InfoHub Logo

poves

JOLǴASÝ

Sandyqkóldiń dóńesine shyǵa bergenimizde, qap-qara maqpaldaı kerilip jatqan borozdanyń ishinen órkeshti nar túıedeı bir nárse kózimizge ushyrasa ketti.

Taıpalǵan jyljyma jorǵadaı yrǵalyp, oqtaı zyrlaǵan «gazık» kóz ushynda kórgenge, kózdi ashyp-jumǵansha keldi de qaldy. Ol kóringen — tyńy kóterilgen dala. Mezgil — maıdyń basy. Qulpyra kóktegen keń dalanyń borozdamen astasqan tusy, qara maqpal men jasyl maqpaldyń astasýyna uqsaıdy. Osy araǵa kelgende, zymyraǵan mashına borozdany jaǵalaı ilgeri tartty.

— Sonaý órkeshti ne nárse?ı — dedim, qasymdaǵy shoferǵa.

— Katarpeller.

— Ol ne?

— Traktordyń bir sorty, — dedi shofer, — amerıkalyq mashına. Bizde áli ózimiz shyǵaratyn traktor az ǵoı.

Katarpeller jasyl dalany jıektep kep, buryshtanǵan borozdanyń shetine jaqyndaǵanda shofer avtomobılin kilt toqtata qoıdy.

Biz avtomobılden túse, daryldap kele jatqan traktordyń aldynan, tóńkerilip jatqan borozda qyrtysyn boılaı súrine-jyǵyla júgirdik.

Biz jaqyndaı traktor de toqtaı qalyp edi, ishinen, — dóńgelek júz, denesi súmbedeı tik, basynda bulǵary kepkesi, kózinde alaqandaı qaptama kózildirigi, syrtynda bulǵary shekpeni, aıaǵynda jumystyń jýan etigi, qolynda qara bulǵary bıalaıy bar, bet-aýzyn shań basqan bireý shyǵa keldi.

«Jas jigit-aý shamasy», — dedim ishimnen.

— Esensizder me, joldastar? — dep qolymyzdy alǵan «jigit» áıel daýysty!..

— Bet-aýzyn, nemene bolyp ketken, shań basqan ba? — dedi shofer oǵan qaljyńdap.

— Jýsa ketetin kir ǵoı ol. Jýsa da ketpeıtin kirden saqtasyn, — dedi áıel daýysty adam.

Onyń áıel ekendigine endi kúdigim qalmaǵan men, ishimnen «qazaq áıelinen de traktorıst shyǵa bastaǵan eken, bul olardyń «jyl qusy» eken!» dep qýandym da, stajyn bilmek bop:

— Traktor tizginine otyrýyńyz neshinshi jyl? — dedim.

— Ekinshi jyl, — dedi áıel.

— Atyńyz?

— Úmit!..

— Túski astyń mezgili bolǵanyn ańǵarmaı qalyppyn ǵoı, — dedi Úmit saǵatyna qarap.

— Nege? — dedi shofer.

— Eki qos sosıalısik jarysqa túsken ek, — dedi Úmit, — biri — erlerdiń, biri — áıelderdiń qosy. — Jarystan maqsat — ozý ǵoı. Sol maqsatty qýý sońynda júrip, ýaqyttyń qalaı ótkenin ańǵarmaı qalamyz.

— Qosyńa tamaqqa barsaq ala ketýge bolady.

— Jaqsy. Qazir Nadejda keledi, sony ala keteıik.

Sol kezde ekinshi traktor bizge jaqyndaı berdi.

— Bul «Komýnar!» — dedi shofer maqtanǵan keskinmen. — Bul bizdiń otandyq óndiristiń jemisi.

«Komýnar» katarpellermen qatarlasyp kep toqtaǵanda, ishinen orys áıeli sekirip tústi de, Úmitti júgirip kep qushaqtaı aldy.

— Saǵynysyp qalypsyzdar ǵoı? — dedim men kúlip.

Qapelimde shyqqan daýysqa Nadejda jalt qarady da:

— Ǵafý etińiz joldas, amansyz ba? — dep qolyn usyndy.

— Nadejda Sergeevna Karapýzova, meniń dosym! — dedi Úmit.

— Káne, qosqa baralyq, joldastar! — dedi Úmit bizge.

— Mashınamen! — dedi shofer.

— Qup bolady! — desti áıelder.

BAQYTTY BALALAR

Kele jatqan betimizde, jaıylymǵa shyqqan aqqýdaı bop, sáýlesi kúnge shaǵylǵan, aǵarǵan birdemeler kórine ketti. Tulpardyń tizginin erkinirek jibergen shofer «á» degenshe aǵarǵandarǵa jaqyndap qaldy, — qaz-qatar tigilgen shatyrlar eken. Bulardyń aty shatyr demeseń, uzyndyǵy on bir metrdeı, kóldeneńi on metrdeı, kádimgideı terezesi bar, jap-jalpaq úı, jalpy sany on shaqty. Shatyrlardyń arasynda qaptap turǵan mashınalar, olardyń úıilip jatqan saımandary. Shatyrlardyń naq ortasyna ornatqan uzyn dińgektiń bıiginde radıonyń aýyzdary ańqıǵan eki reprodýktory.

Biz kelip bir shatyrdyń, syrtyna toqtaı qalǵanda, ishinen «Gýgaı-aı-dyń» ánin shyrqaǵan birneshe áıeldiń daýysy estildi.

— Bul ne konsert?! — dedim men Úmitke, mashınadan túsip jatyp.

— Birge turatyn áıelderdiń kóńil kóterýi bolar.

