InfoHub Logo

Qandaı joldas edi, ol, qandaı joldas edi,— degen sóz onyń dilinde de, tilinde de turdy. Sol bir sózdi qaıta-qaıta qaıtalap qoıyp. uzaq-uzaq daqqa ketedi. Erinderi kúbirleı beredi. Onyń erini kúbirlegen saıyn janynda otyrǵan jubaıy onyń ózinshe sóılep otyrǵanyn baıqamaı «m-m» dep qala beredi. Ol jasaýraǵan bota kózderin Gúlbarshynǵa bir tastap qaıta oıymen bolady. Sálden keıin kúbirleıdi. Bul kúbirlegen saıyn Gúlbarshynnyń ishi qorqa túsedi. Biraq úndemeıdi. Qazaq oıǵa ketkende oıyn buzbaı, úndemeýge Gúlbarshyn úırenip ketken. Sol ádebin-ádetin búgin de saqtap otyr. Ánsheıindegisi bir jón eken, búgingisi áleıim boldy. Úndemeıdi, alaıyp jasaýraǵan qos shyraǵy jasqa tolyp, qantalap ketken. Shamasy ol syrtta, úıge kelgenshe de jylaǵan bolsa kerek.

«Volga» Kúngeı Alataýdy bókterlep Ystyqkóldiń soltústik jaǵalaýymen júıtkip keledi. Tasty, kedir-budyrly joldy jolaýshylar eleń qylyp otyrǵan joq. Tek anda-sanda baranka ustap otyrǵan bala — Qaraq mashınasyn toqtatyp, artqy qaqpaǵyn ashyp, ú'sh aıaǵyn býyp salǵan kórsen quıryqty kórqyzyl qazaqy qoıdy baılap keledi de, qaıta júrip ketedi.

Mashınanyń artynda eki adam Qazaq pen Gúlbarshyn qasqyr ishikke oranyp qatar otyr. Kúngeı Alataýdyń kúngeı jaǵy bolsa da, qar qalyń. Joldan kishkentaı aýytqýǵa bolmaıdy. Onyń ústine Qaraqtyń, mashına júrgizgeni jańa bolmasa da zavodtan jańa shyqqan jáne ilki kele bastaǵan GAZ—24 syryn alyp bolmaǵan mashına. Kesh aldynda kelgen sýyq habardan keıin-aq bular kóz ilgen joq. Sodan soń Qazaq anda-sanda jol jabdyǵyn, sózdiń mánin, jaýabyn aıtqany bolmasa artyq ún shyǵarýdy qoıdy. «Qandaı joldas edi, ol?»— dep kúbirleı beredi, keıde oıy syrtqa shyǵyp ketip te otyr.

...Qandaı joldas edi, ol Qazaq pen Qyrǵyz alǵash tanysqanda ekeýiniń ústinde de jeńil syrt jeıde, shekeniń jartysyna jetip jartysyna jetpeıtin áskerı baskıim, belderinde jalpaq áskerı beldik bolatyn. Qyryq tórtinshi jyldyń sary kúzinde Qaraqolda kezdesti. Juby jazylmaǵan eki dos uly Otan soǵysyn Berlınde aıaqtap, ekeýi elge qaıtqanda da Qaraqolda ajyrasqan-dy. Talaı qorqynyshty tylsymdy, elim men ómir kókpardaı tartysqan túnderdi, talaı shekeden ystyǵy da, sýyǵy da ótken qýanyshty kúnderdi birge keship edi. Sonyń bárin de Qyrǵyz qabaǵyn shytpaı, «jigitke seıil de seıil, sergeldeń de seıil», dep tósekte basy, tóskeıde maly qosylǵan eki halyq — qazaq pen qyrǵyzdyń aıtatanyndaı, qınalmaı ótkizgen edi. Qaıran Qyrǵyz! Sonaý aspan tolǵan ot, kóshe tolǵan ajal bolǵan qandy maıdannan bir jaraqatta almaı aman kelip, endi mine Ystyqkóldiń jaǵasynda erý de beıbit elde o dúnıege attanyp otyr.

— O, dúnıe-aı!— dep Qazaq sol jambasyna aýyp otyrdy. Gúlbarshyn selk ete tústi. Kúıeýine qarap edi, betin jasy jýyp ketipti, erini kúbirlegendi qoıyp, qybyr-qybyr etedi. Qalaı jubatsam eken dep oılady Gúlbarshyn. Biraq qazir áli solyǵy basylmaǵandyqtan jubatqanǵa jáne qoıa ma? Ýaqyt bárin de kónertedi.

...Ekinshi Ýkraına maıdanynda soǵysqan ekeýi Býdapeshti fashıserden tazartarda ýyzdaı jas jigitter edi. Qys kózi qyraýda, at qulaǵy kórinbeıtin zymystanda kelgen bolatyn olar Vengr jerine. Qysy onsha sýyq bolmaıtyn Evropanyń sol bir kezderi shytyna qalýy bulardy onsha qorqyta qoımady. Óıtkeni alda odan qorqynyshtyraq jaýdyń myqty bekinisi turdy. Sonda da tiri qaıtaryna kerindi me, ólem degen, ólim degen bulardyń oıyna onsha shegendele qoımady. Onyń ústine Qyrǵyz táýekelshil bolatyn. «Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da ajaldy ǵana óledi», degendi ol eki sóziniń birinde qaıtalaıdy. Onyń osyndaı erligi men seriligi, jeligi men jelpili mol áńgimesi Qazaqty asqaq Alataýǵa kúnine áldeneshe aparyp keler edi. Tipti keıde aýylǵa kelip, eki bólinip, eki tóbege toptasyp alyp, tartyp jatqandaı da bolyp kórinip ketetin.

Qyryq besinshi jyldyń jeltoqsanynyń ortasynda Býdapeshke jaqyndaǵan bular alda qatty, keskilesken soǵys bolatynynan habardar edi. Qazaqtyń da. Qyrǵyzdyń da tolyq orta bilimi bar, ekeýi de onynshy klas bitirgen jigitter bolatyn. Tym sydyrtyp, sypyrtyp ketpegenimen ekeýi de oılaryn oryssha erkin ortaǵa sala alatyn. Sondyqtan da ekeýi de soǵystyń jalpy barysynan, ezderindegi jaǵdaıdan meılinshe málimeti bar edi. Komandırleri de erimdeı, jıyrmaǵa jańa degen jigitterdi balasyndaı kóretin, únemi azǵandaı ǵana ýaqyty bolsa, bularmen sóılese ketetin, ne isteý kerektigin, bas-kóz joq qoıyp ketpeı, aldyn ala barlaý, baǵdarlaý, ádis-tásilder qoldanýdy úıretip otyratyn.

Syrǵasy taıǵan jylqynyń aıaǵyn kórip Qyrǵyz synyqshy bolyp ketken jaıy bar edi. Sonyń da paıdasy tıgeni jol ústinde Qazaqtyń esine orala ketti. Qalaı bolyp edi, ol? Iá. Býdapeshtke jaqyndap qalǵan bular kele okoptar qazyp bekindi. Jerdiń bári saz. Tipti keıde qazǵan okoptarǵa sý tolyp ketedi. Birneshe saǵat qana bolamyz degen bul bir yzaly da, yzǵarly da jerde otyrǵandaryna bir táýlikke jaqyndap qaldy. Qazaq pen Qyrǵyzdyń ajyramaýyna munyń paıdasy da tıdi.

Kesh batar aldynda kúnniń kózi bolar-bolmas kerindi de qaıtadan qoıý tuman basa qaldy. Kún qyzylynyń otyrýyn kútken komandır Andreev ekinshi vzvodqa kelip bir sóz dedi:

— Aldymyzda Býdapesht. Qorǵanysy myqty. Aldymyzdaǵy jaǵdaıdy bilý bizge qatty kerek bolyp tur. Toqtamaýǵa tıis edik, kórdińder me, bir adym ilgeri jyljý qıynǵa aınalyp barady. Anaý bir shaqyrymdaı jerde kórinip turǵan eki-úsh úı men qamyspen jabylǵan saraıdyń syryn bilý kerek. Eki jigit baryp bilip, eger múmkin bolsa til alyp kelse jaqsy bolar edi. Kimniń barǵysy keledi?Yqtıarymen barǵanyn qalap turmyn.

