InfoHub Logo

— Tiri kisi men óli arýaq — ekeýiniń joly eki aıyryq. Birge júrip, birge turmaǵy múmkin be? — dedi Lı.

— Ólgen adam — bu dúnıeden tys. Alaıda, artynda eske alyp otyratyn jaqyny bolsa, ol da ótkenin oılamaı, keıinge qaraılamaı turmaıdy, — dedi balasy.

Pý Sýn-Lı. Qaıta tirilgen Chjur. 1657 j.

— Bizge — arýaqtarǵa bári de maǵlum, — dedi sháıit bolǵan jigit.

Shoqan Ýálıhanov. Óli men tiriniń dostyǵy. 1862 j.

— Men haq táńirim — máńgilik allaǵa da, ólmes, óshpes tiri jan — qasterli arýaqqa da senemin…

Muhtar Maǵaýın. Shytyrman. 1996 j.

* * *

Aıbol men Syndybala qartaıǵansha… joq, jasamys tartqansha tatý, tátti turdy. Tek jalǵyz-aq kiltıpan — perzentsiz edi. Áýelde ýaıym, keıinirek — qaıǵy, aqyr túbi — ishke túsken, tirshilikke keraǵar bolmasa da, únemi jan aýyrtyp, kókirek syzdap turatyn, sharasyz, úırenshikti dert. Jazmyshqa kónbeıtin pende bar ma.

İlkide kim oılapty. Aıbol on jeti jasqa keldi. Sol jyly mektep bitirmek. Endi… kámeletke tolar-tolmasta maıdanǵa áketýge tıis. Aýdandaǵy komsomol jetekshisi, bitirgen, bitirmegeni bar, quralpas onshaqty balany arnaıy shaqyrtyp alyp, jastaryn ósirip, áskerge suraný týraly jarlyqty keńes berip edi. Aıbol hosh kórmedi. Aýyldaǵy aldyńǵy aǵalar túgelge jýyq qyrylyp bitken. Bul da ólimnen qoryqpaıdy. Tek mezgilsiz ajal quryǵyn óz erkimen moıynǵa salǵysy kelmegen. Anyǵynda, Syndybalany qımap edi. Ekeýi jaqynda ǵana jarastyq tapqan. Bul oqıtyn orta mektepte kitaphanashy bolatyn. Jasy tolǵan. On segiz. Biraq ózi, anyq óz qalaýymen tilenbese, áskerge shaqyra almaıdy. Al Aıboldyń jasy tolmasa da, arnap suranbasa da áketýge múmkin eken. Álgi komsomol jetekshisi ekinshi qaıtara keltirip, qatty eskertken. Senen basqa segiz bala túgel ótinish berdi, keri tartqan jalǵyz óziń, eger erkińmen tilenbeseń, áskerıatqa syrtyńnan qajetti derek beremiz, on segizge toldy degen, odan da, abyroımen aryz jaz degen. Sovettik sosıalısik Otandy súıý kerek, uly Stalın úshin, balshabek partıasy úshin… taǵy qanshama násıhat aıtqan. Al Aıboldyń uly Stalınge de, balshabek pen sovetke de daýy joq, sosıalısik Otandy… teris kórmeıdi, al Syndybalany anyq súıetin. Qyz da… solaı sıaqty. Álde búgingi aýyldaǵy jigit tapshylyǵy ma, uzyn boıly, bıik qabaq, qońyr kózdi aqquba boıjetken óziniń qulaǵynan áreń asyp turǵan sharqy, biraq qaǵylez, názik balany táýir kóripti. Shyn sıaqty. Shyn. Aıboldyń kúmáni joq edi. Osy jazda, tipti, mekteptegi oqý biter-bitpeste kelin túsirmek. Qaıtkende de ajalǵa asyqpaıdy. Osylaı sheshti. Ekeýi kelise otyryp.

Dál osy kezde… oılamaǵan jerden qyrǵyn soǵys aıaqtaldy. Sener-senbes jaǵdaı. Qashan, sonaý qyryq birinshi jyldyń sary kúzinen beri, áne jeńdik, mine qurtamyz dep kelgen, endi, birjola talqandadyq… baryp kirdik… astana qalasyn aldyq… dep daýyldatqanmen, dúdámal kóp edi, aqyry shyndyqqa aınaldy. Arada aı ótkende oqý da bitken, ıaǵnı bar bala kámelettik atestattaryn alyp, erkindikke shyqty. Sol kúni keshke Aıbol ǵashyq Syndybala sulýdy óz úıine oń aıaǵymen engizip edi.

Arty ájeptáýir áńgimege ulasqan. Jasy jetpepti. Abyroı bolǵanda, qyz emes, jigit. Zańda jasy kemis jigitti jaýapqa tartý týraly tarmaq joq eken. Báribir iske ilindi. Álgi, kámeletke tolsa da boıdaq, ári ásker jasynan asyp ketse de soǵysqa barmaǵan komsomol jetekshisi páleli qaǵaz túsiripti. Qozǵalyp, tergelip úlgermedi. Aıboldy baıaǵy, mekteptes, aýyldas segiz balamen qosa, eki júz shaqyrym jerdegi Naryn qalasyna shaqyrtqan. Qaraqaıys túıe jekken eski arbamen, ushqasyp, jaıaýlap, arada bes qonyp, áreń jetti. Ásker emes eken. Áskerden bosatý. Soǵys bitti. Endi beıbit eńbek, búlingen sharýashylyqty qalpyna keltirý. Otanshyl, er jigitterge alǵys. Qoldaryna bir-bir japyraq qaǵaz bergen. Sonda kórdi. Bul da aryz jazypty. Jasym on segizge toldy, Otanymyzdy qorǵap úlgermedim, endi jaýdyń ordasyn oırandaýym kerek degen. Budan buryn da talaıdyń túbine jetken álgi suǵanaqtyń sharýasy. Tipti jaqsy boldy. Aıbol sotqa alǵys, ıaǵnı kýálik qaǵazyn ákep kórsetip, op-ońaı qutylǵan. Ol — erteńine. Áýelgi jáne odan da sońǵy eń úlken qýanysh — uzaq jol ústinde tutas eki apta aralary ajyraǵan, saǵyna ańsaǵan Syndybalamen qaıta tabysý edi. Budan soń eshqashan juptary jazylmady, ıá, syrttaı oqýǵa túserde alystaǵy Semeıge baryp qaıtqan, týra jarym jyldaı kóringen birer aılyq sapary bolmasa. Onyń ózinde áýelgi kýrstan soń, ekinshi jazda Syndybalany qasyna ala ketip edi. Qalaly jerdi kóredi, dúken jaǵalap, bazar aralaıdy. Qudaıǵa shúkir, tabystary mol, qyzmetteri jaqsy edi. Syndybala baıaǵy kitaphanada. Al Aıbol — muǵalim.

Sol qyzyqpen áýelgi, jas dáýren, jıyrma beske deıingi ýaqyt óte shyǵypty. Bul kezde ǵaıyptan tiri qalyp, soǵystan aman-esen qaıtqan jigitter de tegis beıbit ómirge aralasqan. Boıdaqtarynyń ózi túgel úılenip bitken. Áıtse de, basy bos qyz kóp, Syndybala qaraılas, odan az-maz úlken, tipti, kishi, jańadan boı túzegenderdiń ózi tunyp tur. Bir múshesi kem bolsa da, erkek ataýlyǵa qoly jetken áıel zaty túgel baqytty sıaqty. Ózge emes, Syndybala. Taǵdyryn áıteýir bireý emes, Aıbolmen teligenge shynymen-aq rıza. Jańa ǵana qosylǵandaı, kúndiz aralary ajyramaıdy, túnde qushaqtary jazylmaıdy. Tek… basqa juptardyń bárinde japyrlaı týyp jatqan bala ǵana ázirshe elesin kórsetpeı tur.

Áýelgi úsh jylda oılanbaǵan. Odan sońǵy tórt jylda senimnen aırylmaǵan. Keıingi bes jylda úmitin úzbegen. Aqyry otyzǵa kelgende kúmán tústi. Otyz ben qyryqtyń arasy qıalmen ótti. Arman alystap ketken. Biraq ekeý-ara, nege, qalaı degen sóz týmap edi. Jáne úmit te birjola úzilmepti. Syndybala qalaǵa barǵan bir saparda arnaıy dárigerlik tekseristen ótken. Bári durys. Onda, ras, otyz ekide. Qaıtkende de jas qoı. Endi… kúıeýińizdi qaratyńyz depti. Qalaı aıtar. Qaralǵanda… ne ózgermek. Kórinip turǵan oıys-kemis eshteńesi joq. Onda da… bári durys. Endeshe, áli de múmkindik túgesilgen joq. Sonymen, aldamshy kóńil jeteginde ájeptáýir zaman ótipti. Sodan bir kúni, Syndybala qyryq altyǵa qaraǵan edi, keıingi kezde jaıy bolmaı júrgen, aqyry bir kúni keshki shaı ústinde aıtty, endigi kiná menen, qaıtkende de bala kótere almaspyn dep.

Ekeýi ataý kerelerin ishkendeı, únsiz tynyp, qýraǵan dastarqan basynda uzaq otyrdy. Sodan soń shamdy sóndirmegen qalpy tósekke jatty. Qarańǵylyq tússe, ekeýin qatarynan jalmap qoıardaı. Birine-biri tyǵylysa, ún-túnsiz qushaqtasqan qalpy. Bir kezde Syndybala shalqasynan aýdarylyp tústi, aýa jetpegendeı, kórpeni keýdesinen tómen ysyrǵan. Aqquba óńi surlana tolqıdy. Bet-ajary áli de ájimsiz edi. Al omyraýy jazyq, keýdesi tolyq, bar denesi buzylmaǵan, baıaǵy on segiz emes, árıne, otyzdaǵy qalpynda saqtalǵandaı. Kerile sozylyp, keýdesin kótere bere, áli quryǵandaı sylq tústi de, eki qolymen betin basyp, óksip jylady. Ómirinde alǵash ret nazalanǵan. Táńiri taǵala, neden jazdym, neden sorly boldym, deıdi. Búginde jurt dalaǵa tastap jatqan bir shıki-ókpeni bizge nege qımadyń dep eńiregen. Onsyz da qapaly Aıboldyń óne-boıyn qara ter jaýyp ketti. Jubatarǵa sóz tappaǵan. Aqyry aıtty. Seniń obalyńa qalǵan, baǵyńdy baılaǵan — myna men, dedi. Áýelde asyqtyryp, maıdannan oralatyn atpal jigitterge jetkizbeı, alyp ketken men jazyqtymyn bárine, dedi. Syndybala, bar qaıǵy-zary qylyshpen kesilgendeı, qalt tyndy. Sodan soń, tarqatylǵan kúreń shashy betin jaýyp, basyn kótergen.

— Sen ne aıtyp tursyń? — dedi. Basynan toqpaqpen urǵandaı, máńgire abyrjyp azǵana bógeldi. — Múmkin, men shyǵarmyn, seni tuqymsyz qaldyrǵan, — dedi. — Sonshama neden taryndyń!.. — dedi, bar kináni, bar salmaqty kóterip alǵan keıipte.

Endi Aıboldyń kóńili bosap edi. Syndybala erkine jibermedi.

— Tur, — dedi. — Bári jaqsy. Bar qaıǵy osymen ketsin. Shaı isheıik. Jańa… jańa bir ómir bastaıyq… — dedi.

Turdy. Bet jýyldy — qaıǵy tarqaǵan joq. Jańadan, taza kıinip, dastarqanǵa otyrdy. Ekeýden-ekeý ǵana. Syndybala muńdy júzine kúlki úıirilip, baıaǵy, úlken úıge alǵash kelin bolyp túsken kúngi tolqynys, qýanyshy týraly aıta bastady. Sol bir kúngi qyzyǵy, sol bir túngi mereıi qyryq jyl beınet kórýge tatıtyndaı eken. Aıboldyń da oıy. Alǵashqy kún, alǵashqy túnder ǵana emes. Bar ǵumyr. Baqytty bolypty. Biraq syrtqa shyǵaryp aıtpaǵan. Únemi kókeıde tursa da. Bul joly da anyq aqıqat jaǵdaıdy qaıtalap jatýdy artyq kórgen. Dál búgin, dál osy sátte, qamyqqan, jabyqqan mezet, beıýaq, sharasyz saǵatta oraıy kelip tursa da.

Onyń esesine basqa bir keptiń shetin shyǵardy. Eki ret umsynyp, úsh ret jutynyp baryp… aqyry:

— Osy biz… bala asyrap alsaq qaıtedi?.. — degen.

Syndybala ańyryp qaldy. Basyn kótere, eńsesi jazyla, keıin serpilgen. Shoshyp ketkendeı. Sodan soń betin basyp, taǵy da… jylaǵan joq, tómen qarap, tuqshıyp otyryp qaldy.

Iá. Talaı aıtqan. Baıaǵyda. Syndybalanyń ózi. Biraq Aıbol hosh kórmep edi. Birge týǵan, tipti, nemere, shóbere jaqyny joq. Atalas jamaǵaıyn balasyn bere qoıa ma. Berse… aqyr túbi sińe me. Onyń ústine, el biledi, jurt kóredi. Endi… ózi soǵan megzep otyr.

— Aýyldan, aǵaıyn arasynan emes, — dedi. — Jaqyn dep aıtarlyq kimiń bar. Syrttan… Qazirgi jastar árqıly jaǵdaıda… sol, jetimder úıinen tańdasaq…

Syndybala basyn ızedi. Endi taǵy da… bir kúlip, bir jylaǵan.

Jaz edi. Bar qarajatyn jandaryna salyp, qalaǵa attandy. Qydyryp, dem alyp qaıtýǵa. Shyndyǵynda, bala taýyp alýǵa. Áýeli Naryn barmaq. Odan oblystyq qala Semeı. Odan da asyp, astana Almatyǵa. Qaıtkende keńinen qamtymaq. Joldary bolýǵa tıis.

Almaty aspaǵan. Semeıge jetpegen. İrgedegi Narynnan taýypty. Munda balalar úıi joq eken. Biraq… tastandy balalar ushyrasady. Ushyrasqanda, perzenthanadan shyǵa bere, tastap ketken jaǵdaılar bolǵan. Boldy. Byltyr ǵana. Áktilep, kýálandyryp, arnaıy medbıkemen, Semeıge aparyp áreń ótkizgen. Al osy jaqynda ǵana… erte kóktem, anada ǵana, qalanyń qaq ortasyndaǵy qoqyr jáshikten shyqty, kindigi de kesilmegen kishkentaı qyz, qatyp qalypty… Áldebir betsiz saldaqy tapqan, tastaǵan. Osyndaı sumdyqtar. Ózderimen aýyldas, tipti, besinshi, álde altynshy atadan qosylatyn, ıá, jetinshi eken, jasy teteles jamaǵaıyn týystary aıtqan. Baıaǵydan beri osynda ornyqqan bilikti dáriger. Erterek habarlasqanda…

— Áıtkenmen, degen, bir kúmándi jaǵdaı bolyp turǵany. Bir jas qyz tústi, keshe ǵana. Aman-esen bosandy. Balpanaqtaı ul. Biraq… ýaıymdy, nazaly, — dedi. — Jylaı beredi. Bala emes, álgi qyz. Eshkimi joq sıaqty. Áıteýir artynan kisi kelmedi. Ózi de eshbir deregin aıtpaıdy. Sirá, basqa jer, basqa qaladan. Jol-jónekeı, poıyzda tolǵaǵy ustapty, jedel járdem bizge vokzaldan alyp keldi…

Ekeýiniń de ózegi solq ete tústi.