— Qansha áıel turady bul shatyrda?

— Jıyrma úsh!.. Segizi traktor júrgizýshi, ózgesi qara jumysta.

— Kóp eken! — dedim oınaǵan bolyp.

— Bul bir qostaǵy ǵana áıelder. Sovhozdaǵy barlyq jumys áıeliniń sany júzden asady.

— Myna áıelder nege bos otyr kázir?

— Smenasy endi bastalady.

Biz mashınadan túsip bolǵan kezde shatyrdan jumys kıimindegi tańqy muryndaý qara bujyr áıel júgirip shyǵa keldi de, bizge atústi ǵana amandasyp:

— Smena! — dedi qatty daýyspen.

Úıden jumys kıimindegi kóp áıel júgire shyqty. Bizge bastaryn ǵana ızegen olardy, grýzovık egin ólkesine ala jóneldi...

— Alo, alo!.. — degen daýys estildi sol kezde, manaǵy baǵananyń basynda turǵan radıo reprodýktorynan.

— Joldastar! — dedi radıo. — Qazir Almatydaǵy qazaq teatrynyń artıseri sovhoz jumyskerleriniń kúndizgi demalysyna arnap konsert beredi.

Ádemi ánder bastala jónelgende:

— Osy ónerge men tańǵalam, — dedi Úmit, maǵan, — radıo ornatylǵanyna aıdan asty. Byltyr da osynda bolǵan eken. Biraq, men onda basqa ýchastokte em. Qys jıyp alyp, mynany áneýgúni eginge shyǵa qaıta qurdy. Neshe túrli tamashalardy estımiz. Jalǵyz Almatydan ǵana emes, Tashkennen, Máskeýden, taǵy basqa qalalardan... Ózi tipti raqat boldy!.. Keıde jumystan sharshap kelgende, tósegińde qısaıyp jatyp tyńdasań, aýnaǵan attaı, adam sergip qalady. Án-kúıdiń neler tamashasyn tyńdaısyń!..

— Úmit, — dedi Nadejda, meni nusqap, — jazýshy joldas qyzyl buryshqa bara tursyn, biz jýynyp, kıinip alaıyq.

— Jaqsy, — dedi Úmit.

Men «anaý shatyr» degen jobamen jónelgende, eki áıel shatyryna kirdi.

Qyzyl burysh uıymdasqan shatyrdyń ishi kádimgi qalaly jerdegi qyzyl buryshtan aınymaıdy eken: tórine Marks pen Lenınniń portretterin qyzyl shuǵaǵa orap, jan-jaǵyn gúldermen áshekeılegen; ortada ústine qyzyl shuǵa japqan uzyn ústel, onyń ústi tolǵan gazet-jýrnal; men kirgende onnan asa áıel, erkek gazet, jýrnal oqyp otyr; shatyrdyń qabyrǵasyna óndiristiń urandary jazylǵan plakattar men jalaýlar ilingen.

Esikten kire, men solardy tamashalaı qarap tur em, qulaǵyma jas balalardyń shýlap, ándetken daýysy sap ete tústi. Jalma-jan júgirip dalaǵa shyǵa kelsem, órgizgen qazdyń balapanyndaı bolyp, ylǵı aq kıim kıgizgen jıyrma shaqty, eki men segizdiń arasyndaǵy balalar, biriniń artynan biri shubyryp barady eken. Balalardyń aldynda da, artynda da bastaryna aq oramal tartyp, ústine aq halat kıgen eki áıel — bireýi — orys, bireýi — qazaq.

Jalǵyz men emes, shatyrdyń syrtynda júrgenderdiń kópshiligi balalardyń júrisin, shýyn qyzyq kórip, kózderin aıyrmaı qarady. Ásirese, mosqaldaý, qazaqsha kıingen bir áıel:

— Oı, sadaǵań keteıin!.. Oı, qybyrlaǵan aıaǵyńnan aınalaıyn!.. Oı, qurmaldyǵyń bolaıyn!.. — dep ózinen-ózi sóılep, balalardyń sońyn ala júrip barady.

— Sizdiń de balańyz bar ma edi, jeńgeı? — dedim áıelge, sońynan erip.

— Bar edi, qaraǵym! — dedi áıel júrisin doǵarmaı, — anaý bireý tompańdap bara jatqan qara domalaq meniki edi!

— Qashan berip eń?

— Bıyl ekinshi jyl.

— Sovhozda kópten turasyz ba?

— Ornaǵannan beri.

— Otaǵasyńyz bar ma?

— Bar.

— Ne jumysta?

— Qara jumysta!

— Ózińiz ne isteısiz?

— Ac pisirem.

— Qalaı, jaqsy ma, sovhoz?

— Túbin kim bilsin. Ázirge jaman emes.

— Buryn qalaı turyp edińizder?

— O jaǵyn surama, shyraǵym. Erim de, ózim de týǵaly tesik ókpe bolyp, kisi esiginde júrgen adam edik. Jasym bıyl qyryq úshte. Erim elý altyda. Sovhozda tamaq toq. Qysy-jazymyzǵa úı de beredi. Etime jamaýsyz kóılek osy sovhozda ǵana tıdi.

— Balańyz nesheý?

— Ólip-ólip, ólim sarqytyndaı bolyp qalǵan jalǵyz osy ǵana.

— Kútimi qalaı balańyzdyń?