Hege erkimen? Bireýge buıyrsa boldy emes pe? — dep oılady Qazaq. Biraq onyń jóni de bar edi. Soǵys Evropa jerine ótkeli birsypyra ýaqyt boldy. Qyzyl Armıa toqtaýsyz bara jatyr. Eger osylaı júrer bolsa, soǵys úsh-tórt aıda bitýge tıis. Endeshe komandırdiki durys bolǵany ǵoı. Soǵys biter kezde ókinishti ólim bolmasyn dep tur ǵoı.

— Biz baraıyq, — dedi Qyrǵyz. Ol ornynan atyp turdy. Qazaq ta turdy. «Biz» dep turǵanynyń biri ózi ekenin bul aıdan anyq bildi. «Tiri bolsaq bir tóbede, ólsek bir shuqyrda bolalyq», — degen de sol edi. Sondyqtan Qyrǵyzdyń janyna jalaý bolýdan artyq dosta qandaı maqsat-múdde bolýy múmkin. İshteı Qazaq «táýekel» dedi. Biraq bulardy qoshtaı ketýdiń ornyna rota komandıri Qyrǵyzǵa eskertpe jasady. Qabaǵy qatty túıilip ketti.

— Sen nege «biz» deısiń? Óziń úshin ǵana jaýap berýiń kerek, — dep Qazaqpen munyń shyǵarda jany ǵana basqa ekenin bile tura qıastaý keldi. Qazaq Qyrǵyzǵa budan artyq eskertpe jasatqyzǵysy kelmedi. Ol úndemeı túregelip edi, endi:

— Maǵan ruqsat etińiz! — degendi barlyq rotaǵa estirte aıtty. Andreev Qazaqqa kez qıyǵyn bir saldy da, jaýyngerlerge qaıta sóz tastady:

— Taǵy kimniń barǵysy keledi? — Bul qatar túzep turǵan eki jigit — Qyrǵyz da, Qazaq ta túsine almady. Ekeýi de «Biz erik bildirip turmyz ǵoı. álde bizge kóńili tolmaı tur ma eken?» — dep qalǵandaı jaıy bar edi. Rotany únsizdik bıledi. Kúnde mundaıda ár jerden-aq «men, men» dep sopań-sopań tura keletin soldattardyń bári dúmine tas baılap alǵandaı tapjylmaı qaldy.

— Qalaı? — dep rota komandıri aǵa leıtenant Andreev vzvod komandıri jasy elýdi alqymdap qalǵan mosqal kisi, kishi leıtenant Kırıchenkoǵa qarap edi, onyń kezi jasqa tolyp ketipti. Ol qarlyqqan jýan daýsymen:

— Osy saparǵa meni jiberseńiz qaıtedi? — degendi aıtty.

Qyzyl áskerlerdiń bári komandırleriniń oıyn endi-endi ǵana túsingendeı qozǵalaqtap, kúbirlesip ketti. Oń qanatqa otyrǵan jas jigit Nıkolaı túregele bergende, taǵy bireýler sýyrylyp shyǵyp qoıa ma degendeı burynǵy ekeý qosarlana til qatty:

— Bizge senińiz! — dedi Qazaq.

— Bizge senińiz! — dedi Qyrǵyz. Aǵa leıtenant Andreev bir sát únsiz qaldy. Bul kezde áskerge jańa kelgen sıbırlik, bulardan da aqsur bozbala-jigit Nıkolaı beldigin túzep, qolyn ápkesine apara berip edi, aǵa leıtenantyń daýsy qatty estildi:

— Qoı ári! — Qatty da, qatý da buıryq estigen Nıkolaı jym boldy. Biraq túregelgen boıda sereıip qatyp qaldy. Aǵa leıtenanttyń túsi jyljyńqyrap baryp, qaıta qabash ketti. Onyń týra eki qasanyn ortasynan joǵarydan tómen qarap tartylǵan eki tereń syzyq «aıda bola qaldy. Astyńǵy ernin kúrek tisterimen myqtap tistep aldy. Ol qatty abyrjyp, oılanǵandaǵy ádeti edi. Oılanbaýǵa da, aıamaýǵa da bolmaıtyn edi, óıtkeni jeńis jaqyndap keledi, órimdeı jastardy ólimge jibergeli tur. Ońaı ma? Zulym soǵys talaıdy qyrshynynan qıdy, olardyń ishinde ómirdiń dámin bilmeı ketkeni qansha? Myna eki óndirdi taǵy jibermek. Ekeýi de eki úıdiń jalǵyzy edi. Biraq soǵystyń aty soǵys. Ólimsiz, shyǵynsyz soǵys bola ma? Ólmeý-úshin óltirý kerek. Bul da soǵys shyndyǵy. Sen óltirmeseń, ol seni óltiredi. Osynyń bárin bile tursa da Andreevti máleldik-kóńilsizdik basqandaı edi. Degenmen ornynan jyljyp bulardyń janyna keldi. Ekeýiniń basynan aıaǵyna deıin kóz tastady. Qyrǵyzdyń beldigine oń qolyn júgirtip, tórt saýsaǵyn kirgizbek bolyp edi, qoly batpady. Beldik barynsha qatty tartylǵan eken. Sonan soń qolyn onyń belinen alyp, Qazaqtyń jaýyrynan bir-eki ret qaǵy qoıdy. Oıly júzi tunjyrap ary-beri tórt-bes qadymnan salyp júrdi. Qabaǵyn kóterip bárine daıyn turǵan eki jigitti kezimen qaıta súzdi.

— Maqsat túsinikti me? — dep qaıtalap surady.

— Naq solaı, komandır joldas! — dep qosarlana jaýap berdi eki jigit.

— Endeshe joldaryń bolsyn!

Qas qaraıyp, keshtiń qara shymyldyǵy dúnıeni shyrmap, barǵan saıyn kezdi baılap bara jatty. Evropa jeri appaq tumannan turatyn sıaqty. Syryq siltem jer ǵana kórinetin bolyp qaldy. Jańa ǵana ap-anyq kórinip turǵan eki-úsh úı de, qamys shatyrly saraı da tuman torynan kúlgin kórpe jamylypty. Qazaqqa myna shyńyltyr aıazdy aq tuman rota komandıriniń málól kóńilin kórsetip turǵandaı boldy. Osy tuman kóterilmeı tura tursa eken dep oılady. Ol oıyna ózi tań qaldy, kúlpet boldy. Adamzat ár qashan aspannyń, kúnniń ashyqtyǵyn qalaıdy. Túndi Qazaqtyń oıynsha qara nıettiler ǵana tileıdi. Iapyrym-aı, aq tileýli adamda da mundaı daq bolady eken-aý! Urylar aıdyń jaryǵynan kóshesin qalaýshy edi. Biraq bárine kináli soǵys qoı! Áıtpese Sovet Odaǵyna túsetin kún qýatynyń jetpis prosenti shýaǵyn tógetin óziniń kúnshaqty Qazaqstanynda jarqyrap júrmes pe edi. Sýyǵy shyp muzdatatyn, ystyǵy shym jylytatyn munyń Qazaqstanyna jetetin jer bar ma!? Sál de bolsa osyndaı daqqa ketken Qazaq «júr!» dep Qyrǵyz jóninen tartqanda selk ete tústi. Kalashnıkov avtomatyn asynyp, bir-eki granata baılanǵan, aǵaıyndydaı bolyp ketken ekeý — bir qyrǵyz ben bir qazaq aldyndaǵy jyl ǵana túse berdi. Olar jıyrma shaqty qadymnan keıin-aq qoıý qarańǵylyqqa kirip joq bolady. «Sát sapar» tilep basqalar qaldy.

— Eı, Qazaq, — dedi onyń oń jaǵynda kele jatqan Qyrǵyz sybyrlap, bir shaqyrym júrmeı-aq, — tura turshy, men bir sybdyr estıtin sıaqtymyn. — Búkjeńdep kele jatqan ekeý otyra qaldy. Eshteme estilmeıtin sıaqty. Ekeýi de tyń tyńdady. Anda-sanda jalǵyz oqtyq ysqyrǵan dybysynan basqa eshteme bilinbeıdi. Túndegi tuman jerge áldeqandaı bozamyq jaryq berip turǵandaı.

— Qyrǵyzdyń qulaǵyna Ystyqkóldiń tolqynynyń dybysy kelip turmasyn, — dedi Qazaq.

