InfoHub Logo

— Myna kúnniń azynaýyn-aı!.. — dep kirdi Sovethan ózimen birge daladan ere kelgen bir qushaq sýyqty saý etkizip bosaǵadan ótkize berip. Qonyshy qaıyrylǵan, muz qatqan sary pımasyn bir-birine qaqqyshtap jatyp, tórgi úıden beri qaraı syǵalaǵan, júzinde bul kim degen áýestik taby bar bes-alty jasar ulǵa: ''áı, ul, qalyń qalaı-eı, assalaý qaıda?" dedi kóńildi, kóterińki únmen. Qoly sıa-sıa balanyń sonda ǵana esine tússe kerek, qolyndaǵy qalamsabyn tastaı salyp, bosaǵadan beri ozyp, syrt kıimin sheship jatqan, ortadan tómen boıy bar, jalpaq betti, qońqaqtaý muryndy qara kisige «salýmalıkim!» dep qos qoldap sálem berdi. «Ýaı, malades, mine, jigit!» dedi anaý eńkeıip súıkimdi kishkentaı uldyń — Ásettiń — betinen súıip jatyp. Aýzynan ashshy sýdyń ıisi burq ete qalsa kerek, bala betin tyrjıtty. Oǵan mán bergen Sovethan joq

— Iá, den saý, mal-jan aman ba? — dep dańǵyrlap as úıde erteńgi shaıyn iship otyrǵan Ásettiń áke-sheshesine — Jubandyq pen Gúlsimge amandasa kirdi.

— Jaqsy, jaqsy, kel, tórge shyq, — dedi Gúlsim qonaǵyn tórge shyǵarmaqqa orynynan qalbalaqtaı turyp jatyp.

— Eptep. Ózińniń úı-ishiń aman ba, tań atpaı myna qystyń kózi qyraýda ne júris? — dedi Jubandyq jasy kishirek, ózine ilik-shatysy bar alys aǵaıyn bolyp keletin Sovethannyń sálemin alǵan soń.

— Ýaı, sol ókimettiń jumysy baıaǵy, — dedi tórge shyǵyp jaıǵasqan soń Sovethan. — İniń ýshetshık bolǵaly, Jubandyq, úıde otyrmaıtyn boldy ǵoı, — dedi sodan soń aldyna kelgen ystyq shaıdy qolyna alyp. — Birinshi permeden ana joly júz sentner shóp suratqamyz Bikibaıdaǵy malǵa dep. Sonyń jumysymen ketip bara jatqanym ǵoı aq qar, kók muzda. Sosyn ózderińniń amandyqtaryńdy bileıin dep burylǵan betim osy.

Jylynyp, kóńilin bir demdep, jaılanǵan soń Sovethan ejelden adamnyń yńǵaıyn tapqysh, erkin minezine salyp, áýeli Gúlsim jeńgesiniń kóńilinen shyǵaıyn dedi me, áńgimesin aıtyp otyryp, "jeńgeı, so jolǵy japqan toqashyń-aı!", "so jolǵy tuzdalǵan qıaryńnyń dámi aýyzdan ketpeıdi!" dep qoıady ara-arasynda. Jyly jerge kirgesin be, aıaz sorǵan júzi qyzylkúreńdenip, sál qońqaq murynynyń ústi byrtıyp, qoshqyl tarta bastady.

Jubandyqtyń kóp sóılemeıtin, birtoǵa minezin biletin ol únsiz qalmaı, sovhozdyń malynyń ysqyryp turǵan bıylǵy qystan kúıli shyǵýy-shyqpaýyn, qıandaǵy qystaýlardyń sharýasynyń jaı-kúıin sóz qylyp biraz otyrdy. "Ózińe, qoldaǵy malǵa bir on sentner shóp túsirip bereıin" dedi bir ýaqytta ystyq shaıyn bir urttap qoıyp. Jubandyq ekeýiniń alys ta bolsa, týys-jegjat ekenin, qazir aǵaıyn-týyssyz kún kórý qıyn ekenin, qudaıǵa shúkir, ýchechık bolǵaly bireýden ilgeri, bireýden keıin, áıteýir kóshten qalmaı, tirshilik etip jatqanyn, aǵaıynnyń birine-biri qarasyp turǵanyna eshteńe jetpeıtinin aıtyp, biraz jerge bardy.

