InfoHub Logo

Bul áńgime — áńgimeniń geroınasy Sovet Odaǵynyń batyry Mánshúk Mámetovanyń ózine arnalady.

jazýshy.

Qalyń qaraǵaıly ormannyń arasynda shytyrlap janǵan butaqtardy aınala otyrǵan jaýyngerler, aısyz túnde Mánshúktiń betinde oınaǵan jalynnyń sáýlesine qaraǵany bolmasa, onyń kishkene denesin aınala buryp, jińishke, jumsaq daýsymen aıqyn aıtqan sózin tyńdaǵan joq. Nesin tyńdasyn, daǵdyly úgit; «óziń ólme, jaýdy óltir! Eger qapyda ólseń, seniń atyńdy halqyń óz tarıhyna altynmen jazady!..»

— Aıtaıyn degenim osy, joldastar, — dedi Mánshúk sózin aıaqtap.

— Kimde suraý bar?

Eshkim úndemedi.

— Mindetti túsinikti dep sanaımyz da onda?

— Túsinikti! — desti jaýyngerler bir aýyzdan.

Rasynda túsinikti edi: budan on bir kún buryn, 1943 jyldyń 6 oktábrinde general-leıtenant Galıskıı basqaratyn úshinshi urǵysh armıa shabýylymen nemisterdiń qorǵanyn qıratyp, 30 shaqyrymdaǵy Nevel qalasyn alyp toqtaǵan. Qapyda qyrylǵan nemister esin tez jınap, urǵysh armıany qorshaý qamyna kirisken. Kezeńin tapsa, nemistiń qorshaýyna múmkinshilik joq emeste: urǵysh armıanyń aldy ilgeri ketkenmen, kórshiles armıalar kezinde járdem bere almaǵandyqtan, eki búıiri qysyńqy qap, nemister syrtyn orańqyrap ketken.

Urǵysh armıany qorshaý úshin nemiske keńdigi 5 — 6 kılometrdeı jerdi ǵana qaýsyrý kerek, ol úshin eń qolaıly oryn Qarataı jáne Úlken - Ivanovo deıtin eki shalqar kóldiń, arasyndaǵy — qyly. Otan soǵysynyń alǵashqy kezinde shegingen bizdiń, armıa jaýdy bógeý úshin, Zaıvane deıtin poselkeniń tusynda qylyny jyryp, eki kóldi kanalmen qosyp jibergen, sol kanal áli saqtaýly. Eniniń eń keń tusy júz metr, uzyn turqy shaqyrymdaı, túıeniń moınyndaı ıreńdegen bul sopaq qylynyń teriskeı jaq buıratty belesinde bekingen nemister, kúngeı jaq betindegi ormanda bizdiń armıanyń qazaqstandyq júzinshi brıgadasy jatyr. Qylynyń ózi nemisterdiń qolynda. Jeri qaıqań, jazyq kelgen moınaqtyń ón boıynda tóselgen mınadan at tuıaǵy sıar jer joq. Mınalardyń arasynda aralary alshaq qurylǵan úsh qabat sym tor.

Ajaldyń osy arany jol bermeıtinin kórgen bizdiń tórt razvedchık: Raısov, Myrzabaev, Álimbaev, Nurlybaev — Qarataı kólinen salymen júzip ótip, oktábrdiń on ekisi kúni nemistiń Bıtke deıtin ober - leıtenantyn urlap ákeldi. Bıtkeniń baıandaýynsha nemister oktábrdiń on besi kúni kanaldan jınalmaly kópir arqyly ótip, shabýylǵa kirispek te, bizdiń armıanyń qysyńqy búıirin syrtynan qushaqtaı qaýsyryp, qamaýda qalǵan úsh dıvızıa men eki brıgadany qyrmaq.

Razvedka taǵy da alyp kelgen «tilderdiń» sózine jáne qolǵa túsken nemis dokýmentteriniń yńǵaıyna qaraǵanda, Bıtkeniń málimeti durys.

15 oktábr kúni nemisterdiń osylaı shabýyl jasaýy anyqtalǵannan keıin, úshinshi urǵysh armıanyń soǵys soveti keńesti de, qımylǵa nemisterden buryn kirýdi uıǵardy, bul uıǵarý boıynsha shabýyldy qylynyń aýzynda turǵan júzinshi brıgada, onyń eń aldyndaǵy 2-batalon bastamaq. Mánshúk osy batalónda. Bul maqsatty oryndaý úshin Isın Máýlenniń qurylysshy batalóny 15-oktábrge qaraǵan túni, tún boıy joldaǵy mınalardy tazalap, sym torlardy qıady. Ajal arany tazalanyp bitkenin Máýlen qyzyl raketa atyp bildiredi, sol kezde artılerıa «oınap» jaıaý áskerge jol ashady. Shabýyldyń maqsaty: nemisterdi Izochka stansıasyna sheıin syryp tastaý.

Komandovanıanyń osy planyn oktábrdiń on úshinen bastap júzinshi brıgadanyń árbir bólimshesindegi úgitshiler jaýyngerlerge uǵyndyrýǵa kiristi, solardyń biri — birinshi rotanyń partıa uıymdastyrýshysy — Mánshúk Mámetova.

«Osylaı da, osylaı» dep bul máseleni Mánshúktiń óz rotasyndaǵy jaýyngerlerge aıtýy bir emes, birneshe ret. Ár aıtqan keńestiń sózi basqa bolǵanmen, maǵynasy bir. Sondyqtan, bastap beıildene tyńdaǵan onyń sózin, keıingi keńesterinde jaýyngerler soǵys tártibi qatańdyqtan ǵana otyrdy, eger bosań tártipti jınalys bolsa, olar aldaqashan «nesin qaıtalaı beresiń sonyń» — dep tarqasyp keter edi: Keńesin aıaqtaǵan Mánshúktiń «túsinikti me?» degen suraýyna, jaýyngerlerdiń bir aýyzdan «túsinikti» dep shý ete túsken sebebi de osy.

Soǵysty basynan keshken kisi, — shabýyl bolardyń aldynda sol shabýylǵa qatynasatyndardyń jan-júıesin jaqsy biledi. Bul kezeńde, buryn soǵysqa qatynasqan adamǵa da, qatynaspaǵan adamǵa da ómirden keregi bir ǵana zat, ol — qaı retpen bolsa da ezý tartý, kúlý, reti kelse qatty kúlý, shegi qatqansha kúlý. Adamnyń ómirinde shabýyl aldyndaǵy kúlkiden tátti, rahat kúlki joq. Shabýyl aldynda osy tátti kúlkimen rahattanǵysy kelmeıtin ne jaýynger, ne komandır bolmaıdy.

Biraq, kúldiretin kim? Erteńgi shabýylda ólem be, jaralanam ba, álde tiri qalam ba degen sezimniń tolqynyna bir batyp, bir qalqyp júrgen adamdy kúldirý ońaı ma? Eger, osy otyrǵan topta shabýylǵa qatynaspaıtyn adam joq bolsa, qaısysy erigip, qaısysynyń kúlkisi kep otyr deısiń?