— Basy ketken jerge aıaǵy ketip qannen-qapersiz uıyqtaıtyn saǵan bul qazaǵyńnyń keń dalasy deısiń be, pále aıaq astynan tús bola ketetin Evropada ekenińdi umytpa, Qazaq! — dedi Qyrǵyz da qaljyńǵa qaljyńmen jaýap berip. Osylaı birimen biri qaljyńdasa júrip, ekeýi óz attaryn umytyp, birin-biri Qazaq, Qyrǵyz atandyryp alyp edi, oǵan rotadaǵylardyń da aýyzy úırenip ketken-di. Mine, endi ólim men ómirdiń arasynda turyp ta olar qaljyńyn koımaı barady.

Jańaǵy ózderi túsken ózektiń úıge jaqyndap barǵan jerinde bir shoq qamys-qoǵa bar ekenin bular kúndiz baıqaǵan bolatyn. Mine, sol top qamysqa da jetip qalypty. Qamys basy seldirep, jel yzyńymen diril qaǵady. Basqa eshteme de bilinbeıtin sıaqty. Áldeqaıda bir ıttiń shabalanyp úrgeni qulaqqa keledi. It te beıbitshilik habarshysy. Fashıserdiń arsyldaǵan tanadaı sary-qońyr tóbetterinen basqa soǵys bolyp jatqan aımaqta bular ıt kórgen emes-ti. Demek, bul el ıt asyraǵanyna qaraǵanda, soǵysta onsha qınala qoımaǵan boldy. Ittiń úrgen daýsy Qazaqqa da, Qyrǵyzǵa da bir túrli saǵynyshty kórinip ketti. Ekeýi de únsiz ıt daýsyn tyńdap qaldy. Qyrǵy; Qazaqty túrtip jiberdi. Qazaq shorshyp tústi.

— Anany qara! — dedi Qyrǵyz. Súmetilgen bireýdiń qarasy kórindi. Tupa-týra shoq qamystyń ishine qaraı kele jatyr. Dybys shyǵarmaı iz baǵý kerek. Biraq naq osyndaı úndemeý kerek jaǵdaıda tamaǵyń qyshyp, keńsirigiń jybyrlap, álde jótelgiń, álde túshkirgiń keletin jaman ádet bolady. Qazaqtyń da, Qyrǵyzdyń da qaljyńymen aıtqanda «seńgirdeı murnynyń traktormen kirip ketseń de bolatyn tanaýy» jybyrlap, janyn shyǵaryp barady. Túshkirgisi keldi. Mine, mine, jybyrlap áketti. Ol basyndaǵy qulaqshynyn julyp alyp aýzy-murnyn basyn aldy. Qazaq túshkirip saldy. Dúnıe búlindi dep oılady ol. Joq. Qyrǵyz alań etip jaman kózimen bir qarap qoıdy. Kezderi qarańǵyǵa úırenip qaldy ma, biriniń biri betterin anyq kórdi. Túshkirik qulaqshynǵa tunshyǵyp pyrs etip tyndy. Shamasy alys, estilmegen bolsa kerek, jańaǵy adam alańdasa da, shoq qamysqa kire berdi. Áıel adam. Qolynda eki shelegi bar. Qyrbaq qana jatqan juqa qardy kitirletip basqandyqtan túshkirikti estimedi.

Qyrǵyz da, Qazaq ta etpettegen qalpymen qozǵalyp, iligeri jyljydy. Áıel bastaýdan qolbaqyrmen shelekke sý quıa bastady. Shamasy bastaýda sý az bolsa kerek, óıtkeni qolbaqyrǵa ilingen sýdyń shelekke quıylǵan dybysy shylp-shylp qana shyǵady. Qyrǵyz, Qazaq shelek saldyryn, sý shylpylyn paıdalanyp jyljyp sý alýshynyń jolyna jetti. Appaq kıimdi ekeýi jermen-jer bolyp jabysyp qaldy. Tek Qyrǵyzdyń qolyndaǵy avtomaty ǵana kórindi Qazaqqa. Shirkin, dep oılady Qazaq, ony da aq kezdememen qaptaı salar ma edi. «Qojanyń keńili qurtty súıer, kójesiniń qatyǵy joq». Bul maqal esine túsip Qazaq jymıyn qoıdy. Ekeýi de taspa bolyp qaldy.

Áıel sýdy uzaq quıdy. Múmkin bularǵa uzaq bolyp kórindi. Qazaq shydamaı bastaýdyń basyna qaraı qozǵalmaq bolyp edi, Qyrǵyz «tynysh» degen ısharat bildirdi. Barlaýshynyń bar jumysy táýekelden quralady. Eger táýekelge súıenbeseń túk te bitire almaısyń. Qazaq tyqyrshyp jatyr. Degbiri de ketip bitti. Qashanda mundaıda kónterili Qyrǵyz myńq etpeıdi, istiń sógin kútýge asyǵystyq jasamaıdy. «Iapyrym-aı dep oılady Qazaq adamǵa da osynsha sabyr salmaq bitedi eken-aý!»

Qazaq sál ǵana basyn kóterip qarady. Endi baıqady, aldaǵy alyp jatqan adam odan eki qulashtaı ǵana jerde otyr. Qyrǵyz qozǵalma degen belgi berdi. Qazaq qaıta qatyp qaldy. Asyqqanda ýaqyttyń etpeıtini qandaı! Sý alýshy ornynan turdy. Qazaq júregi dúrsildep jolbarystyń sarylmaǵandaı atylýǵa daıyn jatty. Qyrǵyzdan shara kútti. Joq, ámir bolmady. Shelek saldyr etti. Taǵy saldyr. Sý qaıta quıyla bastady. Demek shelektiń birinshisi toldy, ol ári ysyrylyp qoıyldy da, ekinshisi jaqyndatyldy. Sý eki ret shelekke quıylǵanda Qyrǵyz kez ilespes shapshańdyqpen sýdaǵy adamdy tarpa bas saldy. Áıel adamǵa munsha kúsh jumsamasa da bolar edi ǵoı dep oılady Qazaq. Qyrǵyzdyń astyndaǵy adam alysyp jatyr. Aıaǵyndaǵy soqıǵan etiginen baıqady, erkek eken. Qazaq eki aıaǵyn typyr etýge shamasyn keltirmeı basa qoıdy. Eki aıaǵy serpýge kelmegen soldattyń keýdesin qyrǵyz myjyp-aq jiberdi. Basyna oraǵanyn Qyrǵyz onyń aýzyna tyqty. Eki qolyn artyna qaıyryp baılap, basyn dastarymen shymqap tastady. Etpetinen jatqan fashıs soldatynyń arqasyna otyryp Qyrǵyz sál tynystady.

Arada birneshe sekýnd etpeı-aq, Qyrǵyz fashıs soldatyn turǵyzyp, ózekke qaraı jetekteı jóneldi. Ekeýi de únsiz. Eki-úsh júz metrdeı júrgen soń kelip toqtatty da, soldatty jyǵyp eki aıaǵyn matap, jiptiń bir ushyn moıyn tuqyrta tartyp baılady. Ony ózektiń jarqabaq kóleńkeleý jerine súırep ákelip tastady. Ol terin súrtti de.

— Oljamdy saǵan baıladym, — dep sybyrlaı sóılep kúldi.

— Sóıtpeı kór, ol qyrǵyz-qazaqtyń joralǵysy, — dedi Qazaq ta.

— Al qaıta kettik, bul jata tursyn. Qaıtarda alamyz.

— Taǵańnyń úıinen baryp shaı iship qaıtatyn ba ediń?

— Joq, taǵama jıendik jasap qaıtam. — Sóz osymen bitti.

Eki soldat ózekke qaıta tústi. Beti jańaǵy úı. Ózek úıdi jeli boıy jerden janap etedi eken. Qyrǵyz ben Qazaq baspalap ózekten shyǵyp, úıdiń qabyrǵasyna júgirip jetti. Bul úıde jan joq sıaqty dybyssyz. Kerisinshe kelesi úı dýyldap jatyr. İrgetasy alasa úıdiń tekturyna shyǵyp terezeden Qyrǵyz qarap edi, terezeni qyraý basypty, eshteme kórinbedi. Úıdiń ishi alakóleńke. Shamasy elektr qýaty úzilgen, jaı sham bolsa kerek. Qyrǵyz Qazaqqa basyn bulǵań etkizdi. Úıge bar degeni. Qazaq esikke kelgende ishten «Gans!» degen aıqaı estildi. Qarlyqqan mas daýys. Qazaq júrgenin bildirip, tars-tars basyp, shamsyz aýyzǵy úıdiń esigi aldynda turdy.

