýap suraǵanda:

— Men toǵyz jasar balaǵa kúıeýge shyqpaımyn. Ol úshin meni atsa da, darǵa assa da, rızamyn. Sondyqtan da qashyp panalaıtyn jerim bolmaǵan soń osynda keldim. Al bul Qaraǵandyda meniń kóńil qosqan jigitim joq. Eshkimdi tanymaımyn da, — dedi.

Ýrádnık qyz alatyn kúıeýdi — Mekebaıdy shaqyrtty. Mekebaıdy kórse shyndyǵynda jap-jas bala. Moınynda asyp alǵan oqshantaıy bar. İshin ashyp kórse — tolǵan asyq.

— Qatynyń bar ma? — dep suraıdy ýrádnık odan.

Onda ol:

— Joq, — deıdi.

— Qashan alasyń? — dep, surasa:

— Qashan talysymdy keneı men saqaǵa toltyram, sonda áıel alamyn, — deıdi. Ýrádnık túsinbeı:

— Talysyń ne? — dep suraıdy odan.

— Talys — talys, ákemniń talysy, — deıdi ol.

Balasynyń jastyǵyna qajynyń óz kózi de jetip otyr. Ol kisi de aqylsyz adam emes. Jaratylysynda kisiligi mol adam bolǵan. Jurt aldynda ne derin bilmedi.

Ýrádnık:

— Bul isti joǵary jerden suratamyz. Men ózim de sheshe almaımyn, — dedi.

Sodan bir jyldan keıin ish jaqtan Baqtybalaǵa bostandyq qaǵaz keldi. Qaǵaz kelgen soń ǵana ekeýmiz qosyldyq-aý.

---