InfoHub Logo

Qazaqpen mońǵol jaýlasyp turǵan erte kezde eki jetim bala bolypty. Eki jetimniń úlkeni eshtememen shataǵy joq jýas eken de, kishisi pysyq, án qumar, árnege áýes, dombyrashy eken. Talapty jastyń toı-tomalaqqa baryp óz ónerin kórsetýine qoly qysqalyq ete beripti. Aýyldas bardam adamdardan birer taıdyń terin surasa da, almaıdy eken. Bir kúni ol aǵasyna:

— Biz búıtip júre bermeıik, úıde kómilip otyrǵansha, Altaıdyń arǵy betine baryp, butartar taýyp keleıik! depti. Aǵasy da buǵan maqul bolyp, ekeýi Altaıdyń arǵy betine jol alypty. Eki jaıaý jol boıy el qydyra uzaq júrip on bes kún degende, Sarjaılaýda jatqan qalqa eline barypty. Olar bir tóbeniń basyna shyǵa kelse, qunan shaptyrym jerde jazyqqa qatar tigýli eki úı turady. Úıdiń biri alty qanat aq boz úı de, endi biri otaý úı eken. Eki úıdiń ortasyna tartylǵan kermede eki jylqy baılaýly turady. Ekeýi álgi jylqyny alýǵa torýyldap, kóz baılanar shaqta aǵasyn álgi tóbede qaldyryp, inisi úı mańyna barsa, kermede basyna shyldyrmaqty noqta salynǵan, aıaǵy aq kisenmen kisendelgen bir-birinen aıyra tanyǵysyz, qamys qulaq, alma moıyn eki qońyr at baılaýly turady. Kisendeýli atty alyp ketý múmkin bolmaǵandyqtan, inisi aqyry aǵasyn ertip otaý úıge jaıyn el aralap júrgen adam beınesinde barýǵa jaqyndaıdy. Olar úı syrtyna kelip jabyqtan baspalap qarasa, úı ishinde eki boıjetken qyz «Telqońyrdyń júrisi olaı emes» dep, talasyp otyrǵanyn kóredi. Úıde bas kóterer úlken adamnyń joq ekenin bilgen ekeýi, ne bolsa da osy qyzdarmen tildeseıik, tel qońyrdy qolǵa túsirýdiń oraıy týylar ma eken degen úmitpen: «Assalaýmaǵalaıkým!» dep úıge kirip keledi. Sonda ot basynda otyrǵan qyz ańyryp otyryp qalady da, bireýi qolyndaǵy dombyrasyn júkke súıeı salyp, qazan jaqtaǵy syrly súıek tósekke shyǵyp otyrady. Ekeýi ıbadatpen tórden oryn alady, ústi-basy jutań, júzderi júdeý eki bozbalaǵa sándi kıingen kerbez qyzdar kóz qyryn sala qoımaıdy. Sóz tartyp jaýap ala almaǵan eki bozbalanyń biri júkte súıeýli turǵan úkili dombyrany qolyna alyp quıqyljyta jóneledi. Qyz kúı sarynyna ishteı qatty yntyǵyp, uıyp tyńdap qalady. Ásem kúı kóńil kóbelegin qalyqtatqan qos boıjetken, aqyry qos bozbalany ishteı unatyp qonaq etedi. Olardan: «Ertesi attanýdy, osy túndi kúımen attyrýdy» ótinedi. Buǵan jigitter maquldyq beredi, tań sheti sógile bastaǵanda eki qyzdyń kózi uıqyǵa ketedi. Osy sátti tosqan eki bala kerege basynda ilýli turǵan kisenniń kiltin alady da, kermedegi Telqońyrdy bosatyp alyp, noqtasymen jaıdaq minip Altaıdyń bergi betine bir- aq tartady. Qyzdar tátti uıqy qushaǵynda qala beredi.

Otaý úıdiń qasyndaǵy úlken úıde at ıesi aq saqaldy shal bar edi. Baılyǵy men saltanaty asyp tursa da, ul balasy bolmaǵan shaldyń bar baqyty eki qyzy men taıynan baptap ósirgen tel qońyr aty eken. Shaldyń endigi armany osy tete ósken qyzyn tel qońyrǵa mingizip, tete ósken eki jigitke qosý bolatyn. Sondyqtan shal qyzdaryna quda túse kelgenderge: «osy shartym oryndalsa, qyzdarymdy qalyńsyz beremin», — dep sóz beredi. Biraq mundaı jer shyǵa qoımaıdy. Aǵaıyndy jigitter kelgen kezde shal qyzdaryna bólek úı tiktirip, óz aldaryna saýyq qurdyryp qoıǵan eken. Qyzdar keıde tel qońyrmen saıatqa shyǵyp tursa kerek. Osy kúni shal erte namazǵa shyqqanda, kermede jaratýly turatyn tel qońyrdy kóre almaıdy, úıge beısaýyt eki balanyń kelgeninen habar tapqan shal:

— E, Telqońyr barar jerine baryp bolǵan eken, buıryǵy bolsa ketpes, buıyrmasa kelmes, aldyrar kúni jazdyrar degen osy, endi Telqońyrdy ury áketkenin elge dabyra etpeı, habaryn úıden tosyńdar. «Sabyr túbi sary altyn», eki qyzym qolymda tursa, Telqońyr qaıta aınalyp qazyǵyn tabar, — dep boıyn keńge salyp jata beredi.

