InfoHub Logo

Adam úmitpen ómir súredi. «Úmitsiz — shaıtan», men de naq solaı, bar ómirimdi úmittenýmen ótkizip kelemin. Úmitten aýlaqtap kórine kózge dúnıede joq, jurtqa jek kórinishti qubyjyq ataq alý jap-jaqsy dep oılap pa edińiz. Shaıtan bolýdan qudaıyńyz saqtasyn. Biraq meniń sol úmitimniń ózi shaıtan bolýǵa aınaldy ma dep qorqamyn. Óıtkeni ol kózime bir kórinip, yrym aldyryp, toı-toılatpaı-aq barady.

Meniń mashına minetin úlken syqıǵan bastyq bolýdy oılaǵanym qashan. Eger shynyna kelsem, men sondaı mashınaly bastyq bolýdy úılengennen keıin-aq eskere bastaǵanmyn. Oǵan túrtki salǵan da sol bizdiń úıdiń shúıke basy — Yzbarkúldiń túrpideı sózi bolatyn. «Oıbaı-aý, bizge mashına miný qaıda?», «Biz jaıaýǵa jaralǵan adamnyń áıelimiz ǵoı» degen sózder batyryp arnaıy aıtpaǵanymen búıirime temirdi qyzdyryp basyp, qyzdyryp basyp alǵandaı áser etetin.

Meniń soqtasy terini tese jazdap, talaýrap turǵan shıqandaı tarynǵanymdy áıelim de sezdi, endi ol basqa ánge basty. Ánge bolǵanda kádimgideı shyn án shyǵaryp aldy. Úı ishinde ekeýmiz qalsaq-aq áıelim qyryldaýyq tamaǵyn kenep-kenep alyp, jartastan shyqqan jańǵyryqtaı jaman daýsymen soza jóneledi:.

Dúnıe, qýdym seni jalyqpaı-aq,

Sýdagy ustatpaısyń balyqtaı-aq,

Bireýge mal men basty úıip berip

Mireýdi moıdyń...

Árıne, jartysy ǵana aıtylǵan sońǵy joldy mińgirleńkirep, basqy áripterdiń bárin «m-ǵa» aınaldyryp soza beredi. Ol joldy aıtqyzbaı-aq sizderdiń bilgenderińiz sıaqty men paqyr da sezip, quıqa tamyrym shymyrlap otyrady. Janyńda jambastap bireý janyńdy janyp qamshylap otyrsa, budan keıin keýdeńdi órge aıdamaı kórshi qane! Budan keıin bastyq bolýdy oılamaı kórshi qane!

Bastyq bolǵanda men sonshalyqty bir «ishken mas, jegen toq» nemese «ıt basyna irkit tógilgen» jerdi izdep júrgen joqpyn. Osy ózim isteıtin chermet sehynyń bastyqtyǵyn ańdımyn. Odan joǵaryraǵynan dámetpegenimniń de jóni bar. Únemi tasy órge domalap, aspandap júrgen, tájirıbeli ósegen joldasym Qartabaı «baıqus-aý, quldyń súıgen asyn kim beredi», odan da «kedeıdiń azdan baıyǵany jaqsy» dep aqyl aıtqany bar emes pe. Kóńilime qona ketti. Onyń ústine bastan jasyq jaratylǵan basym qaıdan pysyp ketip, úlken isti atqararmyn. Óıtkeni áıelim taǵy da qyńqyldaı bastaǵan kezde ózimdi bir synap kórip edim, basshylyqta bolýǵa uqsamaıtyn sıaqtymyn.

Sondyqtan bastyqtyqtan at-tonymdy ala qashyp, birjola qoıǵandaı jaıym bar edi; qoıa almadym. «Barǵyzbasyń barǵyzbas» degendeı, meniń de qoıǵyzbasym qoıǵyzbady.