— Bolashaǵyn qaıdan bileıin, qaraǵym. Ázirge kútimi bizdiń qoldan jaqsy. Qudaı-aı saqtaı gór! — dedi áıel maǵan qarap, — sheshek ekken sumdyqty kim kórgen, buryn?! Ol jaryqtyq egý túgil, qaraǵanǵa shamdanady deıtin edi. Áneýgúni lóktir qatyn kelip balalarǵa sheshek egipti. Men ektirmeıin dep em, qazyna óz degenin istemeı qoıa ma, — erkimdi bılep áketti. Amalsyz kóngenmen: «Alla-aý, ne páleńe kez keltiresiń? Ólgende kórgen jalǵyzym edi, saqtaı kór!» dep moınyma burshaq saldym. Júregime as batpady. Eki-úsh kúnnen keıin balam aýyryp, denesin kórsem, móp-móldir tanadaı bolyp sheshektiń bes-alty anasy shyqqan eken. «Á, qudaı, á, arýaq qoldaı gór, jeńildigin bere gór!» dep jaba qoıdym... Sonan, qudaı jón berdi-aý, shyraǵym, jazyldy-aý!

— Siz munda kelgen ekensiz ǵoı, — degen daýysqa jalt qarasam, eki betinen qany tamǵan bir ádemi áıel. Ústinde qalaly jerde kıetin taza jáne qymbat kostúm, keýdesinde qadaǵan gúl.

— Mundamyn, — degen jaýapty bergenmen, «bul netken áıel?! dep keskinine qaraı qaldym. Súzile qarap Úmit ekenin zorǵa tanyǵanym ǵoı!.. Manaǵy shań men kúıe basqan bet-aýzyn jýyp, ústine ońdy, taza kıimderdi kıgende, symbattanyp ta, sulýlanyp ta ketipti. Beınesiniń shyraıy qubylmaly púlishteı oınap tur!..

— Osy balalardy zordyń kúshimen jınadyq, — dedi Úmit maǵan, — el áli de nadan ǵoı. Balasyn baqshaǵa berse óltiretindeı kóredi. Qazir úırenip ketti. Emshek balalary anaý shatyrda. Sany kóp emes — segiz. Múmkin, kórersiz?

— Kóreıik.

Shatyrdyń ishine kirsek, aq aǵash krovattarda segiz bala ýyzǵa toıǵan qozydaı uıyqtap jatyr eken. Betteri tolǵan aı tárizdenip dóp-dóńgelek bop, bopyldatyp emip jatqan erinderinde baqyt qýanyshynyń áseri tur.

Kúzetip otyrǵan tatar áıeli, tyshqan ańdyǵan mysyqtaı, aıaǵyn eptep basyp, bizge jaqyndady da:

— Balalardyń tynys kezi edi, jańa uıyqtatyp ek — dedi.

Biz — «ǵapý etińiz!» dep shyǵyp kettik.

KESHKİ SALQYNDA

Tamaqtan keıin az tynyǵyp dalaǵa shyqsam, kún ekindige qulaǵan eken. Kúndiz kók muzdaı jaltyrap turǵan torǵyn aspanǵa, úıezdegen jylqylardaı, ár jerine bult úıirilipti. Bulttyń ońtústik jaǵy qaraqoshqyldanyp, qoıýlanǵan. Kúnbatys jaǵy qoıdyń sharpyndaı alashabyrlanǵan da, dál jermen astasqan tusy — kóterilgen shymyldyqtyń etegindeı joǵary túrilgen. Sol joǵary túrilgen etektiń jer jaq shetinen altyn kúnniń bir jaq jıegi ǵana shyqqan eken, ózgesi bult ishinde... Álginde samal bolyp qana esip turǵan jel, endi demin ishine tartyp, tyna qapty.

Ersili-qarsyly órip, zyrqyrap júrgen avtomobılderdiń ishinen bireýi zyrlatyp kep, men turǵan jerge tura qaldy. İshindegi ınjener Jeleznov eken. Ol mana menen bólinip tórtinshi ýchastkege ketken.

— Egin bıyl shyǵymdy bolady, — dedi ol túsip jatyp, — jaqyn arada tógip ótken jańbyrdan jerge eki qarys sý sińgen edi. Anaý turǵan bult, — dedi ol, batysta qoıýlanǵan qara bultty qolymen nusqap, — búgin taǵy tókse, sovhoz eginniń árbir desátınasynan júz butty erkin alamyz!

— Bolsyn, odan da artyq bolsyn! — dedim men.

Sol kezde shatyrynan shyǵyp, bizge betteı bergen Úmitti Jeleznov qarsy aldy da:

— Myna bireýdi sizge part ıacheıkanyń hatshysy berip edi, — dep konvert usyndy.

Konvertti ashyp Úmit oqydy da:

— Júretin kezimiz bolyp qalǵan eken ǵoı, — dedi.

— Qaıda? — dedim men.

— Okrýgtik partıa konferensıasyna.

— Qaıyr, qosh! — dedi Jeleznov Úmitke qolyn usynyp. — Men Qıaly stansıasyna baryp qaıtatyn em. Jolyńyz bolsyn. Siz dedi maǵan Jeleznov menimen de qol alysyp, — Shaǵalaǵa qaıtyńyz.

— Siz she?

— Men de keshke kelem, Shaǵalaǵa. Erteń sovhoz óndirisin ekeýmiz birge aralarmyz.

— Maqul.

Jeleznov júrip ketti.

— Osy joldas komýnıs pe? — dedim Úmitke.

— Kópten bergi bólshevık. Arǵy negizi — Lenıngradtaǵy «Krasnyı treýgolnık» zavodynyń jumyskeri, keıin, sovet zamanynda, is ústinde oqyp, ınjenerlik bilim alǵan. Bizdiń sovhozǵa ózi tilenip kelgen. Mehanıka masterskoeniń bas ınjeneri bop qyzmet atqarady.