— Qydyrbek… — dedi Syndybala demi dirildep. — Sol qyzdyń artynan men baraıyn. Týys apaıy retinde…

Bardy. Barǵanda, tártip, ishke kirgizbeıdi. Syrttan dám bergen. Ystyq sorpa, nárli tamaq. Araǵa qoldy-aıaqtaı medbıkeler tústi. Syrttaı sóılesip, jaǵdaıdy bilip turýǵa. Jańaǵy, ári jaqyn baýyr, ári osyndaǵy ájeptáýir bastyq Qydyrbektiń shapaǵatymen.

Aqyry, ne kerek, álde tórtinshi, álde besinshi kúni syrtqy, ashyq tereze arqyly qyzdyń ózimen júzdesken. Syzdyqtap jón-jobasyn aıtty. Ótken jazda Almatyǵa oqýǵa barǵan. Túse almaǵan. Sodan… aýylǵa qaıtýǵa namystanyp, keler jyldy tosyp, toqyma fabrıkasynda jumys jasap júrgende… álde alyp qashqan, álde aldaǵan. Endi ne tıyn-teben joq, ne meken-turaq joq, eshqandaı amal tappaı, elge qaıtypty. Ýaqytyn, jaǵdaıyn naqty bilmegen, áıteýir jetip alaıyn deıdi ǵoı. Álde Semeı, álde Óskemen. Endi bir sózine qarasa, Semeıden Almatyǵa bara jatyr ma, qalaı. Áıteýir, shatysqan, adasqan bir jaǵdaı. Áýelde oılaǵandaı, elge kóriner de beti joq. Endi… ózi de bilmeıdi, ne bolǵanyn, ne bolaryn.

Ne bolǵany belgili edi. Alyp qashsa da, aldansa da, tipti, óz qalaýymen seıil qursa da, kútpegen pále jabysqan. Sodan qaıtkende qutylsam degen. Aqyry, eshkim bilmes, adam tanymas jerde, sátimen aıaǵy jeńildepti. Endi ne bolary… Syndybala aqylshy ári tilektes apaıy retinde… eptep aıtty. Aıtty. Aqyry kóndirdi. Balasymen alyp shyǵady. Qol-aıaǵyn baýyryna jıǵansha, jaqyn týystarynyń úıinde bolady. Sodan soń… qaltasyna bar qajetine jeterlik kóp aqsha salyp beredi. Basy bos, qaı tarapqa da jol ashyq. Árıne, sábıin tastap ketedi… Kelisti. Iá. Kóndi, kelisti.

Sorly qyz qýanyshyn jasyra almaǵan. Endi bir ǵana kiltıpan. Perzenthanadan shyǵarda qaǵaz toltyrady ǵoı, nárestege. Áýelgi… Sana degen… kim bolsa da, endi tolyq esimin aıtady. Syndybala. Tıesili jón-josyǵymen. Onysy da ońaı. Bas dáriger bul apańnyń týǵan

Tolyǵyraq: https://alashainasy.kz/proza/muhtar-magauin-ol-men-tr-angme-134533/
materıaldy qalaı bolsyn qoldaný tek qana Alashainasy.kz siltemesimen birge ruqsat etilediqaınysy, bárin tıisinshe toltyryp beredi… Qydyrbektiń ózi aqyl qosyp edi. Solaı etsek. Bul qyzdyń deregi belgisiz, aıtyp otyrǵan aty-jóni, sóz joq, beker, osylaı dese bizge de jeńil, kúnádan da, qylmystan da shet bolamyz, toltyramyz da beremiz dep. Jáne… úlken saýap. Siz ǵana emes, eń aldymen bala úshin. Kúmánsiz nárse, shyǵa bere, munda bolmasa, basqa bir jerde, jolǵa laqtyryp ketedi, obaldyń, tipti, úlken pálekettiń aldyn alǵan meıirbandyq dep.

Ne kerek, apta, aı emes, tutas bir jylǵa sozylǵan jeti kúnnen soń qyzdy balasymen, qajetti qaǵazdarymen qosa alyp shyqty. Ózderi jatqan meımanhanaǵa emes, azǵana kúnde eń jaqyn týysqa aınalǵan bas dáriger, bas qomqorshy, joly bolǵyr Qydyrbektiń keń aýla, kók shatyrly jeke úıine. Abyr-sabyr qýanysh ústinde keshti batyryp, tańdy atyrdy. Tań atqanda qarasa, bala ornynda jatyr, qyzdyń ózi joq. Elbirep, esi shyqqan Syndybala qasynda bolǵan, túni boıy baqqan, qaqqan, alakeýimde kózi ilinip ketken eken, qajetimen syrtqa shyqqan qyz sol beti qaqpadan asyp túsip, qarasyn batyrypty. Jaı ketpegen, ózine enshilep bólgen aqshamen qosa, Syndybalanyń bar qarajaty, barlyq álekeı, saqına-júzik, aına-taraǵy salynǵan qol sómkesin qosa alyp ketken. Áýelde ańyrǵan ekeýi artynan shynymen qýanyp edi. Endi eshqashan qaıyra soǵyp, tipti, kóldeneń jaǵdaıǵa sebep bolǵan, kózimen kórip, úıine ákelgen, meken-turaǵy belgili Qydyrbekke de, erte me, kesh pe, áldenendeı bir talap qoıa almaıdy. Onsyz da ózderine berilgen bala birjola menshikke kóshti degen sóz.

Qýanyshta shek joq, biraq bar qıyndyq osy jerden bastalǵan. Áýelgi kelisim boıynsha manaǵy qyz búgin-erteń, birer apta boıy jas sábıdi aýyzdandyryp, ýyzǵa toıǵyzyp ketýge tıis edi. Biraq ýaqa emes. Ana súti kemis, tipti múlde emshekten qalǵan sábılerge arnalǵan árqıly qospa qorekter bolady eken. Op-ońaı taýyp alysty. Syrtynda top-tolyq, sap-sary, kishkentaı orys balasynyń sýreti bar, ádemi qorapsha. İshi tolǵan ulpa untaq. Eki qasyǵyn bir staqan qaınaǵan ystyq sýǵa ezgende, kádimgideı, appaq sút bolyp shyqty. Budan basqalary da bar kórinedi. Máselen, qoıý botqa ispetti. Ol endi, keıinirek, eńbekteı bastaǵanda. Al ázirshe osynyń ózi jetip jatyr. Ezdi, berdi, toıdy. Mine raqat. Bular oılaǵan. Shirkin, aýylǵa bir jetip alsaq. Bulǵyrtaýmen eki ortada baıaǵy at arba, ógiz arba emes, kádimgi mashınanyń ózi júredi, ras, tas jol joq, dalanyń shańdatqan qara joly, taýdan asasyń, beldi basasyń, tegis jerde oppasy, saı-salada shalshyq-batpaǵy bar, áıtkenmen eki júz shaqyrymdyq saparda assa ara qonasyń, keıde tipti, táýlik ótkizbeı, túndeletip jetesiń; balalaryn sharshatpaı, aman-esen el shetine ilinse, qazir jaz jańa shyqqan, bıeniń taza saýmalyn berip, op-ońaı, kádimgideı asyrar edi ǵoı. Myna jasandy qorek te keremet eken. Qosymsha, bálkim, negizgi tamaq retinde on, jıyrma, tutas bir jáshigin ala ketý qajet. Mine, qazirdiń ózinde bar másele sheshildi.

Sóıtse, sheshilmepti. Jaǵdaı bular qýanǵandaı, tym jeńil bolmaı shyqty. Tańerteń ashtyqtan jylaǵan bala tamaqqa toıyp, tynym tapqan, shymyrap uıyqtap ketken. Kóp uzamady, álde ishine jaqpady ma, álde basqadaı pále me, endi toqtyqty kótere almaı, mazasy ketti. Kishkentaı ǵana qarny sheńbirek atyp, shyr qaǵady. İshegi qatyp, kógere solyqtap, áreń tynystap, tynymsyz baqyrady. Ekeýiniń jany shyǵyp kete jazdady. Úı ıeleri de báıek bolǵan. Bala ósirgen, ózi de kezinde qosymsha qorek retinde osyndaı sút bergen, jasy teteles kelin bar emin jasap jatyr. Balany kesheden beri osymen ekinshi ret shymshym sýǵa túsirdi, ishin sylady, qarnyna quıryq maı jaqty. Áıteýir bir retke jandary qalǵan. Balanyń, balaǵa óbektegen ekeýiniń.

Keshki tamaǵyn shamalap berip edi. Shamalaǵanda, ólmes qorekten kóbirek, álgi, shıpaly saýmalǵa jetkenshe osylaı tam-tumdamaq eseppen. Tún ortasynan aýmaı, taǵy da aýyr azap bastalǵan. Álde jaqpady, álde jarymady. Qoldy-aıaqqa turmaı shyr-shyr etedi. Endi múlde esteri shyqty. Áldıledi, aınaldy-tolǵandy, sylady, sıpady, etpetteı ustady, tiginen kóterdi, qyryndaı ustady — aqyry ishegi túıildi me, aýrýy qaıtty ma, azǵana tynshydy. Tipti, aýzyn ántek ashyp, kirpikteri aıqasyp, kádimgideı uıyqtap ketken.

Sol kezde… mana óńi qashyp, qara ter bolǵan, endi qyzara tolqynyp, meıirlenip otyrǵan Syndybala aıtty:

— Omyraýym titirep barady… — dedi.

Keýdesin kóılek syrtynan ustap, sodan soń aldyn ashqan. Aq mama… tompaǵy buzylmaǵan, biraq sońǵy jyldarda salbyramasa da, bosańsyp, bolbyr tartqan qos emshek tyrsyldaı tolyp tur eken.

— Sirá, sút keldi… — dedi Syndybala abdyrap.

Bir jaǵyn eptep syǵyp kórip edi, qara barqyt túımeniń ushy — tar úrpiden iri, aqsary tamshy kórindi.

— A, qudaı!.. — dedi Syndybala kóz jasy saýlap.

Esi shyqqan Aıbol qalbalaqtap júrip, áldebir qýys ydys ákeldi. Syndybala aǵyl-tegil kóz jasymen birge qos emshegin saýǵan.

— Boıym ıip barady… — dedi. — Qyryq jyl qatqan qý tamyr…

Qaqtap, aqyryna deıin tazartty.

— Qazir qaıta tolady… — degen.

Bıe saýymǵa jetpedi. Titirep, qaıta tolǵan. Birer saǵat tynshyp, uıyqtap ketken sábı bul kezde beti tyrjıyp, aýzyn ashyp, qyńqyldaı bastap edi. İńgáǵa jetpedi. Tirshilik bulaǵy — ananyń aq mamasy aýzyn toltyrǵan.

Jasy tıylǵan, kózi janarlanyp, júzi nurlanǵan Syndybala baqyttan basy aınalǵandaı, tula boıy túgel ıip, jadyraı kúlip edi. Al birde bozaryp, birde qyzarǵan Aıbol otyryp baıyz tappady, turyp tynysh kórmedi.

— Shashalyp qalmasyn… — degen, jan torsyǵyn qunyǵa soryp jatqan balaǵa bir, maýjyraı, meıirlene tolǵanǵan qosaǵyna bir, súısine qarap. — Áı, ózi de myqty eken!.. — dedi sodan soń alaqanyn ýqalap.

— Aqyldy! — dedi Syndybala sábıine emirenip.

Aýyl — alys-jaqyn, dos-jar aǵaıyndar ý-dý, abyr-sabyr. Bireýge tań, bireýge qýanysh. Shyndyǵynda, tańdanatyn eshteńe de joq. Qyryqtyń jýan ortasynda bala kóterip júrgen áıel az ba. Ras, jetinshi-segizinshi, toǵyzynshy, onynshy bala. Sonda da. Erekshe belgisi baıqalmaǵan. Eshkim eshteńe estimegen. Nesi bar. Úlkendi boı jasyrady. Sonshama jyl zaryqqanda… tym senimdi bolmaǵan ǵoı. Aıy-kúni taqaǵanda jurt kózinen aýlaqqa, alys qalaǵa baryp, arnaıy dárigerdiń qolynda bosanǵan. «Joq, jetimder úıinen asyrap alsa kerek,» — deıdi keıbir ósekqumar qatyndar. «Narynǵa ǵana baryp qaıtty, onda degdom joq, — desti tilektes abysyndar. — Bala óziniki. Jańa týǵan qaǵazdaryna deıin qoldarynda. Daladan kelgen bala bolsa, sút qaıdan shyqty. Áne, áldılep, emizip otyr…» Emizýi ras. Ony kórdi. Qaǵaz da shyn eken. Endi tirketip, metirkelep alý kerek. Kelgen kúnniń erteńine barmaq edi. Biraq áýelde azǵana kiltıpan shyqqan. Ekeýi apta boıǵy abyr-dabyrdan soń, jańa týǵan balalaryna at tańdaý álegimen taǵy eki-úsh kún bógelip qalyp edi. Mundaı erekshe balaǵa ózgeshe esim kerek qoı. Arydaǵy Alpamys, Qobylandydan bastap, búgingi Baýyrjan men Málikke deıingi aralyqtaǵy barlyq batyrdy túgendep, ótkendegi Abaı men Shoqannan keıingi Muhtar, Qanysh, Sábıt, Ǵabıtke deıingi aralyqtaǵy barlyq aqyn-jazýshy, ǵalym-oqymystyny saralap, baǵzydaǵy Asan, Jırensheden asyp, ortadaǵy Qazybek, Quttybaıdan ozyp, keıingi, osy óńirge maǵlum Baıǵara, Jobalaı, Keńgirbaılarǵa taǵy baıyzdamaı, ábden daǵdarǵan. Bári de jaqsy, iri, kelisti. Alaıda bárin birdeı ataı almaısyń ǵoı. Bireýine ǵana toqtaý kerek. Toqtaı almady.

Aqyry Aıbol aıtqan:

— Seniń atyńdy qoıalyq.

— Qalaısha? — degen, baqytty áıeli. — Bul ul ǵoı. Tipti, ákesiniń aty bolsa da jurt kúlmeı me.

— Joq, — degen Aıbol. — Naqty ózin emes. Máselen, Syndybek, Syndybaı desek. Nemese, Birdeńe-Bala. Erbala, Balbala, Aqbala. Iá, taptym. — Saǵymbala. Syndybala — Saǵymbala. Tamasha at. Ári týǵan anasymen qosaqtas…

— Men de taptym, — degen Syndybala kúlip. — Ekeýimizdiń attarymyzdy jalǵaıyq. Ortaq, osy ekeýimizge ǵana tıesili bala ǵoı…

Sóıtip, sábıdiń esimi — Aısyn bolyp shyqty. Ákesi Aıboldan — Aı, sheshesi Syndybaladan — Syn. Aısyn. Ǵajap at. Jáne eshkimde joq. Jáne ekeýine ǵana tán.

Osydan soń, bar sharýa bitkendeı, Azamattyq qujattar tirkeý bólimine baryp edi. Meńgerýshisi — ózderi bala kezden biletin Sánıa degen áıel. Esebi, esebi emes, týmysynan qyz. Sanıa dese degendeı, ádemi edi, kerbez, pań edi. Aqyry, soǵys bitkende japyrlaı kelgen qanshama jigittiń bireýi buıyrmaı, soqa bas qaldy. Áýelde eshkimdi mensinbegen, artynan eshkim qaramady. Sol, ejelden dos-jar Sánıa. Aýyryp-syrqady ma, sharýadan bosamady ma, úıge de kelip-shyqpaǵan. Bular balalaryn kótere, jadyrap kirgende qatý qabaqpen qarsy aldy. Tisi aýyryp otyrǵandaı, syzdap áreń sóılesedi. Sirá, áldenendeı bir kóńilsiz jaǵdaıǵa ushyraǵan. Keler mezette kóńilsizdik… emes, qyrsyqtyń sebebi belgili boldy.

— Bul qaıdan kelgen qaǵaz?.. — dedi, perzenthana bergen bir japyraq kýálikti bes tóńkerip, on aınaldyryp baryp, qaıtadan ekeýiniń aldyna tastap.

— Qaıdany qalaı… Perzenthanadan. Myna Narynda… — dedi tutyǵyp, áreń sóz tapqan Aıbol.

