InfoHub Logo

— Saryózekke baratyn kim bar?.. Saryózekke baratyn kim bar?..

Jer túbinen shyqqandaı qumyǵyp estilgen daýys jolaýshylardy eriksiz jalt qaratty. Aldymen vagon jaǵalap ilbip kele jatqan keń-mol etekti orys kempir kórindi. Odan soń kishkene dóńgelekteri urshyqtaı zyrqyraǵan qolarba kózge shalyndy. Arba ústindegi qundaqtaýly qazaqtyń eki aıaq, eki qoly joq ekenin de jurt sodan soń baryp baıqady. Vagon terezelerine úmittene tesilgen músápir jannyń daýysy tóbe-quıqany shymyr etkizerlikteı jalbarynyshty edi.

— Saryózekke baratyn kim bar?.. Saryózekke baratyn kim bar?..

Kempir belin jazýǵa toqtap, bir kúrsinip aldy da, ıyǵyna batqan jipti tolǵaı tartyp, ilgeri qozǵaldy. Jurttyń ózderine aıaýshylyq tanytqanyna eti úırenip ketken tárizdi. Yǵysyp jol bergenderdi eleń qylǵan joq. Qoltyǵynan demep jibergisi kelip umsynǵandarǵa burylyp qarap ta qoımaıdy. Ózi yńǵaı bildirse, shaldy arbasymen qosa poıyzdyń myna basynan ana basyna deıin tik kóterip aparyp tastaý bularǵa túk emes. Óıtse shalynyń kóńili jasyp qalatynyn áýelden-aq sezgen. Otynǵa baryp kelgendeı, shánıip jatysyn qarashy, tipti. Aıǵaılaýǵa da erinedi, o, qurǵan.

Bul endi shalyn erkeletken túri. Áıtpese, ol sorlynyń poıyz toqtap turǵaly beri jaǵy semgen joq. Saryózekke baratyn bireý tabylsa, birge ilese ketetindeı janyǵady. Kóziniń aldyndaǵy kúltildegen isigi tarqap, sarǵaıǵan óńine eptep qan júgirip qalypty. Kesken tomardaı kespeltek dene daýystap ún qatqan saıyn zilsiz talpynady.

— Oý, jurtym, aralaryńda Saryózekke baratyn eshkim joq pa? Túkirseń túkirigiń jetetin jerden ári aspaı, qadamy qatyp qalǵan bul neǵylǵan el?!

Ǵarip shal ónbes tirliginen túńilgendeı kúńirenip ketti. Oǵan da qulaq asar jan bolmaǵan soń, únin jutyp, amalsyz aýyz japty. Qaıtyp jaq ashpaı, túpsiz aspanǵa tesireıip, júzi surlanyp, bezerip jatyp aldy. Manaǵy óz sózderin qaıtalap: "Saryózekke baratyn kim bar?.." — dep sarnaǵan kempirdiń daýysyn da estigisi kelgen joq. Kókeıinde eseıgen shaǵynan bergi bar ǵumyryn birge ótkizgen kempirin bótensigendeı, sonshama jyl jipsiz baılaǵan sýyq ólkeni jatsyraǵandaı tosańdaý bir sezim paıda boldy. Budan qyryq-elý jyl buryn ólim jazasyna kesilgen on adamnyń tún ishinde tap osy stansaǵa jetkizilgeni de qos qabat esine oralǵan. Úkim oryndaýshylardyń ózderin vagonnan jelkelep túsirgeni, tabandary jerge tıisimen ormanǵa qarata shubyrtyp áketkeni kúni búgingideı kóz aldynda. Qashan stansadan alystap ketkenshe asyqtyryp, myltyq ushynda ustap edi. Úńireıgen uńǵyny súringen jerde jaýyrynǵa tirep, zárelerin ushyrǵan. Myń ólip, myń tirilip, qalyń qaraǵaıly ormanǵa jetken soń da jetiskenderi shamaly. Ajal aýzynda jandaryn shúberekke túıip, qalyń ormandy túkpirlep uzaı bergen. Mańdaı tustan aǵaryp atar tańdy ǵana medeý tutqan, úmit etken.

Dám-tuzy taýsylýǵa taıanǵan adamnyń araıly tań shapaǵyn bir kórip qalǵysy keletini nesi?! Tún qarańǵylyǵyn serpip tastap, alys kókjıekten saýmaldap quıylar izgilik nuryn ańsaı ma, álde. Áıteýir myna jaryq dúnıede qara kúsh pen qaskóılikten basqa qaıyrymdylyqtyń baryna da kózderi jetse, kóńilderi tynshyǵardaı bolady. Óziniń artynda qalyp bara jatqan qımas tirshilikte izgilik nurynyń sónbeýin tileıdi. Sol kezdegi onyń ómirge degen júrek qanyndaı yp-ystyq mahabbatyn tilmen aıtyp jetkizý qıyn. Ol úshin endi jan dúnıesin sáýlelendirgen izgilik nurynan qymbat eshteńe joq sekildi. Etigine jabysqan mı balshyqtan aıaǵyn áreń sýyryp, jeleń kóılegin sup-sýyq jel kernep, ólimge bet alyp bara jatqan adamnyń izgilik nuryna sońǵy ret tabynýy shyǵar, bálkim, bul.