— Siz, endi, qashan júresiz konferensıaǵa? — dedim men, Úmitke.

— Keshke sovhoz ortalyǵynan keletin mashınamen.

— Qyzyljarǵa mashınamen baratyn bolarsyzdar?

— Árıne, atpen emes, — dedi Úmit kúlip. — Qyzyljar bul aradan tiginen elý-alpys kılometr bolǵanmen, atpen ara qonyp barady, — jol jaman. Avtomashınaǵa da qıyn. Smırnovo stansıasy jaqyn. Sodan poıyzben ketý qolaıly.

— Smırnovoǵa Sizdi, múmkin, men shyǵaryp sap qaıtarmyn?

— Ony kezinde kórermiz.

Oıyn osylaı bekitken Úmit, keshke deıin basqaratyn traktoryna baryp, serigine tapsyrmalar berý jabdyǵymen shuǵyldanbaq boldy, men oǵan deıin osy brıgadadaǵy basqa jumystarymmen shuǵyldanýǵa kiristim.

Biz shatyrlarǵa oralǵan kezde kún jerge belýarynan batyp, bulttyń túrilgen jıegine altyn sáýlesin tarmaqtandyra shashyp turǵan shaǵy edi. Sol kúnniń baıýyn kútkendeı-aq, jerden joǵarǵy erneýi ǵana qyltıǵan kezde, manaǵy tynǵan jel kóterildi de ketti. Qoıý qara bult jeldi quıynǵa úıirilgen shańdaı baýyryna tartty da, qaharly túspen bermen qaraı kóshti. Ósimdikter arystannan buqqan mysyqtaı, basyn jerge tıgizip bultqa tájim etti. Yzbary kúshti qara bult jalbyr jal qara aıǵyrdaı, qaıra-qaıra kisinedi. Qara aıǵyrǵa minip, jaýymen julysqan batyrdyń siltegen naızasyndaı, jaıdyń oǵy aspannyń o jaǵynda bir, bu jaǵynda bir jarq-jurq etti.

Aspannan jerge shubalta tókken ermekteı taram-taram sozylyp, qoıý jańbyr, shúmekten aǵytqan sýdaı laqyldap kep quıyldy...

Jaýynnan yqqan jurt shatyrlarǵa tyǵyldy. Aspannan nóser emes, bıdaıdyń dáni quıylǵandaı, sol qýanyshty sezimge jany ǵana emes, aýzy da qumyǵyp sóıleýge kelmegendeı, shatyrdan jan adam ún shyǵarǵan joq.

Jalǵyz-aq, radıomen áldeqaıdan kelgen án-kúı, nóser jańbyrdyń saryldaı quıylǵan dybysyn bólip, baldaı tátti úni qulaqqa quıyldy da turdy...

Bul kúnniń keshki salqynyn biz osylaı qarsy aldyq.

BOLASHAQTYŃ BETASHARY

Avtomobılmen zyrlatyp kele jatyrmyz. Qasymda Úmit pen shofer.

Jańbyrdan keıin jańarǵan aýamen púlish dalanyń jupar ısi muryndy jaryp barady. Jel tynǵan. Aspan ashyq. Bir shókim bult joq. Qıaǵa órlep shyǵyp alǵan tolǵan aı samsaǵan juldyzdyń ishinde, kúmis qadaǵan qara maqpal shapannan betin ǵana shyǵaryp turǵan sulý tárizdi.

Biz shyqqan ýchastoktan Smırnovo jıyrma bes shaqyrym.

— Saǵat neshe? — dedim men shoferǵa, bylaı shyǵa.

— On bir, — dedi shofer, shylymǵa tutanǵan sirińkesiniń jaryǵyna bilek saǵatyn tosyp.

— Kesh shyqqan ekemiz ǵoı.

— Jabdyq kep boldy ǵoı, — dedi Úmit.

— Sonymen, brıgada jınalysynyń qorytyndysy nemen tyndy?

— Oıdaǵydaı tyndy, — dedi Úmit — keshe bir jumada bitirýge oılaǵan plandy, búgin eki jarym kúnde bitirip ketetin boldyq!

— Múmkinshilikteriń jete me oǵan?

— Bizdiń brıgadanyń jeri byltyr jyrtylyp daıarlanǵan. Osy jerden bir katarpeller bir kezekte on bes gektardy, «komýnar» on gektardy sebe alady. Brıgadada segiz katarpeller, bes «komýnar» bar. Eger bulardy úzdiksiz úsh kezekpen jibersek, kúnine 390 gektardy aıdap tastaıdy. Bizdiń jospardan qazir qalǵany 1107 gektar. Bul mólsherdi eki jarym kúnde, árıne, bitiredi. Amandyq bolsa, — dedi Úmit shattyq daýyspen — úshinshi kúni bizben irgeles «Igilik», «Jańa jol», «Ekpindi» kolhozdaryna járdemge barlyq traktordy aıdaımyz.

— Onda jaqsy eken, — dedim men, — ókinishin qosa aıtqanda, bul mańdaǵy kolhozdarda traktor óte az ǵoı áli. Kópshiliginiń jegetini kólik qoı. Keıbirinde at, egiz sıaqty myqty kólik te bolmaı, sıyr jegedi ǵoı. Kóktemniń sıyry da qaı bir kúıli, — kóbi tyrtıǵan aryq. Soqa súırep ne ońdyrady olar.