Jarǵaq qulaǵym jaýyr bolǵan soń qaıteıin, bolsam bola salaıynshy desem, onyń manaqasy kóp eken. Ol jónindegi meniń aqylshym, bilgishim Qartabaı ǵoı. Qartekem meniń kúnde bir kemshiligimdi kórsetip, tarydaı kúnde talaı kózine shuqıdy:

— Balbaq, sen bastyq bolǵyń kelse, aldymen amandasýyńdy ózgert,— dedi.

— Qadaı?—deımin men onyń sózin ańǵara almaı.

— Mine, mine, seniń ekinshi bir unamaıtyn mineziń de shyǵyp qaldy. Aldymen sen shapshańdyqty qoı. «Qalaı» demeýiń kerek. Ekinshi amandasqanda ótirik te bolsa syqylyqtap nemese qarqyldap kúlip al.

— Qoı, bosqa kúlip meni jyn uryp pa?!

Qartekem jarylyp kete jazdady. Jaq júni úrpıip, shekesi qyzaryp ketti. Endi pále boldy. Qartekelep jatyp zorǵa bastym. Ol qaıta sóıledi:

— Seniń ońbaıtyn jeriń osy. Ol bolmaıdy deısiń. Sen bolmaıtynyn bilseń de úndemeýiń kerek. Seniń mindetiń bas shulǵý, quptaý.

— Al jaraıdy,— dedim men taıqyp túsip.

— Al jaraısyń ne, úndemeı otyrýǵa saǵan bolmaı ma, qoı senen bastyq shyǵaramyn dep júrgen men de ońbaımyn.

Sileıip qatyp qaldym. Munymdy Qartekem tipti de unatpady. Jol ústinde áldenege kezdesken kirpideı dúrdıip aldy.

— Til-aýzyn qoıyp qalǵan adamdaı bunyń qalaı,- sileıme, túk bilgizbeýiń kerek.

İshimnen Qartabaıdy sorlatyp otyrmyn. Bulaı bolsa, sol sehtyń bastyqtyǵynan da bezdim. Mynaýyńnan on mýft joný áldeqaıda ońaı ǵoı. Oı, qursyn búıtken mansaby! Solaı degenimmen de Qartekem meni janynan jarty eli tastamaıtyn boldy. Endi ne de bolsa sabaqty conyń ózinen úırenbek oıym bar. Qartekemdi zertteı bastadym.

Maǵan alǵashqy eskertpe amandyqtan bastaldy ǵoı. Baıqaımyn Qartekeńniń amandasýy úsh túrli bolyp keledi de, solardy kezektesip adamyna qaraı qaıtalaı beredi. Ol mysaly «sálamatsyz ba?» dep alyp, soıǵan túlkideı yrjıyp júrip beredi. Nemese keńkildep, keıde rabaısyzdyqpen syqylyqtap alady. Mundaı jaǵdaıda onyń kúlkili daýsy shyǵady, o ǵajap, bet-júzi ózgermeıdi. Qatelespesem bulaı amandasatyndary kóbine qyzmeti jaǵynan da, jasy jaǵynan da ózi turǵylastary bolsa kerek. Endi bireýlerdi kórgende jalpyldaq otyndaı alpyldap-jalpyldap ketpeı (men ózim sóıtemin ǵoı) syzdaýsyp shala pisken kartoptaı tomyraıyp, ne aýzynan oqtaý jutqyzyp, sol moınyn kúıezdendirip turǵandaı kekireıip, ıegin bolar-bolmas ızep ótedi. Baıqaımyn aldyńǵy amandasysy bolmasa sońǵysy qolymnan keletin túri bar. Jáne munyń taǵy bir ońaı jaǵy mundaı amandasatyndary ózinen temen turatyndary-aý dep shamalaımyn.

Osylaı júrgende amandasýdyń taǵy bir bótendeý, ári qıyndaý jolyn kórdim.