«Kóre-kóre kósem bolady» degen qazaq maqaly soǵys maıdanynda da shyndyqtyń aınasy. Onda da soǵysty basynan kóp keshkender ólim qaýpiniń tuıyǵyna kep ıirilgen kópshiliktiń kúlki tolqynyna jol ashyp jiberedi. Júzinshi brıgada mundaı «kópti kórip kósem bolǵannyń» biri Súleımenov Ybyraıym, 43 jyldyń 14 oktábri kúni onyń esebinde ózi dáldep atyp jyqqan 370 nemis bar.

Mánshúk sózin aıaqtaǵannan keıin jaýyngerler «túsinikti» degen jalǵyz aýyz sózden basqa eshnárse aıtpaǵanyn baqylap otyrǵan Ybyraıym, kópti kóńildendirý, kúldirý nıetimen ázil bastady.

— Sizge bir suraý berýge bola ma, joldas úgitshi qyz, — dedi Mánshúkke.

— Aıtyńyz!

— Mindet túsinikti jáne ony oryndaımyz da. Sizden suraıyn degenim: úgitteýge jaqsysyz, sonda siz, osy maıdanǵa kelgeli neshe nemis óltirdińiz?

Mánshúk úndemeı qaldy, nesine úndesin, daýlasar dáleli az armıaǵa ózi tilenip kirgen Mánshúktiń kóp ýaqyt qyzmet atqarǵan orny — shtab. Sol shtab qyzmetinde júrip ol pýlemetti meńgerý krýjogine qatynasty da «ozat atqysh» degen baǵa aldy. Biraq, ótkinshi sıaqty jeńil - jelpi birdemelerge qatynasqany bolmasa, atqyshtyq ónerin surapyl qyrǵynda qoldaný sáti áli túsken joq. Sondyqtan, onymen ázildeskisi kelgen jigitter «bizdiń Mánshúktiń atqyshtyǵy sondaı: haýanyń qaı jerin kózdese de oǵy múlt ketpeıdi» desetin, Mánshúkpen osylaı qaljyńdasatyn bir jaýynger, Ybyraıymnyń sózin qostaı ketti:

— Báse, deseıshi, — dedi ol — osy áıelder sózdi erlermen birdeı sóılegende, jaýdy nege birdeı óltirmeıdi eken?

— Áıelden erlik shyqqanyn qashan kórip eń? — dep daýryqty bireýi.

— Nege er joq? — dedi Mánshúk, — Zoıa Kosmodemánskaıany qaıtesiń?

Áıelden erlik shyqpaıdy» degendi ańdaýsyz aıtyp qalǵan jaýynger, sózdi burmalaǵysy kelip:

— Ol ras, — dedi Mánshúkke, — Zoıa batyr qyz. Sen sondaı qazaq qyzyn taýyp bershi bizge!

Mánshúk taǵy da kidirip qaldy. Onyń qasynda otyrǵan, batalóndyq partıa uıymdastyrýshysy Dıqanbaı Qosanov Mánshúkke qarap aqyryn jymıdy da:

— Qazaqtyń búgingi qyzyn suraımysyń, burynǵy qyzyn suraımysyń? — dedi jaýyngerge.

— Qaısysy bolsa da?

— Buryn talaı er qyzdary bolǵan qazaqtyń, — dedi Dıqanbaı.

— Máselen?

— Batyrlar týraly aıtylatyn jyrlardy estidińiz be? — dedi Mánshúk dálel taptym degendeı qosarlana ketip.

— Estimek túgil oqydym da...

— Qoblandynyń serigi Qurtqany, Tarǵynnyń serigi Aqjúnisti qaıtesiń?

— Qaıtem olardy? (Jaýyngerler dý kúlisti). Bilem, batyrdyń senimdi jarlary. Erine jan-tánmen berilgen áıelder osy kúni de az emes. Meniń surap otyrǵanym: naıza alyp jaýǵa shapqan, tý kóterip qol bastaǵan qazaq qyzy. Sen sondaıdy taýyp bershi!

Sózden tosylǵandaı bolǵan Mánshúk kidirgende, brıgadanyń soǵys qımylyn basqarýshy polkovnık Baımoldın Ábilhaıyr men batalón komandıri kapıtan Ýshakov kelip qaldy.

Baımoldınniń buıryǵy boıynsha bastalǵaly turǵan shabýyldyń tártibi bylaı bolýǵa tıisti: qylynyń bergi betindegi dalany mınadan tazalaýǵa kapıtan Isın Máýleniń qurylysshy batalóny túngi saǵat «nýl, nýl» den kirisedi. Tazalanǵan dalany Ýshakovtyń atqysh batalóny jyljı erip bekitip otyrady. Qurylysshy batalónnyń aldy «tórt, nýl - nýl» - de kanalǵa jetedi de, qyzyl raketa atady, sol kezde artılerıa oınap, jaıaý áskerge nemis qamalyn basyp alýǵa múmkindik beredi.

Osy buıryqpen iske kirisken batalónnyń Mánshúk oń jaq qanatynda edi, qasynda avtomachıkter rotasy jáne stankalyq pýlemettiń kezegindegi eki jigit.

Tún. Aspandy qorshaǵan qoıý bulttan shıyrshyq qar ushqyndaıdy. Qyzyl armıanyń qımylyn jaý estimesin degendeı nemister jaqtan esken yzǵyryq salqyn jel árbir jaýyngerdiń qulaǵyna «eppen qımylda, — jaýyń sezimpaz; tez qımylda, — ýaqyt az! Saq bol, aınalań ajaldyń arany! Qyraǵy bol, — qapyda ólme!» dep sybyrlaǵandaı bolady.

Bul sybyr jeldiń ǵana buıryǵy emes, jerdiń de, eldiń de buıryǵy ekenin uqqan árbir jaýyngerdiń denesi daǵdyly qalpynan júz ese epti sıaqty. Dál osy mınýtterde saq qulaqqa jeldiń jyljýyn estýge bolady, olardyń qımylyn estýge bolmaıdy. Olardyń tóńirekke tóne qaraǵan kózderinen ushqan ushqyn brondy baýyrdaı tiletin termıttik oqtan da ótkir: termıttik oq bir qarys brondy ǵana tilip ótse, bulardyń kóz ushyǵyna túnniń qalyńdyǵy bir emes, júz emes, myń da, mıllıon da emes, neler mıllıard qarys bronyn tilip ótip, aspan men jerdiń qabysqan jıegine sheıingi jer betindegi barlyq zatty kórip tur. Tipti jer sharynyń jartysyn búrkegen búgingi túnniń ózi tún emes, túndi tese qaraǵan júzinshi brıgada jaýyngerleriniń qara kózi sıaqty.

Qurylysshy batalónnyń jaýyngerleri qoldaryna ustap jer betin sıpaı jyljytqan mına tapqysh quraldyń tumsyǵy jaýdyń jerge jasyrǵan mınalaryn tinte bastady. İz tapqanda jer tyrnalap qyńsylaǵan tazydaı mına tapqyshtar da jerde jasyrynǵan mınanyń ısin sezse, jaýyngerdiń qulaǵyna syńǵyr ete qalady. Ajaldy qushaǵyn jaıǵan mınanyń jaýyngerler qol-aıaǵyn qyrqady da, dármensiz denesin domalatyp tastaı beredi.