— Naryndy da, perzenthanany da kórip turmyn. Qalaı, qaıtip aldyńdar deımin?

— Qalaı?.. — Aıboldyń demi bitip qaldy.

Syndybala ǵana sabyrdan aırylmapty.

— Qaǵaz durys pa? — dedi salmaqty, baıypty áýezben. — Durys. Bala bar ma — bar. Mine, emshegim…

Osy kezde áldene sumdyqty sezgendeı, qyńqyldaı bastaǵan sábıiniń aýzyna saldy, omyraýyn aıqara ashyp. Bala borpyldatyp eme bastaǵan.

— Mine, — dedi Syndybala endi daýsy dirildep, yza men qorlyqtan jaryla jazdap. — Álde qalǵan kıimimdi ashyp, dombyqqan pushpaǵymdy kórsetýim kerek pe?

Sánıa otyrǵan kreslosynda shalqaıa kerildi.

— Menimen salǵylasyp qaıtesiń, — dedi kekete kúlip. — Kerek deseń… men tıesili oryndarǵa habarlap, zańsyz qaǵazdyń qaıdan, qalaı shyqqanyn op-ońaı anyqtata alam. Qylmys…

Endi ekeýi birdeı jer bolyp edi. Shoshyna ári tańyrqaı qaraǵan. Sánıa daýsyn shyǵara, tamaǵynan kúldi. Sonda ǵana ańdady. Birge ósken, baıaǵydaı kóretin kári qyzdary, bir kezdegi kerbez sulý Sánıa tozǵan, bar nári qaıtyp, bet-aýzy qatyp-semip, kónge aınalǵan, qyryqtyń jýan ortasyna jańa kelgen kekse áıel emes, jetpisten asqan kári mystan bolyp shyǵypty.

— Qoryqpańdar, — dedi sodan soń múláıimsı jymıyp, stol basyna qaıtadan emine túsip. — Tek bilip qoıyńdar…

— Endi… qaıttik? Birge ósken zamandas ediń… — dedi Aıbol qaltyrap, jalbarýǵa jaqyn daýyspen.

— Aıttym, men senderdi… kórsetpeımin, — dedi Sánıa mereıi ústem qalypta. — Jáne aýyldas eken, kózkórgen eken dep, qylmysty, zańsyz iske taǵy bara almaımyn!..

— Qandaı zańsyzdyq, qandaı qylmys? — dedi áli de moıymaǵan ári óz qulaǵyna ózi senbegen Syndybala.

— Qylmystyń jaıy ózderińe maǵlum, — dedi Sánıa. — Al zańsyzdyq… Metirkeni bala týǵan jerden alý kerek. Narynnan. Bulǵyrtaýda týǵan joq qoı bul bala, kimnen týsa da, qalaı týyp, kimge jazylsa da. Narynǵa baryńyzdar. Meniń aıtar aqylym osy senderge. Janym ashyǵannan…

Búıtip jany ashyǵany qurysyn. Ekeýi taıaq jegen ıtteı bolyp úıge qaıtty. Júrekteriniń basyna tas baılanǵan. Osyndaı da meıirimsiz adamdar bolady eken. Jarar, bere almaıdy. Sonshama shubyrtpaı-aq birden aıtýǵa bolmady ma. Orynsyz qorlyq, sharasyz yza kóńilge qaýip-qater uıalatqan. Biraq baıaǵydaı qamyqqan joq, qatýlanyp alyp edi.

Tańdy uıqysyz atyrdy. Aıbol qajetti bar qujatyn daıyndap, sol kúni ertemen, allaǵa syıynyp, Narynǵa attandy. Zags bólimindegi ádemi jas kelinshek jalǵyz-aq eskertpe aıtqan. Eskertpe de emes, úlken aǵaǵa naz. Onshaqty kún ótip ketipti, shildeqana, toı-tomalaqtan qol bosamaǵan ǵoı dedi. Arǵy jaǵy belgili. Aıbol jańa ǵana, ýnıvermagtan úlken qorapty, qymbat shokolad alǵan. Mine, toıdyń sarqyty dep aldyna qoıdy.

— Qaljyńdaımyn, aǵa, — dedi kelinshek. — Neshinshi balańyz edi?..

— E, qudaıdyń bergeni de. Qazaq bala sanamaıdy ǵoı, — dedi bul da ázilge súıep.

Sonymen bar sharýa bitti. Aıbol balanyń metirkesin ala sala, zańdy kýálikke oraı zańdy qujatyn toltyryp bergen meıirban áıelge raqmetin aıtyp, tezinen jylysa shyǵyp, bóıteńdeı jóneldi. Eki-úsh oram ótip, ońdy-soldy júrip, ájeptáýir uzaǵansha, qoınynan aqtarylǵan qýanyshqa áreń ıe boldy. Alaqandaı qaǵazdan keýdesine shym-shym taraǵan jylýdy anyq sezinip keledi. Aqyry, ońasha bir aınalmada toqtady. Ádemi, kókjasyl qatyrma qaǵaz. Syrtynda «Týý týraly kýálik» dep jazylǵan. İshi… İshinde, mine — ekeýiniń, Syndybala ekeýiniń bar baqyt, bar baılyǵy tur. Kishkentaı Aısyn! Ákesi — Aıbol. Sheshesi — Syndybala. Ózi… ıá, osy ekeýiniń atynda! Aısyn Aıboluly! Endi kimniń talasy bar? Kimniń kúmáni bar! Ózderine ǵana tıesili. Syndybala qandaı kúıde otyr eken… Jolda taǵy bir qonyp, jetti aqyry úıine. Mine, shyn baqyt!

Balaly, bazarly, darqan ómir bastaldy. Áıtse de, kóńil túkpirindegi túıtkil, kezdeısoq qater kútken belgisiz dirilden aryla almap edi. Áıteýir Aısynnyń oıynda eshteńe joq. Bular da jaqsylyqtan, ıgilikten bóten eshteńe oılamaýǵa tyrysty.

Kelesi kóktemde on aılyq Aısyn qaltaqtap qaz basty. Jaz shyǵa táı-táılap júre bastady. Balpanaqtaı appaq ul. Syndybalanyń ózinen aýmaıdy. Árıne, ákesine de tartqan. Qabaǵy. Mańdaıy men ıegi. Ózi qorbıǵan denesine qaramaı, tym qaǵylez. Erkeligi basynan asady. Qurtaqandaı bola turyp, sonshama aqyldy. Murnyń qaıda dese, tanaýyn tyrjıtady, qulaǵyń qaıda dese, qolymen qaǵady.

Ákesi men sheshesi mekteptegi oqý jyly bitisimen, ózderi de aıaq baspaǵan Almatyny balamyzǵa kórsetemiz, qydyryp, boı jazyp qaıtamyz dep, kásipodaq joldamasymen, astana tóńiregindegi áldebir demalys jaıyna attandy. Negizgi maqsat — jańa qonys qarastyrý edi. Ózderine ǵana tán, eshkimmen talassyz balany… qaıtkende de bar ǵumyrlary kóz aldarynda turǵan aýyldan alysyraq áketý qajet dep tapqan. Iá, sát. Qudaı bir berse qulaı beredi degen ǵoı. Máseleniń túıini tipti ońaı sheshildi. Taý ańǵaryndaǵy jupyny demalys jaıynda osy Almatyǵa jaqyn tóńirektegi bir mekteptiń dırektorymen kórshiles qana emes, dastarqandas shyǵyp edi. Bıyl dúnıeden ótken bir úlken kisiniń ornyna fızıka-matematıka muǵalimi kerek eken. Tek… qaladan tym jyraq emes, al aýdan ortalyǵyna tipti taqaý bolǵanymen, taý qoınaýyndaǵy, jazda jaqsy, biraq qysta qatynasy qıyn, ári shaǵyn aýyl, segiz jyldyq mektep.

Tipti tamasha. Kelisti. Demalystan soń birge bardy. Quralpas qamqorshysynyń úıinde qonaqta boldy. Qazir jurt aýyldan bezip, jappaı qalaǵa bettegen zaman. Sovhoz esebindegi, osy taqaýda ǵana bosaǵan, qora-jaıy bar, tórt bólmeli bir úıdi enshiledi, tipti, kóship kelgende qańyrap turmasyn dep, birer jeti bógelip, az-maz qarjy shyǵaryp, esik terezesin bútindep, muntazdaı qylyp sylap, adam turarlyq keıipke keltirdi.

Týǵan aýylǵa shuǵyl baryp, jedel kóshken. Dúnıe-múlik degen ne. Aǵash-aıaq, temir-tersek degendeı, alyp júrýdiń ózi beınet múkámal ataýlyny aǵaıyn-týǵanǵa úlestirip berdi. Qolǵa ilingeni shamaly: osydan eki-úsh jyl buryn ǵana, el aralaǵan qapqazdyq saýdagerlerden úsh baǵasyna alǵan, qabyrǵadan túsip, Aısyn eńbekteıtin tósenishke aınalǵan shaǵyn qaly kilem, bir kórpe, eki jastyq, kúndelikti kıim-keshek jáne qanshama oıynshyq. Shyldyrmaǵy bar, mashınasy, tapansha, myltyǵy bar, taǵy basqasy — týra bir shabadan boldy. Sodan soń, banktegi, ekeýi de tabys tapqan, tym qursa seıil-serýenge jumsamaǵan, shyǵyny kem sońǵy on bes jylda jınaqtalǵan mol aqshany túp qoparyp, túgelimen aldy. Birjola ketkeni. Ań-tań bolǵan aǵaıyndarǵa, Almatynyń ózinde turamyz, qazir bar tetik orysqa qaraǵan zaman, myna balamyz sonyń tiline jetigip, erekshe oqýǵa túsip, eshqandaı kemshilik kórmeı qatarǵa qosylýy úshin ketip baramyz desken. Bir jasqa endi ǵana tolǵan bala. Negizgi sebep — ishte tunǵan. Aıtyp, aıǵaqtamaı-aq. Túsinisti jurt, qaıtsin endi baıǵustar desken. Aǵaıynnyń balasyn baýyryna salmaǵan kim bar. Tipti, baıaǵyda atalary shabyndyda qalmaqtan da ákelipti. Biraq kim attandap kózge shuqýshy edi. Ańdaýsyzda, nemese qasaqana aıtyp qalǵan kisiniń ózi uıatty bolatyn. Qazir zaman basqa. Adam buzylǵan. Úlkender úndemese de, endigi oıyn balasy kúnderdiń kúninde betke basýy múmkin, sen sondaısyń dep. Tilektes abysyndar kózderine jas alǵan. Al páleden tys beısaýat aǵaıyn: “E, jón, munda taza qazaq ortasy, bizden jaqsy bitirgen balalardyń ózi orys tiline kemdiginen zootehnık pen muǵalimnen basqa oqýǵa jaramaı júr, balalaryn qalada oqytsa, ózderi de ot jaqqan, sý tasyǵan beınetten qutylady,” — desken.

Ekeýi jańa qonysynda da otyn jaǵyp, sýyn tası berdi. Biraq turmystary ǵana emes, kóńil-kúıleri de tym jaqsy. Aıbol — bedeldi muǵalim. Al Syndybala, munda da jeńil jumys tabylatyn edi, ulǵaıǵanda kórgen jalǵyz ulymen otyr. Bótendigin eshkim bilgen de, ańdaǵan da joq. Erke bolǵanda ózgeshe. Sheshesinen aınalyp shyqpaıdy. Arda qulyndaı, mamasyn alty jasqa deıin emdi. Tipti, es bilgenniń ózinde, esik aldynda basqa balalarmen oınap júredi de, kenet esine túsip, úıge júgiredi. Kele sala anasynyń omyraýyna jarmasady. Borpyldata soryp, mańdaıynan shyp-shyp ter shyǵyp, shólin qandyrǵan soń, qaıtadan oıynǵa kirisedi. İs mánisin ańdaǵan eresekteý balalardyń mazaǵyn da elemeıdi. Aqyry, mektepke, daıyndyq klasyna bararda endi úlken boldym dep ózi qoıdy.

Ákesi kútkendeı emes, oqýǵa onsha bolmaı shyqty. Túrli tústi qaryndashpen árqıly sýret salǵandy jaqsy kórýshi edi, onysy ermek eken, oqýǵa múlde qulqy joq. Uǵymsyz deýge aýyz barmaıdy, múlde yntasyz. Alǵashqy kúnnen bastap, ákesi ǵana emes, sheshesi de arnaıy sabaq ótkizedi, báribir qonbaıdy. Daıyndyq kezeńinde onǵa deıingi sandy áreń jattap, nebári bes-alty-aq árip tanyp, sol qalpy shyqty. Birinshi klastyń jyl ortasynda qaripterdiń kóbin tanyǵandaı edi, býynǵa bólip, sóz qurap úırene almaı-aq qoıdy. Ne kerek, muǵalim ákesi de, saýatty sheshesi de qınaldy, ýaıymdady, tipti, sonshama topas pa, aqyl-zerdesinde kemshilik bar ma dep qaıǵyǵa batty, biraq qaıran tappaǵan. Ne uǵyndyra almaıdy, ne ursa almaıdy. Aqyry, túńilip, qamyǵyp, oqýdyń bir jóni tabylar, oqymasa da aman bolsyn dep, sharshap-shaldyǵyp toqtaǵan. Mine, dál osy kezde jaqyn kórshi, úsh úıden keıin turatyn, eki jas úlken Asqan degen bala oıyn arasynda qyzyq sýretter kórýge kelip edi. Bular balasyna arnap satyp alyp, qabyrǵaǵa bekitilgen tórt-bes sóreni túgel toltyryp qoıǵan, kishkentaılarǵa arnalǵan, ertegisi, áńgimesi, óleń-taqpaǵy bar, árqıly boıaý sýretti qanshama kitap. Aıý men qasqyr, túlki men jolbarys, qaz pen tyrna — ań men qustyń neshe atasy. Aqtarystap otyrǵan. Aqyry ózi oqydy. Asqan. Sýretterdi kórsetip, mysalyn aıtyp. Sodan soń, qyzyq kórip, Aısynǵa ejiktetken. Kenet… álde áke-sheshesiniń jyl boıǵy renishi kóńilde tur ma, álde teteles balanyń sabaq úıretý tásili utymdy ma, kenet til bitip, oqyp ketken. Áripke árip qosyp, býynnan sóz qurap, kádimgideı. Zýyldap ketkeni shamaly, biraq jazýdan jańylmaıdy. Ýh. Endi tyǵyryqtan shyǵyp, alǵa jyljydy. Aqyry, qar ketip, jaz jaqyndaǵan, kóktemgi tynys qarsańynda, basqa balalar jyl ortasynda bitirgen álippeni túgesti. Soǵan kerisinshe, bular mán bermepti, esepke táýir eken. Qosý, alý — taq-taq. Ekinshi klasta qatarǵa ilindi. Eń sońynda bolsa da, úlgerimi anyq. Ras, qyzmettes ári syıly aǵanyń balasy dep, muǵalimderi kótermelep qoıady. Áıteýir alǵashqy jylǵy keıis joq. Sol qalpynda bastaýyshty támamdap, tórtinshige ótken.

Bul kezde áke-sheshesiniń de qoly uzaryp edi. Judyryqtaı Aısyn sharýaǵa sondaı yńǵaıly. Aıtqanǵa qaramaı, otyn jarady, sý ákeledi. Qora-qopsyny túgendeıdi. Aýylda turǵan soń, árıne, azǵana mal bar. Jazǵy saýynǵa, qysqy soǵymǵa degendeı. Báriniń shóbin salatyn, astyn tazartatyn Aısyn. Sharýaqor ǵana emes, áke-sheshesine qamqorlyǵy da ózgeshe bolyp shyqty. Al oqý baıaǵy bir qalypta. Iaǵnı, úlgermeli jaǵdaıda ǵana. Keıde, tipti, ákesiniń syrttaı bolsa da jebeýimen, klastan áreń kóshiredi. Sóıtip júrip segizinshini bitirdi. Aıbol men Syndybala on jyldyq jaıyn oılap, endi tómengi, úlken aýylǵa kóshemiz be, álde ol taraptaǵy, qanshama jyl boıǵy tanys, bilis bolyp qalǵan aǵaıyndardyń biriniń úıine turǵyzamyz ba, erkin, erke ósken balamyzdyń jaǵdaıy neshik bolady dep qam oılap, kádimgideı ýaıymdaı bastaǵan.