— Jeńgeı, — degen sodan soń kózi qaımyjyqtanyp, ara jiginen shı ótetin sary tisin kórsete yrjıyp. — A, jeńgeı... bir júz gramyń bolsa, sep bolatyn edi myna jaman qaınyńa... Sonaý birinshi permege jetkenshe qaı zaman. Ókimettiń maly dep júrip úsip qalmaıyq degenim ǵoı…

Jubandyq úndemedi. Sovethannyń syryn biletin Gúlsim eriksiz kúlip jiberdi, ony paıdalanyp anaý da kúlimdep, bastyrmalatyp qoıar emes: "paı, paı, jeńgeı, osy kóńiliń-aı, kóńiliń!"

Abyr-dabyr daýys pen kúlkige eleńdedi me, bir qolynda sýret salatyn dápteri, bir qolynda sharıkti qalamsaby bar Áset as úıge kirip, ústeldiń basyna kelip otyrdy. Sheshesi oǵan shaı quıyp jatqanda Sovethan: "E, mine, azamat bopty Áset te. Mynaýyń ne? Sýret deısiń be? Káne, ákel, kóreıin» dep kishkentaı uldyń dápterin alyp, qolyna túkirip qoıyp, betin aqtarystyryp qaraı bastady.

— Páli! Myna ul daıyn turǵan qudojnık qoı, a?.. Jubandyq, jeńgeı!.. Mynasy kádýeski súgiret qoı, — dedi balanyń ónerine qaıran qalyp.

— Bunysy ber jaǵy. Taǵy bir dápteri bar, ákep kórsetshi aǵańa, Ásetjan, — dedi Jubandyq ulyna. — Kók sıamen salyp júr, bizdiń dúkende joq, qaladan boıaý, qaryndash aldyrý kerek edi. Bir yńǵaıy kelmeı júr, — dedi uly quldyrańdap tór úıge júgirip ketkende.

— Al, Jubandyq, jeńgeı, myna Ásetjan bolaıyn dep tur eken. Talanty bar bala bir jerden jaryp shyǵady, tek qana til-kózden saqtasyn... Osynyń azamat bolýy úshin, — dep "aıtqanyń kelsinniń" astynda, Gúlsimniń ákelgen, Jubandyqtyń quıǵan qyrly staqandaǵy araǵyn basyna qótere aýzyna quıa saldy Sovethan.

Ásettiń sýretke toly ekinshi álbomyn aqtaryp otyryp, taǵy da biraz qoshemet, maqtaý sóz aıtty. "Boıaý qaryndashty qalaǵa baryp júrgen Vasá dosyma tapsyryp, ózim aldyrtam» dedi. «Bir toqtyny atadym Ásetke, qudaı buıyrtsa, mektepke barǵan toıyna ákelem» dedi.

Sút pisirimnen keıin birinshi permeden Bikibaıdaǵy qystaýda jatqan malyna júz elý sentner shóp jazdyryp alsa, yńǵaıy kelse, on sentnerin osy úıge túsirip ketpek bolyp Sovethan "jol uzaq... traktyrdyń maıy qatyp qalar... sharýa kútip tur" dep qaıtýǵa jınaldy. Sholaq tonyn tez ile salyp bosaǵada qalqıyp turǵan sary pımasyn kıip jatyp, esine tústi me, álde Ásettiń ónerine rıza bolǵany ma, jan qaltasyna qol salyp, áldeneni sýyryp aldy. Basy altyn tústi, ádemi, jýan qalamsap eken.

— Áset-eı! — dep álginde tór úıge enip ketken balany shaqyryp aldy. — Myna altyn qalamsapty saǵan syıladym, úlken qudojnık bol.

Kózi jaınap, umsyna jetken balaǵa "tura tur!" degen sonan soń. "Qazir" dep, avtoqalamdy sıpady ma, úrledi me, teris qarap sál turdy da, beri burylyp:

— Aıtpaqshy, álgi ózińniń qalamyńdy ber maǵan. Men ózim jaza almaı qalam ǵoı áıtpese.