Osy qarqynmen qımyldaǵan Máýlenniń batalóny saǵat «tórt, nýl-nýl»de jetetin merzimge saǵat «eki, on jeti» de baryp qaldy. Ýshakovtyń batalóny da ókshelep qalmaı keledi. Nemister jaǵynan ázirge sezingen belgi joq.

Raketany qazir ataıyn dese, ýaqyt áli erte, artılerıanyń daıar bolmaýy múmkin; ózderi ilgeri jyljıyn dese — jaýdyń aldyńǵy bekinis uıalary tym jaqyn jáne estilgen dybysqa qaraǵanda oıaý sıaqty, aspannyń batys jaq jıegindegi kómeski aqtańdaqtan blındaj ben blındajdyń arasynda or arqyly eńkeńdep júgirgenderdiń bastary da qarańdap kórinip qalady. Ne isteý kerek?

Eki batalónnyń komandırleri aqylǵa otyrǵanda, táýekelshil, ójet Ýshakovtyń sózi ózgeden qonymdy kórindi.

— Bul araǵa bizdiń jetkenimizdi jaý sezse, — dedi ol, — shabýylǵa daıar turǵan kúshin tógip jiberedi de, artymyzdan keletin kúshti kesip tastap, bizdi jeke meljemdeıdi. Mundaı qaýipke kerneý kózdi jumbaı-aq, basqa aıla qoldanaıyq: eń senimdi jigitterden qurylǵan eki otrád sal baılap sýǵa tússin de, qylynyń orta tusyndaǵy bıikke salynǵan Zaıvane poselkesin alsyn. Kanaldan júzip ótip ber jaǵynan biz jeteıik. Eger sáti túsip osy tilekke jete alsaq, eki batalónmen jaýdyń eki dıvızıasyn uzaq ýaqyt bógeýge múmkinshilik bar.

Osy usynys qabyldanyp, sýǵa júzetin otrád adamdary iriktele bastaǵanda:

— Meniń de qosylǵym keledi, joldas kapıtan! — dep raport berdi Mánshúk Ýshakovqa.

— Joq, siz munda kereksiz — dep kesip aıtqan Ýshakovtyń buıryǵyna talasý tártibinde joq Mánshúk, muńaıǵan keskinmen, pysyq qımyldy denesin baıaý ǵana qozǵap óziniń pýlemeti turǵan jerge kep jambastaı otyra ketti.

Maltýǵa ketkenderdi jóneltip sap, keıinge habarshy jiberip, qurǵaqta qalǵandardyń daıyndyǵyn aralap júrip teksergen Ýshakov kelgende, Mánshúk jambastaǵan qalpynda áli otyr edi. Onyń mana jábirlenip ketkenin sezgen Ýshakov, sol sezimi áli jadyramaǵanyn abaılady da, sózin jubatýdan bastady:

— Ókpelep otyrsyń-aý, joldas Mámetova, maǵan? — dedi ol qasyna otyra ketip,- — bilem. Bul joryqqa attanarda jigittermen qaljyńdasqanyń da esimde. Osy arpalysta eń batyr degen jigitpen jiger-qaıratyńdy talastyrýǵa ishteı bergen sertińdi keskinińnen uqqam. Sen jaýǵa buryn jetkendi batyr dep oılama, ekitalaı kún týǵanda bekinisin bermegendi batyr dep oıla. Meniń shamalaýymsha, qylynyń ón boıyn biz alamyz. Biraq sony ustap týra alamyz ba, joq pa — eń zor másele osynda. Bizdiń myltyqtyń daýsynan túrshikken jaý barlyq qarýynan oqty borandatyp jiberip, artymyzdan jetetin kúshti jyljytpaı qoısa, osy qoınaýdaǵy jaýdyń shabýylǵa daıar turǵan eki dıvızıasymen bizdiń bir ǵana batalón arpalysýǵa týra keledi. Kimniń erligi qansha ekeni sonda kórinedi, qaryndasym. Ras pa?

— Ras! — degen jaýapty ashyq, aqjarqyn daýyspen qalaı aıtyp jibergenin Mánshúktiń ózi de ańǵarmaı qaldy.

— Sertteseıik, osyǵan! — dedi Ýshakov qolyn usynyp.

— Sertteseıik! — dep, ornynan atyp turyp, jińishke, názikteý saýsaqty alaqanyn Ýshakovqa usynǵan Mánshúktiń boıynda, mana qalyńdyǵy qara bulttaı oralǵan jábirlený seziminiń izi túgil, kóleńkesi de qalǵan joq edi.

Osy kezde, Zaıvane jaqtan atylǵan qyzyl raketa, julyndaı shanshylyp aspanǵa zymyraı jóneldi. Myltyqtan atylǵan oqtardyń nysanaǵa uzap ushpaı-aq tıýi qyp-qysqa, tyq-tyq etken daýsynan bilinip turdy. Bizdiń kisiler jaý qamalyna jetkenin bilgendeı, keıingi artılerıa da oınap qoıa berdi.

— Shabýylǵa! — degen Ýshakovtyń ótkir únmen aıtqan bir aýyz sózi, kemerine tolǵan ózen sýyn jaryp jibergen bolat ketpen sıaqtanyp, komanda kútken kópshilik lyq etip, ilgeri aqtaryla jóneldi.

Komandaǵa delebesi qozǵan jaýyngerler júgire basyp kanalǵa jetti de irkilip qaldy. Kanal jap-jalpaq, eni elý metrdeı bar.

Razvedkanyń habary boıynsha bul kanaldyń tereńdigi orta boıly kisiniń keýdesinen kelýge tıisti. Qarańǵy túnde qara maıdaı qulpyra tolqyp jatqan kishigirim ózenge jaqyn sýǵa Ýshakov «túse qalyńdar!» dep buıyra almady. Komandovanıanyń buıryǵy boıynsha bul kanalǵa jaýyngerler artılerıa oınaǵannan keıin jetip, arttarynan grýzovıkpen ákelgen kópirdi salyp etpek te. Ony kútýge ýaqyt joq, ne isteý kerek?

«Kim biledi dep oılady Ýshakov, sýdyń tereńdigi razvedkanyń aıtqanyndaı bolsa jaqsy, eger bolmaı, tereń sýǵa bólimshemdi qarq qyp alsam, moınyma máńgi túspestik kúná júktermin».

Osy kúdik oıyn tolqytqan Ýshakov:

— Maltı biletinder tez sýǵa tússin, — dep komanda berdi bólimshesine, — aýyr quraldy solar arqalasyn. Maltı bilmeıtinderden sýǵa áýeli uzyn boılylary túsip kórsin, qalǵandary solarǵa qarap ótsin. Eger, sý tereń bolsa, maltıtyndar maltymaıtyndardy alyp shyqsyn.