— Gans, Gans! — degen masań daýys qaıta estildi. Qazaq artyq dybys bermeı bar nemisshesimen:

— Ia, ıa, — dedi. Typyrlap júrgen boldy. İshten bylapyt sózder estildi. Shamasy Gansty boqtap jatyr dep uqty, Qazaq. Eshqandaı dybys shyǵarmady. İshtegi bastyq bolýy kerek dep túıdi Qazaq. Ol álde birnelerdi aıtyp tarsyldady. Esik jaqqa kele jatyr dep uqty Qazaq.

— Gans! — dep shańq etti úıdegi. Túpki úıdiń esigi ashyldy. Ol shyǵa bergende, aýyz úıde daıyn turǵan Qazaq keńirdeginen ala túsip, ezip jiberdi. Túpki úıden túsken shamnyń shala jaryǵymen ıyǵyndaǵy kúmis tústes pagony jarq ete tústi. Ofıser eken dep uqty Qazaq. Túpki úıdiń esigin jaba saldy. Ofıserdiń moınynan býyndyra qysyp dalaǵa súırep shyqty. Ol esin jınaı almady. Esik aldyna avtomatyn kezenip turǵan Qyrǵyz ofıserdiń bir qoltyǵynan alyp, súırete jóneldi. Úıden ózekke túse bergende ofıser «Neın! Neın! — dep baqyryp-baqyryp jiberdi. Úı jaqtan áldeqandaı janushyra baqyrǵan daýys shyǵyp edi, aıqaı-uıqaı kóbeıip baryp, sálden keıin avtomattan tyryldatyp betaldy oq ata bastady. Ofıserdiń moınyn qaıta qysqan Qazaq onyń baqyrýǵa shamasyn keltirmedi. Artta qysqa da, uzyn da tyryldap oq atylyp jatty. Júgirip kele jatyp:

— Óltiresiń-eı, Qazaq, óltiresiń fashısi, — dedi Qyrǵyz. Qazaq alǵashqy soldat jatqan jerge, ózekke qarǵyp túse berip domalap ketti. Fashıs ofıseri jansyz adamdaı sylq ete tústi. Shamasy Qazaq tym býyndyryp jibergen bolsa kerek-ti. Ólip qaldy ma degendeı Qyrǵyz ofıserdiń janyna jaqyndap, onyń tynys alǵanynan jany baryn bildi. Eki qolyn tas qylyp baılap aýzyna oramal tyqty. Arada bir dem etpeı-aq ofıser orynan atyp turmaq boldy. Qyrǵyz ony qoltyǵynan demeı turǵyzdy da, onyń qolyn baılaǵan jiptiń ushyn ala berip ushyp tústi. Sóıtse ofıser tura qashpaq eken, súrinip jyǵyldy. Artta fashıs áskerleriniń daýryqqan daýystary, tyryldap atylǵan avtomat dybystary estilip turdy. Biraq beri júrgeni baıqalmady.

— Men tura almaı qaldym, — dedi Qazaq Qyrǵyzǵa. — Aıaǵym joq, jónge kelmeıdi. — Qyrǵyz dereý ofıserdiń qolyn baılaǵan jipti jatqan nemis soldatyna jalǵady. Sonan soń Qazaqtyń janyna keldi. Onyń oń aıaǵynyń basy artyna qarap qalypty. Tizesi shyǵyp ketkendikten, aıaǵy búıen sıaqty ırıip ketipti. Qyrǵyz qaıta aınalyp baryp ofıserdi etpetinen jatqyzdy.

— Qozǵalsań atamyn, — dedi. Ony oryssha aıtty. Ofıserdiń túsingen túsinbegeninde jumysy joq. Sonan soń avtomatyn jerge qoıdy da, Qazaqty otyrǵyzyp, sol qolymen onyń oń aıaǵynyń etiginiń ókshesin ala, oń qolymen kejesinen ustap kúshpen silke tartyp qaldy.

— Oıbaı!— degen Qazaqtyń daýsy bir-aq shyqty. Syrt etip tize ornyna tústi. — Kózimniń oty jarq ete tústi ǵoı, — dedi ol taǵy da.

— Budan bylaı kózińe qarap júretin bolasyń, seni de qazaq deıdi, túnde júre almaısyń.

— Turyp kóreıin, — dedi Qazaq.

— Qozǵalma, qazir seni esekke mingizemin. — Ol nemis soldatyn súırep Qazaqtyń aldyna ákeldi. Ózi avtomatyn ustaǵan boıy tik túregep tur. Baǵanadan baılaýly qozǵalyssyz soldat múzdap qalt-qalt etedi.

— Mynanyń qolyn shesh te, aldyna aıqastyryp baıla!

— Qazaq nege olaı demedi. Birdemeni túsingendeı, nemis soldatynyń artyna baılanǵan qolyn sheship, aldyna aıqastyryp shandydy.

— Endi aıaǵyn shesh! — dedi Qyrǵyz Qazaqqa buıyryp. Qazaq onda aıtqanyndaı istedi.„.Nemis ofıserin turǵyzdy da, onyń artyna baılanǵan qolyndaǵy jiptiń ushyn soldat nemistiń qolyna shıelep tastady. Ofıserdiń jelke jaǵynda turǵan soldattyń arqasyna Qazaqty mingizdi. Onyń eki aıaǵy salańdap qaldy.

— Miner kóbeısin! — dedi Qyrǵyz Qazaqqa. Qaljyńy.

— Esegiń esekten góri irileý, qashyrǵa uqsas. Aıaǵyńdy abaılap jınaýǵa tyrys.

— Qyrǵyz qazaqqa jaman at berýshi me edi! — dedi Qazaq.

— Kóm! — dedi Qyrǵyz fashıs ofıserine. Úsh-tórt júz metr jerge tez keldi...

Mashına zaýlap keldi. Ystyqkólden bý shyǵyp jatyr...

— O, dúnıe-aı! Qyrǵyz bolmasa sol saıda qalatyn edim-aý! — Kelinshegi taǵy shoshyp ketti. Kókiregi qars aırylyp otyrǵan Qazaqqa tesile bir qarady da, qaıta úndemeı muńaıyp qaldy. Kúıeýin qalaı jubatýdyń esebin taba almaı otyr.

Mashına zaýlap keledi...

Ystyq kóldiń shyǵys jaq basyn ala qonystanǵan bul aıyl onsha úlken emes. Otyz-qyryq tútin. Shatyrsyz alasa jataǵan tam. Kóterilip qalǵan qysqy bozamyq kúnniń sáýlesi aıyldy anyq kórsetip tur. Úıdiń kóbisinen-aq buralańdap kek tútin aspan álemine kóterilip, joǵary jaǵy jazǵy sharby bulttarsha sırep, ydyrap barady. Atyn jetektep, qolyna shelegin alyp keıbireýler sýatqa ketip barady. Moıynaǵashqa eki shelek ilgen, sýǵa bara jatqan áıelder erine basady. Sonaý bir aıyl shetinde úsh-tórt sıyr jaıylmaı qar ústinde búgjıip-búgjıip tur. At sýarýǵa bara jatqan ıelerine ere shyqqan ıtter «kesheden beri kórisken joqpyz ǵoı» degendeı birine muryndaryn berip, ıiskesip, quıryqtaryn qaıqaıtyp, bulǵalańdatyp tur. Anaý bir sary kúshiktiń quıryǵyn bulǵalańdatyp, eki qulaǵyn jymyryp alyp, bultaryp-jaltaryp shaýyp júrgenine qaraǵanda onyń baýyry ólmegen, qaıǵysy joq bolýy kerek

Kúngeı Alataýdyń sonaý qardan ashylǵan betkeıinde bir top jylqy jaıylyp jatyr. Ádeıi kúıliligin ańǵartqysy kelgendeı úsh-tórt qunap-taı quıryqtaryn qoqaıtyp qys kúninde-aq oınaq salyp júr. «Shirkin-aı, aýyldyń osy bir tirshiligi qaldy-aý Qyrǵyzdan. Qaıran Qyrǵyz qys bolsa eki tazysyn ertip, jaz bolsa eki kek qarshyǵasyn qolyna qondyryp osy óńirdiń qyzyq-shyjyǵyn tegis kerýshi edi-aý! Bitti-aý, sol qyzyqtyń, bári, Qyrǵyzym-aı, qaıran baýyrym-aı!» Sońǵy sózderdi Qazaq dybysyn shyǵaryp aıtty.