Jol bastaýshy omyraýyn qymtanyp, moınyn ishine tartty. Ústindegi qara kıimdi osy jolǵa ádeıi tańdap kıgenge uqsaıdy. Tutqyndar onyń túrin áli anyqtap kórgen joq. Beli qyndyrdaı, ıyǵy qýshıǵan aryq kisi. Eki qolyn qaltasynan shyǵarmaǵan kúıi, shalshyq sýdy shalpyldata keship barady. Ekpindep, arshyndaı adymdaǵan júrisinen jańylatyn emes. Qalaı qaraı burylatynyn, qashan, qaıda toqtaıtynyn ózi ǵana biledi. Onyń taban tiregen jeri kisenderi shyldyrlaǵan aq kebindi beıbaqtarǵa dúnıeniń shetimen birdeı. Bular ózderinen buryn atylǵandardyń rýhymen sol jerde qaýyshady.

Qara kıimdini ókshelep kele jatqan jaýyryny qaqpaqtaı shoıqara jigittiń ulty qazaq. Óńgelerinen denesi iri bolǵan soń, kógenqosaqtyń aldyna ádeıi shyǵarǵan. Mańdaıy jaryq azamat bylaıǵy ómirde de top bastaıtyn serkedeı edi. Kóleńkesinde qalǵan bireý syrtynan saýsaǵyn shoshaıtyp jiberdi. Saýsaǵy syńǵyrdyń saýsaǵyn nege syndyrmady bir taldap?! Búıtip ıtjekkenge súıretilgenshe, sol jerde jastyǵyn nege ala jatpady?!

Ol qolyndaǵy kisenin shyqyrlata julqyp qaldy. Qara kıimdi jol bastaýshynyń jaýyry dir ete túskendeı boldy. Ekeýi áldeneni ishteı uǵysty. Biraq, osy qımylymen bul ne aıtty, anaý qalaı qabyldady, anaý ne aıtty, bul qalaı qabyldady, ony ekeýi de anyq boljaı alǵan joq. Tek qara kıimdi oqys qımyldan tiksingendeı, aıaǵyn tez-tez basyp ilgeri ketti. Tizesinen tómen túsken uzyn qara sýlyǵynan soraıǵan boıy odan saıyn uzaryp kórindi. Shoıqara qazaq ony osy joly artyna qarar dep kútken. Jol bastaýshy ıyǵyn manaǵydan beter qýshıtyp, jaǵasyn kóterip aldy.

Shoıqara tý syrtynan bireýdiń kúbirlep sóılegen daýysyn estidi. Ózin qoldap, taǵy bireý qolyndaǵy kisenin shyldyrlatty. Oǵan taǵy bireý qosylyp, basqalary ony ilip áketti. Artyna jalt qarap, aryp-ashqan tutqyndardyń arasynan shattana shamyrqanǵan bireýdiń aqsary júzin kórdi. Bir kózi shytynaǵan oımaqtaı kózildiriktiń ar jaǵynan otty janarlar jalt ete qalǵanǵa uqsady. Aqyryn, biraq birqalypty estilgen kisen shyldyry kógenqosaqty boılap, úndese, jalǵasa baryp, qaraýytqan orman arasyna, tún qoınaýyna jutylyp ketip jatty.

* * *

Ol poıyz dońǵalaqtarynyń dúrsilin elden buryn estidi. Aıaq-qoldan aıyrylǵaly beri qulaǵy saq. Úıde jatyp túzden dybys ańdytyp qoıǵan qusaly ómirdiń mazaǵy bolar. Áıteýir, tyqyr etkenge aldymen ózi bas kóteretin. Kelgendi kútip, ketkendi shyǵaryp salýǵa dármeni joq. Ondaı ólsheýsiz baqytty taǵdyr mańdaıǵa jazbaǵan. Jurt japyryla qaraǵan jaqqa ol da moıyn burdy. Shoıyn jolǵa tas kenedeı jabysyp alǵan jylanqurt shubatylyp jaqyndaı berdi.

Jer titirep, shaldyń qolarbasy da dir-dir etip baryp basyldy. Atam zamanǵy eski poıyz alys joldan aryǵańdaı, arsa-arsasy shyǵyp, sońǵy kúshin sarqa ıtińdep kelip, ıtıip toqtady.

— Áı, tart!.. Tartsańshy!..

Shal poıyz júrip ketetindeı talpynyp, aıǵaılap jiberdi. Kempir qapylyp, ornynan eki umtylyp ázer turdy. Bıylǵy kóktem ony jyldaǵydan kóp álsiretip tastaǵany eken. Sirá, endi oǵan da dúnıeniń sheti kórinip qalǵan shyǵar. Boıyna shaqtap jınaǵan kór-jerin anda-munda tyqpyshtap júrgeni tegin bolmady. Ádiletine júginse, odan buryn óziniń jambasy jerge tıýi kerek. Áıtpese, ǵarip shaldyń kúni qarań. Qyl aıaǵy sálemińe deıin satýly qazir. Kempir ólse, buǵan qaraıtyn basqa kim bar.