Komanda berilgennen keıin, maltympazdar sheti qabyrshaqtanyp qatýǵa aınalǵan muzdaı sýdy shopyldata kúp bergende, olardyń artynan boıy uzyndar túse qalǵanda:

— Teresha! — dedi eleńdegen Mánshúk, pýlemettegi kezektesi, uzyn Terentııge, — tús sen de!

Terentıı basyn shaıqady. Onyń bul qylyǵyna keıigen Mánshúk, qanaldyń kemerinen jyljyp suǵa qaraı túse berdi.

— Masha! — dedi Terentıı, — sen de maltymaqpysyń?

— Árıne!

— Maltı bilmeısiń ǵoı, sen?

Mánshúk úndemesten sýǵa taıana tústi. Nesine úndesin buryn maltyp kórmegeni ras ta.

At basyna kún týsa, aýyzdyqpen sý ishedi, er basyna kún týsa, etigimen sý keshedi» deıtin atasy qazaqtyń maqalyn jaqsy biletin Mánshúk, mynadaı taıtalas kezeńde maltı bilmeımin dep turyp qalsa, ózgeler ete bastasa, — tal boıyna min, taýdaı talabyna tómendik, jahottaı janyna kir emes pe? «Ólimnen — uıat kúshti». Maltýǵa júreksinse, maltyp ótkender erteń «batyrsynǵan qyz bunyń qalaı?» dep mazaqtamaı ma? Mazaqtasa uıalmaı ma? Uıalsa — ólgeni emes pe?

Osy namyspen maltýǵa berik bekingen Mánshúk, Terentııge:

— Bilgen - bilmegenimde neniń bar surap, — dedi de, sozǵan qolyn qaǵyp jiberip, sýǵa kúp bere túse jóneldi.

Kıimine sińe qalǵan muzdaı sýdan denesi túrshikti me, tunshyǵady ekem dep úreılendi me, ózgege ere almaımyn dep namystandy ma — osynyń qaısysy bolsa da, áýeli aıaǵyn sýdyń túbine basa túsken Mánshúk birer adymdaǵannan keıin, qolyn qanattaı jelpip joǵary yrǵyp qap edi, muzdy sýǵa denesi jańqadaı qalqyp betine shyǵa keldi. Sý betine kóterile, kánigi maltympazdardaı ilgeri júze jónelgenine onyń ózi de qaıran qaldy.

Maltyǵandarmen jarysa az ýaqyt júzgen Mánshúktiń esine keıin qalǵan pýlemeti men kezektesteri túsip, jalt burylyp qaıtyp kelse, Terentıı de, basqa kezektester de manaǵy qalpynda áli tur eken.

— Ákel pýlemetti! — dedi Mánshúk, sýdan kemerge shyǵa berip Terentııge.

— Qaıtesiń ony?

— Arqalap aparam arǵy jaǵaǵa.

— Kótere almaısyń, — dedi Terentıı, kemerden shyǵyp pýlemetti ustaı bergen Mánshúkke, bergisi kelmeı tartpaqtap.

— Tart qolyńdy, Tereshka! — dedi Mánshúk jekip, qoryqsań tura ber óziń osy jaǵada.

— M-m-ma-sha!..

— Biz .. — dep kele jatyr edi kezektestiń taǵy bireýi.

— Tyńdaǵym kelmeıdi, arqalatyńdar! — dedi Mánshúk buıyrǵan únmen.

Pýlemetti súıreı jaǵadan syrǵı bergen Mánshúkke qosarlana Terentıı de túse qap edi:

— Arqalat, maǵan! — dedi Mánshúk Terentııge.

— Men arqalaıyn, Masha!..

— Biz! — desti basqa kezektester.

— Sender maltı bilmeısińder, — dedi Mánshúk, — ózderiń amaldap shyǵyńdar. Terentıı oqtaýly lentalar salǵan jáshikti kótersin, pýlemetti men arqalaıyn.

Ózge kezektester qaqala-shashala, sýǵa bir batyp, bir shyǵyp ilgeri jónelgende:

— Súńgise de arǵy jaǵaǵa jeter, — dedi Mánshúk Terentııge, — káne, arqalat pýlemetti maǵan!..

— Rasyń ba, Masha?

— Ekeýmiz qyzoınaqta otyrǵan joqpyz, ázildesetin. Ýaqyt az, ákel!

Arqalatqan pýlemetpen júze jónelgen Mánshúk, oıda joqta, sýdy balyqtaı bılep aldy. Aýyrlyǵy 56 kılogramm pýlemetti ol shopaq qurly kórgen joq. Terentıı pýlemetti demeseıin dep edi:

— Jáshigińe ıe bol! — dedi Mánshúk oǵan. — Oqtarǵa sý tımesin.

Terentıı tym uzyn boıly jigit edi, minezi jýas ony syrtynan syqaqtaýshylar «túıe» deıtin de, kózinshe ázildegender ertegide tóbesimen kók tireıtin qujǵa teńeıtin. Qatar tursa Mánshúk onyń kindiginen ǵana keletin.

Pýlemetti arqalap maltyǵanyna súısingen Mánshúk, sýdyń tereńdigin Terentııdiń boıynan baıqady: onyń soraıǵan denesin túgel japqan sýdan qylqıyp basy ǵana kórinedi. Keıde Qarataıdan Ivanovaǵa qaraı jel aıdaǵan tolqyndar basyn da búrkep kete jazdaıdy.

— Qalaı, Tereshka? — dep qoıady Mánshúk.

— Birdeme ǵyp ótermiz, — dep syr bermegen bolǵansyǵan Terentıı, tolqyndar lyqyldap basyna shapshyǵanda «qaıtedi mynaý!» dep qaýiptenedi.

— Maltyp kórseıshi — deıdi Mánshúk.

Terentıı, Mánshúk jáne basqa kezektester arǵy jaǵaǵa shyqqanda, jaý da artılerıaǵa artılerıamen jaýap berip, qyzý dýel bastalyp qalǵan edi. Shabýylǵa daıar turǵan nemister, zeńbirektiń de, pýlemettiń de barlyq kalıbrin qımylǵa kiristirgende, snarád pen mınalar qardaı borap ketti.

Ne isteý kerek? Aınala antalaǵan ajaldan qashqanmen qutyla ma?

Ajalmen arpalysýǵa kirisken jaýyngerler kıimderin shylqyta malshyndyrǵan kúzdiń muzdaı sýyq sýyn syǵýǵa da mursha tappady, sýda tońazyǵan olardyń deneleri, sýdan shyǵa, jan - jaǵynan ajaldyń ýly tili jalaqtaı bastaǵanda, túrshigip, tońazýyn umytyp ketti. Osy kezde komandırdiń «Alǵa!» degen buıryǵy da, bytyrańqy batalónnyń ón boıyna, sym torly bekinisti boılaı júgirgen elektr toǵyndaı tarady.

— Kettik! — dedi Mánshúk kezektesterine ilgeri umtyla berip.

— Kettik!