— Ýshetshikke de rýshki kerek, — dedi.

Ásettiń kádimgi, qarapaıym qalamyn alyp, "al jaqsy" dap Sovethan da jóneldi, Áset te aǵasyna aıyrbas jasaǵan altyn tústi qalammen sýret salmaqqa kirisip ketti. Kóp bógelgen joq, birazdan soń as úıde ydys-aıaq jýyp jatqan sheshesi men gazet qaraýǵa yńǵaılanǵan ákesine kelip:

— Áke-aý, myna qalam durys buralmaıdy ǵoı, qarashy, — dedi.

Jubandyq "altyn qalamdy" alyp ary bir, beri bir qarady da:

— Úı, mynaýyń synyq qoı, rezvisi ketken, qalaı buralsyn. Saýdasy bitipti ǵoı, — dedi.

Gúlsim de ne bolyp qaldy degendeı qalamdy ustap, úńilip qarady da, erinin shyǵaryp, basyn shaıqady.

— Aldap ketti me meni Sovethan aǵa? — dedi Áset áke-sheshesine kezek-kezek qarap, kóńili áli senbeı. Únsizdikti Jubandyqtyń daýysy buzdy:

— Óziń jóndep... adam qusap, bylaı, qarap almaısyń ba aıyrbas jasaǵasyn, — dep zilsiz zekidi ulyna orynynan turyp dálizge bettep bara jatyp. Biraq balaǵa orynsyz urysqanyna yńǵaısyzdandy ma, álde Sovethannyń myna qylyǵyna degen renish endi ǵana burq ete qaldy ma, bıdaı óńi qyzaryp, kúpáıkesin ústine asyǵys jamyla sala, syrtqa shyǵyp ketti.

2

Ásettiń qara kózi jáýdirep, oımaq aızy ashylyp, ne isterin bilmeı, ańyryp qalǵan jańaǵy turysy kóz aldyna kelip, Jubandyqtyń júrek tusy shym ete qalǵany. Keshe kúni boıy japalaqtap jaýyp, qas qaraıa áreń basylyp, tizeden túsken qalyń qardy kúrep tastamaq bolyp qoraǵa bet alǵanda esine tústi. Bala kezi. Bala kezindegi bir oqıǵa.

Soǵystan keıingi ýaqyt. Elýinshi jyldardyń basy edi. Qatty kez, tarshylyq zaman. El ishi júdeý. Ózi ishte jatqanda ketken áke soǵystan qaıtpaǵan. Úmit kesilmegen sıaqty: qara qaǵaz kelmegen edi. Áıtse de, qyryq jylǵy qyrǵyn soǵystyń bitkenine qansha jyl ótti, habar-osharsyz ketti degen birdi-ekili azamattyń tabylyp, elge oralǵanyna da biraz boldy. Ákeden habar joq. Biraq Jubandyq úmit úzbeıtin edi. Sheshe — tań bozynan qara keshke deıin qalqozdyń sıyryn saýyp, shóbin shaýyp, otynyn tasyp, bir tynym tappaıtyn qaıran sheshe — muny aýrýshań ájesiniń qaraýyna qaldyryp, ózi jumysqa ketýshi edi. Tańǵy tátti uıqynyń qushaǵynda jatqanynda bir ıiskep, ińir qarańǵysynda aýyr jumystan qajyp kelgende, munyń kún uzaqqy oıynnan sharshap, uıqyǵa bas qoıǵanynda bir ıiskep ketedi eken.

Árıne, ony keıin biletin bolady Jubandyq.