Kósheniń basynan besinshi úı Qyrǵyzdiki. Albarynda eki kıiz úı, qyrǵyzsha aıtsaq eki boz úı tigýli tur. Ádeıi tigilgen bolsa kerek-ti. Qyrǵyz Qazaqtyń joralǵysy. Aıyldyń batys jaǵynan bireý shaýyp keledi, árıne osy Qyrǵyzdyń úıine kele jatyr. At qoıshysyna qaraǵanda qazaq bolýy kerek. Jalpy Ystyqkóldiń shyǵys jaǵyn mekendegen qyrǵyz-qazaq aýyldarynyń dástúri qyzyq. Olar eki halyqtyń da ádet-ǵurpyn qatar alyp, qatar ustaı beredi. Sen qazaq ediń, sen qyrǵyz ediń demeıdi, qyz alysý, qyz berisý, toı-tomalaq, ólimdi aza tútý, elikti attandyrý bár-bári aralas, Qazaqsha ekeni de, qyrǵyzsha ekeni de belgisiz, eki dástúrdi de eshkim teriske shyǵarmaıdy. Mundaǵylardyń bári quda-qudandaly, naǵashyly-jıendi. Áne, jańaǵy atty ^yrǵyz úıine jaqyndaǵanda «oı baýyrym!» saldy. Qarǵyp túsip atyn tastaı salyp «oı baýyrymdaǵan» kúıi júgirip úıge enip ketti. Muny kórgen Qazaq mashınanyń ishinde otyryp-aq kúńirendi.

— Qaıran baýyrym-aı! Arystanym-aı!

Qaraq mashınasyn qaqpadan alysyraq toqtatty. Qaraq demekshi, bul—Qazaqtyń úlken uly. Qyrǵyzdyń ákesi qoıǵan nyspysy da Qaraq edi, Qazaq aýylyna kelip úılenip balaly bolǵan soń birinshi ulynyń atyn Qaraq qoıǵan. Sol Qaraq úlken azamat bolyp, mine, mashına aıdap kelip tur. Qyrǵyz da alǵashqy ulyna Qazaqtyń ákesi qoıǵan aty — Sóıtekti qoıǵan-dy. Ol da er jetken, úılengen, balaly da bolǵan.

Mashına toqtasymen odan domalaı túsken Qazaq jýan daýsymen Alataý baýyryn kúńirentip jiberdi.

— Qaıran baýyrym-aı! Arystandaı azamatym-aı! Sen joq aýylǵa endi qalaı keler ekem. Baýyr-e-em!

Albar ishinde Qyrǵyzdyń tórt uly qatar tur. Báriniń belinde aq belbeý, bári taıaqqa súıenip alǵan. Bári de Qazaqty kórip daýys saldy. Bárinen Seıtektiń daýsy qatty estildi.

— Atam-aı! Ata-aý, Qazaǵyń keldi, bildiń be! Sóılese sózi jarasqan, oınasa oıyny unasqan, shyny qaljyńǵa, qaljyńy shynǵa ulasqan, qandy kóılek, maıdandos dosyń, ózińniń Qazaǵyń keldi. Qazaq aǵa-aý, atamnan aırylyp qaldym...

Albarda tórt ul, kúıeýge ketken eki qyz, áıeli Qymbat bári ulardaı shýlaı jylady. Balalardyń árqaısysy, eki qyzy Qazaqty qushaqtap, muńyn shaǵyp, ásirese qyzdar ondaǵy-mundaǵyny, aryz-armanyn, ákesiniń isteı almaı kettim degen ókinishin daýysqa qosyp, ózi de bor bolyp eginip kelgen Qazaqtyń ómirin óksitti. Bulardyń egilgenine tógilgen, shyn jylaǵan Qazaqty kórip, jınalǵandar bir sátke deıik kúńirenip, Ystyqkól óńirin kóngenge bólep jiberdi.

Naq osy bir sátte Qyrǵyzdyń eki sary tazysy esik aldyndaǵy sabannyń ústine shyǵyp alyp ulyp esti aldy. Eki tazyǵa shaqyryp tamaq quıyp edi, tazynyń ekeýi de barmaq, kishkene ǵana da, sálden keıin qaıta ulydy. Jınalǵan jurt qatty abyrjydy. Ne isterin bilmedi. Uryp, qýsa da qoımaıtynyn bildi, olardyń nege ulyp jatqanyn bári de túsindi, sondyqtan eki taǵyny eshkim jazǵyrmady. Qaıta qabaǵy túsip ketken, eki kezi qantalaǵan eki tazyny jurttyń bári aıady, keıbir keńili bos adamdar, Qyrǵyzdyń qadirin biletinder kózderiniń jasyn syǵyp-syǵyp aldy, kóbi-aq ǵamkún boldy.

— Eki tazy da úsh kúnnen beri tamaq ishpeıdi, — dedi Seıtek bir qaǵa beriste. Tipti qany shyǵyp turǵan shıki et te berip kórdik. Tipti tamaqqa kelmeıdi.

Eki tazy ulýyn qoımady. Jurttyń esin osy ekeýi aldy. Ne isterin bilmeı jurt sasty.

— Shoǵan shaldy shaqyryp, soǵan aıtaıyq, — dedi Qymbat. — Tazyny kóp júgirtken adam edi, sol ıttiń jaıyn biler.

Qart ańshyǵa kisi jiberilip edi, ol óliktiń súıegi shyǵarylatyn ýaqyt bolǵan shyǵar dep ózi de kele jatyr eken. Shoǵanǵa eki tazynyń qylyǵyn, tappaq ishpeı qoıǵanyn aıtty jurt shýlap. Shal eki tazynyń janyna keldi, ekeýiniń basynan sıpady.

— Qazir Qyrǵyzdyń súıep jatqan jerge kirgize turyńdar. Biraq eki tazy da úsh-tórt kúnde óledi, — dedi qart saıatshy. Jurt buǵan tańdanyp qaldy. Eki tazyny Seıtek úıge alyp ketti. Olardyń daýsy qaıta shyqpady. Eki qarshyǵany ne isteý kerek degen áńgime tóńireginde jurt kóp keńesti. Ol ekeýiniń balaq baýyn aǵytyp alshy, ózderin ushyryp jiberý kerek desti turǵandar, bul qusbegilerdiń urpaqtan-urpaqqa qalyn kele jatqan atam zamanǵy dástúri. Iesinen keıin qus qalmaýy kerek, shúıilmeýi kerek, ıesi ólgen qusty basqa adam shúımeýge tıis, ony tek tiri ıesi ǵana bireýge berýge haqyly.

Seıtek—bul kezderi otyzdy alqymdaǵan jigerli jigit. Ol eki kek qarshyǵany úıden alyp shyqty. Janazaǵa kelgen jurt esik aldyn kernep ketti. Eline qadirli azamattyń asatty ólimi osy. «Azǵantaı aýrý ber, ólim ber» dep qazaq suraıtyn, káriden kerderi, shyǵannan shyrym keletin qadiri bar, eline eleýli azamat ólimi.

Jurttyń kezi kók qarshyǵa men Seıtekte. Asyrandy qusty jany aza azamattyń eń jaqyn adamy, ólgende jany ǵana basqa dosy, ne quda-jekjaty ushyrýy kerek eken. Bul qurmet alystan — Qazaqstannan kelgen (eki aýyldyń arasy elý-alpys shaqyrym ǵana) Qyrǵyzdyń qandy kóılek dosy Qazaqqa tıdi. Kók qarshyǵalardy qolyna ustap turǵan Seıtek eki kózinen jasyn aǵyza turyp, qoly dirildep, balaq-baýdy aǵytpaq boldy, aǵyta almady. Shynymen ákesiniń jany osy eki qarshyǵamen birge ushatyndaı sezindi, qoly qaltyldap ketti, balaq baýdyń topshysyn tappady. Muny kórgen Qazaq ta egilin turdy. Egilgenmen amal neshik, qarshyǵalar adamnan beıdama azat bolýy kerek. Seıtektiń aýzy sóıleýge zorǵa kelip:

— Atamnyń óz ótinishi boıynsha, arazdasqanda aıtqan aqyrǵy sózi boıynsha kek qarshyǵalardy ushyrýdy talaı azapty birge tartqan, talaı ajal aýzynan birge aman qalǵan, tolarsaqtan qan kóshisip, tobyqtaı nandy bólip jegen, qan maıdanda juby jazylmaǵan dosy Qazaq aǵaǵa usynamyz, — dep sózin aıaqtap, qarshyǵalardy Qazaqtyń qolyna qondyryp, kez jasyna tunshyǵyp qaldy, óksip-óksip ketti, turǵandardyń bári de kózderin syǵyp alysty, eńkildep ketkender de boldy.

