InfoHub Logo

Kópten kórmegen aýylyma saǵynyp jettim. Kolhoz irilengeli beri munda kele almaı júrgenmin. Arasy taı shaptyrym eki aýyl buryn eki kollektıvtik sharýashylyq bolyp, qysqa jipteri baılaýǵa kelse de, kúrmeýge kelmeı, bylaı tartsa arba synyp, bylaı tartsa egiz ólip degendeı bolyp jatatyn. Osy aýyldyń birinen men oqýǵa attanyp edim. Endi mine, eki aýyl birigip bir úlken kolhoz bolǵan. Myna bir tóbesi qyzyl qańyltyrly eńseli úlken úı buryn joq edi, álgi kolhoz predsedateli Aıtbaı salǵyzyp aldy dep meniń týysqandarym shaǵym aıtyp esigimdi tyndyrmaıtyn. Jurttyń kózine súıeldeı batqan, aryz qozdyrýshy qurylys shamasy osy boldy. Oǵan jalǵas myna bir qyshtan turǵyzylǵan ǵımarat aýyldyq sovet predsedateli Kóbektiki bolsa kerek.

Qysqasyn aıtqanda, bárin de bilip kele jatyrmyn. Kelmesem bul aýylǵa ózim kelgen joqpyn, al meniń kózim bul aýyldy talaı syrtynan sholǵan. Qaı shuńqyrdan úı salǵyzýǵa Aıtbaı qansha qap topyraq qazyp alǵanyn, oǵan dóńgelek kúpsheginiń uńǵysy jelinip ketken elýinshi jyldar ishindegi kolhozdyń shıqyldaq ógiz arbasynyń qaı jolmen qansha ret barǵanyn estip, talaı kóz aldyma elestetetinmin. Al meniń mıym da bul aýylda talaı bolyp qaıtty. Kimniń úıinde qandaı ózgeris bar, qaısysy balasyn qaı kúni súndettetkeni, qaı sheshe qyzyn qaı kúni ákesinen jasyryp, tún jamyltyp kúıeýge qashyryp jibergeni, olardyń arasyna kimniń jeńgetaı bolǵany, qashqan qyzdan kimniń kóılek kıgeni, «óli-tirisin» qaı kúni, qalaı, kimderdiń ákelgeni, qudalyqqa quıryq-baýyr asasa kelgenderdi tunjyrap, álde qýana qarsy alǵany bári maǵan belgili. Ósek-aıańdy jaqsy tyńdaǵysh meniń jýrnalısik qulaǵymnyń jaıyn jaqsy bilgendikten aýyl adamdary maǵan Kópenbaıdyń esiginiń aldynda jatqan judyryqtaı tasty Shópenbaıdyń aldaryna. Toǵataıdyń tentegi qalaı laqtyryp túsirgenine deıin tegis jetkizedi. Qysqasy, bul aýyldaǵy Salaqbaıdyń salpań qulaq qara laǵynyn. tuıaǵynyń aıyrmasy qalaı, qaı kúni qurttap ketkenine deıin bilemin. Kórip otyrsyzdar, alpys-jetpis kılometr jerde, Almatyda jatsam da, bul aýyldaǵy bolǵan oqıǵany qolmen qoıǵandaı, otyramyn. Biraq «jipke tizip» degende, sizder «páleni jipke tizip» degenmen shatastyra kórmeńizder. Páleni tilegenniń basyna bersin. Ondaıdan amanmyn. Tek keıde álgi Teke rýly aýlymyzdy Qoshqarlar jaılap alǵanyna ishteı (ishegimniń qyryndysy ketpegen be, qaıdam) kijinip-kijinip alatynym da bar.