Mektep úıi kórshi aýylda bolyp, jetý qıyn bolǵan soń, eń bastysy — aıaqqa suǵar kıim, úske jabar lypa tabylmaı, Jubandyq on jasyna deıin oqýǵa bara almady. Bala ǵoı, oǵan asa qaıǵyra qoıǵan joq. Áıtse de, bir aıaq kıimniń zary jaman ótip edi. Oıyn oınaý qaıda, dalaǵa dáret alýǵa shyǵa almaı, qamalyp otyrar edi tar úıde. Sol jyly tabany kús-kús bolyp, baıaǵysha ala jazdaı oıyn sońynda júre berýshi me edi, naǵashysy — bul kezde otaý ıesi azamat bolǵan, soǵan oraı úıdegi shıtteı ini-qaryndasyn jetkizý qamymen, mektepti tastap, qalqozdyń aýyr jumysyna jegilgen on bes jasar Aldońǵar naǵashysy — "sen, Jubandyq oıyndy qoı" degen. "Jigit boldyń. Mektepke barýyń kerek. Qur júrgenshe tyshqan, kúzen aýla. Terisin jıyp, kúzde Bókendegi lápkege aparyp aıyrbastap, ózińe aıaq kıim alasyń" degen. Ózi muny ertip, eki-úsh kún júrip, sur tyshqan men sasyq kúzenge, qosaıaq pen sarshunaqka qaqpan men tordy qalaı qurý keregin kórsetip berdi. Jubańdyqqa ásirese in aýzyna shelektep sý quıyp, birazdan soń qur-r etken dybys shyqqasyn aýzy yrsıyp, ústi sý bolyp atyp shyqqan sarshunaqty qaıyń taıaqpen bastan uryp qulatatyn oıyn unady.

Jańa ermek tabyldy. Sáskede ájesiniń qýyryp bergen bir ýys bıdaıyn ystyq sýmen soǵyp alǵan soń Jubandyq tyshqan aýlaýǵa ketedi. Uıysa bitken qalyń qaraǵannyń túbin, oıpańda syǵylysa, jarysa ósken, atty kisiniń boıyndaı, bıik shılerdiń arasyn qarap, joǵalyp ketýshi edi. Kún besinnen aýǵanda shóldep, ózegi talyp áreń oralady. Qyzyq edi tyshqan aýlaý.

Túgi tyqyraıǵan kúzen terisi, júni jetilmegen qosaıaq terisi az-azdap bolsa da, jınala bastady. Ájesi men sheshesi áýelde tańyrqaǵan, keıin úndemedi. Sheshesi kúrsindi, ájesi kózine jas aldy.

Árıne, muny keıin biletin bolady Jubandyq.

Bir kúni tús áletinde irgedegi ózenge bes-alty jasar jalańbuttarmen birge sýǵa túsip-túsip, beti jarylyp, basynan kún ótip, sharshap kelip, úıde jatqan kezde bireý syrttan aıqaı salmasyn ba:

— Ýa, qaısyń bar úıde?! — dep.

Jubandyq asyǵa-úsige atyp shyqty dalaǵa. Baýyry terlegen, esik pen tórdeı tory attyń ústinde soraıǵan jaǵyn túk basqan, sýyq óńdi bir kisi otyr. Ne derin bilmeı ańyryp qalǵan Jubandyqqa:

— Á, bala, kim bar úıde? — dedi.

— Ájem bar.

Attan yrǵatyla, asyqpaı túsken jańaǵy kisi shylbyrdy beldeýge baılap, qaqyryp-túkirip, japyraıǵan qubatóbel úıdiń bıik tabaldyryǵynan attap, eńkeıe basyp úıge kirdi. Syǵyraıǵan kishkene jaman terezeden sebezgildegen jaryǵy bar, alakóleńke úıge kózi úırenbeı biraz turdy. Bul kezde bir buryshta búk túsip jatqan aýrýshań, kári áje de basyn kóterip, úrpıe qarap:

— Qaı balasyń, shyraǵym? — dedi kımeshegin túzep jatyp.

— Men ýákilmin aýdannan kelgen. Aýdanǵa qaıta jol júrip bara jatyrmyn asa mańyzdy jumyspen. Sýsyn bar ma úıde, apa? Shóldep kelem.

Susty kisi otyrǵan joq. Ter sińgen, qyzyl jaǵaly kıiminen tanaýdy jarǵan áldenendeı bir ótkir ıis shyǵady.

— E, sýsyn tabylady ǵoı, óziń tize búkseńshi, qaraǵym, — Ájesi qıralańdaı
turyp, dastarqan jaıa bastady.