...Boraǵan oqtyń arasynda eńkeńdeı ilgeri umtylǵan kópke, pýlemetterin súıreı júgirisken bulardyń kezektesterinen Mánshúk pen Terentıı ǵana jetip, ózgeleri jolda qaldy. Olar jan - dármende Zaıvaneniń oń jaǵyndaǵy bıikke shyqsa, bizdiń áskerler bıikti meńgerip ap, arǵy buırattaǵy jaýmen atysyp jatyr eken. Jaýdyń da oq jaýdyrýy surapyl. Saıalar birdeme tappasa, jan saqtaýǵa múmkin emes. Jaýǵan oqtan jyrmalanbaǵan ıne shanshar jer joq.

Ajal nóseri osylaı tógilgen bıikte, panalaýǵa qolaıly bekinis bar edi, ol — bıiktegi molalarǵa qoıylǵan eskertkish tastar. Eskertkishterdi betke ustaı qurylǵan stankeli eki pýlemettiń arasyna ákep Mánshúk pýlemetin qurdy. Onyń pýlemetiniń aldyna kezdesken tastyń uzyn turqy qyrynan jatqyzǵan shkaftaı, bıiktigi de, qalyńdyǵy da metrdeı. Tegi, ol osy aranyń tabıǵı tasy bolý kerek áıtpese, kólikpen kóterip ákelerlik salmaq emes.

Tasty panalaı, pýlemetinen ot búrikken Mánshúktiń ushqyndy dóńgelek qara kózi, qaraýyldan qıa burylmaı, aldyńǵy jaqqa qadalyp qatty da qaldy. Surapyl atys bastalǵan soń-aq, mezgildiń tún, ıa kún ekenin ol umytty. Atyp kele jatqan tańnyń sáýlesi me, shyǵyp kele jatqan kúnniń shuǵylasy ma, nemese naq sol mınýtterde projektordan artyq jarqyraǵan kóz janary ma — pýlemettiń zamogine barmaǵyn alǵash basqan mınýtten-aq, Mánshúktiń nysanaǵa alǵan jaǵy túp-túgel kórine qaldy. Ózgelerin kim bilsin, dál Mánshúkke jaý jaqtaǵy qaıqańdaý saıdyń betinde adam túgil, kódeniń árbir túbi, shóptiń árbir qyltany seltıip kórinip turdy. Osy mınýtterde ol dúnıege óz kózimen emes, kúnniń kózimen qaraǵan sıaqtandy.

Mánshúk úshin ýaqyttyń mınýttary pýlemettiń tizbektele atylǵan oqtarynan jıi da, jyldam da zymyrady. Biraq, Mánshúk, pýlemetten neshe oq atylǵanyn abaılamaǵandaı, ýaqyttyń da neshe mınýti ótip jatqanyn bilgen joq. Onyń bilgeni — pýlemettiń zamogine barmaǵyn batyra basyp, úzdiksiz ushyrǵan oqpen, jaý jaqtan jan adamdy qımyldatpaý.

Keıingi jaqtan «oınaǵan» artılerıanyń ekpininen be, óz batalónynyń jaýyngerleri jaýdyrǵan oqtan ba, Mánshúktiń óz pýlemetinen búrikken ottan ba — bekingen buıratynan jaý beri jyljı almady.

— Masha, — dedi, bir kezde, Mánshúktiń qasynda jambastap júrip qyzmet atqarǵan Terentıı, — eki lentalyq-aq oǵymyz qaldy.

— Kórshilerden sura, — dedi Mánshúk betin burmastan.

— Olar joq.

— Qaıda?! — dedi Mánshúk jalt qarap.

Tań atqanyn sonda ǵana bilgen Mánshúk, Terentııdiń kóńilsiz keskinmen, jaýap qatpastan, alaqanyn jaza aınala sholǵan qolynyń izin qýa júgirgen Mánshúktiń kóziniń qarashyǵyna shaǵylysqan sýret — jýsap jatqan ólikter men jaralylar.

Qalaı qarasa da qadala almaı taıǵalaqtaǵan onyń qarashyǵyna, mańaıynda tirshilik áreketi bar eshkim kezdespedi. Kimge qarasa da onyń kórgeni, ne birjola qımyldan qalǵandar, ne qımylynyń boıynda qalǵan aqtyq sarqynyn jaýdy óltirýge, ıa joldasyn jaqtaýǵa emes, óz jarasynyń syzdaýyn qaıtsem jeńem dep jantalasqandar. Kórshiles pýlemetterdiń mańaıynda da osy kórinis: eki pýlemet te tyrsyldaryn doǵaryp, únderi óshken.

Oıyna «shynymen Terentıı ekeýmizden basqa eshkim qalmaǵany ma?!» degen Mánshúk tóńiregine eńsesin kótere, turqyn soza qarap edi, saı-salalarda, bekinister mańynda jaýǵa oq jaýdyrý áreketinde júrgen biraz adamdy ushyratty. Olardyń az — kóbine qaraýǵa murshasy joq.

Mánshúk, qansha bolsa da, óz adamdarynan tirileri baryn kóńiline toq sanap:

— Ákel, qalǵan lentalardy, — dedi Terentııge. Ol eki lentany berdi. — Kórshi pýlemetterdiń atylmaǵan oqtaryn munda ákel!

Terentıı jónele berdi. Sol sekýndte jaý jaǵynyń oq borany údeı tútep ketti.

Kórshi pýlemet panalaǵan tas, Mánshúkten on shaqty adymdaı jer edi. Eki arasy panasyz jazyq. Terentııdi jumsaýy jumsaǵanmen, jaýǵan oqtyń bireýi qaǵyp kete me dep tolqyǵan sezimmen, pýlemetin ustaı bere, jalt qarasa, «jasqanǵanmen jan saýǵalar jer joq» degendeı, Terentıı tik turyp ketip barady eken.

— Jat! — dep aıqaılap qaldy Mánshúk, Terentıı sabyrmen moıyn bura qarady da, «qaıda jatam» degendeı, qolyn bir siltep, ketip bara jatqan turpatyn ózgertpedi.

Taǵy da «jat!» degen sózdi aıta bergen Mánshúktiń aýzy «jany» aıtyp, «tyń» aıta almaı, «aǵa» ashqan qalpy ańyraıdy da qaldy. Sol sekýndte, Terentııdiń dál aıaǵynyń astynan kep túsken mına, kıiz úıdiń ornyndaı aýmaqtyń topyraǵyn aspanǵa burq etkize túsirdi, burqyraǵan qoıý shańnyń bıiktigi oń on bes metr bıikke kóterildi. Terentıı qoıý shańmen birge aspanǵa ushty ma, tiri me, áli me, ıa jaraly ma, — onshasyn Mánshúk bilmedi.

Mánshúk báseńdetýin kúteıin dep jaý jaqqa kóz qyryn salsa, bizdiń jaqtyń atýy álsiredi me, álde jaraly jaý jolbarystaı ádeıi shapty da — buırattan beri bettep bir zor tank, oǵan ere birneshe kishirek tanktar, olardy panalaı qaptaǵan jaıaýlar kele jatyr.