— Myna nemeniń úni nege óshti? Tiri me ózi?

Kempir búgejektep, artyna qaıyrylamyn degenshe biraz jurt poıyzǵa da minip bolyp qaldy. Aqyryn jyljyp kelip, tilerseginen qaǵa toqtaǵan qolarba onsyz da áreń turǵan baıǵusty jalpasynan túsire jazdady. Shal degbirsizdene, arbasyn selkildete bulqynyp, kempirdiń eki aıaǵyn bir etikke tyqqandaı qyldy. Ol shalyna alara bir qarap aldy da, qolarbany julqa tartyp, vagon jaǵalatyp súıreı jóneldi.
— Qaıyrymdy jolaýshylar, maǵan Saryózekke baratyn bireýdi taýyp berińder. Eshkimniń aqysyn jemeımin. Júgimdi arqalatyp áýrege de salmaımyn. Qaıyrymdy jolaýshylar...

Joq qoı, bulardyń arasynda Saryózekke baratyn eshkim joq. Bolmasa, ǵarip shaldan aqy dámetpeı-aq, qolyn berýge árkim daıyn. Áne, ana bireýi qaıyr-sadaqa tastap ketkisi kelip, qaltasynyń túbin qaqty. Arba súıregen búkir kempirdiń qaıyr surap júrmegenin baıqap, qolyn tez tartyp aldy. Shaldy músirkegendeı, janynan ótip bara jatyp, betine sonsha tesildi.

— Kórmege qoıýǵa alyp shyqty ma eken... Obal-aı tegi...

Mundaıda búkir kempir eshteńe estimegendeı qalyp tanytyp, úndemeı qutylatyn. Kempiri estimegen nársemen shaldyń da jumysy joq. Aıaq-qolynyń saýlyǵyn maldanǵan aqyly kem ıtke sóz shyǵyndap qaıtedi. Tart-áı, kempir, tart. Tezdetseńshi kishkene, qudaı-aý. Óziń tilep alǵan azaptan qaıda qashasyń endi. Qyryq jyl súırediń ǵoı. Taǵy súıre!..

— Saryózekke kimniń joly túsedi? Jónderińdi aıtyńdar. Aqysyn tóleımin. Qansha suraısyńdar, al. Bir adamnyń jolpulyn tóleýge shamam jetedi. Áı, kempir, solaı dep aıtsańshy mynalarǵa. Saryózekke deıin de. Saryózekke deıin.

— Nesine qaıtalaı berem onyń. Qulaǵy bar el estigen de.

— Óı, qaqpas, budan keıin poıyz joǵyn bilemisiń.

— Túnde taǵy bireýi júredi.

— Túnge deıin tosarsyń, atańnyń basy.

— E, tospaǵanda...

— Saryózekke baratyn kim bar?.. Saryózekke baratyn kim bar?..

Eski poıyz silkinip qalyp, ornynan tebine qozǵaldy. Qos búıirin tepkilep, júrisin jyldamdata tústi. Ekpininen jel turyp, dońǵalaqtary dúrsil qaǵyp, jandarynan shubatylyp ótti. Úmiti birjola úzilgendeı, daýystap jylap jiberdi.

* * *

Kókjıekti alba-julba bult jaýlap alypty. Arbaıǵan-jarbaıǵan bir pále kózge elesteıdi. Atyp kele jatqan tań da ala-qula. Ol tań shapaǵyn kóre almaǵanyna kádimgideı qapa bolyp qaldy. Endigi ómiriniń bári osyndaı surqaı dúnıe qushaǵynda ótetindeı kórinip ketti. Qalǵandarynyń oıyńda ne bary beımálim. Qosaqtaǵy seriginiń jıren murty, sary shashy úrpi-túrpi. Tiri ólikteı túsi sýyq, qorqynyshty. Jaǵy sýalyp, kózi shúńireıip ishine kirip ketken. Odan keıingi tutqynnyń da óńi qan-sólsiz sup-sur. Kógenqosaqty uzartqan óńge tutqyndar da kárden turyp kelgendeı jan shoshyrlyq keıipte. Aryǵan, azǵan adamdardyń júzinen osy túni sheksiz azapty bastan ótkergenderi ańǵarylady. Qabaqtaryna qaıǵy qatyp, qasiret qan juttyrǵandaı túneredi.