— Endi oqymaımyn, — dedi Aısyn.

Tóbeden urǵandaı, ekeýi birdeı otyryp qalǵan.

— Nege?.. — dedi ákesi, daýsy áreń shyǵyp. — Onynshyny bitiresiń, sodan soń ýnıversıtetke túsesiń.

— Bitirmeımin, túspeımin, — dedi Aısyn. — Meniń myıym sabaq almaıdy. Odan da… jumys istep, senderdi asyraımyn.

Bul sońǵy sóz — úlken qýanysh edi. Alaıda áýelgi sóz — ájeptáýir qaıǵy. Qudaıdan tilep alǵan jalǵyz bala, áke-sheshege qamqorlyǵy jón, biraq oqýsyz, mamandyqsyz qalaı adam bolmaq…

— Uzyn-Aǵashta kásiptik-tehnıkalyq ýchılıshe bar, — dedi. — Anaý Asqan mektepte jaqsy oqysa da, bitirýge jaǵdaıy kelmeı, sonda túsken. Qazir aýylda, traktor aıdap júr, jalǵyz sheshesin baǵyp. Ári mehanık. Shopyrlyqty da úırenip alypty. Sol ýchılıshede oqımyn, naqty, qajetti mamandyq alam… Sodan soń maǵan mashına áperińder. On segiz jasqa tolǵanda. Óz mashınama úırenip alǵan soń, shopyr bolam. Uzaq jolda júk tasıtyn, qala-aralyq avtobýs aıdaıtyn… Almatydan basqa da qalalardy kórgim keledi. Frýnze, Tashkent. Sodan soń Moskva, Lenıngrad. Múmkin, shet elge de shyǵarmyn. Sondaı da shopyrlar bar deıdi. Biraq áýeli traktorshy-mehanık…

Aıtqanyn jasady. Jataqhanada turǵan. Eki jyl emes. Bir jyl da emes. Bir ǵana qys. Tórt-bes aı. Sonyń ózi tórt-bes jyldaı kóringen. Ekeýi jıyrma shaqyrym jerdegi úlken aýylǵa jeksenbi saıyn barady. Keıde apta ortasynda Syndybalanyń ózi, Aıbol mektebinen shyǵa almasa, jalǵyz ketip qalady. Saqtaǵan tátti tamaǵyn, qajetti degen kerek-jaraǵyn alyp. Eń bastysy — balasyn baýyryna qysyp, maýqyn basyp qaıtady. Aqyry, qar sógile ýchılısheden de jeridi. Traktor júrgizýdi úırendim, tipti, usaq-túıek kináratyn da jóndeı alam, mindetti oqýdyń keregi joq degen. Onsyz da jumys tabady eken. Kóktemde sovhozda jer jyrtty, egin salý naýqanyna jegildi. Aýylda jumys kúshi qashan da jetkiliksiz. Al mektep, mindetti oqý… Jyl basynda kásiptik ýchılıshege ketti degen esep bar. Endi eshkim qýzamaıdy. Sóıtip, qarshadaı Aısyn on alty jasynan bastap, sol kezdegi baspasóz, aqparat tilimen aıtqanda, elimizde azyq-túlik molshylyǵyn jasaý, kemeldengen sosıalızmniń berik qabyrǵasyn kóterý jolyndaǵy qyzý eńbekke aralasty. Zeıneti, ıaǵnı tabysy da mol. Áke-sheshege keregi — tabys emes, basynyń saýlyǵy. Bala, bular oılaǵandaı, tipti de qınalyp júrgen joq. Qaıta, baltyr syzdasa da, bas aýyrtpaıtyn qarapaıym qol jumysynan sonshama qanaǵat tabatyndaı.

On segizge tolǵanda úsh aı oqyp, shopyrlyq kýálik alǵan. Áke-sheshesi tirnektep jınap, ózi alǵash aıtqannan bergi tórt jyl boıy kezekte turyp, eńbegi sińgen qart muǵalim retinde tıesili jerlerge baryp, áıtip-búıtip, áreń degende alyp bergen óz mashınasy bar. Qyp-qyzyl “Jıgýlı”. Kúndelikti sharýaǵa salmady. Ara-tura áke-sheshesin serýendetip Uzyn-Aǵashqa, odan da ári Almatyǵa aparyp qaıtady. Rýlin ustaǵan, negizgi jáne kúndelikti jumys mashınasy — dáý samosval. Sovhozdyń qurylys sharýashylyǵy. Tas, topyraq tasıdy. Arasynda úıge kómir, aǵash ákep tastaıdy.

Ne kerek, Aıbol men Syndybalanyń eń baqytty kúnderi eken. Qyzyǵy bar, qorǵany bar. Qamqor ǵana emes, asyraýshy. Ras, ózderi de quralaqan emes. Bul kezde Aıbol qyryq birdeńe jyl qyzmetten soń jasy tolyp, zańdy eńbek demalysyna shyqqan. Burynǵy eńbek stajy otyz jylǵa taqaý, endi aqyrynda mektepke túngi kúzetshi bolyp tirkelgen birer jyldan soń Syndybala da, azǵana zeınetaqyǵa ilinip edi. Ekeýiniń aılyq qarjysy ádepki tirshilikke jetip jatyr, endi Aısynnyń mol tabysynan soń baı bolmasa da, burynǵydaı barshylyqta turyp jatty.

Mine, dál osy kezde dúnıe teris tóńkerilgen. Basy — qyzyq edi. Kóńilge, sóz júzinde. Aıaǵy — keıiske ulasty. Turmystaǵy, is júzindegi. Astananyń dál irgesi bolsa da, tuıyq qoınaýdaǵy beıbit aýylǵa áýelgi jel sózdiń jańǵyryǵy ǵana jetken. Keıingi naqty is — qaq tóbeden qara bulttaı basty. Myń batpan salmaǵy, kóz aldyń kórinbes túnegimen. Áýeli qoldaǵy aqsha qunsyzdanǵan. Aıbol men Syndybalanyń aılyq zeınetaqysy endi aptalyq ta emes, úsh-tórt kúndik shaı-sýanǵa jetpeıtin boldy. Odan soń bar aqshanyń ózine ala almaıtyn taýar ataýly túgel quryǵan. Shaı joq, qant joq, un joq, túk joq. Eń aıaǵy kir jýatyn qara sabynǵa sheıin sap boldy. Bári qosylyp, bir páleket bolyp jabysty. Joqshylyq, tarshylyq dep atalatyn. Ýaqytsha, ótpeli qıyndyq dep jatqan joǵarydan shyqqan lebiz. Jalpy jurt, qarapaıym buqara úshin. Al bıleýshiler… arǵyny bilmeıdi, taqaý tóńirek, osy shaǵyn aýyldyń ózin ustap otyrǵan ákim, basshy ataýly qaryq boldy. Buryn memleketke tıesili, sonymen qatar jalpyjurtqa ortaq sanalǵan, qaıtkende de halyq tirshilik talǵajaýyn taýyp otyrǵan barlyq baılyq — solardyń jeke-dara ıeligine kóshti. Meıli, áýelden qyzyǵyn kórip kele jatqan qaýym. Biraq buryn qalǵan jurtqa da birdeńe tıýshi edi ǵoı. Tegin emes, ataýly eńbegi, jasaǵan jumysyna oraı. Endi eńbek — zaıa, jumys — tólemsiz. Múlde kereksiz. Eń aıaǵy — tas tasyǵan shopyrǵa deıin. Mashınasy sovhoz basshylarynyń biriniń úlesine qosyldy. Al shopyrdyń ózi dalada qalǵan. Endi qurqol… qara jumystyń ózi tabylmaıdy. Biraq bizdiń Aısynnyń ákesi ápergen menshik mashınasy bar edi ǵoı. Jap-jańa, júırik “Jıgýlı”. Sol, óz mashınasynyń qulaǵyna otyrdy. Otyrǵanda, burynǵydaı seıil-serýen emes, jumys, tabys úshin. Qaıyńdy-Túbek pen Uzyn-Aǵash aralyǵynda qatynaı bastady. Bul eki ortaǵa, anaý bir, zaman ońdalǵan jyldarda ensiz, burma-ırekti, biraq ornyqty tas jol tartylǵan. Tipti, táýligine eki ret reıisti avtobýs júretin. Qazir avtobýs toqtaldy, keıingi, topalań aldy jáne talapaı bólisten sońǵy úsh-tórt jylda qaraýsyz qalǵan jol da shuryq-shuryq, oppa-tesik. Biraq ańdap, aınalyp, eptep júrýge jarap jatyr. Sol jolda kisi alady. Tanıtyn, biletin, tipti, kórshi-qolań jurt. Buryn, qatynas bar kezdiń ózinde, jónekeı kezdesse, mingestire ketetin. Árıne, tegin. Endi tek qana aqshaǵa. Bes-on tıyn bolsa da. Jańa zaman ejelden aǵaıynshylyǵy mol jurttyń arasyna syldyr teńge salypty. Uzyn-Aǵashtan ary Almaty. Bul eki ortanyń qatynasy da, qarymtasy da táýir. Bararda aýyldaǵy aıaldamadan, qaıtarda — qaladaǵy avtovokzaldan kisi jınaısyń. Áıteýir mashınanyń maıyn aıyryp, tym qursa eki-úsh kúndik nannyń pulyn tabasyń. Aısyn tań atqannan kesh batqansha óstip, tıyn saýyp, áke-sheshesin taryqtyrmaı, ózi de, sharshaǵanmen eńsesi túspeı, kúndelikti tirshilik amalyna mashyǵa bastady. Kerek deseńiz, úırenip, qalyptasyp aldy.

Tek… sharasyz áke-sheshede ǵana maza joq. Ketkende allaǵa amanat aıtyp shyǵaryp salady, kelerde úı aldynan, tipti, aýyl syrtynan tosyp alady. Birde keshine keri oralmady. Tún tústi. Tańǵa aýdy. Kún shyqty. Ekeýi kóz ilgen joq. Áıteýir qur súlderi ǵana qalǵan, shyqpaǵan jan. Sol kemtik jannyń ózi tabannan ótip, baqaıdyń ushyna jetkendeı. Kúder úzbeıdi, pálege senbeıdi, áıtse de, saǵat, mınýt ótken saıyn jaryq dúnıe qarańǵy tumanǵa beıimdele bergen. Aqyry… sáske túste… jarq etip jetip kelgende… ekeýi birdeı eńirep qoıa bergen.

— Nemene sonshama… — dedi Aısyn bir kúlip, bir qyzaryp. — Bilip em senderdi. Ózimniń de jaıym bolmady, senderdi oılap. Bishkekke jol ashtym. Keshke shyǵyp, túnde jetip, tań ata taǵy kisi alyp. Buryn kirige almaı júr edim. Qolynda ustap otyrǵan jigittermen til tabystyq. Endi únemi túndeletip júrem. Úırenińder…

Shalbarynyń artqy qaltasynan búktemeli ámıanyn aldy da, bir ýys aqsha shyǵaryp, sheshesiniń qolyna ustatty.

— İrkilmeı jarata ber, endigi aqsha táýirirek bolady, — degen.

Aqshasy táýir, biraq jumysy da tym aýyrlap ketkendeı. Tabysynyń belgili bir bóligin jol ustaǵan, ıaǵnı mundaǵy, sondaǵy, júlik deýge, qaraqshy deýge aýyz barmaıdy, olardan da myqty, jasyryn, jabyq emes, ashyq júretin, qajetin alym-salyq retinde alatyn reketır degen shyǵypty, sondaı, ózdiginen bılik ornatqan buzyqtarǵa beredi eken, ol da eshteńe emes, bar júrisi, jumystyń kezegi men reti, ıaǵnı tabystyń ǵana emes, tirshiliktiń bar tizgini de solardyń qolynda sıaqty. Áıtkenmen, Aısyn birer jyldaı osy ortada jaqsy jumys jasady. Aqyry sińise almady. Sirá, bermegi kóp ári tym mazasyz. Ózi ketken. Ketkende, basqa bir kásip taýyp.

— Kóke, apa, sender qarsy bolmasańdar, men mashınany satam, — dedi bir kúni. — Birazdan beri oılanyp, sheshine almaı júr edim. Endi Asqannyń tobyna qosylam.

Sóz mánisin bajaılap túsindirgen. Asqan, — bulardyń ózderi de biledi, osy aýyldyń balasy. Ózin ózi jetkizgen, er kóńildi, pysyq jigit. Aısynnan eki-úsh-aq jas úlken. Osy Asqan, ár taraptan qosylǵan taǵy bes-alty jigit Germanıaǵa jol ashypty. Ol jaqta arzan, azdy-kópti ustalǵan, biraq ábden jaramdy, bul jaqta tańsyq ári qymbat ınomarka mashınalar ákeledi. Aıtarlyqtaı kiltıpany joq. Sońǵy jyldardaǵy saıası keńshilik nátıjesinde osy tóńirekten alystaǵy tarıhı otanyna oralǵan, burynnan tanys nemis aǵaıyndar bar. Osylar arqyly jalǵasqan taǵy bir kisiler. Arnaıy shaqyrtý jiberedi. Ushaqpen baramyz. Qajetti mashınalardy tańdap, satyp áperedi, azǵana ústemesimen. Endi sol, ózimiz ıelengen kólikke minip, jer betimen qaıtamyz. Polsha — Belorýssıa — Rossıa — Qazaqstan. Jetekshimiz — Asqannyń ózi. Byltyr kúzde bastaǵan eken. Kóktemnen beri úsh ret baryp qaıtypty. Ákelgen avtomobılderin áldeneshe baǵasyna satqan. Árqaısysy úsh, tórt myń dollardan. Jolyn, ondaǵy tólem, mundaǵy keden, aralyqtaǵy basqa da qajetin shyǵarǵanda, ár saparda keminde myń dollar tabys tabasyń. Ol degen — qyrýar aqsha.

Ekeýi shyr-pyr boldy. Bizge sorpa-sýlyq jetedi. Tórimizden kórimiz jaqyn. Óziń amal bol, sharshama, qajyma, desti.

— Mundaǵy jumys eki ese aýyr, — degen Aısyn. — Ári qaýip-qateri de ájeptáýir. Onyń ústine… arystaı uldaryń bar, tıyn sanap, ash-aryq otyrasyńdar ma? Joq, burynǵydaı, molshylyqta ómir súresińder, endi, qartaıǵanda tarshylyqta qalýǵa tıis emessińder. Jáne… — Aısyn kúldi. — Men ómir boıy arba súırep ótpeımin ǵoı. Mine, attaı jıyrmadan astym. Jıyrma bir… Áýeli turmysymyzdy ońdap alaıyq. Sodan soń senderge kelin túsirip berýim kerek…

Ekeýi aıtar sóz tappaı, ańyryp qalǵan. Uldary taǵy da kúldi.

— Joq, ázirshe en salǵan, syrǵa taqqan eshkimim joq. Aqyr túbi degenim ǵoı… Bul jańa sharýanyń sońynda da kóp júrmespiz. Asqan aıtyp otyr, ári ketse úsh-tórt jylda bul kásiptiń de mánisi qashady dep. Arzan mashına tasýmen biz sıaqty jekesheler emes, úlken fırma, kádimgi alpaýyttar aınalysady, bizge oryn qalmaıdy dep. Nesi bar, taǵy bir sharýa tabylar. Al ázirshe… basqa amal joq.