Mánshúktiń manadan beri bosaǵan tamyrlary taǵy da tyrsyldaı qaldy, manadan qurǵaýǵa aınalǵan teri taǵy da shubyra jóneldi, manadan daǵdyly soqqan júregi taǵy da attaı týlady. Endi ol Terentıı jaqqa qaraǵysy kelmese de qarady. Qaramasqa amaly qansha, — jaý qaptap keledi, oq joq, qurǵaq qolmen kimge áli keledi.

Mánshúk jalt qarasa shań báseńdepti, biraq, Terentıı joq. Qaıda ol?!..

Óldi dep joryǵan Terentııdi baryp kórýge, eger ólse arjaǵyndaǵy pýlemetten oq alyp qaıtýǵa Mánshúk eńbekteı jóneldi. Ol áli saıabyrlanyp bitpegen shańnyń túbine súńgı bergende, qarmalaǵan qolyna jyp-jyly birdeme bylq ete tústi. Shoshyp ketken Mánshúk, bylqyldaǵanǵa tıgen oń qolyn tartyp ap, shańnan jasqanǵan kózin basqan sol qolyn tómen túsirip aldyna qarasa, belýarynan bólingen adam keýdesinen shubala shyǵyp jatqan ishek - qaryn!.. Bókse jaq joq!.. Basyna qarasa... Terentıı...

Óz denesi ekige bólingendeı, óz ishek - qarny aqtarylyp, jerge túskendeı halge kelgen Mánshúk, «Tereshka!» dep basyn qushaqtaı ap edi, áli jylýy ketpegenmen jany joq bas tilge kele me?!..

Terentııdiń... jyldan asa birge bolǵan jandaı joldas Terentııdiń... otan soǵysynda eki ret nagrada alǵan, tórt ret jaralanǵan Terentııdiń mynadaı qazaǵa ushyraýy jas júregin jıdite eljiretken Mánshúk, onyń betine betin taqap, dirildegen daýyspen «Te-rr-r-resh-k-ka-a-a!» dep eńirep qoıa berdi.

Osy qalpynda ol uzaq jatatyn edi, eger sol jaq ıyǵy ara shaqqandaı dý ete túspese. «Ne boldy» degen oımen Mánshúk oń qolyn omyraýyna tyǵyp sýyryp alsa, saýsaqtary qyp-qyzyl qan. «Bul ne?» dep oılaǵansha bolmaı, arqasynan da, jaýyrynynyń astynan jyp-jyly birdeme jorǵalaǵanyn sezgen Mánshúk, omyraýyn ashyp jiberip qarasa, oq buǵana men topshysynyń aralyǵynan tıgen; arqasyna qolyn tyqsa, jaýyryn astynyń eti jalbyrap tur; jaraly ıyǵyn qozǵap kórse, súıegi aman sıaqty; jaý jaqqa qarasa, jaqyndap qapty; manaǵy zor tank jaqyndaǵanda tipti zoraıyp ketti. Usaqtary da úlkeıip ketken sıaqtandy. Tanktardyń da, jaıaýlardyń da oq shashýy orasan.

Ornynan atyp turǵan Mánshúk, kórshiles pýlemettiń qasynan bir jáshik oqty arqalaı júgirip, óz pýlemetine qalaı kep jetkenin bilmeı qaldy.

Pýlemetin ustaı alǵan Mánshúk nysanaǵa eń zor tankty meńzeı, oqty jaýdyryp kep jiberdi. Zor tanktiń shimirikpeı shúıgip kele jatýyna qaıran qalǵan ol «tıe me, tımeı me» dep kúdiktendi. Tımeıdi deıin dese, osy pýlemetten kózdep, butaqta otyrǵan kókekti atyp túsirgeni bar; tıedi deıin dese, oq darymaıtyny qalaı?!

Sasqan belgisin dene áreketterinen sezdirgen Mánshúktiń oń jaq qulaǵyna:

— Saspa, qaryndas! — degen qazaqsha sóz sap ete qaldy. Ol jalt qarasa — kádimgi Súleımenov Ybyraıym. Qolynda PTR11.

— «Oıh, aǵa!» degen Mánshúktiń kózinen jas yrshyp ketti.

— «Jolbarystan» júregiń shaılyqty ma, qaryndas? — dedi Ybyraıym.

— «Jolbarys?..» Qaıdaǵy?..

— Anaý she? Nemisterdiń «tıgr» degen tankin bilmeımisiń?

— Osy ma?!

— Dál ózi.

«Jolbarysty» Mánshúktiń estigeni bolmasa, kórgeni joq edi. Estýinshe onyń mólsheri bizdiń «KV» tárizdi. Myna kele jatqan «dáýdiń» túri de «KV» ǵa uqsaıdy, aıyrmasy, — bul «KV dan sopaqtaý jáne tikshildeý sıaqty.

Mine, endi sol «jolbarysty» Mánshúktiń ózi kórýge týra keldi.

«Jolbarys» jaqyndap qaldy. Munyń pýlemetten aǵytqan oǵyn «jolbarystyń» shybyn shaqqandaı eler túri joq.

Ne isterge bilmeı sasqan Mánshúktiń jan-jaǵyna alaqtaǵan kózine oń qanatyndaǵy tasty betke ustaı, qolyndaǵy PTR syn «jolbarysqa» bezep turǵan Ybyraıym ushyraı ketti.

— Aǵa! — dep qaldy Mánshúk yshqynǵan daýyspen, — at!

— Neni? — dedi Ybyraıym jymıa qarap.

— «Nenińiz» qalaı? — dedi Mánshúk, bul jónsiz jymıýdy jek kórgen pishinmen — «jolbarysty!»

— Óz ańdaryńdy sonarla. Mende jumysyń bolmasyn.

Tank tipti taıanyp qaldy. Onyń pýlemetterinen búrikken oqtary, Mánshúkti tastyń yǵyna eriksiz buqtyrdy. Ol buǵa berip Ybyraıymǵa qarasa, manaǵy qalpynda áli tur! Shydamy shyńdalyp bitken Mánshúk taǵy da «aǵa!» deıin dep edi, keskinine kózi túskende aýzyn alaqanymen basa qoıdy: jobasy uqsaǵany bolmasa, bul İbyraıym burynǵy kórip júrgen Ybyraıymy emes, bunyń burynǵy kúlkishil jumsaq, maıda keskininiń eti kázir túıir -túıir bop bulshyqtanyp, tolqyndy sýdyń betindeı qımyldap ketken; burynǵy qara sur kelbeti kúreńdenip laýlap janǵan jalynnyń túsine kóshken; burynǵy shúńirekteý kózi qazir syrtyna teýip, jaýǵa atylatyn mınadaı súırıe qalǵan, qyrystana tyjyrynǵan bet etimen birge keıin qaraı kerilgen erinderiniń arasynda pýlemet lentasyndaǵy oqtaı tizilgen jalpaq, uzyn, sırekteý aq tisterinen tasty tasqa úıkegendeı shyqyr estiledi; túbi batyńqylaý, tumsyǵy kóterińkileý sholaq murnynyń keń tanaýy, daýylǵa ushqan qarshyǵanyń qanatyndaı jelpildeıdi; burynǵydan áldeneshe ret zor sıaqtanǵan denesi qabanǵa umtylǵaly jatqan jolbarystaı búlkiń-búlkiń etedi.