Demalys kúni bolatyn. Qartekeń ekeýmiz Kókbazardy jaǵalap kele jatyr edik, eńgezerdeı kelbetti adam kezdese ketti. Men tanymadym. Qartekem janymnan doptaı domalap barady. Ol álgi adamnyń aldynda búgjıip turǵannan bip-aq baıqap qalǵanym. Bala kúnimde aıdahar lebimen tartqanda qoıan ózi júgiredi eken degendi ertegidegi talaı estigenim bar edi. Qartekem de naq sol ertegidegi qoıandaı kezdesken kisiniń aýzyna qoıyp kete jazdady. Sonan soń Qartekem árbir sóz aıtqan saıyn álgi kisiniń birese arǵy jaǵyna, birese bergi jaǵyna lypyn qaǵyp shyǵyp otyrdy. Aırylysarda álgi kisiniń qolyn qysyp, ózi kúlkirne basqan adamdaı búkshıip ketti. Naq mynany isteý úshin Qartekemdi bylaı qoıǵanda, Asqar Toqpanovtan eń az bolsa tórt jyl sabaq alýym kerek dep oıladym.

— Jańaǵyń kim, Qarteke?

— Kórshi zavodtyń dırektory, Káken.

— Amandyqtyń bul túrinin kimge ekenin endi aıtpasam da bilgen bolarsyzdar. Osynsha ónerdiń barlyǵy meniń qolymnan keler me? Endi bar áýreshilikti qoımaq boldym.

Naq osy mansap izdeýimdi qoımaq bolǵan kúni meni zavod dırektory shaqyrmasy barma. Bilgen iltıpatymdy jasap onyń aldyna kelip otyrdym. Ol oraǵytyp sehtyń jaıyn, jumysshylardyń halin surady. Keıbireýleriniń atyn atap aıtyp otyrdy. Meniń jaǵdaıymdy suraı kelip:

— Sizdi ózińiz isteıtin chermet sehyna orynbasar qoısaq degen oıymyz bar,— dedi.

Qartekem ábden úıretip tastaǵan emes pe, úndemedim. Shynynda úndemeýim kerek pe eken, álde «qup, rahmet» demekpin be, anyǵyn bilmeı sasyp qaldym. Úndemeı otyrǵanymdy kelispedi dep bilip qalar ma eken dep te qypyldap, qylpyldap baramyn. Kórine kózge basqa kelgen baqytty teýip, qudaıekeń ózi aıdap kelgen, jete almaı júrgen mansaptan aırylyp qalar ma ekenmin dep otyrmyn. Degenmen jurttyń ishindegisin bilmese basshy bola ma, kóziń jamandyq kórmegir, álgi ózi art jaǵyn jóndep jibergeni:

— Endeshe oqasy joq, úndemeý keliskendiktiń belgisi.

— Mine, qyzyq! Men bastyq bolatyn boldym. Qazir-aq Tóleýge, Oraqqa jetkizip, keshke tipti jýyp jibersem be eken, á! Bárinen de qulaqtyń tynyshtyǵyn aıtsańshy. Bir rahattanyp uıyqtaıtyn boldym. Qańqý sózder, shanshý sózder bári de búginnen bastap pyshaq keskendeı tyıylady ǵoı. Bir .ýaqyt keıde jınalystarda qatty sóılep ketkende «sen óse almaısyń» «sen áli bul minezińmen on jyl master qalpynda júresin» degen jaqyndarymdy syrtynan sógip-sógip aldym.

Naq osy kúni keshke qaraı sehta kásipodaq jınalysy boldy. Meniń jaqsy jumysymdy da atap ótti. Biraq dúnıeni ózim búldirdim. Sehtyń bastyǵy Elemestiń keıbir minezin kózine aıtyp, kishkene synańqyrap aldym. Qaıteıin sen de sóıle degendeı jumysshylar maǵan da qarap. qoıady. Shydamadym. Biraq burynǵydaı tereńnen salý qaıda! Qalqyńqyrap kettim. Naq sol bir sátte Elemes meni bir keketip qaldy:

— Sen osy jalaqyny synaǵanyń úshin almaısyń ǵoı!