Qos qarshyǵany Qazaq qolyna alǵanda bireýler Qazaq pen Qyrǵyzdyń ólerde ǵana basqa dostyǵyna qyzyǵyp, birli-jarymdy qyrǵyzdar Qaraqqa dos bolýǵa jaraıtyn bir qyrǵyz tabylmaǵany ma dep qyzǵanyp turdy. Al Qazaq bolsa Qyrǵyzdyń janyndaı bolǵan qos qarshyǵany ushyrý qurmeti qolyna tıgenimen, tym qulshynyp ketpedi. Buǵan da Seıtektiń keri keldi. Degenmen qaıtkende de ushyrýy kerek. Qazaq qolyna qondyrýly eki qarshyǵany kezek-kezek aıdarynan quıryǵyna deıin birneshe ret sıpady. Eki tostaǵany tolyp, móltildep turdy. Qara kózderin jas basyp shaǵyldanyp-shaǵyrmaqtanyp, seksenge kelip, júrisi baıaý, joldasy taıaq bolyp qalǵan adamnyń kózindeı oty ketip, kilegeılendi. Ol sol jaq jeńinde qonyp otyrǵan qustyń birin qolyna alyp:

— Janýar barǵan jeriń qut bolsyn, otyrǵan uıań út bolsyn! Qıtý, ne! — dep daýsy dirildep aspanǵa atyp jiberdi. İle ekinshisin de laqtyrdy. Qarshyǵalar aspandap ushyp, aýyldyń batys betine qaraı qanat siltedi.

— Ketti, ketti! — desti turǵandar. Arada birer mınýt ótkende-aq qos qarshyǵa qaıta aınalyp ushyp kelip, Qyrǵyzdyń súıegi jatqan kıiz úıdiń shańyraǵyna qondy. Sodan qaıta qanat qaqpaı, kózderin qyrǵılandyryp, aýdaryp-tóńkergeni bolmasa oryndarynan qozǵalmaı qatyp qaldy. Jurt olardy keshke qaraı ushyp keter dedi de, bári de olardy umytty. Bala-shaǵa bolmasa olarǵa qaıta eshkim kez qıyǵyn salmady.

Ólim tórteýi bitip, Qyrǵyzdyń alǵan eki ordeni, Býdapesht!, Berlındi alýǵa berilgen, jeńis medaldary bir-bir jastyqqa qadalyp, jurt máıitti mashınaǵa salǵanda, adam tańǵalarlyq jaǵdaı boldy. Tabyt salǵan mashınanyń kabına ústine kelip eki qarshyǵa qonyp aldy. Mashına ústindegi jurttan jasqanbady da, ushpady da. Jerleýge qatysqandar endi ǵana kóńil aýdara bastady. Qos qarshyǵa mashına kabınasy ústine qonǵan qalpymen zıratqa da bardy.

— Mynaý tipti adamnyń kóńilin bosatyp bor eter ǵajap oqıǵa boldy-aý! — dep kúrsindi Qazaq. — Ózden jigit edi ǵoı ózi de.

— Solaı bolmaq kerek, — dep Shoǵan shal saqalyn sıpady.

Qyrǵyz taý baýyryndaǵy kishkene tóbeshik ústindegi zıratqa jerlendi. Endi jerleýge qatysqandardyń barlyǵynyń da kez tikkeni qos qarshyǵa boldy. Jurt mashınaǵa, atqa minip kete bastaǵanda qos qarshyǵa ushyp jas qabirdiń úıilgen topyraǵy ústine qondy. Ne bolar eken degen keıbireýler biraz qarap, aqyry qarshyǵalar qozǵala qoımaǵan soń taǵaty jetpeı, aýylǵa bettedi. Eki qarshyǵa jurt uzap ketkende de kóńilshek adamdardyń júıe-júıesin bosatyp, shoshıyp-shoshıyp otyrdy.

— Oı, jasaǵan-aı! — desip jurt tańdaılaryn qaǵysty.

Bul tipti aıanyshty da, eńistýge bolmaıtyn da jaı edi...

Ystyqkóldiń jaǵasyna kim kelmeıdi. Gaz-24 aq mashına kúnde kóldiń jaǵasynda turady. İshindegi adamdary da kózge túse bermeıdi. Tek kesh batyp, ymyrt jabylyp, kóz baılanǵan shaqta ǵana aq mashına Kúngeı Alataýdyń qoınaýyna qaraı tartady. Biraq tań sáride-aq mashına kóldiń jaǵasynda turady. İshinde Qazaq uıyqtap jatady, ne kúnniń bir jaǵy shyǵyp, bir jaǵy shyqpaı sýǵa shomylyp júredi. Kúnniń kózine qaraıdy da, tómen tunjyrap ketedi. Qalaı-aq bir aı demalysta bir-eki kún jańbyr jaýmas eken. Bul kelgeli on shaqty kún boldy, ánsheıinde kúnde bir jaýyp ótpese kóńili kenshimeıtin jańbyr bir tambaı qoıyp edi, mine, tańerteńmen kún shaǵyrmaqtanyp shyqty da, betin bult torlap aldy. Biraq ádette jaýatyn bult batys betten , ne Terekeı Alataý jaqtan kelýshi edi. Kóldiń arǵy betindegi taýdyń kórinisi ózgeshe, tolǵan qaraǵaı, shyrsha. Jap-jasyl bolyp qulpyryp turady. Onsyz da kókten kórpe jamylǵan Ystyqkól óńiri tańdaı qaqtyrmaı qoımaıdy, tek jaýatyn bultty qudaıekeń qımaı-aq qoıdy. Qazaq aýyldan shyǵa-aq jańbyrly tún tilep edi, ázir onyń sáti túspeı keledi. Onyń da sebebi bar edi.

Qyrǵyz qaıtys bolǵannan soń eki tazy sol qalpymen tamaq ishpeı qoıdy. Tańerteń bir, keshke bir dalaǵa shyǵyp keledi de, júnin ishine qaratyp bettestirip tikken týlaqtyń ishine kirip alady da, ekeýi adamsha qushaqtasyp jatady da qoıady. Seıtek tamaqtyń talaı túrin jasatyp berip kórdi, eshbirin ekeýi de tatyp almaıdy. Tipti ákesiniń jaqsy kóretin taǵamdaryn da jasatty, tamaq ataýlyǵa qaramady. Eki tazynyń osynsha qaıǵyrýy bala-shaǵanyń da qabaǵyn ashtyrmaı qoıdy. Qyrǵyz ólgenge besinshi kún bolǵan túni aýyz úıdegi týlaq ishindegi tazylar qyńsylady. Seıtek orynan turyp bular dalaǵa shyqqysy kelgen bolar dep qasyna kelip edi, eki tazy ornynan qozǵalmady. Ánsheıinde olar dalaǵa shyqqysy kelgende týlaqtan sypyrylyp shyǵýshy edi. Kózderin ashyp, túsip ketken qabaǵymen Seıtekke bir-bir qarady da, kózderin jumyp aldy. Seıtektiń kóńili bosap, pelde-pelde ómirdiń belesindegi bul da bir kezdesken álemet shyǵar dep oılady.

— Janýarym-aı, senderdiń qaıǵylaryń — meniń qaıǵym. Ýaqyt solaı. Men ne isteı alarmyn,— dep eki tazynyń basynan kezek-kezek sıpady, pat qundyzdaı tazylardyń bas terisi qolyna jibekten de múnáıim-jumsaq bolyp tıdi. Tazynyń biri — Ushar munyń aıaýshylyǵyna qolyn jalap jaýap bermek edi, basyn kótere almady. Jyrtıtyp ashqan kózin qaıta jumyp aldy. Tumsyǵyn bir-eki ret kóterip ıis tartqan Jeter de qaıta buıyǵyp qaldy. Seıtek elektr jaryǵyn sóndirmeı qaldyrdy da, tósegine bettedi. Tańerteń týlaq ishinde eki tazynyń qushaqtasqan boıy ólip qalǵanyn kórdi...

Balalardyń, jurttyń aıtýyna qaraǵanda, eki qarshyǵa da ushyp-qonyp Qyrǵyz qabiri tóńireginde júrgenin aıtty. Biraq Seıtek taǵy kóńilim bosar dep ony kórýge dáti shydamady. Osy jaılar Qazaqty qatty tebirentip edi. Ol da dosyna ózinshe aıta júretin, dosynyń atyn shyǵaratyn qareket jasamaq edi. Ystyqkólge ádeıi demalysyn alyp kelgeni de sol edi.

