InfoHub Logo

Meniń ákem Ahan Dúısenuly — búkil ómirin osy Ýspen rýdnıginde jumysshylyqpen ótkizgen adam. Uzaqty kún júrip jumys istegendegi tabysy shıetteı jeti bala men qart anamyzdy asyraýǵa jetpeıtin. Jeti balanyń ishindegi eń úlkeni — meniń ózim 1892 jyly ǵana týǵanmyn. Bir bizdiń úı emes, barlyǵy da nashar turatyn edi. Joqshylyqqa tóze almaǵandyqtan ǵoı deımin jumysshylar qojaıyndarmen oıbaılasyp-boıbaılasyp tóbelesip jatatyn-dy.

Adam jas ýaqyttaǵysyn umytpaıtyn kórinedi ǵoı. Kúni búginge deıin kóz aldymda kórinis berip, esimnen ketpeıtin eki oqıǵa bar, onyń biri mynaý.

1905 jyldyń kúzi, qańtar aıynyń bas kezi. Joqshylyq zardabyn shekken osy Ýspenniń jumysshylary bir kúni tik kóterile jumysqa shyqpaı qoısyn. Jumysqa tek qazaqtar ǵana emes, orystar da shyqpaı qoıdy...

Biz onda jaspyz. Meniń 13-14-tegi ǵana kezim. Ondaı janjal túgili, áli jumysqa da túse qoımaǵanmyn. Kázirde tiri Kúrjebaıdyń Sembegi, Tyshqambaıdyń Amanbegi sıaqty balalar jınalyp alyp alystan ǵana tóbelestiń qyzyǵyn qarap júrmiz. Bir kezde kúlli jumysshy jınaldy. Jınalǵan jumysshylar lek-legimen qojaıynnyń úıine qaraı aǵylyp barady. Qojaıynnyń tastan salǵan úıin jınalǵan jurt qorshap aldy. Qorshaýdyń ishinde dań-duń sóz. Onyń ne sóz ekenin de biletin biz joq...

Eń alǵash bul Ýspen rýdnıginde qyzyl jalaý sonda ǵana jelbiredi. Kóterilis bastalǵannan keıin bir kún rýdnık kantorynyń eń bıigine qyzyl shúberek baılanǵan uzyn soıyldy qadap qoıdy. Biz onysy ne eken dep tańǵalyp júrmiz. Sóıtsek, onymyz qazirgi qyzyl tý eken ǵoı.

Sol joly jumysshylar qojaıynnyń dúkenderin óz betterimen ashyp, kerek nárselerin qolymen alǵan ǵoı. Áı, balalar da konfetke bir toıdy-aý!

«Sol kóteriliske qatysty, qojaıynǵa qarsy turdy» dep meniń ákem Aqandy, Kóshkenbaıdyń Ysqaǵy, Amanbektiń Aǵa- lamy sıaqty birneshe kisilerdi jumystan shyǵaryp tastady. Sol ereýildi basqarýshy Toparnın degendi Ýspennen múlde qýdy. Onyń ózin kórdik. Ol kezde qyryqtyń shamasyndaǵy adam sıaqty edi. Uzyn boıly, qoshqartumsyq kisi edi. Qazaqtar «Qoshqar tumsyq» deıtin.

Ákemdi birsypyraǵa deıin jumysqa almady. Kúnkóris nasharlady. Jumys isteıtin adam joq. Sodan ákem desátnıkke para berip, meni jumysqa ornalastyrdy. Iaǵnı meniń 15 jastaǵy kezim, 1907 jyly edi...

Ekinshisi mynaý edi:

1909 jyly osy aradaǵy ýrádnıktiń Balabek degen otrájnıgi boldy. Ony qazaqtar «Salqara» dep ataıtyn. Óıtkeni ol ústine únemi aq kıim kıip, sándi júretin. Bir kúni sol Salqara qojaıyndardyń lavkasynda tursa, ústine kóksaý Ysqaq pen Qalqymbetov Ahmet deıtin jumysshylar kirip keledi. Bul ekeýiniń jumystan shyqqan beti eken. Ústi-bastary bylǵanysh bolady. Tórt-bes kisi aınalýǵa kelmeıtin tar lavkanyń ishinde Ysqaq pen Ahmettiń kirli kıimderi Salqaranyń ústin bylǵap ketedi. Bular meniń ústime kúıeni ádeıi jaqty dep oılaǵan
Salqara, bul ekeýine dúrse qoıa beredi.