Kóndi. Kónbegende qaıtpek. Qaýqarsyz eki káriniń qolynan ne keledi.

Aısyn jap-jańa mashınasyn táýir baǵaǵa ótkizdi. Onyń ústine, aýyldas aǵasy Asqan da kómektesken sıaqty. Kóp uzamaı, bar qaǵazyn túgendep, attanyp ketti. Óziniń aıtýynsha, saıdyń tasyndaı segiz jigit. Áke-sheshesi allaǵa jalbarynyp, elbirep qala bergen.

Aıtqanyndaı, arada jıyrma kún ótkende aman-esen oraldy. Súırikteı sulý, jarqyrap turǵan, shet eldik, pálenbaı degen kókjasyl avtomobılimen. Arada apta ótpeı satty. Kúnburyn kelisip qoıǵan kisileri bolady eken. Aıyrym, taza tabys — aqshalaı toǵyz júz dollarǵa shyǵypty. Sol qalpynda áke-sheshesiniń qolyna ustatty. Qalǵany — eń qomaqty qarajat — qaıyra jolǵa jáne kezekti mashınaǵa.

Onshaqty kún anda-munda júrip, ýaqyt ozdyrmaı, bul joly da Asqan bastaǵan, biraq qarasyny kóbeıgen toǵyz jigit ishinde taǵy da ketti. Taǵy da oljaly oralǵan. Nemis aǵaıyndardyń shaqyrýymen alǵan vıza — toqsan kúndik eken. Endi bir ret baryp kelýge molynan jetedi. Odan ary taǵy bir tolyq aınalym. Sodan soń qys túsedi, júris qıyn, amalsyz bógelis, tórt-bes aıǵa. Múmkin, endigi jylǵy baǵdar — Qıyr Shyǵys. Japonıada jasalǵan avtokólikter eki ese arzan, ári sapasy da artyq. Biraq tym shalǵaı elge qol jetpeıdi, arysy Vladıvostok, berisi Habarovskidegi orystarǵa jalǵasý kerek. Olar, árıne, ózderi ákelgen mashınalaryn eki baǵasyna satady, báribir munda artyǵymen, jaqsy ótýge tıis. Onyń ústine, Batystan ákelý kún ozǵan saıyn qıyndaı túsken. Ara-tura is jónimen úıge kelip, bularmen de sálemdesip ketetin Asqan men óz uldarynyń arasyndaǵy úzik áńgimelerden, aralas, saparlas taǵy bir jigitterdiń beısaýat sózinen ańdalǵan jaǵdaı — joldyń uzyna-boıy tolǵan qater. Júris qıyndyǵy emes, kádimgi, kópe-kórneý zorlyqqa negizdelgen qaraqshylyq. Reket dep edi ǵoı. Mundaǵydaı usaq-túıek emes, naǵyz úlkeni. Túgel qarýly. Balta, pyshaq emes, ot qarý. Eshteńeden taıynbaıdy, eshkimnen qoryqpaıdy. Eń sypaıysy salyq salady. Onyń ózi ár tusta árqıly deńgeıde. Keıde… ıá, tym kóp suraıdy, kóptiginen buryn, ázirshe qolda joq aqsha. Tipti, kóńilderine unaǵan mashınany tastap ketýdi talap etedi. Sońǵy joly, dál osyndaı jaǵdaıda, mol tólem berip, áreń qutylypty. Qaltalary qaǵylǵan jigitterdiń, tym qursa benzındik tıyn-tebeni qalmaǵan. Áıteýir bólise, aýysa quıysyp, birine biri tirkesip, Edilge áreń jetken. Sonda, darıadan ótken soń, Saratov oblysynyń bir aýylynda jónekeı tanysqan qazaqtar bar eken. Qazaqtyǵy da shamaly. Áıteýir qandas. Janshylǵan, janyshtalǵan. Bir jaqsysy — eshkimge zorlyǵy joq. Solarǵa anany-mynany saýdalap, maıdy sýǵa jalǵap degendeı, Qazaqstan shegine ilinedi ǵoı. Endi, júregi shaılyqqan jigitterdiń birazy qaıyra sapardan bas taryp otyr. Osy kezekte — sońǵy bir jyl boıy árqıly jaǵdaıda, ret, yńǵaıymen baryp turǵan onnan astam balanyń tórteýi ǵana shyǵypty. Asqan, Aısynmen — altaý. Sheshesi áýelden-aq qaterli jumysty hosh kórmegen. Al mán-jaıdan az-maz habardar ákesi artyǵymen kúpti.

— Men barmasam, Asqanǵa qıyn, — degen Aısyn. — Keıbir jigitterdiń janashyrlyǵy joq. Óz bastaryn saýǵalap, dalaǵa tastap ketýi de ǵajap emes. Baıqap júremiz…

— Áıteýir shekaradan bir ótseńder… — dedi ákesi.

— Qaı shekara, — dep kúlgen Aısyn. — Syrtqy, burynǵy sovet shekarasyna deıin tipti ońaı. Nemister typa-tynysh, óz aýylyńnan beıbit. Poláktar… orys aǵaıyndarǵa ǵana qatqyldaý, biraq bizben mámlege ońaı keledi, azǵana alym. Belorýstar da teris emes. Munda jalpy jurtqa keńshilik jáne qazirgi basshylary ájeptáýir tártip ornatqan. Birli-jarym reketırler ushyrasyp qalsa, ózderimizden kóp emes, ári qarýsyz, qysqa qol. Qyzyqtyń, ıaǵnı kóldeneń qıyndyqtyń úlkeni — Reseı sheginen bastalady…

Ary qaraı taratyp aıtpaǵan.

— Áıteýir tilin bilemiz ǵoı, — dedi. — Kádimgi, ózimizdiń orystar. Tek toıymsyzdaý…

Osy joly ádettegiden kóbirek aqsha áketý kerek eken. Sheshesi eki retki túsimdi túgel bermek edi, Aısyn jol shyǵynynyń ústine bes júz dollar ǵana aldy. Sonyń ózi kóp, saqtyqqa ǵana… degen. Artyǵy onsyz da qaltada qaıtady ǵoı dep, ózin ózi jubatqandaı edi.

Sońǵy kúni taǵy bir jigit aınyp qalypty. Endi altaý da emes, bes bala ketken.

— Tipti jaqsy, — dedi Asqan kúlip. — Etek-jeńimiz jınaqy. Shubatylmaı, tez júremiz. Al, amandyqta, saýlyqta bolyńyzdar. Úshinshi aptada oralyp qalarmyz! — degen.

Bir apta ótti. Alań astynda. Eki apta ótti. Bulyń úmit, budan burynǵy jaǵdaıda. Adam tozaqqa da úırenedi degen ǵoı, tozaq emes, er jigitke seıil de serýen, sergeldeń de serýen degendeı… Kóńil kúpti bolsa da, senimnen aırylmaǵan. Áıtkenmen, osydan sońǵy saparǵa, Batys bolar, Shyǵys bolar, múlde toqtaý salmaq. Eńirep, aıaǵyn qushyp jatyp alsa da, shyǵarmaıdy. Qater kútken qusadan ajalymyzdan buryn ólemiz, topyraq ta sala almaı qalasyń deıdi. Qaıtkende kóndiredi. Soǵan bekindi.

Mine, ekinshi aptadan sońǵy jeksenbi. On jeti kún ótipti. Áli keler ýaqyt bola qoıǵan joq. Biraq búgin-erteń el shetine — qazaq jerine ilinýge tıis. Álde ilindi. Nemese, ıek astynda. Ekeýi tún uzaq, qaıta-qaıta oıanyp, uıyqtaı almaı sham jaǵyp, tipti, ne isterin bilmeı, ot kósep, shaı qoıyp, dastarqan basynda shoqıyp, allaǵa múnajat etip, tańdy áreń attyrǵan. Sirá, jetti. Ózimizdiń shekaraǵa. Endigisi jeńil.

Jańa apta bastaldy. Bir kún. Tún jarym… Eki kún. Erteń — sársenbi. Iá, pirim, ıá sát… Beısenbige ozdy. Ol da ótti, tolqyǵan kóńil, túıtkil júrek, mazasyz, endi saǵattap emes, mınýttap sanaǵan aýyr azap astynda. Ekeýi kezektese dalaǵa shyǵady. Tipti, aýyl syrtyna, ábden tozǵan, oıqy-shoıqy, tasy men qumy aralasyp, oppa-oıyǵy úńireıip, bútin tustary qaraýyta túnergen tas joldy boılap, uzap baryp qaıtady. Aqyry kesh batty. Uıqy… ótken jeksenbi kúngideı, úzik-úzik, mazasyz, berekesiz.

Juma kúniniń aýyr tańy atty. Ekeýi qaıtadan serpilip, balalarynyń dál búgin kelerine nyq senimmen, erteńgilik shaıǵa otyrǵan. Kenet… syrtqy esik ashylǵandaı. Únsiz, baıaý bolsa da, typyrlaǵan kóp aıaq. Iá, táńirim… Aısyn kele jatyr, bar joldasymen. Apyl-qupyl, oryndarynan tura bergen.

Esikten… syǵylysa kirip, tunjyraı túnerip, qalt bógelgen bir top jigitke… tańyrqaı qarap edi. Eń alda — Asqan. Odan soń — áldebir úlkender, tanys, beıtanys taǵy bes-alty bala. Aıbol túgel tústep shyqty. Aısyn joq. Al keshegi qajyrly, qaıratty, tas-temir Asqan búkshıip, salbyraı tuqyrǵan eńsesin jazyp, eńireı jylap, alǵa qaraı umtyla bergende… Budan ári ne bolǵanyn bilmeıdi. Ekeýi birdeı — baqytsyz áke men sormańdaı sheshe qatarynan, shalǵyn qyryqqan qýraıdaı, qabytymen qulap túsipti.

Sodan… úıge taǵy qanshama jurt kirip-shyqqany, báriniń de kádimgideı kóriskeni, áldekimderdiń qosyla jylaǵany emis-emis. Yzǵar soqqan Sýyq-Tóbeniń eteginde, úlken zırattyń bir sheti, jańadan qazylǵan kór basynda turǵandaryn biledi. Odan ári taǵy da kúńgirt.

Sol kúni keshke, álde erteńine es jıdy. Es jıǵan bette, endi ekeýi ózara kórisip, daýys salyp jylaǵan. Jylaǵandaı bolǵan. Zar emes, qystyqqan, yqylyq atqan óksik. Kózde jas joq eken. Daýys ta quryp bitken. Al kóńil… kón bolyp qatypty.

Taǵy bir mezette, sirá, kesh batqan, nemese áli tań atpaǵan… kádimgideı bastaryn kóterdi. Qaraly top tarqapty. Asqannyń sheshesi jáne jaýlyqty, baısaldy taǵy eki-úsh jasamys áıel ǵana júr. Jamyraı qýanysqan. Beıne bir… ketken bala tirilip kelgendeı.

Kelmegen. Ketken. Ketken balaǵa emes, otyrǵan ekeýiniń tiri kebine qýanypty. Ne tirlik…

Artynan túgel, nemese túgelge jýyq estidi. Bul joly tipti jeńil kele jatyr eken. Eshqandaı bógelissóz. Nemis jaǵyndaǵy jol — saıahat, mereke sıaqty. Poláktar — baıypty. Belorýs shegi — ol da tynysh. Reseı… áýelde aıtarlyqtaı qıyndyq týmapty. Bir jerde jol tosyp toqtatqan eken, reketır, ıaǵnı qaraqshy jigitter ótkennen tanys, Germanıadan arnaıy alyp shyqqan araqtaryn usynyp, azǵana salyqpen aman ótedi. Taǵy birde, orys eline boılap engende, kóldeneńnen qarasyn shalypty. İrkes-tirkes úsh-tórt mashına, jolaýshy emes, qaraqshy ekenin birden tanydyq deıdi. Júırikterine sengen jigitter údere qashady. Sońdarynan qýypty, biraq jete almaı qaldy dedi Asqan. Mundaı jaǵdaılar buryn da bolǵan. Endi, kelesi bir kúni aman-esen Edilden óttik. Orynbor aımaǵyna taqap qaldyq. Endigi jol — ońaı ári jaqyn edi. Pálege osy kezde ushyradyq, deıdi. Sirá, sirá emes, anyq, qaraqshylyq kásibin jańa ǵana bastaǵan top. Jeksenbi kúngi kesh edi. Jaıdaq jol, aı dalada tosyp tur eken. Kóp te emes, kóldeneńdegen eki mashına. Baıqalyp qaldy, arydan shyqqandar erkin ótedi, beridegiler tekserispen ketetin sıaqty. Bildik. Burylar jer joq. Áıtip-búıtip kelisermiz dep, amalsyz toqtadyq. Birden-aq qatty ketti deıdi. Qoldarynda tapansha, obrez, túgel qarýly bes kisi eken. Aldymen kekete kúlip, qol berip amandasyp shyqty. «Bul netken ádiletsizdik, — dedi sodan soń, shaqpaǵyn shaǵyp, temekisin tutatqan tyrtyq bet atamany. — Sender de beseý, biz de beseý. Biraq senderdiń árqaısyńda bir mashına. Jáne túgel ınomarka. Bizdiń beseýimizde eki-aq avtomobıl. Saldyrlaǵan «Volga», tozǵan «Jıgýlı». Osy da jón be? Bolmaıdy bulaı. Teńdeı bólisý kerek.» Men úırenshikti ádet, qalypty sózben mámlege shaqyrdym, deıdi Asqan. Biz de kedeı-kepshikpiz, ezilgen tappyz, osy, sonaý qıyrdan tasymal jasap, ata-ana, bala-shaǵamyzdy áreń asyrap júrmiz, kelisimge keleıik dep. «Jaraıdy, — dedi bas qaraqshy. — Teńdeı bólmeı-aq qoıaıyq. Tipti, senderdiń paıdaǵa. Beseýińe — tórteý. Al bizdiń beseýimizge — úsheý. Bir mashınalaryńdy tastap ketesińder.» Bireý, endi, tym aýyr. Jarty mashınanyń aqshasyn bereıik, dedik. Sol kezde… bizdiń jigitterdiń biri, shetkerirek turǵan, aqsha ákelem dep mashınasyna bara berdi de, kenet rúlge otyra qalyp, tura qashty. «Barsyn, — dedi jańaǵy qaraqshy keńkildeı kúlip. — Áli de tórt mashına qaldy. Biraq aıtqan sózimnen qaıtpaımyn. Ekeý emes. Bireýin ǵana alamyz. Al qashyp ketken joldastaryńnyń tólemi retinde… mine…» — dep, sózge kelmeı atyp saldy, shoshqanyń balasy. Onymen de toqtamady, tapanshasyn oınatyp tur. «Qalǵandaryń… — dedi ezýi urtyna jete yrjıyp, — bárińdi de osy arada ıtteı qylyp atyp tastaǵan jón bolar edi, onda úsh avto qatarynan dalada qalady. Aıttym, aınymaımyn, bir-aq mashına alamyz. Myna júrekti jigittiń mingeni qaısysy edi?» Kórip tur, bardy da, ot aldyryp, júre berdi. Biraq, aǵa, sizdiń qoldy bolǵan mashınanyń tolyq aqshasyn beremiz, — degen.

Bala joq, endi aqshasy nesine kerek. Tek kóńildegi rızashylyq qana. Qarajat úshin emes. Kóldeneń qazaǵa ushyraǵan sháıittiń denesin alyp jetkizýdiń ózi erlik edi. Qaıǵyǵa batqan úsh jigit kelesi kúni tús aýa Orynbor aımaǵyn jaılaǵan qazaq aýyldarynyń birine jetip, es jıady. Máıitti arýlap, sondaǵy jón biletin úlkenderge kebindetip, syrtynan qaptaı tigip, taǵy bir, álde kilemshe, álde kórpemen jaýyp, boıyn tasalap, kúni-túni sýyt júrip, aman-esen jetken. Aıtpaqshy, álgi, bar pálege sebep bolmasa da syltaý bolǵan qashqyn jigit áldebir shuǵyl burylysta aýdarylyp, qoly synsa da basy bútin, al mashınasy múlde iske jaramsyz, uzyn jol ústinde, jarasy janyna batyp, taryǵyp otyrǵan jerinen kórip, renishten, urysqannan paıda joq, tıesili sybaǵasyn tapty, dalaǵa tastap ketý obal, ony da mingestirip alypty.