Qazaq sheshinip Ystyqkóldi tizeden keship turyp, osylardy oılap, qaıtadan kún betine qarady. Ol qolymen sýdy ilip alyp eki qoltyǵyna jaqty. Sonan soń eki adym júrip, sýǵa shomyp ketip, qaıta túregeldi. Ystyqkólge shomylyp jatyr. Eger Qyrǵyz bolmasa Ystyqkóldi, Alataýdy kerer me edi. Keter edi Dýnaıdyń túbine, jaryq dúnıeni qaıtip kere almaıtyn edi.

... Qyryq besinshi jyldyń jıyrma altynshy jeltoqsanynda kelgen Sovet áskerleri Býdapeshtti tutas qorshap alǵan bolatyn. Arada úsh kún ótkende Sovet áskerleri qatty dúrligip, árbir jaýyngerdi-aq yza men kek bılep aldy. Óıtkeni jaı halyqtyń qyrylmaýy úshin sovet korlandovanıesi sezsiz tize búgý jóninde garnızonǵa úzildi-kesildi shart qoıyp, elshi jibergen edi. Biraq fashıser elshilerdi atyp tastady. Bul búkil sovet áskerlerine qas qaǵymda-aq jetip, báriniń de zyǵyrdany qaınady, bári de bórikti. Til ákelýge barǵanda shyǵyp ketip, Qyrǵyz ornyna salǵan tizesin on shaqty kún emdelip Qazaq ta osy kúni qaıta quramasyna qosylǵan-dy. Sol kúnderi-aq júz seksen segiz myń áskeri bar garnızonmen keskilesken qıyn soǵys ta bastalyp ketti. Jan alysyp, jan berisken bul maıdan Qyrǵyz ben Qazaqtyń esinde óte jaqsy qaldy. Qorshaýdy buzyp shyqpaq bolǵan fashıs áskerleriniń úsh jolǵy dámesinen eshteme shyqpady. Qazaq pen Qyrǵyz týra osy bir Býdapeshte ǵana bir jarym aıdaı soǵysty. Janynda qatar soǵysyp jatqan Qazaqty Qyrǵyz bir sát kózden tasa qylǵan emes. Árbir tapsyrmany oryndaý arasynda ol qalaıda Qazaqtyń janyna júgirip bir kelip ketetin.

Bes-alty mınýt bir tapsyrmamen ketken Qyrǵyz on mınýttan keıin qaıtyp kelgende bet-aýzyn qan jaýyp ketken Qazaqty kórip esi ketti. Qandy medısınalyq bıbi súrtip, tazartyp bolǵansha, ol onyń janynan ketpeı qoıdy. Sóıtse oq Qazaqtyń sol qulaǵynyń ushyn úzip alyp ketipti. Eń bir qyzyǵy oq qulaqtyń ústindegi quıqany janamapty da, tek samaı shashy úıtilip qalypty. Aman ekenin kórgen Qyrǵyz qaljynyn sol jerde-aq aıtty:

— Qazaq, qyrǵyz bir týǵan edik qoı, nemistiń oǵyn qalaı aldadyń? Týysqan edik qoı, basqa kelgen páleden qulaǵyńnyń ushyn ǵana berip basyńdy qalaı saqtap qaldyń, maǵan da úıretip qoısańshy. Myna vengr jerinen aman keteıik.

— Mańdaıyma tıgeli kele jatyr eken oq, kerdim de qulaǵymdy tosa qoıdym. Bul qolapaısyz qyrǵyzdyń qolynan kele qoıar ma eken? — dedi Qazaq.

— Shirkin qazaǵym-aı, Aldarkóseden qalǵan murany paıdalanasyń-aý! — Ol saqylyqtap turyp kúlip alyp, sózin jalǵady. — Seni sanıtarlyq bólimshege baryp qulaǵyńdy emde dese barma, onda ekeýmiz ajyrap qalamyz. Qazir Dýnaıdyń arǵy betine ótemiz. Mardymsyǵan fashısiń áýselesin birge kórelik.

— Jaraıdy, — dedi Qazaq. Basty shandyp baılap bolǵan bıbi Qazaqqa:

— Al kettik! — deıdi.

— Qaıda? — deıdi Qazaq túk bilmegendeı.

— Sanıtarıalyq bólimge, — dedi Taná Maksımova, — birneshe ýkol alýyńyz kerek, áıtpese bolmaıdy.

— Joq, barmaımyn, — dedi qasarysyp Qazaq.

— Barmasańyz bolmaıdy, komandırge aıtam.

— Kimge aıtsań, oǵan aıt! — Qazaq medısınalyq bıbimen tájikelesip turǵanda vzvod komandıriniń ózi de kelip qaldy. Bul kezde Kırıchenko jaralanyp qalyp, ornyna Pohomov degen Qyrǵyzdar qatarly jigit kelip edi. Tomyryqtaý, sózdi óte qysqa qaıyratyn, baıybyna bara bermeıtin kisi. Aqsur jigit talastyń ne ekenin bildi de, dereý ámir berdi:

— Barasyń, tez jónel! — dedi Pohomov zikinep. Onyń daýysynda meniń aıtqanymdy istemeı kór degen yzǵar bar bolatyn.

— Barmaımyn, men soǵysqa baramyn! — dedi Qazaq.

— Aıtyldy, barasyń! — dep ózeýredi Pohomov.

— Qoı ári! — degen óktem daýys estildi ekpe tustan. Rota komandıri Andreev eken. Ony kórgen Pohomov jumsaı qaldy.

— Qoı ári! — dep qaıtalady ol da.

— Báriń katerge minińder! — dep ámir berdi rota komandır!.

— Báriń katerge minińder! — dep qaıtalady Pohomov. Jaýyngerler japyrlaı katerge bettedi. Ol sheti men bul sheti taı shaptyrym Dýnaı shymyrlap aǵyp jatyr. Bular saıdan parlament úıine shabýyl jasaýǵa tıis. Bul úıdiń ádemiligine qyzyǵyp Qyrǵyz da, Qazaq ta tańerteń de, túste de kóz ala almap edi. Rota komandıri Ombyda ınstıtýt

bitirgen Andreev bul úıdiń avtory Shteındl degen kisi ekenin, jıyrma jyl salynǵanyn, ony árleýge qyryq kılogramdaı altyn ketkendigin, endi amal joq sol úıge oq jaýdyrý kerek bolǵandyǵyn qınala áńgimelep edi. Mine endi, tirlik bolsa sol úıdi bular kóretin boldy.

Dýnaıdyń parlament úıi turǵan jaǵasy taspen kómkerilgen jáne ájeptáýir bıik. Kater oǵan jeter-aý, bulardyń tek jaǵadaǵy tas qabyrǵaǵa kóterilýi qıyn bolar-aý dep shamalady Qazaq. Aıtqandaı-aq birer mınýtta bular otyryp bolǵanda-aq kater jyljyp ketti. Jan-jaqtan oq borap tur. Ásirese qarsy aldynan jaýǵan oq shilde bastalarda burshaq jaýar aldyndaǵy Alataýdyń jańbyryndaı uryp tur. Kater jaǵaǵa jıyrma-otyz metr qalǵanda naq ortaǵa áldeqandaı snarád túsip, artqy jaqtaý bólinip qaldy. Qazaq ta, Qyrǵyz da sýǵa ushyp tústi. Ystyqkólge shomylyp, sholpyp úırengen Qyrǵyz maltyp júrip berdi. Júzý bilmeıtin Qazaq avtomatyn kótere almaı sýǵa shóńip barady, arqan boıy qalǵan jaǵaǵa jete alatyn túri joq. «Men batyp bara jatyrmyn» deýge ol namystandy. Qyrǵyzdyń bir kózi Qazaqta edi, ol onyń artynan kelip, onyń avtomatyn aldy da, ezin oń aıaǵynan ustap alǵa qaraı ıterip jiberdi. Jaǵa tym-aq jaqyn qaldy. Biraq jaǵalaý tereń eken. Qazaq taǵy bir batyp ketip sý jutyp jiberdi. Naq osy sátte tabanynan dúńk etkizip Qyrǵyzdyń taǵy bir ura ıterip jibergenin sezdi. Qazaq úsh-tórt metr ketti. Taǵy-taǵy aıaǵynan ıterdi. Taǵy bir-eki sý jutyp, jaǵaǵa qoly ilindi-aý, áıteýir. Ózennen jaǵaǵa shyǵý ońaı bolmady. Biraq aldan atylǵan oq tasadaǵy bularǵa darymady. Naq osy bir sátte kómekke taǵy da Qyrǵyz keldi. Qyrǵyzdyń aıaǵyn nege basyp turǵanymen Qazaqtyń isi bar ma, aıtqanyn eki degizbedi:

— Arqama shyq, tez! — dedi Qyrǵyz. — Shyqqan boıda jata qal! — Qazaq sý kıimimen sólbireıgen kúıi Qyrǵyzdyń arqasyna shyǵyp jaǵalaý tasqa asyldy. Asyla berip, oń aıaǵyn jaǵalaý tastyń ústine artty. Ekinshi aıaǵy shyqqanda onyń basy artyna buryldy. Sopań etkizip Qyrǵyzdy julyp aldy. Ekeýi de jata qalyp jer jaǵdaıyn baǵdarlady. Qyrǵyzdan avtomatyn alyp, bir-eki kezep jiberdi. Qyrǵyz da tyrsyldatty. Sonan soń ýralaǵan bizdiń áskerlerdiń dúrmegimen parlament úıine lap berdi.