Qoshqar demekshi, meniń aýylym Teke degen atanyń urpaǵy. Ekinshi aýyl — Qoshqarlar da maǵan týysqan. Biraq Teke Qoshqardan góri maǵan jaqynyraq. Biraq sizder eshkiniń etinen góri qoıdyń eti dámdi degen maǵynada uǵyp júrmeńizder, bul aıtqandarym tek týysqandyq turǵyda. Sondyqtan ba, keıde Tekeniń bireýi Qoshqardan taıaq jep qalsa, «qyrda buǵynyń múıizi synsa, oıda ógizdiń múıizi syrqyraıdy» degendeı Qoshqarǵa degen ashýym arta túsedi, ashýym kelip, qanym qaınap basyma shyǵa keledi. Baıqap otyrǵan shyǵarsyzdar, «tasqa jelindep muzǵa buzaýlaǵan» bıbaýyrmal qazaǵyń men emes. Meni áli eshbir týysqanym «taýda júrip tasta esken jer qadirin bilmeıdi, aǵaıynnan basqa ósken el qadirin bilmeıdi» degen máteldi qoldanyp, aıyptap kórgen joq.

Sonymen álgi aýylyma kelip qaldym. Teke aýyly Qoshqar aýylynan ári kóbirek, ári turǵan jeri keń, sýy mol sharýaǵa qolaıly bolǵandyqtan kolhoz ortalyǵy osynda ornaǵan. Onyń esesine aýyl aktıvteri tegis Qoshqarlardan iriktelipti. Almatyda júrgende buǵan da kúıinip qoıatynmyn: «Óz et, óz baýyry bul Qoshqarlar Tekelerdi nege shettetedi eken? Álde Tekeler múıizdi kelip, qoı minezdi momyn Qoshqarlardy qońashtaı bere me eken?» Biraq maǵan jetken sybys-dybysqa qaraǵanda kerisinshe Qoshqarlar kelisimdi oryndardy tegis alyp, Teke baýyrlaryna kún kórsetpeıtin sıaqty edi.

Aýylda et jaqynym bolmaǵandyqtan eshkimniń úıine tike túspeı eki jaǵyn da (Qoshqarlardy da, Tekelerdi de) ókpeletpeıin dep týra keńsege keldim. Qazir turmys jaqsy, arasyna kelgen aǵaıyndy kez kelgen úı qoı soıyp, qol qýsyryp qarsy ala alady. Sondyqtan keńsede birinshi kezdesken týysqannyń úıine túspek boldym.

Kolhoz keńsesi burynǵy úsh bólmeden turatyn qorjyn úı emes. İrgetasyn sementten quıyp bir metrdeı kóterip salǵan áldeneshe bólme. Tek osynyń ózinen-aq aýylymnyń ekonomıkalyq jaǵynan qanshalyqty ósip ketkenin shamalaımyn. Kúz bolyp, jıyn-terin aıaqtalyp, jumys sıren qalǵandyqtan bolsa da, kolhoz predsedateli Aıtbaı da, aýyldyq sovet predsedateli Kóbek te, men keldi degendi esitip jan-jaqtan shapqylap jetti. İshimde Qoshqarlar jaǵynyń teke tiresi tursa da bildirmeı, qoıdaı qosylyp, qozysha jamyrasyp jattyq. Sóz arasynda bir-eki qyńyr-qyńyr suraqtar da berip úlgirdim. «Aryzqoılyq neden týady» dep te qaldym. Ondaǵy eskertpegim eger bastyqtar ádil bolsa, aryz bolmas edi ǵoı degendi uqtyrǵym kelip edi.