Oq ótinde turǵandaı, tizesi dirildedi. Janarynyń otyn shoshyna jalt etkizdi. Dáp qazir buǵan myltyq kezengen eshkim joq. Orman arasyndaǵy shaǵyn eldimekenge janasa toqtapty. Qara kıimdi jol bastaýshy júzin kórsetýge jasqanǵandaı áli syrtyn berip tur. Shetki úıden basyna qyzyl oramal tartqan kelinshek shyǵyp, osylaı qaraı júrdi. Sándengeni me, boıyn túzep, aıaǵyn qaıshylap basady. Eski tanystaryn kórgendeı, erkelegendeı, tym jaıbaraqat, sylqym. Qoldaǵy shyldyrlaǵan kisennen túk te tiksinbeıdi. Onyń da eti úırenip ketken boldy.
Mássaǵan!.. Qanshaýyn ákelgen?!. Biz erkek kórmegeli qashan. Bárińdi birdeı alyp qalaıyn ba osy, á?.. Jer jyrtqyzyp, kartop ekkizem... Sibir degen jerdiń qandaı ekenin bilesińder me?.. Munda qazir óńkeı erkeksiregen qatyndar turady... Erkekterdiń bári qyrylyp taýsylyp boldy... Soǵysqandar da osy jerge keledi, qashqan-pysqandar da osy jerge keledi... Samogonymyzdy iship, uzaq qysqa saqtaǵan azyq-túligimizdi jep, aqyr aıaǵynda erkekterimizdi atyp ketedi...

Jumyr ıyǵynan jamylǵysyn tómen syrǵytyp jiberip, shoıqara qazaqqa ádeıi súıkenip ótti. Túnimen jol tosyp, dalada turǵandaı denesi taskesek. Oǵan qaraǵanda óz boıynyń kádimgideı qyzynǵany bilinedi. Tynymsyz uzaq júrgendikten eptep mańdaıy tershigen. Attaı jarap, jutyna qalypty. Álde, áıel balasy súıkenip ótkenge qýnaq tartty ma. Áıteýir, jaryq dúnıede as iship, aıaq bosatqannan basqa taǵy bir qımasynyń bar ekenin túısindi. Aıdalada kezikken áıel balasynyń oqtaý jutqandaı qaqshıǵan jol bastaýshymen ámpeı-jámpeı bola qalǵanyn kórip, ishine shoq túskeni de sodan.

Ekeýi áldenege kelisken syńaıly. Ejelgi tanystar ǵoı shamasy. Úı ıesi jalǵyz qaıtqanmen, qabaǵy ashyq, kóńildi. Jol bastaýshy bir qyryndap, tutqyndardy alystan oraǵytyp barady. Ólim jazasyna kesilgendermen júzdesýden áli de taısaqtaıtyn sekildi. Qarǵystan qorqa ma, onysy nesi. Ómirde qaıtyp kezdespeıtinderi de anyq. Qan sasyǵan qaraý tirliginen jıirkener, bálkim. Tutqyndardyń ózine jekkórinishpen qaraǵanyn da unata qoımas. Ólimge bas tikken jandardyń nursyz sýyq janarlarynan, qabarǵan túrlerinen shoshyp, júregi shaılyqty ma eken.

Jol bastaýshy eki búktetile eńkeıip, ishke kirip ketti. Qyr jelkeden úńireıe tóngen uńǵylar tómen túsirilip, tutqyndardyń da moıny bosady. Ajaldyń júzi taıǵandaı, eńseleri kóterilip qaldy. Tórgi bólmege aıaq jetpeı, aýyzǵy úıdiń dáliz jaq buryshynan oryn tıdi. Uıqyǵa mas bolǵandaı, qosaq-qosaǵymen jalańash edenge aıqasa qulap, qorylǵa basty. Jambasyna tas batqandaı dóńbekship, kóz ilmegen jalǵyz ózi ǵana. Túpki bólmeden estilgen kúbir-sybyr odan beter uıqysyn qashyrdy.

Qulaǵyna syńq-syńq kúlgendeı, syńsyp jylaǵandaı da bir ún keledi. Osy ún aqyl-esinen aıyrǵandaı, óz demine ózi tunshyǵyp, judyryǵyn tisteleıdi. Eńbektep baryp, túpki bólmeniń esigin tyrnalaǵysy bar, toqpaqtap urǵysy bar. "Qınamashy!.. Qınamaı atyp tastashy", — degisi bar. Sonymen bári de umytylar edi. Tań shapaǵyn báribir kóre almas. Kún bulyńǵyr, aýany dymqyl syz jaılaǵan. Alba-julba bult, ala-qula tań.
Syńsyp jylaǵan myna bir ún de maza bermedi.

* * *

— Atańnyń kóri! Sen bolmaǵanda, jańaǵy poıyzdan qudaıyna qaraǵan bireýdi tappaımyn ba! Elge sálemimdi jetkiz demeımin be!

— Men ne kesir jasadym saǵan?

— Bilem men seni. Saryózekke baratyndarǵa ádeıi jolyqtyrǵyń kelmeı júr.

— Iá, ilesip ketesiń be dep qorqam.

— Ketsem kete salam.