— Ras, — dedi Úmit. — Soqaǵa sıyr jegýdiń ne ekenin kózben kórdik: ótken jyl sıyrmen sebilgen eginniń eń shyǵymdy gektarynan bes-alty sentner ǵana dán alyndy, onda da, — jańbyrly jyl bolǵandyqtan; al, bizdiń traktorlar járdemdesken kolhozdar, gektaryna jıyrma bes, — otyz sentnerden aldy.

— Onda, osylaı járdemdese berý kerek qoı! — dedim men kúlip.

— Árıne! — dedi Úmit, — Biraq, oǵan múmkindik jetse.

— Nege jetpeıdi?

— Siz aspannan kelgen adamdaı sóıleısiz, — dedi Úmit salmaqty daýyspen, — osy elde týyp, osy elde turyp jatqan joqsyz ba? Búkil «Petropavl» atalatyn búkil Qyzyljar okrýginde birinshi sovhoz bolyp, bizdiń «Shaǵala» budan eki jyl buryn ǵana ashylǵan joq pa?!. MTS degen, bul okrýgte áli qurylmaı jatqan joq pa?.. Osy jalǵyz sovhozdyń ózi alǵash qalaı qurylǵanyn estimedińiz be?

Aıtpaqshy, — dedim men Úmittiń sózin bólip, — sizden ıa basqa bireýden suraıyn degen keńesim edi bul, aýzyma sóz salyp jiberdińiz-aý!.. Óte jaqsy boldy. Sovhozdy uıymdastyrýshynyń bireýisiz, qysqasha bolsa da aıtyńyzshy, onyń tarıhyn.

— Onda kóp tarıh joq. — dedi Úmit, — Buryn, patsha zamanynda, jylynda bir ret, jaz ortasynda, «Taısha» atty jármeńke jınalmasa, bylaıǵy ýaqytta bos jatqan jer ǵoı bul. Jáne, qandaı keń ózi, — «aınalasy aıshylyq, kóldeneńi kúnshilik» degendeı, bizdiń bir «Shaǵalaǵa» kesip bergeni 250 myń gektar. Odan artylyp bos jatqany qansha!.. Jáne, qandaı jer: qara topyraqty qyrtysy bir metr... qoıý shalǵyny belýardan ósedi...

— Jer jaıynan habarym bar, — dedim men, — siz sovhoz uıymdastyrý tarıhyna keshińiz.

— O da bolsyn, — men bul araǵa, jańadan ashylǵan sovhozdyń birinshi top adamymen keldim. Kóp adam emes, — dırektor, manaǵy bas ınjener, bas býhgalter, sovettik bes, alty traktorıst, ishinde — men...

— Nege «sovettik» deısiz? — dedim men, — sovettik emes traktorıster de bolǵandaı?

— Bolǵan! — dedi Úmit.

— Qaıdan?

— Amerıkadan. «Katarpeller» atalatyn traktorlar Amerıkadan kelgen, traktorısteri ere kelgen...

— Nege?

— Bizge traktordy júrgizýdi úıretýge.

— Qoıyńyzshy?!

— Ras. Aqylaryn altynmen alatyn bolyp keldi. Eńbegine altynyn ala bersin-aý!.. Kapıtalısik tárbıada ósken mundarlar, muryndaryn kótere, tákapparsı keldi... Sol yzasyna shydamadyq ta, bir jyldan keıin, kelgen izderimen qaıyrdyq...

— Ónerin úırenip qoı?..

— Árıne. Amerıka traktoryn júrgizý de sonshalyq bir qıyn is emes eken. Bizdiń jigitter men qyzdar qastarynda júrip, amerıka traktorısteriniń ónerin bir aıǵa jetpeı qaǵyp aldy. Odan keıin qalýǵa, ózderinde de yqlas bolǵan joq.

— İlgeri ozyp kettik, — dedi Úmit, az kidirip, — keıin oralaıyq. Sonymen, sovhoz bos jatqan aıdalaǵa kelip ornady. «Shaǵala» atanýy — kólden. Sol atty shalqar kól bar.

— Kórdim ǵoı, — dedim men, — biraq, sovhoz ortalyǵy onyń jaǵasynda emes, jıyrma bes shaqyrymdaǵy Sandyqkól jaǵasynda ǵoı.

— Ras. Sovhozǵa kishi kóldiń emes, úlken kóldiń atyn qoıǵan bolar.

— Túsinikti. Sovhoz tarıhyn jalǵastyra berińiz.

— Biz kóktemde ornadyq, — dedi Úmit. — Eki jumys qatar ketti: úı qurylysy jáne tyń aıyrý.

— Qansha tyń aıyryldy, alǵashqy jyl?

— On myń gektar. Oǵan keıingi eki jylda otyz myń qosyldy.

— Tuqymdy bárine de sebesizder me, bul kólemniń bıyl?

— Túgelimen!..

— Shyǵyp ketse kóp egin ǵoı ol?

— Árıne. Gektarynan júz buttan alǵanda da tórt mıllıon but qoı ol!.. Buryn bundaı astyqty búkil Aqmola gýbernıasy bop jınaı almaǵan. Qazir bir sovhoz búkil gýbernıadan artyq astyq alady. Bizdiń dámemiz tórt mıllıonnan da artyǵyraq!..

— Jyldyń, ıaǵnı, jańbyrdyń jaıyna qaraǵanda ol da bolar?

— Árıne!..

— Shirkin, — dedi Úmit, az kidiristen keıin, — bos jer kóp-aý bizdiń Qazaqstanda áli!.. Sonyń bárine sovhozdar uıymdastyrsa, á?!..

— Ol kún de alys bolmaýǵa tıisti...

— Men de solaı oılaımyn. Maǵan bizdiń «Shaǵala» bolashaq sovhozdardyń «betashary» sıaqtanady...