Aryzqoı degennen eske túsedi, osyny Tumantaı da aıtyp qalyp edi. «Aýylyn aryzqoı» degen sóz oǵan da batsa kerek. Biraq onyń sózinshe Tekeler tentek. Men ishteı ony týysqandaryn jaqtap otyr deımin. Almatyda aýyldan jyraqtaý júrgendikten be, álde bólise almaı jatqan at ústindegi kyzmet bolmaǵandyqtan ba, Tumantaı ekeýmiz tatýmyz. Ádebıet tóńireginde bir aýyldan shyqqan ekeýmiz-aq ekenbiz. Sondyqtan da qalada oqta-sanda ushyrasa qalǵanda aǵaly-inili bolyp shurqyrasa ketetinbiz. Múmkin ol meniń ne Teke, ne Qoshqar bolmaı, ánsheıin jaı tuqymnan shyǵa salǵanymnan ba eken? Eger men de Koshqar men Tekeniń biri bolsam, Tumantaı ekeýmiz basymyz bir qazan túgil, bir qalaǵa syımaı súzisip júrer me edik. «Syımaı júrgen joqpyz, syıysa almaı júrgen joqpyz ba!» dep Ǵabıt Músrepov aıtqandaı, syıysý degen de osy bir aýyldyń adamdaryna keleli máseleniń biri bolyp otyrǵan joq pa eken?

Aıtbaı — Koshqar, men — Kebek. Qoshqar ekeýi meniń sózimdi qalt jibermeı qaǵyp alyp, jaýap berip otyr. Saǵynyp kórisken týysqandarym, baıqaımyn, men qyryn kelip otyrǵan soń shaıǵa shaqyrýǵa da batpaıdy.

— Bas zootehnıkteriń kim?

— Ózińmen birge oqyǵan Tóleýqul emes pe?—Ol Teke jaǵynan bolǵan soń úndemedim. Biraq bir Tekeniń múıizi kóp Qoshqardyń ishin jarmas degen ǵoı bular dep topshyladym.

— Bas agronom she?

— Jasulan ǵoı, bir partada otyryp edińder ǵoı. Taǵy bir Tekeniń aty ataldy. Bul da kezdeısoq qoıyla

Salǵan bolar. Degenmen ishim jylyp qaldy. İshinde búkpesi bar adamdy qoısańyzshy!

— Bas býhgalterleriń kim?

— Kómekbaı.

— Ol da Teke emes pe?!—dedim. Baǵanadan beri ishimnen sapam otyrǵan páleniń bári syrtqa abaısyzda eriksiz shyǵyp ketip.

— Teke bolmaq túgil buqa bolsa da, jumysty jaqsy istese báribir emes pe?! dep Aıtbaı qatty kúlip jiberdi. Shamasy meniń nege kenedeı qadalǵanymdy o basta ań ańǵaryp, aýyldan ósektiń maǵan qaptap jetip jatqanyn bilip otyrsa kerek.

Naq osy bir kezde Aıtbaı, Kóbek — úsheýimizdiń jarasa qalǵan kúlkimizdi buzaıyn degendeı syrttan «attandaǵan» Daýys estildi.

— Attan, attan! Myna Qoshqarlaryń qyryp barady. Oıbaı, óltirdi...

— Shynynda qazaq «attandaǵan oıbaıym tynysh» dep beker aıtpaǵan-aý. «Oıbaı» bolsa ánsheıin kóp tóbelestiń biri me deı salar edik, «attandaǵam» pále jaý kelip qaldy, attaryńa mine shabyńdar dep turǵan joq pa? Qam, jańa jarasqan áńgimeniń shyrqyn buzǵan qaı mandymaǵyr jaý eken?!

Sonyń arasynsha ógizdeı ókirip, saqaly belýaryna túsken, ústi-basy qyp-qyzyl qan bir shal keńsege kirip keldi. Qazir qyzyl qanǵa boıalǵan bastaǵy shash ta, uzyn tekesaqal da tóbelesten buryn appaq qýdaı ekeni qandy bastyń ár jerinen kórinedi. Shal bolsa da kúsh-qaıraty mol adam ekeni tip-tik qapsaǵaı denesinen bilinip-aq tur. Anyqtańqyrap, bajaılap qarap bul kisiniń Jalabaı degen osy aýyldaǵy buryn belsendi bolǵan aǵalarymyzdyń biri ekenin tanı kettim.