Aıtarǵa sóz tappaı, ashýǵa býlyǵyp, dymy óshti. Kópke deıin til qatyspady. Túngi poıyz kelgenshe talaı ýaq. Keshtiń batqany jańa. El aıaǵy basylyp, jym-jyrt tynyshtyq ornaǵan. Birli-jarym jolaýshy ýaqyt ótkize almaı bos sendeledi. Bular úıge qaıtsa, stansaǵa qaıtyp jol túsýi qıyn. Aıaǵy saý adamǵa tıip turǵanmen, olarǵa myna stansa jerdiń túbi. Shydaıdy, shydamaǵanda qaıtedi.

Syrt keıpi shopyrǵa uqsaıtyn, kepkisi myjyraıǵan, bylǵary kúrtesi maı-maı jigit aǵasy jasqanshaqtaı kelip, jandaryna otyrdy. Shal-kempirdiń jaıyn ańdaǵasyn, jalpaq beti jaıyla kúlimsirep, jyly shyraı tanytty. Kempir úndemedi, shal da qabaq shytpady. Elep kelip otyrǵanyna raqymet qaıta. Shaldyń kózi aqyryn-aqyryn jyltyraı bastady. Birdeńege ishi jylyp bara jatyr, baıqaıdy. Sálem berý kishiden, jón suraý úlkennen. Áńgimeni shal ózi bastady.

— Qazaqsyń-aý?!.

— Qazaqpyn!..

— Túriń aıtyp tur...

— Qazir poıyz kelip qalady, ata.

— Elge ketip barasyń-aý?

— Iá, sizdiń daýysyńyzdy estip buryldym.

— Qaı jerge deıin barasyń?

— Siz aıtyp otyrǵan jerge deıin.

— Saryózekke me?

— Buıyrsa.

— Ne deıt?!.

— Saryózekke baramyn, ata.

— Áı, kempir, jabys mynaǵan!..

Shal qýanǵany sonsha, basy bulǵalaqtap, bydyqtady da qaldy. Erinderi jybyrlap, et-jaqyn týystarynyń atyn atap ta jiberdi. "Qundyzbaı, Álhan, Mamytbek, Kúlǵaısha", — dedi. Qundyzbaı men Álhannyń biri aǵa, biri ini. Mamytbek dep jatqany naǵashysy. Kúlǵaısha sheshe ornyna sheshe bolǵan úlken ápkeleri. Naǵashysy joq ta shyǵar qazir. Oıynda turǵan taǵy bir adamnyń atyn atamady. Ony óziniń ishi ǵana biledi. Bar-joǵy on-aq kún otasqan Janaısha ol. Qaıyn atasy kolhoz belsendisi edi. Bále-jalasy qara kúıedeı juǵa ketetin "halyq jaýynyń" úıine qyzyn qaıdan turaqtatsyn. Esimin aýyzǵa alýǵa batpaǵany da sodan.

Kempiri munyń ne oılaǵanyn sezgendeı, búıirinen qattyraq nuqyp jiberdi.

— Myna balaǵa jónińdi aıtpaımysyń.

Shal jaqtyrmaı, qabaǵyn túıdi.

— Esime túsirip alaıyn, toqtashy.

Shal shynymen de sózin juptaı almaı jatqan. Ezýin áli jımaǵan jolaýshydan qysyldy. Júzi jyly, momyndaý kórinedi, amanatyn oryndaýdan qashpas. Aqysyna jolpulyn aqtap beredi. Eki-úsh aýyz sóz arqalap aparatyn júk emes. Biraq, sonda ne aıtaryn, ne dep sálem joldaryn ózi de bilmeı jatqan joq pa. Aldyn-ala oıǵa túıgenin taýyqqa shashqan tarydaı pyshyratyp aldy. İzdegen adamy aıaq astynan jolyqqanǵa esi shyǵyp ketti. Birdem únsiz qalyp, kóńili ornyqqasyn baryp qana til qatty.

— Balam, meniń el-jurtym sol jaqta. Aty-jónimdi aıtsań bireý bolmasa bireý bilýge tıis. Buryn habarlasýǵa jaǵdaı bolmady. Keıinirek kórshimizdiń balasyna hat jazdyrtyp em, jaýap kelmedi. Jurt jańaryp, úı aýyssa da, el aýmaǵan shyǵar.

— E, munyńyz qıyndaý sharýa eken, ata. Adressiz tabýǵa da bolar. Tek oǵan ýaqyt ketedi.

— Ýaqyt degen ne táıiri. Qyryq jyl qolarbaǵa tańylyp men de jatyrmyn. Qapylyp qaıda asyǵasyńdar, túge. Kóńili shapsa, sendeı deni-qarny saý, qol-aıaǵy balǵadaı jigit bárine úlgeredi. Meselimdi qaıtarma, balam.

— Jumys qoı endi. Ókimettiń jumysymen júrmiz. Saǵatymyzǵa deıin sanaýly. Eshqaıda bas burǵyzbaıdy.

— Qap!.. Qap-áı, á!.. Túsi ıgiden túńilme dep... Qoı, kempir, bolmady bul. Meniń arbamdy poıyzdyń artyna jalǵap jibermeseń, basqa amal qalmady. Quryǵanda Saryózekke súıegim jetsin.