Asqan óz esebinen jáne álgi eki jigittiń, taǵy da, sol joly barmaı qalǵan balalardyń úlesi bar, tolyq bir mashınanyń qunyn ákelip berdi. Aqsha kerek eken. Ekeýi qaltyrap, jylaı eńirep júrse de. Jalǵyz uldyń basyn ońdaýǵa. Oǵan deıin… qyrqy. Odan keıin — jyly. Basyn kóterý de, artyn atqarý da mindet edi. Eń sońǵy aldanysh. Alataýdyń aqbas júlgesinen bólektenip, oıǵa qaraı emine kóterilgen, keıde bult oranyp, túksıip, keıde tumanyta tuldanyp turatyn, áýelde raqymsyz kóringen dómpesh Sýyq-Tóbe, barǵan saıyn raı, kelbeti jumsara túskendeı, aqyry saýyryn kúnge tosyp, basynan qar ketip, jaz shyqqanda qarasa, ras, aǵash ataýlydan ada, biraq sol jalańashtyǵynyń ózi aıryqsha kórik bergendeı, túıetaılana baryp, tiginen shanshylǵan betkeıinen, kúrgeı, dombaq tóbesine deıin kók maısa, sonshama etene, sonshama jaqyn, tipti, baýyry meıirli, jaısań eken. Alys bir qıyrda demi úzilgen jalǵyzdy jetimsiretpeı qushaǵyna alyp, jylýly qoınyna basypty. Jazyqsyz eken, jazmysh eken. Qaıran qara jer. Kóp uzamaı, keshegi baqytsyz balanyń beıbaq ata-anasy da seniń baýryńnan tynys tabar. Endi ólimnen basqa tileý joq edi.

Biraq zar tutyp qansha suransa da kelmeı qoıǵan ajal bul ekeýin birjola turalatyp baryp alýǵa bekingendeı. Qapaly kóńilge kúnkóris qıyndyǵy qosylǵan. Kúnkóris bolǵanda, táýir turmys emes, ádepki tirshilik, kádimgi azyq-túlik tarshylyǵy. Baıaǵy, 1932 jylǵy ǵalamat asharshylyq elesi. Bul aýylda, bul ǵana emes, barlyq qazaq aýylynda budan eki-úsh jyl buryn syz beripti. Áli de qońyr kóleńkesi seıilgen joq. Kerisinshe, azǵana qory sarqylǵan jadaý shańyraqtardyń ústinde burynǵydan qoıýlana túsken sıaqty. Ras, sovettendirý, kolhozdasý kezeńindegi jappaı tarshylyq emes. Soǵan kerisinshe, sovetsizdendirý turǵysyndaǵy, ozyq bolar, tozyq bolar, qaıtkende de birshama qalyptasqan, óz ornynda turǵan kolhoz, sovhozdardy taratý, jaı ǵana taratpaı, aldymen bar baılyǵyn talapaı qurdymǵa jiberip, qalǵan juqanasyn basshylyq arasynda bóliske túsirip, ádepki qara buqarany kásipsiz, qoreksiz qaldyrý nátıjesinde týyndaǵan, túptep kelgende, bul da qoldan jasalǵan qubylys. Álbette, barlyq jurt birdeı jáne birden ashyqqan joq. Az da bolsa mal bar, qaıtkende de basy bos. Qıyndyq jalpyǵa ortaq desek, qaýqary kem, ári asyraýshysy joq kárip-qaser, jetim-jesir tyǵyryqqa tirelgen. Áıtkenmen, el ortasy. Kópe-kórneý, ash-ashalań óltirmes. Biraq qashanǵy kórshi-qolańǵa telmiresiń. Jetimsizdik — aýrý-syrqaýǵa jel bergen. Azǵana dert — úlken keselge aınaldy. Deni saý — jańa bir syrqat tapty. Tórt múshesi túgel kisiniń ózi jumyssyz. Al bala-shaǵaly jesirler… Kemtar, múgedek jandar… Jasy jetken káriler… Túıir túsim joq. Járdemaqyń — jarty kúndik qana… Sonda topyraq jeı me?

Bizdiń eki muńlyq — Aıbol men Syndybalanyń basyndaǵy jut eki ese. Qaıǵydan kóterem bolǵan ústine taqyr qazan. Qysta soǵymǵa aryq taıynshalaryn jyqqan. Jazda saýyn bar edi. Endi keler kúzde… álgi, tamaqtarynan túıirtpektep áreń ótken, ábden súrlenip, shandyrǵa aınalǵan azǵana et te bitti. Byltyrdan sarqynshaq jarty qap un tur. Qylyshyn súıretip qys kelgende kóje qatyqqa jalǵyz sıyrdyń torpaǵyn soıdy. Sonymen ekinshi qystan shyqqan. Qyrsyqqanda, kim qarasyn, sengen sıyry qysyr qalypty. Satsa, soısa, sonymen bar sharýa bitedi. Amalsyz óriske qosty. Ózderi jarty toqashty bólip jeıdi. Sútsiz qara shaı ishedi. Osynyń ózi kóp tárizdi. Ekeýi de arsa-arsa. Iá. Bar súıegi syrtyna shyǵyp, omyraıyp, soraıyp qalǵan. Syndybala. Al Aıbol shúıkedeı shal boldy. Urty sýalǵan, kózi shúńireıgen. Kóılegin sheshse, qabyrǵasyn sanap alýǵa bolar edi. Tarshylyqtan emes, desedi birine biri, qabaq astynan, sóz qaıyrmaı-aq. Qam kóńilge tıtteı qorektiń ózi jetip jatyr. Tipti, dastarqan asta-tók bolyp ketse de, osydan artyq nár sińbes edi. Kún aralatyp, múbárak juma men múskin ul dúnıeden kóshken jeksenbide mindetti túrde zırat basyna barady. Áýelde zar edi. Endi aldanysh, aldanysh qana emes, qýanyshqa aınaldy. Qabirdi tóbesinen janyshtamaı, basyna qyzyl-kúreń qulpytas qana ornatqan-dy. Túıetaıly topyraq ústine kók shóp shyǵyp ketken. Ár talshyǵyn sıpalap kóredi. Qabir ústi ǵana emes, qorshaýly temir sharbaqtyń ishi, irgesi, tóńiregi túgel túkti kilemdeı. Aıaqtarymen áreń basady. Sodan soń únsiz, tilsiz, qabirdiń eki jaǵynda, tize búgip, jaılanyp otyrady. Shym-shymdap boıǵa qýat quıylǵandaı. Kenet Syndybala jymıyp kúledi. «Esińde me, meniń alǵash emizgenim…» Endi Aıbol jadyraıdy. «Alǵash qaz turǵan kúni… «apa…» — dedi.» «Joq, keıinirek, áýeli «kóke» dedi.» «Endi, aldymen «apa» dedi ǵoı, tili kelmeıdi, «a-a…» «Iá, qaz turǵan kúni. Sen úıretkensiń ǵoı…» «Ózi aıtty. Al «kóke» dep úıretken — sensiń.» «Kó-kó-kó…» dep, qoımaı qoıdy ǵoı bir kúni. Tusaýyn keskennen soń…» «Iá. «Kó-kó-kó…» deıdi de kúledi. Tili sondaı tátti…» «Sodan, mektepke barǵanda, «a»-ǵa «py»-ny qosa almaı…» Ol da qyzyq eken.

Bári qyzyq. Bári este. Jalǵyz Aısyn… Týra jıyrma bir jyl, úsh aı jáne jeti kún… Únemi kóz aldarynda bolypty. Qadam attap shyqpaǵan. Iá. Keıingi, ajalǵa týra bastaǵan úsh márte sapar. Sońǵysy. Jıyny neshe kún? Báribir jer betinde ǵoı. Esebi, qastarynda, birge. Iaǵnı, jınaqtap kelgende… úıde, dastarqan basynda otyryp eseptegende, jıyny, kibise jaldardaǵy artyq bir kúndi qosyp eseptegende — týra jeti myń jeti júz alpys toǵyz kún… ǵumyr keshipti, sonshama kún, sonshama zaman kóz aldarynda júripti, qısapsyz qyzyq kórsetipti. Árbir saǵat, árbir sát qaıta aınalyp kelgendeı. Baı eken, baraqat eken. Ekeýi de sheksiz baqytty bolypty. Aısyn da… baqytty, keńshilikti ǵumyr keshken. Erke boldy, joqshylyq kórmedi, bula, balpań ósti. Tek sońǵy eki-úsh jylda… Oılap tursa, ol da tirshilik tarazysy. Keıigen joq, sharshap júrse de qabaq shytpady, aýyr jumysty — áke-sheshesine septesken, ózi de qanaǵat tapqan jumysty beınet emes, mindet, qýanysh sanady. Sońǵy sátinde… sońǵy sátinde de qınalmaı ketipti. Zulymnyń meıirimsiz oǵy qaq júrekten qadalǵan eken… Azǵana jylap alysady. Sodan keıin taǵy da meıirli estelik. Taǵy da… besikte tyrbańdap jatqany, táı-táı basqany, mektepke barǵany. Tipti, sabaqqa yqylassyz, kezinde bulardy qanshama qamyqtyrǵan, uǵymsyz… emes, selqos, kejir mineziniń ózi qyzyq edi. Al traktorymen — maı-maı, samosvalymen shań-shań bolyp jumys jasaǵany… taýsylmas hıkaıa. Taǵy qanshama, qımas, qýanyshty, meıirge toly áńgime. Zırat basyna baǵana, tańerteńgi, asyǵys, tatymsyz shaıdan soń kelgen. Endi mine, kún eńkeıip, Sýyq-Tóbeniń basyna tónipti. Kókirek syzdaı qoshtasyp, birer shaqyrymdaı jer, jazań saılaýytta jatqan aýylǵa qaraı aıańdaıdy.

Ekinshi qys ta ótkerildi. Ekeýi… ekeýi de ólmedi. Qabarǵan qaıǵy qatyp-semip, ishke túsken. Eńkeıse de úzilmepti. Biraq ajal elesi bosaǵada turǵan. Búgin… Erteń… Kúmánsiz.

Endigi jerde ótken uldy ǵana emes, aldarynda ketken ózderiniń ata-analaryn da eske túsire bastap edi. Jıyrma jyl bolypty elden shyqqaly. Kim bar, kim joq. Sonshama zaman boıy eshkimdi kórmepti, eshkimmen habarlaspapty. Kórgisi de kelmegen. Qashqan. Iá. Aýyl ǵana emes, aýyldas ataýlydan túgel. Birde álgi… qaıda júrse joly bolǵyr, bulardyń osy baqytyna dáneker, barlyq qyzyǵyna uıtqy bolǵan, ári atalas týys Qydyrbekti syrtynan kórip qalyp, ekeýi birdeı, balalaryn jetelep, dymdary bite keri sheginip, úlken ýnıvermag, Almatyǵa ádeıi barǵan, kıim qaraǵany, aralaǵany ne, sol beti syrtqa shyǵyp, aýlaqqa bezip edi-aý.

Budan sońǵy kezeńde etene tanys bireý-mireý kezdeısoq ushyrasyp qalar dep, qalaǵa da kóp barmaıtyn bolǵan. Áıtpese, aýyldan nege ketti. Osy bir bala úshin. Áldekim bóten týmysyn bilip qoımasyn dep. Áldekim emes, balanyń ózi. Sharanasymen etegine saldy, aq mamasyn berip, álpeshtep ósirdi. Týǵannan artyq. Ózderi rıasyz. Biraq… kóńilge qaıaý túspeı me. Tipti, bala estip, bilmese de, ózderi maza tappas edi. Óıtkeni… bul erekshe bala, qaıdan kelgeni, qalaı baýyrǵa kirgeni… ózderi úshin de bóten bireýdiń basynan ótken ertegi tárizdi kórinedi.

Qaıtkende de qyzyqtary kelisti bolypty. Buǵan da táýba. Ózi bergen qudaı ózi aldy. Qoldan ketti, asyl anasy qara jerdiń qoınyna kirdi. Mine, týra eki jyl. Artyn kútti. Jylady, syqtady, qaıtyp kelmedi. Endi ózderi de kór aýzynda. Bálkim… týǵan jer, ata-analarynyń qasyna… Bul — erkektiń qapyl, tolǵanysy edi. Osy jaz shyqqannan beri shym-shymdap oıǵa oralǵan, aqyry boıǵa sińip, tilge úıirilgen.

Qaıǵy qalypqa túsip, jan jadyramasa da, kóńil baıyzdaǵan, ótkendegi óz ómirlerin de eske túsirip, zırat basynda emes, ashyq aýla, úı aldynda otyrǵan bir kúni aıtqan.

— Elge qaıtsaq qaıtedi?.. — degen.

Áıel shoshyp ketti.

— Qaıda? — dedi selk etip.

— Aýylǵa, — dedi birshama basylyp qalǵan Aıbol…

— Kimge barasyń? Ne úshin barasyń?.. — dedi Syndybala ózinde bolmaǵan qatqyl únmen.

— Endi… týǵan jer… Tym qursa kórip qaıtsaq…

— Nesin kóresiń, — dedi Syndybala kózine jas alyp. — Ne dep baramyz? Jalǵyz uldyń qyrshynynan qıylǵanyn aıtý úshin be? Álde áke-sheshemizdiń qarań qalǵan molasyn qushaqtaý úshin be?..

Aıbol óz sóziniń oqys ári qısynsyz shyqqanyn moıyndap, jer shuqyp, úndemeı qalyp edi. Syndybala óziniń baıypty, bekzat minezin qaıta tapty.

— Joq, — dedi aýyr kúrsinip. — Meniń týǵan jerim — jalǵyz uldyń ósken jeri. Ólgende qasynda jatam. Iesiz, panasyz, aı dalaǵa tastap kete almaımyn!

Aıbol meniń aıtpaǵym basqa edi dep, jýyp-shaıyp jatyr.

— Seniki de jón, — dedi Syndybala shalyna músirkeı, janashyrlyqpen qarap. — Biraq osynda bolaıyq. Arýaq… men bilem, sezem, biz kúndiz ózine — zıratqa barsaq, Aısyn túni boıy bizdi — osy úıdi tóńirektep júredi. Kún saıyn. Ketip qalsaq, tipti, azǵana kúnge aýlaqqa uzasaq, kórmegen, bilmegen jer, bizdi qaıdan izdemek? Jalǵyz uldyń jany keýdeden shyqsa da, shyǵanǵa ketken joq. Qıamet-qaıymǵa deıin qasymyzda, osy Sýyq-Tóbeniń eteginde júredi… — dedi.

Sol kúni keshte úıdegi sham sónip qalyp edi. Elektr jaryǵy. Ózinen ózi emes. Jarym jyldan asty, aqshasy tólenbegen. Eki ret eskertti, bes ret eskertti, kelesi pensıa, arǵy pensıa… Jaryq qaıda, kúndelikti nanǵa jetpeıdi, amalsyzdan keıinge shegere bergen. Bularmen qosa búkil aýyl. Túgelge jýyq. Aýdan ortalyǵy Uzyn-Aǵashtan arnaıy tekserýshi kelgen de, túgel qıyp ketken. Jaryqtan aırylǵan barlyq úıde maısham jaǵylyp edi. Kádimgideı, dúkendegi taıaqsha balaýyz emes, ol qurǵyryń joq, bolsa da ájeptáýir aqsha, baıaǵy kedeıdiń, soǵys kezindegi, odan da bergi zamandaǵy, qoldan jasaıtyn, úırenshikti shyraǵdany. Barmaq basyndaı toń maı bolsa jetip jatyr. Maqtadan, shúperekten bilte shıratyp, tóńkerilgen kese túbine ornatasyń. Kesh qaraıǵanda bular da osyndaı shyraq jaqty. Tipti jaqsy. Eshkim aqy suramaıdy. Tek… onsyz da úńireıgen úı ishi qaraýyta, qulazı túsken.