— Oıbaı, attan! Myna Qoshqarlar tuqymymyzdy qurtatyn boldy. Oıbaı, óldim-aý, óldim-aý!

Úreıli daýystan, qan jýyp turǵan adamnan bárimiz de úrpıisip qaldyq. Shal kúzge laıyqtap kıgen qabylmaly sholaq fýfaıkesiniń syrtynan beldik býynyp alypty. Onda bir kishkentaı balta júzi jaltyrap qystyrýly júr. Tóbeles ábigerimen bórkiniń qaıda qalǵanyn ańǵarmasa kerek. Onyń artynan kirgen jastaý jigit «oıbaı óltirdi, óltirdi» dep aıǵaıǵa attan qosady, biraq arǵy jaǵynda eshbir zil joq sıaqty. Bul eki Tekeniń kirgeni eki Qoshqar bastyqtyń eńsesin túsirip, qatty abyrjytty. Buǵan shynynda da abyrjymaýǵa bolmaıtyn edi. Sálden keıin maǵan kózi túsip ketken Jalabaı shal eńirep jiberdi:

— Oıbaı, Balbaq, aınalaıyn, bizdiń kórgen kúnimiz osy. Mynaý ekeýi qatar bastyq bolyp otyrǵanda bizge kún joq. Qıt etsek bas salyp sabap, pyshaqtaıdy. Oıbaı, aýdanǵa sotqa shabamyn, jiberińder, oıbaı, jiber.

— Mundaıda er bolsań namysqa shappaı kórshi. Onyń ústine óziń, eki aýyldyń bar ósek-aıańyn jipke tizip, artyq-kemin eseptep otyrsań.

Aıtbaıdyń óńi qýqyldanyp, túri qashyp ketti.

— Aǵa-aý, ne bolǵanyn baıyppen aıtsańyzshy,— degennen aryǵa bara almaı isti shıelenistirip, nasyrǵa shaptyryp alam ba degendeı toqtap qaldy. Shal ony áke-baba jeti pustysynan beri biraz sybap alyp, aıǵaıdy údete tústi. Shal ashýyna qybym qanǵandaı bolamyn ba, ishim unatyp barady.

— Óltir dep aǵasyn ózi jiberip otyryp kólgirsýin qara, aıar qatynǵa uqsaǵan ıttiń. Bul myna Kóbek ekeýińniń isiń — Kóbek te abyrjyp, telefon qulaǵyna jarmasyp, aýdannan mılısıa, jedel járdem shaqyrdy. İshimnen á bálem, qalaı eken degen jaıym da bar. Týysqandaryma janym ashyp, jaraǵa túz sepkendeı bolyp otyrǵanmen men de qysyla bastadym. «Qutty qonaq kelse qoı egiz tabady, qutsyz qonaq kelse qoıǵa qasqyr shabady» dese, men kelgende qasqyr adamǵa shaýyp jatsa budan ótken qutsyzdyq bola qoıar ma eken. Áı ózim de osyndaı bir joly bolmaǵyr-aqpyn. Endi budan keıin qysylmaı kór. Óziń saǵynyp týǵan aýlyńa qolyń zorǵa tıip pálen jylda bir kelseń olar qyzyl taqıa kıisip, shý-shurqan bolyp jatsa, buǵan qalaı renjimessiń.

— Oıbaı-aý, Balbaq, sen áli otyrsyń ǵoı, myna ekeýin qamatpaı. Meni soıǵan týra osy ekeýi.— Onyń artynan kirgen jas jigit te kómeıi bostaý, qoshtap qoıady:

— Týra osy ekeýi!—deıdi ol. Oı, jigersiz neme, durystap aıtpaı ma eken dep qoıamyn, ishimnen.