— Oǵan áýre bolmaı-aq qoıyńyz. Maǵan sýsyn bolsa, boldy.

— E, nege, aınalaıyn, qazir-aq, mine... Tek bıdaı kóje ǵana qalyp edi úıde...

— Poıdet. Kelesi aýylǵa — «Lenın jolyna» deıin jetsem boldy, onda bárin daıyndaıdy ǵoı. Barymen bazar...

Sýyt júrip bara jatqan ýákil tórge taqaý jaıǵasyp, sýsyn kójege bas qoıdy. Jubandyq qonaqtyń joǵary-tómen júgirgen jutqynshaǵyna qarap qalypty. Eki-úsh aıaq kóje ishkesin, mańdaı terin súrtip, qaıys belbeýin bir yrǵap qoıyp:

— Bul aýyldaǵynyń bári jumysta-aý deımin, — dedi ájesine qarap.

— Shóp basynda ǵoı bári. Osy on bes úıli aýyldyń bala-shaǵasy men men sıaqty kárileri ǵana qalady ǵoı kúndiz, shyraǵym.

— Dur-res. Bul kimniń shańyraǵy bolady sonymen? — dedi biraz únsizdikten soń.

— Jánibektiń shańyraǵy.

— Qaı Jánibek? Mámetektiń Jánibegi me?

— Ie, ıe. Kózimniń qarashyǵy — jalǵyzym, Jánibegim, keshegi zulmatta habarsyz ketti. Kelip qalar dep alańdap otyram. Atyn óshkir kerman ıttiń soǵysynda júrip, qaı jerde qaldy eken jalǵyzym!.. Endi, mine, myna jetimek uldyń tileýin tilep otyrmyz, qaraǵym.

Ýákildiń júzi qubylyp sál otyrdy da:

— Nıshaýa, — dedi, — Nıshaýa! Aıdaýdan aman qaıtqan, jany siri Mámetek bı kári súıegin saýdyratyp, óz qystaýyna jetip ólgende, Jánibek te jer astynan shyǵa keler bir kúni...

Sodan keıin únsiz kúlgen. Ájesi ýákilge bylshyqty kózin syǵyraıta bir qarap, aýyr kúrsindi de qoıdy.

— Úmitsiz — shaıtan? degen. Aman-saý oralady áli, — dedi birazdan soń asa mańyzdy ýákil malaqaıymen jelpinip otyryp.

Ájesi «ý-ýh!" dep kúrsine, aıaǵyn súırete basyp, syrtqa shyǵyp ketkende, shóli qanyp, boıy sergıin dese kerek, asa mańyzdy ýákil de qaıtýǵa yńǵaılanyp, orynynan túregeldi. Túregelgende kózi tústi. Jubandyqtyń ala jazdaı júrip oljasyna — sarshunaq pen qosaıaqtyń, kúzenniń terisine.

— Balaqan, mynaý ózińniń terileriń be? — dedi sodan soń.

— Ózimdiki, ózim aýlaǵam, — dedi Jubandyq.

— Oı, azamat! Muny qaıtpeksiń?

— Bátińkige aıyrbas qylam.

Asa mańyzdy ýákil Jubandyqtyń sıraǵy jarylǵan, tabany tesilgen kús-kús aıaǵyn endi kórgendeı qarap qalypty.

— Dur-res, — dedi sonan soń. — Jón, jón.

— Men saǵan kómek jasaıyn, balaqan, — dedi sálden keıin asa mańyzdy ýákil tyqyr terini sıpalap otyryp.

— Ne kómek, aǵa?

— Óziń jete almaısyń. Men myna terińdi alyp, Bókenniń, áıtpese ary asyp, Kókterektiń ózine baryp, saǵan aıaq kıim ákep bereıin. Tabany bujyr-bujyr, qalyń, qonyshy bıik, ultaraǵy jumsaq, aıaqqa jaıly, mynaýskıı degen bátińke! Kókterekte pirkoroldyń balasy ǵana kıedi ondaı bátińkeni. Jaraı ma?