Ekeýi tórde, jaıpaq jozy, jalańash dastarqan basynda otyrǵan. Syndybala joqtan-bar, kádimgideı ystyq tamaq jasapty. Tipti ońaı eken. Buryn oıǵa kelmegen. Ótken, mol bolmasa da, tarshylyqqa jetpegen suryqsyz qysta jalǵyz sıyrdyń aýzynan qalǵan azǵana jem. Kombıkorm atalatyn. Qap túbinde jatqan, bir puttaı. Sol azǵana, azǵana emes, ájeptáýir jarma, qospa, bıdaı, kebekti qoqym, qaýyzynan tazartyp, jarty aıaǵyn týra bir táýlik sýǵa bórttirgen. Sodan soń bir shókim tuz, azǵana shylaýmen otqa qoıǵan. Bylqyǵan, keremet botqa shyǵypty. Ras, qatyqsyz. Biraq toq. Ári… aıaq astynan tabylǵan ózgeshe as. Úıde túk joq edi. Kóktemde, albardaǵy baqshalyqta jer shuqyp, baptap ekken azǵana kartop jańa túıindegen, kúzge qaratsa, tym qursa birer qap ónim almaq. Endi mine, qurama botqa. Astyq jınalǵanda kezekti pensıanyń bar aqshasyna taǵy bir qap, jemdik qospasyz, taza bıdaı taýyp alsa… qaryq bolady eken. Ózegi talǵan, áıtse de qunyǵyp otyrmaǵan ekeýi ájeptáýir kóterilip qaldy. Iá, tegin, mol tamaqqa emes. Onsyz da tábetteri kem, shetinen shókip, anyq úsh qasyq jegen joq. Aıaq astynan kóńil demeıtin jańa arman, jańa keńes shyqqanǵa. Oılap tursa, ótkenniń bári qýanysh eken. Aısynǵa qatysty, ertegilik, árqıly áńgime óz aldyna. Odan burynǵy. Tipti, soqa bastary otyrǵan, biraq kúsh-qaıraty boıynda, bar tileýi alda, kádimgideı qyzmet jasap, el qatarly tabys taýyp, adamsha ómir súrgen qanshama zaman. Oǵan deıingi, ekeýi jańa qosylǵan, ýaıym, qaıǵysyz jyldar. Odan da burynǵy, — bozbala, boıjetken shaq. Ash-aryq, mehnat, beınetti soǵys kezi. Dál osyndaı maısham jaǵyp otyrar edi. Qazir ala-kóleńke kórinedi, ol kezde samaladaı jaryq. Osy, dál osyndaı maısham jaryǵymen sabaq daıyndap, kitap oqıtyn.

Birin biri delbep, ájeptáýir otyrǵan soń bul áńgime de taýsyldy. Tún ortasyna taqaý. Bálkim, asyp ta ketti. Saǵatqa qaramaǵan. Saǵatqa qaramaǵaly, ýaqyt sanamaǵaly qansha zaman. Búgin de. Alda uzaq tún tur. Qaıtkende de kún jaryǵy janǵa jaqyn eken. Syrtqa shyǵasyń, aýlada júresiń, qaıtadan úıge kiresiń, qybyr-jybyr, baıaý bolsa da ýaqyt ótip jatady. Al túnde… Uıqy jaqsy, árıne. Keıde bastyǵyrylyp, aýyr túster kórseń de. Baz-bazynda ótken kúnge qaıta oralasyń. Balańmen, baryńmen birge júresiń, aman-esen, shat-shadyman. Túste, eleste bolsa da, bir jasap qalasyń. Tek… jańa ǵana oıanǵan sátte qıyn. Búgingi kúnge, jetim-jesir, qaraly kúnińe qaıtyp oralasyń. Áıtkenmen de uıqy — ájeptáýir jeńildik ákeletin. Bar qaıǵyńdy birjola umytpasań da. Tek… birden uıyqtap kete almaısyń. Talyǵyp baryp, tún aýǵanda, keıde tań bozarǵanda áreń kóz ilinedi. Ekeýi sol jeńildik sátin kútip, ýaqyt sozyp qana otyrǵan. Biraq búgingi otyrys tym uzaryp ketkendeı. Aıbol amalsyz saǵatqa qarap edi. Jyljymaı, bir orynda turyp qalǵandaı. Tún jańa ǵana ortalanǵan. Týra on eki eken. Nól-nól. Sol kezde… Syndybala ishin tartty. Aıbol da jalt qaraǵan. Týra bosaǵada tur eken!..

Úńile, eńkeıe qarap, týra bosaǵada tur. Aısyn!!

Júzi kóleńkeli. Álde jábirlengen, álde aıanyshqa tolǵan, jabyrqaý keıipte. Sol, nazaly kúıinde sál bógeldi de, únsiz, dybyssyz qalpy alǵa qaraı eki-úsh qadam basty. Endi túr-tulǵasy aıqynyraq kóringen. Janary jasaýrap, bet-júzine kúlki úıirildi.

Ekeýi… mana… tas bolyp qatqan. Endi ǵana es jıdy.

— Qulynym!.. — dedi Syndybala shyr etip.

— Balaqan!.. — dedi Aıbol, omalǵan ornynan tura almaı.

Ekeýi birdeı kóz jasyna erik bergen.

— Qaıtyp keldiń be, aqyry… — deıdi anasy.

— Bar ekensiń ǵoı, júr ekensiń ǵoı… — deıdi ákesi.

— Iá… — dedi Aısyn. Teńsele bere boıyn jıdy. — Men… kel… dim… — dedi az-maz dirili bar , kúmbirsiz, anyq áýezben. — Sender… jylamańdar… Maǵan aýyr… — dedi kúrsinip.

Keler mezette ǵaıyp boldy.

Ekeýi qarmalanyp, oryndarynan turdy. Qaltaqtap bosaǵaǵa bardy. «Aısyn!.. Qulynshaq!.. Balaqan… Jalǵyzym… Jaryǵym…» — desip, qoldaryn alǵa sozyp, ár qadamyn ańdaı basyp, shaǵyn bólmeni on aınalyp shyqty. Joq. Sodan soń esikti sıpalaǵan. İshki ilgegi salýly tur eken. Aýyzǵa — dalanǵa shyqty. Ol da berik. Qaıtyp kelip, terezeni túgendedi. Jeldetkishine deıin jabyq. Sodan soń dymdary quryp, otyra ketken.

Syndybala taǵy da kóz jasyn bulady.

— Jylama, — dedi Aıbol. — Aıtty ǵoı jańa ǵana balań. Sen jylasań, jeńileıip qalarsyń, al oǵan aýyr. Solaı dedi.

Syndybalanyń kóz jasy birden tıyldy. Ekeýi birdeı boıyn jıyp, az-maz sabyr tapqan.

— Tiri, — dedi sheshesi. — Ólgen joq. Tiri eken!

— Onda… qalaı keldi, esik qozǵalmaǵan qalpynda…

— Tylsymmen ashylyp, tylsymmen jabyldy, — dedi Syndybala nyq senimmen. — Biz qapelimde ańdamaı qaldyq.

— Ras, tiri, — dedi Aıbol da, jeńil kúrsinip. Bet-aýzy shalbarlanyp, kádimgideı, yrjıyp kúldi. — Jany… Jany keýdeden shyqsa da, ózi tiri. Jańaǵy… — Boıyn bekitip, azǵana bógeldi. — Jańaǵy — arýaq. Aısynnyń ózi emes, arýaǵy. Esebi, ózi. Bizdi umytpapty. İzdep keldi. Taǵy keledi…

— Taǵy keledi… — dedi Syndybala. Kóz jasyn syǵa bere, qaıtadan qataıdy.

— Iá, endi jylamaýymyz kerek, — dedi Aıbol. — Jylasaq… taǵy da ketip qalady. Sodan, ókpelep… múlde… Keledi…

— Keledi! — dedi Syndybala sonshalyq berik senimmen. — Múmkin, qapaly kúıimizdi kórip, jubatý úshin kelgen shyǵar. Biraq endigi jerde… sonyń ózine… qalaı jylamassyń… — dedi taǵy da bosańsyp.

Aıbol eńsesin jaza jadyrap, múlde ońalyp aldy.

— Jylamaıyq. Qýanaıyq. Balamyz bar eken, — deıdi. — Endi qaıǵyratyn ne qaldy, — deıdi. — Keldi. Kórdik. Taǵy keledi. Búgin. Osy qazir. Tek… ózi aıtqandaı, bekem bolaıyq. Qaıǵymen emes, qýanyshpen qarsy alaıyq. Mine, qazir…

Ekeýi qaıtadan serpildi. Otyn mazdatyp, jańadan shaı shyǵardy. Alańdaǵan qalyptary bylyqaı botqany da, tabaqtyń túbine deıin, túgel jep aldy. Syrttaǵy beımezgil mashına dúriline de, alys, jaqynda áldebir ıtterdiń úrgenine de, oryndarynan atyp tura jazdap, tipti, typa tynyshtyqtyń ózine eleńdep, tań bozyna deıin kútip otyrdy. Aısyn kelmedi.

Shala-sharpy kóz ilgen soń, asyǵys orazasyn ashyp, zırat basyna barǵan. Momaqan, únsiz qalpynda typ-tynysh jatyr eken. Arýaq emes, ústindegi kók shóbine deıin tilsiz, ózi de jansyz, jetim tómpeshik.

Keshine… syz bermedi. Erteńine de. Arǵy kúni de. Úsh kún, tórt kún ótti.

Besinshi kúni, tún ortasyna tolmaı, el uıqyǵa jatar kezde qaıtadan kóringen. Óńi bop-boz eken. Qaıǵydan da, qýanyshtan da shet. Taǵdyrǵa kóngen, baısaldy, bekem. Ákesi men sheshesi jylaǵan joq. Tipti, qybyrlap, qozǵalýǵa qoryqty. Áneýgideı ketip qalar dep. Til qatysyp ta úlgermegen. Aısyn tym asyǵys, bir sátke ǵana oralǵandaı. Ol da eshteńe aıtpady. Ata-anasyna eljireı, barlaı qarap azǵana turǵan soń kózden ushqan. Tym qursa bes-on mınýt bógelmepti.

Áıtse de, ekeýiniń qýanyshynda shek joq edi. Ótkende eriksiz renjitip aldyq pa dep qoryqqan. Bul joly ókpesi joq sıaqty. Shynynda, óziniń onsyz da ólmeli áke-sheshesi, renish-ókpe úshin emes, esirkep, eńsesin kóterý úshin keldi emes pe. Dese de… nege týra bes kún bógeldi? Oılap, sanap, eseptep, op-ońaı tapty. Áýelgi kelis — jeksenbi, qazaǵa ushyraǵan kúni eken. Odan sońǵy juma — aýylǵa jetken kúni. Endeshe, jambasy jerge tıip, kelisimen, máıitti zaryqtyrmaı, túnde qondyryp, erteńine, sáskege taman qara jerge tapsyrǵan — senbi kúni bar emes pe. Juma, senbi, jeksenbi. Aptanyń sońǵy úsh kúni qatarynan… Sonshama qýanyshty jaǵdaıdy oısha elestetýdiń ózi qıyn edi. Sóz joq, keledi. Senbi kúni, ıaǵnı erteń taǵy. Tek, býyndaryn bekitip otyrý qajet. Áıtpese, úshinshiden soń múlde kórinbeı ketýi. Tek osy bir joly kelse. Áýelgi senbide. Erteń…

Keldi. Kelesi jeksenbi, arǵy jumaǵa qaratpaı.

Ekeýi keshki alakeýimnen kútken. Qatarynan úsh maısham jaqty. Baıaǵydan qalǵan ádemi kárlen keseleriniń túbine. Úsh kesege úsh maısham. Syndybala ár jerge qoıyp edi. Aıbol birdeńege qaıshy kelip qalarmyz, úırenshikti jerde tursyn dep, túgelimen dastarqan ústine, qatarynan ornatty. Ekeýi birin-biri sabyrǵa shaqyrǵan. Shynynda da, boılary úırenip qalypty. Jylaıtyn ne bar. Ras, qýanyshtan da jylaıdy kisi. Biraq dál bular úshin orny joq.

Aqyry, tún jarymda, bosaǵadan attaǵanda, bosaǵa emes, jabyq esikten tórge qaraı qadam basqanda… meıirli qýanyshpen kórisken edi. Aısyn da burynǵydan kóterińki eken. Jáne erkin. Ekeýi qalt-qult etip, kárilikten, kemshilikten emes, mazat tolqynystan, býyndary dirildep, qarsy aldyna kelgende… baıaǵy bir zamandaǵydaı jymıyp kúldi. Al bul ekeýi… álde ımenip, álde úrkitip alarmyz, jańa, beımálim rásimge qaıshy keler degen túıtkildi qaýippen, emine bere toqtap qalǵan. Aısynnyń ózi de, bular taqaǵanda bir qadam keıin sheginip edi.

— Men… taǵdyr… — dedi. — Áıtse de… senderge obal boldy… — Daýsy tutqyrlanyp, azǵana bógeldi. — Men bárin de bilem, — dedi taǵy da jarty qadam sheginip. — Senderdiń qalaı qaıǵyryp, qamyqqandaryńdy. Kól-kósir kóz jastaryń taýsylyp, qalaı demderiń bitkeni. Sodan soń, qaıǵy ústine turmystan talaı taryqqandaryń… Asharshylyq aldynda. Kúni búginge deıin…

— Joq, joq, jaryǵym… — dedi Syndybala qolyn erbeńdetip. — Biz… biz…

— Biz de el qatarly… — dedi Aıbol. — Ashtan ólip, kóshten qalmaımyz. Tek…

— Óli arýaqqa bári de belgili, — dedi Aısyn. — Kórse de, kórmese de.

Sodan soń…

(aıtty…

— Arýaqqa bári de aıan. Ata-anasynyń jaıy ǵana emes. Aǵaıyn-týys, taqaý tóńirek, tanys-bilis. Óziniń ótkeni túgel. Tipti, týǵan, es bilgen shaǵyna deıin… Men bárin de bilemin. Senderdiń… qudaıdan bala tilep, qalaı zaryqqandaryń, maǵan qalaı qýanǵandaryń… Qalaı mápelep…

Mynaý sóz — atqan oqtan ármen boldy. Ekeýi birdeı ózekteri sýynyp, opyryla qulaýǵa shaq qalǵan…

Joq!

Ol ras, arýaqqa bári maǵlum. Bolǵany da, bolmaǵy da. Aqıqat deseń de, qazaqshylyqqa jatpaıtyn qylyq. Kórgensizdik. Kir, qoqys. Kóńilge qaıaý. Orynsyz qatal, tym aýyr soqqy. Árıne, aıtpaıdy.

Aıtpady.)

… irkilip qaldy. Biraq ekeýi de áldene, tosyn bótendiktiń lebin ańdaǵandaı. Aldymen es jıǵan, nemese, birjola esi shyqqan Syndybala eken.

— Qulynym-aý, — dedi jassyz kóz, zarly kóńilmen ańyrap. — Tas emshegimdi jibitken qońyr qozym-aý, qalaısha ǵana…

Asyǵys attap, bas salyp qushaqtap edi, qur aýany qarmady. Ań-tań bolǵan, óńi buzyla abdyraǵan, qapaly, qaraly kúıde keri burylyp edi, Aısyn jylysty ma, sekirdi me, álde býaldyr saǵymdaı tolqynyp ótti me, ekeýiniń aralyǵynda tur eken.