Jel taqym balalar jeldeı esken júırikterimen ara qonyp aýylyna kelip te úlgeripti. Sol kezde ataqty bir baıdyń asy beriletin bolyp, tóńirektiń tórt buryshyna saýyn aıttyryp «on atqa báıge beremin, bas báıgeniń aýyzdyǵyna at baılap, shabandozyna asyldan shapan jabamyn» dep habar taratady. Eki jigit tel qońyrlaryn osy báıgege qosýǵa baptaıdy. Kúnshilik jerge aıdalǵan báıgeniń keletin ýaǵy bolyp, eltóbege toptalyp jolǵa telmirýmen bolady. Bir kezde qatar shyqqan eki qara kórinedi. Árkim ártúrli joryp, el ishi gýlesip jatady. Osydan keıin baılar men bıler tel qońyrǵa er-azamattyń qunyn berip satyp almaq bolady. Biraq eki jetim tel qońyr:

— Telqońyr basymyzǵa kelgen qonaq, naǵashymyzdyń básiresi, sata almaımyz, — deıdi. Sóıtip, qońyrdyń báıgesimen qorasyna qoı, órisine jylqy sala bastaıdy. Óstip júrgende uly toı bolyp aıtýly at báıgesi bolady eken, bas báıgesine bes júz qoı atapty degen habar taralady. Daıashy jigitter olardy aldarynan shyǵyp shetkeri bir úıge túsiredi. Olar báıgeniń erteń aıdalatynyn aıtady. Biraq tel qońyr mama aǵashqa da tynysh turmaıdy. Eki jigit attarynyń bul qylyǵyna qaıran qalady, aýasha baılamaq bolyp sheship alǵanda, Telqońyr olardy súze súırep, aýyl ortasyndaǵy úlken aq boz úıdiń beldeýine bir-aq baryp toqtaıdy. Tór aldyn quralaı otyrǵandarǵa quımaly syrly tegenedegi sary qymyzdy shybar qaıyńnan jasalǵan qos basty aǵash shyǵyryqty ojaýmen kótere-kótere sapyryp quıyp otyrǵan qara tory jigit qana bir-bir shynydan qymyz usynady. Otyrǵandardyń ishinen alasa boıly bireý jantaıǵan qalpy basyn kótermesten, esikten kirip-shyǵyp júrgen toı basqarýshyǵa:

— Myna ekeýi qaı atanyń bıleri eken menimen dastarqandas bolatyn, bilgim kelip otyr? — deıdi kekesindi pishinmen mysqylaı sóılep. Sonda úıdiń qaq tórinde otyrǵan orta boıly bı basyn kóterip:

— Kıimi jaman bolǵanymen kespiri túzý jigitter eken, qaıdan bilesiń, óneri ishindegi bireý me? Dám aıdap dastarhanymyzǵa kelgen shyǵar, Olarǵa da kezek berińder! Kórsetsin óneri bolsa, — deıdi kezekpen án shyrqap, dombyra shertip sybyzǵy tartyp otyrǵan ónerpazdarǵa qarap. Qoldan-qolǵa ótip otyrǵan dombyra eń sońynda eki jigitke de tıipti. «Qolyma dombyra bir tıse» dep baǵanadan shydamy taýsylyp otyrǵan jigit dombyrany qulaq kúıine keltirip alyp, birde quıǵytyp, birde shymyrlata baıaýlatyp, birde shalqyta áýeletip kúıge basqanda,
otyrǵandar dán rıza bolyp, olarǵa qymyz usynyp «bárekeldi» aıtypty. Kúmbirlete áýeletkende baǵanadan el ańysyn ańdap tósekte jatqan aq maqtadaı kárıa:

— Oı, qaıran tel qońyrym-aı, qaıta aınalyp qazyǵyńdy tapqan ekensiń ǵoı, Qudaı aıdap beldeýime qaıta baılanǵan eken ǵoı! — dep basyn jastyqtan julyp alypty. Sonda otyrǵandar:

Teginde, Telqońyrdy eki bala alyp ketipti degen sóz bar edi ǵoı, myna ekeýi solar bolar bolyp júrmesin. Aıtyńdarshy rastaryńdy, ózderiń qaı aýyldan ne ǵyp júrgen azamatsyńdar? — dep endi ekeýiniń jónin suraýǵa kóshipti. Ózderiniń Telqońyrdy qalaı alyp ketkeni jaıyndaǵy bar bolmysty baıandap, kárıadan keshirim suraıdy. Sonda kárıa:

— «Aldyńa kelse, atańnyń qunyn kesh» degen eken atań qazaq, keshtim kúnálaryńdy. Osy aýylǵa nege kelgenderińdi de bilip otyrmyn, tilegen tileýim oryndaldy. Úlken qyzymdy úlkenińe, kishińe kishi qyzymdy atastyryp, aq batamdy berdim senderge, toı ústine toı bolsyn! — dep, alaqanyn jaıyp batasyn bergen eken. Mine, osy kúı qazirge deıin osylaı «Telqońyr» atanyp keledi.

---