— Maǵan da solaı.

BAQYTSYZ BALA

Bizge Shaǵalanyń ótken tarıhy osymen bitip qalǵan sıaqtandy. Endigi oı, bolashaqta ashylatyn sovhozdar ólkesin kezgendeı, Úmit ekeýmiz biraz ýaqyt tym-tyrys otyrdyq.

Bul kúıde, avtomobıldiń syrǵanaı zyrlaǵan shabysyna kóńildiń kóterilýimen qatar, túnniń tuńǵıyq keskini, sezimdi biraz aýyrlatty. Sol kezde joldy qysqartaıyq degen nıetpen, Úmitpen taǵy bir uzaq áńgimege kirisýdi oıladym.

— Úmit! — dedim men, qalǵyǵan adamdaı qasymda basyn tómenirek salbyratyp otyrǵan oǵan.

— Á ? — dedi Úmit, shoshynǵan adamdaı basyn kótepip ap.

— Jol qysqartsaq qaıtedi?

— Nemen?

— Áńgimemen.

— Ne jaıda?

— Meniń áńgimeni taǵy da sizden estigim kep otyr.

— Qandaı áńgimeni?

— Maǵan sizdiń qazirgi ómirińizdi ǵana bilý emes, ótken ómirińizdi bilý de qyzyq sıaqtanyp otyr...

Úmit qatty kúrsindi. Ol kúrsinýdiń ózi-aq ótken kúninde júregine qorǵasynnan aýyr tıetin áldenemeneler barlyǵyn kórsetip turdy. Sol haldegi Úmittiń aýzyna sóz salyp jiberý maqsatymen:

— Nege kúrsinesiz? — dedim men oǵan. — Ómir bolǵasyn, ystyǵy da, sýyǵy da, qaıǵysy da, qýanyshy da bolmaı qoımaıdy. Múmkin, sizdiń ótken ómirde kórgenińiz, qazir eske túsirý úshin aýyr da bolýy. Al, men úshin onyń úlken máni bolýy. Aıtýyńyzdy ótinem!

— Aıtqym kelmeıdi, — dedi Úmit, taǵy da kúrsinip.

— Nege?

— Óte jerkenishti ómir ol.

— Onyń jerkenishti bolýyna, múmkin, siz aıypty emes shyǵarsyz?

— Árıne! — dedi Úmit nyq daýyspen.

— On da nesin jasyrasyz?

— Jasyrmaýǵa da bolady, — dedi Úmit jınalyńqyrap.

— Endeshe, bastańyz.

— Sheshem esimdi bilmeıtin kezde ólgen eken, — dep bastady Úmit sózin, — onyń keskin-keıpi esimde joq. Ákemdi óńim men túsimdeı bilem. Ol meniń toǵyz jasymda óldi.

— Qyzmeti ne edi?

— Qyzyljardyń teri zavodynda jumysshy da.

— Kimniń qolynda qaldyńyz?

— Eshkimniń de emes. Ákemde týysqan-týǵan bolmaıtyn. Menen basqa, Bóbek deıtin uly bolǵan. Jasynan qaǵyna ósip sotqar bolǵandyqtan, kórshiler «Sotqarbaı» degen at qoıyp, keıin solaı atyǵyp ketken. Ákem ólgende ol jıyrmada.

— Iá, sonymen!.. — dedim men, sorly balanyń hali odan ári ne bolaryn estýge asyǵyp.

— Ákem ólgenniń artynan kóp keshikpeı tentireýge, qaıyr suraýǵa tústim.

— Sotqarbaı asyramady ma?

— Qaıdan asyraıdy, — dedi Úmit kúrsinip, — on jasqa kele qarta oınaý, araq ishý jolyna túsken ol, ákem ólgen soń beıbastaqtyq ómirge keship, buzyqtarǵa qosylyp ketti...

— Sonymen?

— Sonymen, qaıyr suraý ústine kıimderimniń jyrym-jyrymy shyǵyp, etegin aınala túıip alatyn boldym. Aıaqtaǵy dalba-dulba báteńkeniń julyǵynan kenep shulǵaý súıretilip júretin boldy. Moınym yrǵaıdaı bop júrdim. Osyndaı kúıge túsken adamdy kim jolatsyn. Áýelgi kezde árkim esirkegenmen, artynan jerkenip, jan pánde úıine jolatpaıtyn boldy. Jaz kúnin ne qylaıyn, onda qaıda bolsa sonda úı ǵoı. Qystyń saqyldaǵan sary aıazynda dalaǵa qonyp júrdim-aý!

— Áliń keletin bir jumys tabylmady ma? — dedim men, Úmittiń qaıyrshylyq ómiriniń arjaǵyn estigim kelmeı.

— Zorǵa tabyldy, — dedi Úmit te, qaıyrshylyq taqyrybynan eńbek taqyrybyna aýysýyna qýanǵandaı, aýyr sezimnen sergigen sıaqtanyp. — «Kirpish saraı» deıtin jer bar ǵoı Qyzyljarda...

— Bilem.

— Jaqsy bilesiz be?

— Jaqsy bilem ǵoı deımin.

— Onda kirpish soǵylatynyn da bilesiz be?

— Qazir soǵylmaıdy ǵoı ol kirpish? Ertede soǵylǵanyn estidim.

— Iesi kim ekenin estidińiz be, ertede soǵylatyn kirpishtiń...

— Maslákov degen baı edi desedi.

— Ras sol. Onyń jumysshylaryn qalaı ustaǵanyn estidińiz be?