— Men seni bilemin ıttiń balasy, Ysqaq, — dep ásirese Kóshkebaıdyń Ysqaǵyna ákireńdeı túsedi.

— Balabek, ákeden ákeniń artyqshylyǵy joq, artyq bolsań, menen seniń óziń ǵana artyqsyń. Ákireńdeme! — dep Ysqaq aıtady. Dúkenshi ekeýin aıyrmaqshy bolǵan eken, Salqara boı bermeıdi.

— Men seniń kim ekenińdi bilemin. 1905 jylǵy qojaıyndarǵa, patshaǵa qarsy bolǵan sen bolatynsyń. Endi, mine, istep turǵanyń...

Biraq Ysqaq eshqandaı qarsylyq kórsete qoımaıdy. Ahmette: «Osy ıt bir pále jasap júrer» dep eshteńe demeıdi. Salqara údeı túsedi. Boıyn yza kernegen, ashýǵa býlyqqan bolý kerek sol jerde Ahmet:

— Áı, Balabek, qoı endi. Salqaradan san qara bola salýyń da ǵajap emes, — deıdi. Osyǵan eregisken Salqara Ysqaq pen Ahmetti aparyp abaqtyǵa jaýyp tastasyn.

Muny estigen jumysshylardy ashý-yza kernedi. Bári bir jerge toptalyp jınaldy da, abaqtyǵa qaraı bet aldy. Abaqtynyń kúzetshisi qarsylasyp jýytpaıyn dep edi, oǵan qalyń top erik bersin be? Ózin qýyp jiberdi de, abaqtyny buzyp, tutqyndardy bosatyp aldy. Osy kezde Salqara men ýrádnık shyqty. Olar kópshilikke myltyq ata bastady. Oqtyń ótine turýǵa kimniń batyly barsyn, yǵysa tústi. Olar qynaptarynan sýyryp alǵan qylyshtaryn jarq-jurq etkizip sheginip yǵysa qashqan halyqtyń sońyna túsip bersin. Ózimiz ol kezde jaspyz ǵoı. Jáne buryn ondaıdy kórmegen qorqaqpyz. Shegine qashqandardyń aldynda oq boıy ilgeri kelemiz. Sol kezde sol rýdnıkte kóptegen jumys istegen, densaýlyǵy nashar, kóksaý Baıbóri degen kisi júgire almaı toptyń artynda qalyp qoıady. Artynan qýyp jetken ýrádnık qylyshtyń syrtymen bastan uryp jibergende murttaı ushady. Murttaı ushqan onyń urtyna qylyshtyń ushyn tyǵyp alady. Álgi baıǵus sonyń zardabynan úsh aı tósek tartyp jatty... Jumysshylar bolysqa, prıstopqa aryz berdi. Biraq ne kerek, aıaqsyz qaldy.

Osy kúni bizdiń úıimiz Ýspen rýdnıginiń shyǵys teristiginde turady. 1907 jumysqa túskennen 1956 jyldyń apreline deıin jumystan qol úzgenim joq. Tek taqaýda ǵana pensıaǵa shyqtym.

Jumystan úıge, úıden jumysqa bara jatqanda, bizdiń úıden 75 metrdeı jer turatyn Baıbóriniń qulaǵan oıańyn kóremin. Sol ýaqytta bir mezet álgi oqıǵa esime túsip ketedi de, búkil oqıǵa kóz aldyma keledi.

— Búgingi kún erteń joq!... Paı-paı, ótip bara jatqan ómir-aı deseıshi! Minekı, eki ómirdiń kýási bolyp otyrǵanymyz mynaý!

---