Shal qatty qapalanyp, kóńili tez sýyndy. Jolaýshy oǵan selt etpeı, yrjıyp otyra berdi. Kózin syǵyraıta saǵatyna úńilip, poıyz keletin jaqqa moınyn soza qarap qoıdy. Onyń osy qımylynan úmittengendeı, shal taǵy emeksigen. Kempir aldyn orap ketti.

— Saryózekke deıingi bılettiń quny qansha?

Jolaýshy oılanǵandaı, ıegin qasydy.

— Biraz jer ǵoı. Qaı-da-a...

Kempir qunjyńdap, ishki qaltasyna qol júgirtti. Syrty tilim-tilim bolǵan eski ámıanynan tórt búktelgen qaǵaz ben ortan belinen býylǵan bir qat aqsha aldy.

— Má, balam. Myna aqshany jolyńa jumsa. Ana qaǵazda biz biletin burynǵy adres jazylǵan. Sonymen taýyp bararsyń. Aldymen Qudaıǵa, sosyn ózińe sendik. Ómir boıǵy jınaǵanymnan kertip berip otyrmyn. Áıtpese tanymaıtyn adamǵa qurdan-qur aqsha úlestiretindeı jaǵdaıym joq. Osy shaldyń bir qýanǵanynan sadaǵa. Tilegimiz saǵan amanat!

Shal kempiriniń sózin bólip, talpynyp basyn kóterýge áreket jasady. Stansaǵa qaraı jyldam jaqyńdap kele jatqan jaryqty jolaýshy da kórdi. Kempirden qaqshyp alǵan aqshany qoıyn qaltasyna jytyra salyp, jolǵa jınalǵandaı ústi-basyn qaqqyshtap, ornynan tura bastady. Jer tanabyn qýyryp, júıtkigen poıyz stansaǵa mańdaı tiregende, kempirdiń kózin ala berip, jylystaı jóneldi.

Túngi poıyzdyń bul stansaǵa toqtamaıtyny shaldyń esine sol kezde ǵana sart ete qalǵan. Manaǵynyń taqyrǵa otyrǵyzyp ketkenin kempiri de sezdi. Attandap aıqaıǵa basqan onyń daýysyn eshkim estigen joq. Júrdek poıyz sońǵy úmitin keskendeı, jandarynan syńǵytyp óte shyqty.

* * *

Solqyldap jylaǵandaı boldy. Syńqyldap kúlgen sıaqtandy. Oıana kelgende osy úndi qulaǵy shalǵan. Janyn qoıarǵa jer tappaǵandaı typyrshyp, basyn aıqasa jatqan eki tutqynnyń arasyna tyqpalady. Sodan-aq maza ketip, kóz ilindire almaı qoıdy. Qapyryq bólmede aýa jetpeı, demi bitip, al kep aýnaqshysyn. Súıretilip syrtqa shyqqanda ǵana tynysy keńidi.

Qurǵan qar, sylqym kúlip, taǵy súıkendi. Manaǵydaı emes, boıy jyly. Denesi tyǵynshyqtaı, qol batpastaı qap-qatty. Ýyz ıisi ańqyp, tanaýyn qytyqtady. Ári munyń ólimimen oınap turǵandaı, qorlanyp ta qaldy. Biraq, emeksigen kóńilin qytyqtaǵan birdeme bar. Ókshesin kóterip, qulaǵyna sybyrlamaq bolǵan kelinshekke eriksiz eńkeıdi.

— Seni satyp alsam qaıtedi?

— Satyp alatyn men saǵan ógizbin be, ne?

— Aqymaq, seniń qunyń qazir shibishten arzan.

— Sóziniń sıqyn...

— Qudaı aqyna, shyn aıtam. Túnde mynalardyń artarynan qupıa tapsyrma keldi.

— Ol ne tapsyrma?

— Aralaryńda lagerde búlik týdyrmaqshy bireýler bar kórinedi.

— Sonda ne istemek?

— Uıymdasyp qashty dep, kózderińdi osy arada qurtpaqshy.

— Jala ǵoı. Bizdi eshkim eshteńege úgittep kele jatqan joq. Zań boıynsha biz aıdaýǵa ketip bara jatyrmyz.

— Zańnyń qandaı ekenin bilip bolǵan shyǵarsyń. Alyp qalsam, qashyp ketpeımisiń, sony aıt odan da.

— Basyń bálege qalmaı ma?

— Mende joǵaltatyn eshteńe joq.

— Sonda meni ne úshin alyp qalǵyń kep tur?

— Unap qaldyń da!

Úı ıesi kelinshek syńq etip kúldi de, munyń jaýabyn tospaı burylyp ketti. Kelesi sátte bul ony esik kózińde etigin maıly shúberekpen jaltyrata ysqylap jatqan jol bastaýshynyń janynan kórdi. Onyń osylaı qaraı ıek qaqqanyn baıqap, ekeýiniń arasynda ózi týraly birdeńe aıtylǵanyn júregi sezgen. Jol bastaýshy etik maılaǵanyn qoıa qoıyp, oqys jalt qaraǵanda, kesheli beri júzin jasyrǵan adamnyń tiri arýaqtaı qýarǵan qan-sólsiz bet álpeti kóz aldyna tosyldy. Adam beınesine enip kelip turǵan ajalymen betteskendeı ál-dármeninen aıyrylyp, arbaýǵa túskendeı aıaq-qoly jansyzdanyp, qımylsyz qatty da qaldy.