Jedel járdem de, mılısıa qyzmetkerleri de myna ıek astynda on bes shaqyrym jerdegi aýdannan cay ete tústi. Jalabaıdyń basy mańdaı jaǵynan quıqa bastalar jerden tilingennen artqy ushy shúıdesiniń oń jaǵyna jetipti. Ekinshi jara (taǵy da tilingen) sol qulaqtyń ústinen bastalyp, týra oń qulaqtyń aldyna jetip toqtapty. «Kóz kıeli deýshi edi, qudaı kózin saqtaýyn-aı!» degendeı qalqaıǵan qulaqqa túk te tımepti, ashýly pyshaq qalaı qaǵyp ketpegenin qaıdam, ósek ataýlyny tegis estip, bilip alaıyn degendeı qalqıyp ornynda qalypty. Men ózim áıteýir qulaqtyń amandyǵyna qýandym. Bizge bárin jetkizer qulaqty qatty ardaqtaıtynymdy aıtyp jibere jazdap otyrdym. Onyń basyndaǵy jarasy qosý belgisindeı bolyp shyǵypty. Al Jalabaı ózi osy dárigerler em-dom jasap jatqanda taǵy bir aıǵaılap qoıdy.

— Oıbaı, bular basyma iznák saldy ǵoı. Ádeıi istedi.

Men qabaǵymdy tar túıip aldym-aý deımin, Kóbek te, Aıtbaı da janushyryp báıek bolyp júr. Qońyraıysyp qaldyq. Azdan soń adam basyn soıǵysh Aıtbaıdyń «aǵasy» ákelindi. Adalbaı ǵoı bul. Adalbaı dese Adalbaı edi. Endi bul da aramdana bastaǵan eken-aý, o!

Qalaı boldy, ne masqarań bul, óz aǵańdy ózin pyshaqtap, dep - Aıtbaı qatal keldi. «Óz aǵań» deýin ótirikshiniń dep jiberdim kijinip. Biraq taǵy da ishimnen aıttym. Al myna Adalbaıdy men de jaqsy biletinmin. Sonaý bir jyldary aýdanǵa barǵan atty aǵaıyndardyń eshqaısysy qulaǵynan tartyp turǵyzǵandaı qý jetimderdi attarynyń artyna mingestirmegende, bul solarmen ursysyp, óz atynyń saýyryna qara tyshqandaı balalardyń butyn salańdatyp úsheýin salyp kelip edi. Sodan búkil aýyldaǵy balalar ony Adal aǵa deýshi edik. Iapyr-aı, zaman ótken saıyn, adam minezi de ózgeredi eken-aý! Endi mine, Qoshqar men Tekeniń tiresine bul da belshesinen aralasyp ketken.

— Men kinásizbin,— dedi Adalbek eki kózi mende, qatty uıalyp turǵandaı.— «Altyn aryq» boıyndaǵy kolhoz aǵashtarynan úsheýin kesip qoıypty. Sony nege kesesiń dep atymdy tebinip janyna jaqyndap edim, qaltasyna qolyn saldy da, basyn sıpady, sóıtip qan-qan bolyp shyǵa berdi. Men janyna barmaı, tura qashtym. «Senderdi qurtaıyn»,— dep aıǵaı saldy.

— Qoı ondaı ótirigińdi,— dedi Aıtbaı.— Mılısıa teksersin!

Men eki aıdaı bolyp jatqan aýylyma qansha saǵynyp barsam da aýnap-qýnap jata almadym.

— Azar bolsa shal eler, janazasyna qatysarsyń— dep qıylǵan birge oqyǵan joldasym, Jalabaıdyń eń jaqyny Tóleýquldyń sózine de toqtamadym. ..Kesh aldynda attanyp kettim. Kúzgi kesh meniń denemdi tońazytyp, qońyrlaý shyǵaryp saldy. Kóbek pen Aıtbaı Jalabaıdy ózderi jaıratqandaı úndeı almady, Kóbek:

— Uıat boldy-ay! Qap!—deı berdi.