— Jalpy sóz ǵoı ol. Siz konkretti jaǵdaıyn aıtsańyz, tyńdaýǵa ázirmin.

— «Jaǵdaı» degende on eki, on úshtegi bala nesin biledi. Menin, esimde qalǵany — kóktem týyp, jer jibigennen bastap, kúz jerdiń tońy qatqansha jalańash aıaǵymen balshyq ılep kirpish soǵatyn áıel, erkekter. Olardyń ishinde jasy meniń aldy-artymdaǵy balalar da bar.

— Kún kórisi qandaı, sonda?

— İs kún kóris boldy deısiz olarda. Kóbinde ózindik baspana joq. Jatar jerleri — barak. Ol ári las, ári sýyq, ári tósenishsiz. Sol halinde tamaǵy toısa bir sári ǵoı. Kóbi ash — tapqandary tamaǵyna jetpeıdi. Kıimge, — bolsa, bolmasa da!.. Jaz oqasy joq qoı. Qystygúni jalańash-jalpy dirdekteýden jaman joq eken!..

— Degenmen, — dedi Úmit aýyr kúrsinip ap, — qaıyrshylyqtan bul da jaqsy eken, tilenip emes, tyrbanyp kún kórýge tyrysasyń!..

— Sonymen, — dedim men, — baqyt tapqan kúnin estýge asyǵyp, — uzaqqa sozyldy ma, bul beınet?

— Qyzyljarda Sovet ókimeti qurylǵanǵa deıin.

— Endi sodan keıingi ómirińizdi sóıleńiz!..

EŃBEK ÓRİNDE

Biz keńesimizdiń osy arasyna kelgende, qap-qara bop tunjyrap jatqan jalpaq borozdany jaǵalap kele jatqan jol qaıqaıyp, bozamyq dalaǵa qaraı aınala berdi.

— Qap, bárekeldi-aı, — dedi shofer mashına júrisin báseńdetip, — jaılaýdyń jińishke jolyna túsip ketken ekemiz. Ońbaǵan jaman jol edi. Bunymen júrip bolmaıdy.

— Endeshe keıin buryl! — dedik Úmit ekeýmiz.

Keıin burylǵan mashına asaý attaı az ýaqyt móńkidi de, «ták!» degendeı toqtaı qaldy. Onyń toqtaǵan qımylymen birge úni de óshti.

— Mashına syndy! — dedi shofer, avtomobılden túse qap motorynyń áldenelerin shuqylap kórip ap.

— Endi qaıttik?

— Tań atqansha turamyz. Buzylǵanyn jaryq túse ondaımyz. Qazir jaryq joq.

Amal qurydy... Naq sol kezde, túnde eńsesi túsken dúnıege «tań keledi!» dep shúıinshi aıta, aspannyń shyǵys jaq jabyǵynan kúlim kóz sholpan týdy.

— Shirkin-aı, haýa qalaı taza edi, adam toıarlyq emes eken! — dedim men.

— Tún tamasha! — dedi Úmit te.

— Uıqyńyz kelgen joq pa?

— Ózińizdiń she?

— Meni uıqy qysyp ketti, — dedi shofer, — ulyqsat etseńizder, tań atqansha kóz shyrymyn alar em.

— Bolsyn, — destik biz.

Shofer óz ornyna otyra berip qor ete tústi.

Álginde mashına toqtaǵan ýaqyttan beri, — meniń delebemdi qozdyryp turǵan nárse, — jaqyn jerde sý qustarynyń shýlaýy, sol daýysqa qaraǵanda, sóz joq, kól bar. Tegi, biz dóńesteý jerde turmyz, kól sonyń eńisindegi oıpatta.

— Estısiz be? — dedim men Úmitke, shofer uıyqtaǵannan keıin.

— Neni?

— Kóldegi qustardyń shýylyn?

— Mende qulaq joq dep pe edińiz? — dedi Úmit kúlimsiregen daýyspen.

— Keldiń jaǵasynda júrip estimeımiz be, ol qustardyń saıraýyn.

— Óıtýge de bolady.

— Iá, sonymen, — dedim men Úmitke, kól jaqqa qoltyqtasa ketip bara jatyp — «qulannyń qasynýyna myltyqtyń basýy dál keldi» degendeı, mashınanyń buzylýy, bizdiń keńesimizdi aıaqtaýǵa jaqsy boldy-aý!

— Solaılaý boldy.

— Endi siz baqyt dúnıesine qalaı kirgen áńgimeńizden bastańyz.

— Ol meniń mehanıka zavodyna kirýimnen bastalady, alǵash alyp barǵan adam, — kirpish saraıda turatyn Marıa Gavrılovna Karapýzova. Ol manaǵy ózińiz kórgen Nadejda degen áıeldiń sheshesi. Marıanyń kúıeýi teri zavodynda ákemmen kóp jyl birge qyzmet atqarǵan adam. Ol ertede ólgen, baladan jalǵyz-aq Nadejda qalǵan.

— Áke-sheshem ólgennen keıin, — dedi Úmit, demin soza bir alyp qoıyp, — maǵan jyly qabaqpen qaraıtyn jalǵyz adam osy Marıa Gavrılovna boldy. Biraq, «qaraǵym-shyraǵymdaǵan», aýyr qalymdy aıaǵan sózderinen basqa járdemi tıgen joq. Oǵan men ókpelegen de joqpyn. Nesine ókpeleımin, — qyzy men ózi de tamaq pen kıimge taqyl-tuqyl ǵana jaryp, birde ash, birde toq otyrady...