Sonyń arasynsha: «Bizdi lagerge jetkizbeı, osy arada atady eken», — degen kúbir-sybyr kógen jaǵalaı jóneldi. Ol birdeńe esine túskendeı jalt qarap, tutqyndardyń arasynan keshegi kózildiriginiń bir kózi shytynaǵan aqsary jigitti izdedi. Anaý da buǵan synaı qarap turdy da, basyn ızep kep jiberdi. Munyń qoshtasý belgisi ekenin sezip, ishi qaltyrap ketti.

Esten tanǵandaı súleı-sopa kúıge bir tústi de, ishi-baýyryn qaltyratqan sol sezimnen qaıtyp aryla alǵan joq. Taǵdyrdyń jazýyna moıynsunǵandaı, ishteı ólimge daıyndala bastady. Arystaı azamat eki ıini salbyrap, kúrt túsip ketti. Týǵan-týystarynyń atyn atap, árqaısysymen jeke-jeke qoshtasty. Qundyzbaı men Álıhandy aýzyǵa alǵanda, baýyrlaryn qımaı, janaryna bir tamshy jas irkildi. Jastaıynan sheshe ornyn basqan Kúlǵaıshadaı altyn ápkesiniń esimin ataǵanda, ishi-baýyry ezilip, egilip jylap jibere jazdady. Er minezdi naǵashysy Mamytbekti oıǵa alǵanda baryp qana jasyn jutyp, býynyn qataıtty. Odan keıingi qoshtasý sózderin on kún otasqan jary, jubaıy Janaıshaǵa arnady.

— Qosh, Janaısha! Baǵyńdy baılasam aıyp menen, — dedi. — Asqar taýdaı ákeń bar. Eshkimniń talaýyna bermes. Basyń jas qoı. Teńińdi de tabarsyń, — dedi. — Tek bir adamnan saq júr. Meni tergegen Baıtiles sen barǵanda kóz suǵyn qadaǵandaı bolyp edi. Ol bizge bóten. Aq dastarqanymnan as ishpegendeı, tergeýde boıyn aýlaq ustady. Jazyqsyzdan-jazyqsyz ólimge aıdatty, mine. Jaý da búıtip qapyda qastyq qylmas. Qasyndaǵy jandaıshabyna da tórimnen talaı oryn bosatyp em. Meniń aıtqanymdy tyńdamaı, jalaqorǵa sendi aqyry. Betime qaınaq sý shashty. Tyrnaǵymnyń astyna ıne júgirtti. Ondaı tozaqty kórgennen ólgen artyq. Ózim de soǵan belimdi bekem býdym. Túk te qaıǵyryp turǵam joq. Seni jaý qolyna tastap bara jatqandaı ókinishti sezim ǵana bar. Baǵyń ashylsyn, janym!.. Qosh!..

Qosh!.. Janaısha!..

Osy aıtqanyn ol úkim oryndalar sátte de qaıtalady. Ózine qosaqtalǵan jıren murttynyń da qolyn keýdesine qoıyp, áldene dep kúbirlegenin qulaǵy shaldy. Kógenqosaqtyń boıynan bireýdiń tutqyndarǵa arnap ún qatqanyn, taǵy bireýiniń solqyldap jylaǵanyn, esik tyrnaǵan ash mysyqtaı ishin tartyp óksigenin estip, kóńili bosady. Janary jasaýrap turyp, qarsy betten samsap kóterilgen myltyq uńǵylaryna jaltyldap shaǵylysqaı kún sáýlesin kórgende, alǵash sonshalyqty mán de bermegen. Kenet, áldene esine túskendeı selt etip, myltyq ushyna anyqtap qaıta qarady. Júregi keýdesin urǵylap, atqaqtaı soǵyp, aýzyna tyǵyldy. Bult arasynan sebezdegen kún sáýlesiniń jylýyn sezingendeı, tulaboıy shymyrlap ketti. Shynymen de osy mezette úkim oryndalar jerge jap-jaryq nur saýmaldap tógile qalǵan. Ólim jazasyna kesilgenderge tabıǵat-ananyń kórsetken aqtyq shapaǵaty, izgilik nury edi bul. İle jaı túskendeı shatyrlap, álgi ádemi áserdiń tas-talqany shyqty da, kóz aldynda myń-san qyzyl teńbil oınady. "Qosh... Qosh, Janaısha!" deýge ǵana tili keldi. "Qosh-qosh, jaryq dúnıe..."