— Ertesine Jalabaı aǵama, aýrýhanaǵa kirdim. Sheńber salǵan qudyqtaı basty tegis shandyp tastapty. Jákem qatty kóńildi, qarq-qarq kúledi. «Qatyrdym ba ıtterdi!»— deıdi.

— Ne boldy, bul ne?— dedim shynymen.

— Otyr shyraǵym, osylardyń qorlyǵy ótip júr edi. Yńǵaıy keldi. Endi Jasulandy predsedatel qoıamyz!

Jalabaı jaıyn tápteshteı surasam ol bir at arba surap alyp otynǵa barady. Alysqa barýǵa erinedi de, «Altyn aryq» boıyndaǵy kolhoz ádeıi tikken aǵashtardy kese bastaıdy. Naq osy kezde kolhozdyń jer qorýshysy Adalbaı kele qalady. Sonan keıingisin ol ózi bylaı aıtady:

— Senen nesine jasyraıyn, shyraǵym. Mynalardy bir tabanyma salyp alaıyn dep edim. Sol dóp kelgenin kórdiń be? Onyń ústine seniń keletinińdi bilip arqalanyp ta kettim bilem. Adalbaı janyma kele bergende qaltamdaǵy ustaramdy alyp, óz basymdy ózim tilip-tilip jiberdim. Jan kerek eken, batyryńa. Atyn tebinip qasha jóneldi. At arbaǵa mine salyp, qanymdy sorǵalatyp týra keńsege men de saldym. Qatyrdym emes pe, ıtterdi. Zar ımany zár túbine ketken bolar.

Men oılanyńqyrap qalyp, týysqanshylyq raıymnan taıyp tústim. Jalabaıdy synamaq boldym. Qaraspandy jaýdyrdym-aı kelip.

— Al endi Adalbaıdy búgin sottaıdy. Bala-shaǵasy shýlap qalatyn boldy. Keshe qamap tastaǵan. Qatyny mundaı jalaqorlardyń ishinde otyrmaımyn dep tórkinine kóshkeli jatsa kerek.

— Oıbaı-aı, ne deıdi mynaý. Men ony sottasyn deppin be,—dep shal ornynan jigittershe atyp turdy. Men kúlip jibere jazdadym.

— Qurtaıyn degen ózińiz ǵoı, jala japqan.

— Sen qaraǵym,— dep jalyndy shal,— ólerimniń shaǵynda aqtyq ret suraǵanym bolsyn, sony sottatpaı alyp qala gór. Ony sottaǵansha meni sottasyn. Anaý mılısańa aıt! Ony sottaryn oılap pa, mynaý qýarǵan bas!— Onsyz da jaraly basyn qos qoldap eki shekesinen qoıyp-qoıyp jiberdi. Meniń bul joly kúlkim kelgen joq, shaldy shynymen aıap kettim,

— Jaraıdy aıtyp kóreıin,— dep qoshtasyp shyǵyp kete bardym.

Keterimde aýdandyq prokýrorǵa bárin aıtyp kettim. Týysqan dese erekshe búlkildep júrip beretin eki búıirimdi Jalabaı aǵamsha nuqyp-nuqyp qoıyp jazaladym. Kópke deıin kóz aldymda qosý belgisi bolyp tilingen baýyrymnyń bas terisi de, keıinnen óz basyn ózi toqpaqtaǵany da turyp aldy. Jaýlasýy da, daýlasýy da, arazdasýy da, tatýlasýy da ońaı, aǵalarymnyń qylyǵy qyzyq ta bolyp kórindi. Shyn jamandyqqa barmaıtyny sýyqtan kelip ystyq sorpa ishkendeı ishimdi jylytyp ta jiberdi. Degenmen baýyrymnyń bas terisi keń-aý, ol tilýge de, kúlýge de jetip jatyr. Alǵash tarylyp ketkenimen keıin keńip sala beretin keń quıqaǵa — baýyrymnyń bas terisine ne jetsin dep oıladym. Pa shirkin, kón terili baýyrym-aı!..

1971

---