— Sonan, revolúsıa bolyp qaldy, — dedi Úmit, áńgimesiniń arjaǵyn tezdetkisi kelgen adamdaı jınaqylanyp, — «Revolúsıa» nyń ne ekenin ol kezde bilgem joq. Qaıdan bilem, on úsh jasar balamyn. Tek qana bilgenim — jurt bireýlerdi «aq», bireýlerdi «qyzyl» desip júrdi. Marıa apaı «qyzyl» bolyp shyqty. Aqtar jeńgende, ol abaqtyǵa túsip qaldy...

— 1918 jyly ǵoı bul?

— Solaı.

— Abaqtydan qalaı bosana aldy?..

— Qashyp shyqqan kórinedi. Onysyn biz bilmeımiz. Bizdiń bilgenimiz — 1919-jyldyń kúzdi de, Qyzyljarda Sovet ókimeti qurylǵanda, Marıa apaı qyzyl týdy qolynan birge tigisti...

— Iá, sonan? — dedim men, áńgimeniń arjaǵyn tipti tez estigim kep.

— Sonan, — dedi Úmit, meniń asyqqan oıymdy túsingendeı, jyldamdata sóılep, — uzyn sózdiń qysqasy, Marıa Gavrılovna Karapýzova Qyzyljardaǵy mehanıka zavodynyń dırektory bolyp shyǵa keldi!..

— Qalaı?.. Mehanık pa eken ol?

— Solaı eken. Revolúsıaǵa deıin sol zavodta aǵa-sheber bop qyzmet atqarady eken. Ózi 1915 jyldan partıa múshesi eken.

— Al, endi, onyń ózińizge istegen jaqsylyǵyn aıtyńyz.

— Jaqsylyǵy — azyp-tozyp júrgen jerimnen taýyp aldy da, zavodtyń jumysyna ornalastyrdy. Qyzy — Nadejda da sol zavodta jumysta eken.

— Árıne, qara jumys?

— Árıne.

— Qansha ýaqyt boldyńyz onda?

— Osy sovhozǵa kelgenge deıin...

— Qalaı?!.. Oqýdy qashan oqydyńyz?

— Zavodtyń óz ishinde. Odan keıin, Nadejda ekeýmiz Qyzyljardaǵy mehanıkalyq tehnıkýmnan syrttaı oqyp bitirdik. Sóıtip, ekeýmiz de aǵa mehanık bop qyzmet atqaryp júrgende, osy «Shaǵala» sovhozy ashylý habary estildi. Oǵan traktorıst kerektigi málim boldy. Okrýgimizde birinshi bop ashylatyn sovhozǵa barýdy, onyń qyzmetin kóterisýdi Nadejda ekeýmiz sert ettik te, okrýgtik partıa komıtetine aryz apardyq.

— Komýnıs pe edińiz onda?

— Árıne. Nadejda da. Eki jyldyq stajymyz bar. Aryz qabyldandy da, biz osynda keldik. I vsó!

Úmitke eńbegi jaıly odan ári suraý berýdi men maqul kórmedim. Oǵan eki sebep boldy: biri — tań aǵaryp boldy, dóńdegi mashınanyń túzelgeni, gúrilinen estilip tur, endeshe, júrý kerek; ekinshisi — Úmittiń baqytsyzdyq tuńǵıyǵynan baqyt órine qalaı shyqqany aıqyn kórindi, endeshe, nemenesin tujyrymdaı berem onyń?.. Osy oımen:

— Mashına daýsy estiledi, — dedim Úmitke, — túzelgen bolar.

— Men de solaı oılap turmyn.

— Júrýimiz qajet bolar onda?

— Árıne!

Úmit pen qoltyqtasa mashınaǵa bettep kele jatqanda; taǵy bir suraý kómeıimdi qytyqtaı bastady, ol, — «osy kisiniń mahabbaty boldy ma? Bolsa, nemen tyndy?»

Biraz ýaqyt yńǵaısyzdanǵanmen, men retin keltirip bul suraýdy bergende:

— Mahabbatsyz ómir bola ma? — dep Úmit kúldi de, — Biraq, bul áli aıaqtalmaǵan drama, — dedi.

— Bastalýyna kóp bolǵan ba edi? — dedim men.

— Onyń sizge qajeti joq, — dedi Úmit taǵy da kúlip, — men sizdiń pesańyzǵa geroına bola almaımyn.

— Kisi «geroına» bolam dep bola ma, qaryndas?.. Ómirdiń ózi boldyrady da ony?..

— Eger súıýshilerdiń arasynda dramalyq tartys bolsa!.. Mende ondaı tartys ázirge joq.

— Múmkin, bolar?

— Joq, bolmaıdy ǵoı deımin, — dedi Úmit kúlkili keskinin baısaldylandyryp. — Rasymdy aıtqanda, zavod jumysyna ózimmen birge kirgen meniń bolashaq jubaıym, jýyrda, ıaǵnı osy kóktemde, Moskvadaǵy mashına qurylysy ınstıtýtyn bitiredi. Sonda men, sizdi toıǵa shaqyram!..

— Kelem! — dedim men.

Sol sekýndte biz mashınaǵa da taıanyp qaldyq.

— Men daıar! — dedi shofer. — Mashına babynda.

Biz ústi qaıyrylǵan mashınaǵa minip jónele bergende, altyn sáýlesin aımaǵyna keń taratqan kúnniń de kókjıekten sheti kórine bastady. Bul kún maǵan Úmittiń baqyty sıaqtanyp ketti.

Jarqyn jolmen zymyraǵan mashına, ekpinin údete tústi.

Zymyra, zamanymyzdyń mashınasy!..

Ianvar, 1931 j.

---