Jubandyq alǵashynda túsinbeı qalǵan. Kúndiz-túni zar ılep, bir qudaıdan suraǵan jalǵyz ǵana tileýi — tabany bujyr-bujyr, qonyshy jumsaq, pirkoroldyń balasy ǵana kıetin, biraq ózi kórmegen bátińkeni kóz aldyna keltire almaǵan. Terige bir qarap, asa mańyzdy ýákilge bir qarap, úndemedi.

— E-he-he, balaqan, sen senbeı tursyń-aý deımin, — dedi asa mańyzdy ýákil júzi jadyrap.

— Árbir sovet balasyn kıindirip, toıyndyryp, oqytý — bizdiń mindetimiz. Partıa men ókimet solaı deıdi. Aldynda biz jaýap beremiz. — Bala aıtqan sózdi uqpaı tur dep oılasa kerek, Jubandyqtyń aldyna kelip, júreleı otyrdy. — Bylaı. On kúnnen keıin men taǵy bir sroshnyı jumyspen qaıtyp oralam. Osyndaǵy qalqozdardy taǵy bir aralaımyn. Sol kezde saǵan Kókterekten jyly bátińke ala kelem. Jaraı ma?

Talaıdan beri kókeıde bulyqsyp jatqan armanyn jaratqannyń ózi bere salǵandaı keýdesin qýanysh kernep, kóńili alaburtqan bala Jubandyq kúlimdep basyn ızegen.

— Qaraǵym-aý, bunysyn ne ǵylaıyn demekshisiń? — degen aıaǵyn súıretip jetken ájesi bir qap terini atynyń qanjyǵasyna baılap jatqan ýákilge.

— Myna nemereńe, apa, bir aıaq kıim ákep bereıin dep otyrmyn. On kúnnen keıin oralam, sol kezde ala kelem!

— Qoı, shyraǵym, bala shirkin ne bilsin. Ol teri ózimizge kerek. Netip... tastap kete qoı, jaryǵym. Súıt, jaryǵym!.. — dedi ájesi janyn qoıarǵa jer tappaı abdyrap.

— Sovet balasyn kıindirý — bizdiń borysh, apa... Tak shto mazasyzdanbańyz, Asa mańyzdy ýákil atyna minip, tebinip qaldy, — Buıyrtsa, on kúnnen soń oralam dedim ǵoı!..

— Qoı, aınalaıyn, keregi joq... Aıaq kıimi qurysyn. Tastap ket!

Asa mańyzdy ýákil jele jortyp áýdem jerge uzaı bergen.

— Áı, Júkó, tastap ket de ana kisige! Estimeı bara ma, nemene?! — Ájesi aıǵaı salǵan.

Jubandyq sol kezde ǵana birdeńe sezse kerek, salt attyny qýa jónelgen.

— Aǵa, bátińki kerek joq. Terimdi tastap ket! Aǵa, aǵataı!..

Soraıǵan jaǵyn túk basqan, adyraq kóz, asa mańyzdy ýákil oqshyraıa bir qarap, atyn qamshylap jiberip, shoqyta jónelgen.

— Tastap ket terimdi! Aǵataı!..

3

Odan beri ne zaman ótti. Áke soǵysta ólgen. "Qulynym, jalǵyzym" dep ulynyń qazasyna kóńili senbeı ótken áje de kóp uzamaǵan. Sheshesi ulyn jetkizip, kelinin túsirip, endi nemere qyzyǵyn kórem be degende, oqystan jazylmas dertke ushyrap, ana bir jyly ol kóz jumdy. Erte ketti. Endi, mine, ózi de qyryqtan asypty. Úıli-barandy, balaly-shaǵaly. El aman, zaman tynysh. Iá... Dese de, sol saltatty úlbiregen bala kóńilime jara salyp ketipti. Iá... Sovethannyń búgingi qylyǵy anaý. Jubandyq shyrt túkirdi. Sonan soń en dalaǵa kóz tastaǵan. Qyrdyń buldyr kókjıekpen talasyp, siresip jatqan kúmis qary kún sáýlesimen shaǵylysyp, kózdiń jaýyn alyp jarq-jurq etedi.

Jubandyq aıaqasty kóńildenip sala bergen.

---