Qyzyp, qan dýyldap basqa shapshyp turǵanda ony tyńdaıyn ba, taǵy Elemesti biraz jerge aparyp tastadym. Jumysshylarǵa meniń sózim unady bilem, otyra bergenimde jan-jaǵymdaǵylar qolyn usynyp jatty.

Qudaı tas tóbeden qos qoldap turyp urdy. Tańerteńmen úıge Qartekem kelip janymdy aldy. Túnimen uıyqtamaı shyqqan ba, qalaı túsi álem tapyraq.

— Endi meniń janyma jolaýshy bolma. Saǵan aıtqan sózimdi basqalardan estımin. Aýzyńa sóz turmaıdy.— Qartekem esikti tars japty...

Apyraı, á! Menen basqada qulaq, qulaǵy bolǵanmen Qartabaıy joq qoı shamasy. Qartekem bilgendi nege basqalar bilmeıdi eken, dúnıedegi bar qupıany shamasy ózi ǵana biletinin sezedi-aý! Keremet adamdar kóp qoı, shirkin, dúnıede!

Bárinen de meniń úmitimdi aıtsańyzshy. Dırektor sóıleskennen keıin úrlegen mesteı qampaıǵan kóńil sol qalpymen solmaı turdy. Biraq kún uzap, meniń mansabym saǵymdaı buldyrap bara jatqanǵa uqsaıdy. Bárin de shıqan shyqqyr tilimnen kórdim. Eger ol qyshymaı tynysh turǵanda, kim biledi, endigi seh bastyǵy bolmaǵanmen sonyń maıly-kúıeli stolynyń shetine jetip qalatyn edim. Ózime de obal joq. Qartekem tilin almaǵan jarty basqa ne amal bar.

Joqty syltaý etip bir kúni dırektorǵa kirdim. Ol meniń mansap izdeı kelgenimdi bilgendeı:

— Sizge kollektıv qarsy kórinedi,— demesi bar ma. Mine, kerek bolsa! Shyǵyp alyp, jat ta oıla. Kollektıv! Qaı kollektıv? Jergilikti komıtettiń quramyna saılanǵanym bar. Onda biraýyzdan-aq ótkenmin. Odan basqa, basshylyqtan ázir amanmyn. Eń bolmasa qudaısyzdar uıymynyń, qyzyl kres qoǵamynyń bastyǵy bolyp kórgen joqpyn. Qyzyl kres qoǵamyn Maqań-aq bıletpeıdi. Sonda maǵan kollektıv qalaı qarsy bolǵan. Múmkin meniń qaraýymdaǵy shákirt jumysshy birdeme degen bolar. Onda sóz basqa. Álde men kollektıvti shatastyryp alǵanmyn ba? Múmkin kollektıv degen sehtyń bastyǵy shyǵar! Áı, áıteýir shatasyp bittim.

Keıde úmittene otyryp, osy mansabym óspeýine aty-jónim, týǵan ortam kináli me dep qalamyn. Qoqyǵan baı, Jandaı Teke, Abyldaı han atanǵan bolsam álde esip júrip berer me edim. Óıtkeni ondaılar súrinip jyǵylyp, aýdarylyp túsip-aq, erteńine atqa qarǵyp minip kete barady. Shamasy olar mansapqa laıyqty ónerdi ábden meńgerip alǵan-aý. Al men bolsam úmit úzgen joqpyn, úmitsiz shaıtan, sondaı pysyqtardyń ótken joldaryn zertteýmen júrmin. Keıde úmitim joǵalyp shaıtan bolyp bara jatqandaı da kórinip ketedi. Degenmen áli de úmittimin. Sonda munym úmit pe, álde dalbasa ma, ol jaǵyn ózim aıyra almaımyn.

1966

---