* * *

Iá-á, bul jaryq dúnıemen sóıtip qoshtasqan. Úsh kúnnen soń eki aıaqtyń ornynda tizesi, eki qoldyń ornynda shyntaǵy sholtańdap, kespeltek tomardaı domalanyp, ómirge qaıta oraldy. Jarasyn shóppen emdep, jas balasha mápelep baǵyp-qaqqan áıelge sol kezde: "Qutqarǵanyń ba, qorlaǵanyń ba? " — dep renjigeni esinde. "Arystaı azamatty ajalǵa qaıtip qıam?" — dep ol baıǵus syqsyńdap jylaǵan sonda. Bertinirekte: "Shynyńdy aıtshy osy, men nege kerek boldym?" — dedi óziniń tiri qalǵanyn mindetsingendeı, bir jaǵy ázilge súıep, "Sopaıyp qashanǵy jalǵyz otyraıyn", — dep qutyldy ol. Osy saýalyn stansadan Saryózekke baratyn adam tappaı, bar aqshasyn jólikke tonatyp qaıtqanda, qolarbasynda juldyz sanap kele jatyp jáne kóldeneń tartty. Shalyna jaýap berýge toqtap, demin basqan kempir jaýlyǵynyń ushymen jipsigen mańdaıyn súrtip otyryp, aıaq asty qýtyndap kúlmeń qaqty.

— Qaıtesiń qınaı berip. Erkegi joq úıdiń ermegi qani?.. Qaǵynyp turǵan kezimiz ǵoı, qursyn. Sen shal, jazǵyrma meni. Tirliktiń myń qyzyǵynan qaǵylsań da, bir qyzyǵynan qur etpedim.

— E-e, bári óziń úshin eken de, jazǵan.

Shal birtúrli kóńili jasyp, qońyraıyp qaldy. Kempiri kináli adamdaı qıpaqtap, tuqshyńdap tuqyra berdi. Shalynyń aldy-artyn qymtap jaýyp, jastyǵyn ońdaǵanda da júzine tiktep qaraı almady. Tek sálden keıin aradaǵy yńǵaısyz áńgimeni jýyp-shaıǵandaı jorta keıigen bolyp, shalyna daýysyn qataıta jekip tastady.

— Qaıdaǵy-jaıdaǵyny eske salmaı, jaıyńa jatshy. Ol ıt seni maǵan aqshaǵa satqan. Basy bútin erkekke saýdalasqam men. Aıaq-qolyńnan aıyrsa, qashyp ketpesin degeni shyǵar. Ana kórshi kempirdiń sen qusaǵan bireýdi samogonǵa aıyrbastap alyp, úsh aıdan soń azabyna shydamaı saıǵa domalatyp jibergenin bilesiń. Bir shuqyrǵa ıtere salsam, suraýyń joq edi seniń de. Ómir boıy asyraǵan azabymdy aıtsańshy. Qartaıyp óler shaǵynda týystaryn izdeı qapty endi. Kelsin de alyp ketsin kerek qylsa. Meniń nem ketedi oǵan?!.

Kempir bara-bara shyndaıyn dedi. Onyń myna sózin estigen shaldy da ashý qysty. Taıaqty kóp jegen baladaı shaqarlanyp, úlken ala kózi adyraıyp shyǵa keldi. Úndemegenge tóske órlep bara ma, qaıtedi?! Seniń de jaıyń belgili. Jaqsylyǵyńdy mińdet etpeı-aq qoı. Aqyl-esim túzýde jansaýǵa suraǵan emespin. Deni durys bir erkek tapsań, sen de meniń kózimdi qurta salatyn ediń. Meniń baǵyma, seniń soryńa, ondaı erkek bul jaqqa aıaq baspady. Osyǵan deıin myń ólip, myń tirildim men. Sol ma maǵan jasaǵan jaqsylyǵyń?! Sandalmaı, joǵal!

Qolarbany julqı tartyp, ilgeri qozǵalǵan kempir de áline qaramaı tasyraıǵan shalyna qyr kórsetkendeı qazdańdaı jóneldi. Munyń kókeıindegi qyjylyn aıtqyzbaı-aq uqqan, ne dep tildeıtinin de biledi. Estı-estı ábden qulaǵyn sarsyltqan boqtyq bári. Bir esepten jan kúızelisin túsinýge de bolar. Qyryq jyl qolarbaǵa tańylyp jatý ońaı deımisiń. Soǵan tózgen netken qaısarlyq bul, á?! Jany temirden jaralǵan shyǵar tegi. Qap, manaǵy ıttiń aldap ketkenin qarashy. Sorly shal bir qýanyp qalatyn edi. Qap!..

Kempiriniń taban astynda jýasyp qalǵanyn baıqap, shaldyń da ashýy sabasyna tústi. Ári-beriden soń arba aldynda tompańdaǵan beıbaqty aıap, jany ashyp músirkeı qarady. Sol kúıi qolarba tal besikteı terbetip, jol boıy qalaı qalǵyp ketkenin ózi de ańdaǵan joq. Áıteýir, óń men tústiń arasyńda: "Saryózekke baratyn kim bar?.. Saryózekke baratyn kim bar?" — dep sandyraqtaı berdi.

---