Ybyraıymnyń bul beınesine súısinip ketken Mánshúktiń, boıyn buryn búre basyp turǵan qaýip, endi sergip ketti.

«Shym bolattan quıylǵan mylqaý «jolbarys» pen adamnyń jolbarysy jekpe-jek kezdesti, — dep oılady Mánshúk, — ekeýiniń qaısysy alar eken!»

Ájesi aıtatyn bir ertegide «jolbarys pen aıdahar arbasyp tur eken, sol jaǵdaıda kez bolǵan bir batyr, arty ne bolýyn kútip turyp qapyda jótelip qapty, sol dybystan seskenip jolbarys jalt qaraǵanda, aıdahar ony orap alyp syǵyp tastapty», deıtin keńes esinde júretin Mánshúk, «qapyda ketirermin» degen oımen, Ybyraıymǵa kóz qıyǵymen ǵana qarap, demin de eppen aqyryn aldy.

«Erden erdiń qaýpi bar» degendeı, aldynda ajal kútkenin sezdi me álde, dóńkıgen tasty kedergi kórdi me, — Mánshúk yqtaǵan tasqa tórt-bes qana adymdaı jer qalǵanda, mylqaý «jolbarys» sol jaqqa qaraı jalt bere buryldy. Sol sekýndte Ybyraıymnyń myltyǵynan gúrs ete túsken daýys estilgende, «jolbarystyń» art jaǵynan jalyn aralas qaraqoshqyl tútin býdaqtala burq ete qaldy. Bul onyń kúıýi me, álde solaı tútindene qalatyn birdemesi bar ma — onshasyn Mánshúk ańdamady.

«Jolbarystan» býdaqtala burqyraǵan jalyn men tútinniń arasynan kıimderi laýlap janǵan frıster11 jantalasa shyǵyp qashqanda:

— At! — degen daýys sap ete qaldy Mánshúktiń qulaǵyna. Álgi daýystyń ekpinimen, qoly pýlemetti ustaı alǵan Mánshúk, kim eken dep qarasa, — Ybyraıym!.. Bul álginde kórgen Ybyraıym emes, burynǵy ózi biletin jaıdary keskindi Ybyraıym.

— At! — dedi taǵy da Ybyraıym, daǵdyly sypaıy daýsymen.

Jalyn jamyla «jolbarystan» qashqan frısterdi kezdeı Mánshúk pýlemettiń zamogyn basyp qap edi, denesi dirildegen pýlemet sapyldap sóıleı jóneldi. Onyń sózi «nemis okýpanttaryna ólim!». Osy sózdi Mánshúkke Ybyraıym da aıtty. Biraq Mánshúk bul sózdiń pýlemettiki, ıa Ybyraıymdiki ekenin ajyrata almady.

Ybyraıymnyń oǵynan ba, basqanikinen be, «jolbarystyń» úıirindegi ózge tankter de burqyrap órtene bastady. Órtenbegenderi órt kele jatqanda ysyldaı bytyraı qashqan ordaly jylandaı japa-tarmaǵaı jalt berip, qaq jaryla eki búıirge qaraı bettedi. Osy kezde Mánshúktiń pýlemetinen búrkilgen oqtan ba, basqa serikteriniń oǵynan ba, jaýdyń shubyrǵan jaıaýlary tankterden bólinip qaldy.

KP11 dan qaraǵanda da, shabýyl ıa sheginý kezderinde de Mánshúk jaýdyń talaı jýsap qyrylǵanyn kórgen edi, biraq, naq osy jolǵydaı otalǵanyn ol kórgen emes, sol sıaqty, jaýdyń talaı shabýylyn kóre júre, naq osy jolǵydaı josyqsyz japyrlap umtylǵanyn da kórgen emes. Bul joly aldyńǵy umtylýshylary jýsap jyǵylyp jatsa, artqy jaqtan japa-tarmaǵaı júgirýshiler údedi de otyrdy.

Jaýdy qyrýdyń qyzyǵyna túsip oqtalǵan lentalardy shetinen sýyryp ala bergen Mánshúk, qasyna qatar qoıǵan jáshikke qolyn suǵyp edi, budyrmaq oqtardyń ornynan tep-tegis taqtaı bilindi. «Munysy qalaı!» degen qaýippen, áli de betin burmaı, qolymen jáshiktiń ishin sharlaı sıpap edi, maıda taqtaıdan basqa túk sezilmedi: jer baýyrlap jybyrlaı júgirisip kele jatqan jaýdan kózin bura almaǵan Mánshúk, jáshikti erneýinen ustaı aldyna kóterip ap qarasa, ishinde dáneńe joq, artyna qarasa, órimniń taspalaryndaı shubatyla jatqan bos lentalar. Aınalasyna qulaq túrse, alystan estilgen tarsyldar bolmasa, naq osy tar qylyda bizdiń jaqtan atylǵan myltyq daýsy estilmeıdi. Shamasy bul jarty aralda ol jalǵyz qalǵan sıaqty... Jaýdyń enteleýi basym, jáne jaý jaq buırattan osy bıikke tókken ulyly - kishili quraldardan jaýǵan jýandy - jińishkeli oqtardyń nóseri áli tolastar emes.

Julqyna umtylyp kele jatqan jaý myń ba, mıllıon ba, kim bilsin — áıteýir qujynaǵan qumyrysqadaı sansyz birdeme. Sonyń bárine osy mańda tótep bolar jalǵyz ózi ekenin kórgen Mánshúk, oq taýsylǵanda qobaljyǵan júregin tez qalpyna túsirip, dirildegen denesin tez jınaı qoıdy. «Bul arada búkil keńes armıasy ózimmin, — degem tákapparlyq oı kep ketti oǵan, — eger men osaldyq kórsetip jeńilsem, armıaǵa sengen el maǵan ne aıtady, men olarǵa ne aıtam?» Bul suraý tiri ózimdi túgil, óli arýaǵymdy da qara júzdi qylmaı ma? Qara júzben búgingi zamandastarym túgil, erteńgi urpaqqa, tarıhqa ne betimmen qaraımyn?..»

Mana jer baýyrlap jyljyǵan jaý, aldyńǵy bıikten búrikken oq basylǵan soń shýlasyp tura júgiristi. Ólmeı berispeýge bekingen, biraq jaýmen julqysýǵa óz mańynda oq joǵyn bilgen Mánshúk, «endigi oq qalsa oń jaq qatardaǵy pýlemettiń qasynda bolar» degen oımen eńbekteı júgirdi.

Ol pýlemet te Mánshúktiń pýlemetinen oń on bes metrdeı jerde edi, eki ara panasyz jazyq. Jaýǵan oqtan qorǵanǵan Mánshúk jan-dármen degende umtylǵan tasyna jete berip edi, kózdep atty ma, ıa qańǵyryp kep tústi me, bir mına aıaq jaǵynan jarq etip kep túsip, shatyrlaı kep jarylǵanda denesi aýdarylyp tústi. Burqyraǵan shańnyń, arasynda uıpa -tuıpa bola qalǵan Mánshúk, mına denesiniń qaı jerin jaralasa da aýyr jaralaǵanyn sezdi, óıtkeni, qaı tamyry qyrqylsa da, júregin tartyp áketip barady...