— Senderdi burynǵydan da jaqsy kóremin, — dedi. — Áıtpese, Sýyq-Tóbeniń eteginde tynysh qana jatar edim. Apa, kóke… meniń basqa kimim bar… Senderdiń jalǵyz uldaryń… Jaralmyshtan bastap, ótken ǵumyr boıy, endi jer qoınynda, qıametke deıin… Senderden basqa túgim joq. Tym qursa úılenip, artymda tuıaq qalsa ǵoı. Senderdiń de qaıǵy-zaryń…

Sózin aıaqtap úlgermedi, aýaǵa sińip joǵaldy. Endi eki kári birin biri qushaqtap alǵan. Jabyǵyp, jylaǵan joq. Súıinishten de, túńilisten de tys. Úreıden de, úmitten de ada. Bári ótti. Bári bitti. Attaı jıyrma bir jyl tek qyzyǵyn ǵana kórsetken Aısynnan shynymen-aq aırylypty. Birjola ketti dep bilgen. Tipti, kesheli-búgin, osy jańa ǵana kózben kórgenderine kúmándi. Kúmándana turyp senimdi. Sonda… bul ne? Ne emes, kim? Ózi ekeni anyq. Arýaq bolsa… tiri. Iaǵnı, ólgen joq…

Ólgenin kórgen joq. Áıteýir ishten kebindep, syrttan tigip tastapty. Betin ashqyzbaǵan. Aýyl aqsaqaly. «Mine, sháıit bolǵaly altynshy táýlik, kún jaz, qaınaǵan tamyz, kórýge… syrtyn sógip, ishin ashyp, kórýge… kóńilderiń qaıtady, sol, óńi buzylmaǵan, aman-saý qalpynda este saqtalsyn… Eń bastysy — kebindelip qoıǵan máıitke obal, senderden ary qaıǵy…» — degen. Múmkin, sonda… basqa bir… Aısyn ólgen joq. Ǵaıyptan tiri shyqqan. Ǵaıyptan kórinis berdi.Ólgen joq. Sirá, áldebir sıqyr aımaǵyna tústi… Iá. Anyq. Ekeýi qaıtadan daǵdarǵan. Aqyldan aljasqandaı. Óń men tústi aıyra almaı tur. Jańaǵy… tús pe, óń be. Estelik pe, eles pe. Eles emes. Tús emes.

Shyn eken. Eshqaıda ketpepti. Keler mezette manaǵy ornynda tur…

— Ýh… áreń oraldym, — dedi bul joly ashyq áýezben. — Kóke, apa… Sender meni óldi dep bildińder. Endi tiri qalpyma sener-senbes jaǵdaıda tursyńdar. Men ólgem. Ári tirimin. Men — tán emes, jan! Men — máńgi jasar arýaq…

— Joq! — dedi ekeýi qatarynan. — Sen — barsyń. Aman-esen, tirisiń. Áldebir sıqyrly ólkede júrsiń. Sıqyrmen kelip tursyń. Endi osynda qal. Biz keteıik. Aýys, aıyrbas múmkin be?

— Jazmyshtyń joly túzý, — dedi. — Qaıtpaıdy, qaırylmaıdy. Sender bile tura sengileriń kelmeıdi. Mine.. qabyrǵada qaltyldaǵan eki kóleńke kórinedi. Ekeýiń. Úshinshi — men joqpyn. Apa, aınanyń betindegi perdeni al, — dedi salqyn jymıyp. — Endi úsheýimiz kezektese jaqyndap kóreıik. Mine, men joqpyn. Sender — tiri, men — ólgen kisimin. Qaıtyp keldim, biraq qaıta tirilmeımin. Kóngensińder, endi meni kóre tura, úmitterińdi birjola úzińder. Kelmeıtin edim, kórinbeıtin edim, biraq keshegi… maldyń jeminen qalǵan bylamyq botqa… Men áýpirimmen kórden turýǵa májbúr boldym. Meniń… álpeshtep ósirgen áke-sheshem mundaı kemshilik jaǵdaıda qalýǵa tıis emes…

Taǵy da, kútpegen jerden ǵaıypqa aınaldy. Ańdap qarasa, solaı bolmas jóni de joq. Kóp uzamaı, terezeden tań syz bergen.

Erteńine — jeksenbi bolatyn. Kezekti kúni. Kelmedi.

Arǵy, qaıǵyly, qaraly jumany taǵatsyz kútip edi. Tań atqansha, kún shyqqansha tosty. Joq.

Senbi… Eń sońǵy bolmasa da, úmit kúni.

Kesh tezirek batsa dep tilegen. Keshke jetpedi. Sáske túste jetip kelgen. Asqan. Aısyn emes, Asqan.

Qysyla, qymtyryla kirgen. Sálemnen keıin dastarqan basyna tize búkti. Jan-jaǵyna qaranyp, azǵana otyrǵan soń, duǵa qyldy. «Qul-hý-alla…» Jattap alypty, kúbirleı sozyp, úsh qaıtaryp, «alla ákbar» aıtty. Sodan soń ǵana jón suraǵan. Qarttardyń amandyq, saýlyq jaıy.

— Aǵa, táte, men kinálimin, — degen, nazaryn tómen salyp. — Mine, jyl asty, esebi eki jyl, tym qursa úılerińizge kirip shyqpappyn. Kóship ketkem. Qý tirlik. Tapyr-typyr, alas-kúles. Áne-mine dep júrip uzartyp alyppyn. Endi… jaǵdaı jaman emes.

Syndybala shaı qoıdy. Sol kezde ǵana… jerge kirerdeı qınalǵan. Dastarqanǵa salar… jarty japyraq nan joq eken.

— Táte, áýre bolmańyz, — dedi Asqan áldeneni sezgendeı. — Keıinirek kelip, aǵamen erkin otyryp áńgimelesemin ǵoı. Búgin asyǵys edim. Osy aýylda azǵana sharýa shyǵyp… Sizderdiń úıge arnaıy kelgeli júr edim. Tipti jaqsy boldy.

Eki kári úshin Aısynnyń ótkendegi seriktes aǵasyn kórýdiń ózi úlken qýanysh edi. Áýelde áldeneler eske túsip, kemseńdegenmen, ózderin tezinen bekemdep alǵan. Sheshe suqtana, súıine qarap otyr, balasynyń dosyna. Áke árneni surastyryp, áńgime jalǵady.

— Qazir jaǵdaı birshama jaqsardy, — dedi Asqan. — Japonıadan oń rúldi mashınalar jetkizý máselesin jolǵa qoıdyq. Baıaǵydaı ózimiz aıdap ákelmeımiz. Baramyz. Poıyzben. Kóbine Vladıvostok. Sonda isker, senimdi jigitter taptyq. Tıesili aqshasyn tóleımiz de, bir mashına emes, onshaqtysyn qatarynan arnaıy vagonǵa tıetemiz. Ózimiz salt qalpymyzda, jolaýshylap, saıahattap qaıtamyz. Aısyn bolsa ǵoı… — dedi kenet júzin kóleńke shalyp. — Sondaı… tabandy eki-úsh jigit bar, — dedi. — Biraq… — Sózin taýyspady. — Meni óz balalaryńyzdaı kórińizder, — dedi, tizerleı ornynan turyp. Eńkeıe bere, qoınyna qolyn salyp, stol ústine bir býda aqsha qoıdy. — Mynaý — Aısynnyń úlesi. Keıingisi taǵy bar… Qınalmaı, qajetke jarata berińizder. Men… taǵy da kelem…

Kelmedi. Aısyn. Sol kúni keshke. Senbi ǵoı. Kezekti kóris kúni. Erteńine, jeksenbi kúni taǵy da. Ekeýi tań atqansha, elbireı zaryǵyp, uzaq kútti. Aqyry, kún shyǵa, talyǵyp, áreń kóz ilgen. Endigi emeski úmit — aldaǵy juma.

Keldi. Tústen keıin. Kún jaryq qoı. Aısyn emes, árıne. Asqan.

Eki kári shelpek pisirip otyr eken. Múbárak juma ǵoı. Arydaǵy arýaqtarǵa, beridegi… óli, tirisi naqty belgisiz balaǵa arnap.

Asqan taǵy da duǵa qaıyrdy. Bul joly, álde ýaqyty kóp pe, álde jetim-jesir kempir-shaldyń kóńilin aýlaǵysy keldi me, uzaǵynan otyrdy. Kádimgideı áńgimemen. Qazirgi tabystary táýir kórinedi. Burynǵydan bes ese. Biraq bul da turaqty kásip emes. Erteń, uzasa eki-úsh jylda ustalǵan, arzan mashınanyń quny túsedi, túspese de, ótkizý qıyndaıdy. Óıtkeni, ár taraptan jetkizýshiler kóp. Ári keden — bul jaqtaǵy bılik tutqasyn ustaǵandardyń kómeıi keń. Kóp sozbaı, osy bıyl, qosymsha, bálkim negizgi tabys kózi — STO — Tehnıkalyq qyzmet beketin uıymdastyrmaq. Qalanyń irgesinen qajetti jerin alyp qoıypty. Endi tıesili jabdyqtary bar tórt qabyrǵasyn turǵyzý kerek.

— Aısyndy jumysqa aldym… — dedi kenet basyn kóterip. Sodan soń, ańdaýsyzda aıtqan sózi tamaǵyna keptelgendeı, qalt tyndy. Daýsy qaımyjyqtanyp, — Aısyn… — dedi de, tuqyra tómen qarap, taǵy bógeldi. Keler mezette kózine jas alǵan.

Áńgimesin azdan soń ǵana jalǵastyrdy.

— Sol joly men ólýge tıis edim, — degen. — Aısyn araǵa tústi. Oqtan qaǵý úshin emes. Meni qorǵap. Uryp jibere me dep. Qaıratty edi ǵoı. Ári jyldam. Myna táteme tartyp týǵan, iri. Atady degen oı joq. Qorqytyp tur dep oıladyq. Sonda da araǵa túse berip edi. Álgi qaraqshynyń tartyp jibergeni. Qorqytqan joq, shynymen atqaly tur eken. Sodan… esime tússe, áli kúnge deıin býynym dirildep ketedi… Aısyndy qushaqtaı alyp edim, maǵan janary jarq etip, kózin tóńkere qarady da, kete bardy…

Eki kári únsiz jylap otyr edi.

— Já, — dedi Asqan qataıyp. — Sodan… mine, eki jyl, esimnen shyqqan emes. Tek qana… — Taǵy da tutqyrlanyp, bógelip qaldy. — Ótken juma kúni túnde… Álde túsim, álde óńim… — dedi basyn silkip. — Ertesimen, tura sala sizderge asyqtym… — Jymıyp kúle bere, ańyryp qarady. — Sol kúni… Ózimniń de kóńilim jaılanyp, tynysh uıyqtadym. Erteńine.. ótken jeksenbi ǵoı, týra tún ortasynda kelip tur… «Meni jumysqa al,» — dedi. — «Tym kóp emes, ortasha aılyqqa,» — deıdi…

Asqan taǵy da basyn shaıqap, tóbege qarady.

— Aldym. Tirkep qoıdym. Ortadan joǵary jalaqymen. — Kúldi. — Endi sizderge ákelip berip turam. Eshqandaı tarshylyq kórmeısizder, maǵan senińizder, — dedi.

Ekeýi yńǵaısyzdanyp, áldenendeı ýáj aıtpaq edi, Asqan qolymen jasqady.

— Men qaıda bolar edim qazir? Sýyq-Tóbeniń eteginde jatar edim. Aısyn emes, myna men. Aqsha degen ne, aǵasy. Táte. Myń, milıon teńge bir kúndik jaryqqa jete me. Sizder de… Ketkenniń orny tolmaıdy, endi… asyqpańyzdar. Meni Aısynnyń ózi bolmasa da, kózindeı kórińizder… Ótkendegim — qaryzdyń qaldyǵy edi. Mine, balalaryńyzdyń áýelgi aılyǵy, — dep, taǵy da ájeptáýir aqsha tastady.

Jarly-jalbaǵaı kempir-shal ne aıtpaq. Alǵys, rızashylyqtan basqa. Aqsha úshin emes, adamgershilik úshin. Eń bastysy — ólgen uldary áli de tiri júrgendeı. Ólse de ózderiniń qasynda eken.

Juma edi ǵoı. Keshkisin… keldi. Aısynnyń ózi, árıne.

Júzi ashyq eken. Ekeýine kezek qarap, úsh-tórt qadam alǵa basyp, bir qadam keıin shegindi. Ákesi men sheshesi… keýdede shyqpaǵan jany ǵana bar, shymyraı tolqynyp, bular da áreń tur. Áldenendeı túısikpen sezindi, bul — eń sońǵy kelis. Eń sońǵy kórinis. Bu dúnıedegi. «Qosh, baqul bol!» — dep, «Aqyrette kóriseıik!..» — dep aıtýǵa aýyz da barmady, ýaqyt ta jetpedi. Jarq etip, eńselene kóringen eles keler mezette tumandaı tarap, ǵaıypqa aınalǵan. Iá. Birjola…

Kári áke-sheshe qapaly qýanyshta qalyp edi. Birge turmaq joq, birge júrmek bar eken. Bu dúnıede emes, o dúnıede. Kóris kúni de tym alys emes. Bir jyl, eki jyl, uzasa bes-alty jyl. Eriksiz tezdetý — kúná bolar edi. Asyqqan joq, fánıden bezip, baqıǵa suranǵan joq. Biraq shyn úmitpen, aq peıilmen kútken. Soǵan oraı ózderin erekshe talaıly, sonshama jeńil sezingen. Jalǵyz uldary — bar eken. Aman-esen júr eken. Endi ne arman. Aısyn aldarynda ińgálap jatqan, alǵash qaz turyp, táı basqan, quldyrap oınap, apa, kóke dep moıynǵa asylǵan, ósken, jetken, qorǵanysh, súıenish bolǵan abat, kenish ómir bastaryna qaıtyp oralǵandaı, nesibeli, yrysty kún keshti. Bes-alty jyl emes, eki, bir jyl da emes, uzaq jeti-segiz aı boıy. Sol meıir, sol qanaǵat, ıman, tilekpen erte kóktemde ekeýi qatarynan dúnıe salypty. Biri — tańerteń, ekinshisi — keshke qaraı.

Almatydan Asqan keldi, tanys-bilis, týmasa da týǵandaı aýyl-aımaq túgel jınaldy, muǵalim marqumnyń aldyn kórgen jigitter Sýyq-Tóbeniń etegindegi kókmaısa zırattyń kúnbatys shetindegi, ózderimen birge oınap, birge ósken Aısynnyń dál qasynan, beti ǵana jipsip, asty toń bolyp qatqan sary topyraqty qopara tekshelep, qatarynan eki qabir qazdy. Týǵan-týyssyz, baıaǵy bir zamanda osy óńirge kóship kelip, berik ornyqqan, sonshama uzaq ýaqyt boıy irge aýdarmaı, bir qonysta otyrǵan, basy — baqytty, sońy bulaǵaı, qaıtkende de ózinshe ǵumyr keshken, ataýly úsh-aq jan bolsa da, tutas bir áýlet — otbasymen tórt qanat kıiz úıdiń ornyndaı ǵana jerge syıypty. Eń sońǵy belgileri — bastaryna úıilgen kishkentaı tómpeshik qana eken. Biri — ústine kók shóp tebindegen jas jigit. Ekeýi — ázirge taza topyraǵy ǵana qopsyǵan eki kári. Qaıtkende de jansyz, tilsiz úsh dómbek. Al astynda…

Tiri jan bilmeıdi. Biraq anyq. Áke men sheshe qasyretpen aırylǵan jalǵyz uldaryn qaıta tapty. Endi eshqashan juptary jazylmaıdy. Qıamet-maqshar kúnine deıin. Odan soń da…

Imandary salamat bolǵaı, ǵazız múskinderdiń!..

---