Sonda da esin tanbaǵan Mánshúk, jalma-jan tura berdi de, qırań ete qulady. Taǵy umtylyp edi, taǵy qulady.

«Apyraý, ne bolǵan maǵan!» degen oımen aýyrǵan aıaǵyn ashyp kórse, tizeden tómengi jaǵy bylqyldap bos jatyr... Jıyrylǵan etten qan sorǵalap aǵyp tur...

Júregi dir ete qalǵan ol, jaý jaqqa qarasa, japyrlaı umtylǵan jaý jaqyndap qapty.

Sasqan Mánshúk, jarasyn baılarlyqtaı eshnárse tabylmaǵan soń, beldemshesiniń oń jaq etegin dyr etkizip qaq aıyrdy da, jaraly aıaǵyn shymqaı orap, aǵytqan qaıys belbeýmen tas qyp baılady. Sodan keıin bir tize, eki shyntaǵymen jyljyp pýlemetke jetse, aınalasynda sórege jaıǵan qurttaı qaz-qatar tizbektele jatqan oqtaýly lentalar.

Mánshúktiń esinen jaralanýy shyǵyp ketip, japa-tarmaǵaı jaqyndap qalǵan jaýǵa pýlemetten oq shashyp qoıa berdi. Jaý shapqan shepteı otalyp kep tústi...

Oqıǵanyń endigi egjeı-tegjeıin keıingi kúnderdiń sybaǵasyna saqtap, qaıǵyly kúıdiń qaıyrmasyn ǵana oınaıyq.

Mánshúktiń óńinde jaýdy qyrýy, birazdan keıin túsi sıaqtandy. Qyzý qımylmen qansyraǵanyn abaılamaǵan ol, talyqsyp ketti de, atýyn doǵardy. Biraq onyń shalajansar denesiniń keýdesi pýlemetke asyla súıenip qalǵanmen, zamokke jabysqan qolynyń saýsaqtary jazylýdyń, ornyna, jigerlenip syǵymdala tústi. Onyń basynda qalǵan batyr oıdyń bolmashy sarqyny, denesine «atýdy doǵardym» degen habar emes, «údettim» degen habar jetkizdi. Shalaǵaılaý tús sıaqty ǵana oılaýǵa shamasy keletin onyń, mıynda «nemisti qyrýym údedi» degen maqtanysh, saý kezinen anaǵurlym esip ketti.

...Nemistiń qyrylýy Mánshúktiń esi bar kezinen údeýi ras edi; onyń talyqsyǵan qarsańyna, júzinshi brıgadanyń keıingileri de, olarǵa taıana umtylǵan bizdiń basqa áskerı qosyndar da jetip, jaýdy josylta otap, Izochka stansıasyna qaraı tyqsyryp alyp ketken.

Shabýylmen ilgerilegen úshinshi urǵysh armıanyń bólimderin óksheleı armıa qolbasshysy general-leıtenant Galıskıı de kele jatty, qasynda polkovnık Ábilhaıyr Baımýldın.

Jınalmaly kópir arqyly mashınamen ótken Galıskıı, Zaıvane qalasynyń búıirindegi molaly bıikke shyǵa bergende:

— Kýzma Nıkıtovıch! — dedi Ábilhaıyr Galıskııge, — Nemistiń shabýylǵa ázirlengen barlyq kúshin bizdiń ekinshi batalónnyń bes saǵat bógegen bıigi osy.

— Shyǵyp kóreıik! — dedi general.

Olar bıikti deńgeılep kep toqtady. Odan joǵary kóterilýge, jýsap jatqan ólikter jol bermedi.

— Bylaıǵy jaǵyna jaıaý shyǵaıyq, joldas general, — dedi Ábilhaıyr.

— Óıtýge de bolady.

Olar mashınadan túsip, ólik-óliktiń arasymen qabaq shyta júrip kele jatqanda, arjaqtan avtobýstaryn shubatyp, sanıtarlyq batalón adamdary da jetti. Olar jany bar jaralylardy jınaı bastady.

— Joldas general! — dedi Galıskııge, onyń artyn ala kele jatqan adútanty Kachergın, kenet daýystap qap.

— Ne aıtasyz? — dedi general burylyp.

— Anany qarańyz!

Kachergınniń qolymen nusqaǵan jaǵyna general qarshyǵa kózin qadaı qarasa, qundaǵy tasqa súıengen pýlemette asylyp bireý jatyr.

— Baraıyq! — dedi general.

Olar aıaqtaryn jyldamdaý basyp, pýlemetke asylǵanǵa jetip keldi.

— Qarańyz, tiri me, óli me? — dedi general.

— Men qaraıyn, — dep Ábilhaıyr asylǵan adamdy basyn kótere berdi de, shoshyǵandaı qolyn tartyp ala berip, tez qaıta ustaı aldy.

— Kýzma Nıkıtıch! — dedi ol, asylǵan adamdy taǵy kótere berip, — bul bizdiń qyz!..

— Bizdiń?!..

— Iá bizdiń!..

Ábilhaıyr qyzdyń denesin jeńil kótergenmen, pýlemet zamogine jabysqan saýsaǵyn tez jaza almady, — qarysyp qatyp qapty. Mánshúktiń qarysqan qolyn pýlemet zamoginen áreń bosatyp alǵan Ábilhaıyr, denesin kóterip qushaǵyna alǵanda, general da tanı ketip, — «Manshýk Mametova!» dep qaldy.

Mánshúk yshqyndy da kózin ashty.

— Tiri! — dedi Ábilhaıyr qýanyp ketip, — joldas Kachergın júgir vrachqa!..

Kachergın júgirip ketti.

Ábilhaıyr qushaǵyna alyp otyra ketken Mánshúk, tek, ara - tura kirpigin ǵana qaqpasa, Galıskııdiń eshbir suraýyna jaýap bere alǵan joq. Sóıtip otyryp, olar batyr qyzdyń jantásilim qylǵanyn sezbeı de qaldy...

Mánshúktiń búgin qandaı erlik kórsetkenin, general Galıskııge, sol araǵa kele qalǵan kapıtan Ýshakov baıandap berdi. Batyr qyzdyń, erlik isterine súısingen general, jerge jatqyzǵan onyń jansyz denesiniń qasynda qaıǵyly keskinmen bórkin alyp az turdy da, Baımýldın men Ýshakovqa:

— Aıanyshty qaza! — dedi bir kezde, — sonymen qatar qýanyshty, — otanymyzdyń tarıhyna taǵy da bir batyr qyzynyń aty altynmen jazylatyn boldy. Bul qyzdy biz «Sovet Odaǵynyń batyry» ataǵyna usynamyz.

— Olaı usynarlyq eńbegi bar! — desti Baımýldın men Ýshakov.

— Bul bizdiń batyr qyz! — dedi Galıskıı!..

Aprel, 1944 j.

---