Parlament úıinen ólim oty sebilip tur. Oq burshaqsha jaýdy. Ózińnen shyqqan jerdegi on bes-jıyrma metrdeı asfált joldy kesip ótý qıyn boldy. Ótpeýge bolmaıdy. Bári bir joldyń ózen jaǵynda tursań onda tipti ashyq

qalasyń. Vzvod komandıri Pohomovpen qatarlasa júgirgen Qazaq.pen Qyrǵyz da oqty boratyp barady. Mine parlament úıine aparatyn tas basqyshtarǵa jetti. Túıetaıly basqyshtardaǵy bizdiń soldattarǵa oq jańaǵydan góri azdaý keldi. Óıtkeni joǵarydan parlament úıiniń terezelerinen atylǵan oq qansha kóp bolǵanymen sovet áskerleriniń basynan asyp, shyjyldap ózen jaqtaýyndaǵy qyzyl granıt tastarǵa tıip jatty. Degenmen shyǵyn ájeptáýir boldy. Bul Qyrǵyzdyń da, Qazaqtyń da zyǵyrdanyn qaınatty.

Parlament úıiniń jaqtaýsyz áınektelgen úlken terezelerin atýǵa kóz qımaıdy. Onyń oq tımeı, synbaı qalǵany joqtyń qasy. Ony nemis fashıseri-aq syndyryp, sodan oq boratyp jatyr. Bir terezeden Qyrǵyz, Qazaq, Pohomov úsheýi bir-aq qarǵydy. Entelep bizdiń áskerler qaptap ketti. Ýralaǵan daýystardan, qolma-qol, qoıan-qoltyq soǵystan japyryla yǵysqan fashıser joǵarǵy qabattarǵa qaraı qashty. Qarǵyp túsken úsheýdiń bireýi — Pohomov jyǵyldy. Oq aıaǵynan tıipti. Qazaq ony áldeqandaı turǵan, shuryq tesik shkaftyń tasasyna súırep apardy. Ekinshi bir aýyr shkafty Qyrǵyz ekeýi ıterip jyǵyp komandırin sonyń artyna jasyrdy da, oq jaýdyrǵan boıy joǵaryǵa tap berdi. Qyrǵyz ben Qazaq qatarlasyp júgirip ketti. Urysa-urysa Andreev rotasy parlament úıiniń tóbesine shyqty. Qun qyzaryp batyp barady eken. Oǵy taýsylyp tiri qalǵan bir fashıs ofıseri ózin-ózi parlament úıiniń tóbesinen tastady. Tiri qalǵansha ólgenim jaqsy degen bolar. Qazaq sol ofıserge rıza boldy. Jaý bolsa da onyń erligin baǵalamaýǵa bola ma! Eger, jaman aıtpaı jaqsy joq, sondaı paqyrshylyq Qazaqtyń basyna tússe, bul da sony istegen bolar edi.

Parlament úıindegi ortalyq kúmbezdiń jerden bıiktigi toqsan alty metr eken. Jańaǵy ofıserdiń súıeginiń kúl bolyp ketkenine shák joq edi. Munda birneshe kúmbez bar eken, odan aspan kózdep, shanshylyp sypalar shyǵyp tur. Parlament úıiniń ishi ábden altyndalǵan. Oǵan zamanynda qyryq kılogramm altyn jumsalypty desedi. Qazaq pen Qyrǵyz birer mınýt bolsa da ortalyq munaradan jan-jaqqa qarady. Kádimgi osy bıikten Alataýynyń tóbesin kórgisi kelgendeı.

— Báribir Alataý kórinbeıdi, — dedi Qyrǵyz. Ekeýi de ólim ishinde, ajdahadaı aýzyn ashqan ajal aldynda turyp kúlip aldy. Óıtkeni ekeýi biriniń syryn biri aına-qatesiz biletin edi, ekeýiniń oıynda da Alataýy turǵany ózderine aıdan anyq bolatyn.

— Qatardaǵy soldat Sarbaǵyshev, tiri qalǵandaryn tómen aıdańdar! — degenge ekeýi jalt qarasa, Andreev eken. Sol qolynyń basyn tańyp alypty. Oǵy taýsylyp, qolǵa túsken qyryq-elý fashıs-soldattaryn on-on bes sovet áskerleri joǵarydan tómenge aıdap tústi...

Erteńine, on úshinshi aqpanda, berilgen habardaǵy Býdapeshte fashıserdiń júz otyz segiz myń adamy qolǵa tústi delingende, solardyń ishinde Qyrǵyz ben Qazaqtyń qarýsyzdandyrǵan tutqyndary da bar edi...

Shirkin-aı, sol kúngi Qyrǵyzdyń jalyndap júrgenin kórseń. Qandaı er, qandaı er der ediń. Jigit-aq edi-aý! O, dúnıe-aı!

Jarq ete túsken birdeme Qazaqtyń oıyn buzyp jiberdi. Sýdan atylǵan, sholpyǵan balyq eken. Qyrǵyz da sýda osy balyqtaı júzýshi edi-aý, sonyń arqasynda Dýnaıǵa batpaı Qazaq aman qalyp edi. Qaıran Qyrǵyz! Sońǵy eki sózdi Qazaq daýystap aıtqanyn ózi de sezip qaldy. Uzaq turyp qalǵan ba, qalaı? Denesi titirkenip ketti. Kúnniń betin qara bult torlap alypty. Qazaq Sholpanata jaqqa qarap edi, qara bult ol jaqtan da qaptap keledi eken.

— Iá, sát! — dedi de Qazaq, kólden shyǵyp asyǵys kıine bastady.

Qazaq mashına janyna kelgende-aq jańbyr tamshylady. Burshaq jaýardaǵydaı iri tamshy. Tez jaýyp, tez ashylyp keter me eken dep qaýiptendi Qazaq. Sholpanata jaqtan kelgen qoıý qara bult jaýa bastady. Qazaq mashına ishine kirip alyp, terezeni de jaýyp, qısaıyp jatty. Kún batqansha qozǵalmaýǵa bekindi. Alǵashqy úlken tamshylar tyıyldy da, usaq tamshylyr paıda bolyp, tysyrlap qaıta tama bastady. Sytyr-sytyr etedi. Naǵyz uıqyny keltiretin, uzaq jaýatyn aq jańbyr tamshysy. Sytyr-sytyr. Sybyrlap tur. Uıyqta, uıyqta, uıyqta deıdi. Qazaq qalǵı bastady...

Qazaq kezin ashqanda kún keshkiripti. Jańbyr nóserletpegenimen, qatty jaýyp tur eken, súmetiltip tur, sorǵalap tur. Keıde aq jaýyn bolmaı-aq osyndaı ekpinmen jaýǵan jańbyr da táýlik boıy quıyp turady. Qazaq jańbyrdyń bul sorǵalasyna ájeptáýir kóńildenip qaldy. Mashınasyn ot aldyrýǵa asyqpady. Óıtkeni taý bókteri qıyrshyq tasty, jol ezilmeıdi de, batpaq ta bolmaıdy, taptalyp-taptanyp sazarady da qalady. Qazaq qaıta qalǵyp ketti.

Kún kúrkirep, naızaǵaı shaqpaq shaqty. Shamasy jaqynǵa naızaǵaı-jasyl tústi. Shatyr-shatyr etti. Qazaq kózin ashyp aldy. Kún jańa batsa kerek, Alataý óńiri qońyrqaı tartypty. Ol jańbyr tópep tursa da mashınadan shyǵyp, bir-eki dem tartyp, kerilip sozyldy. Endi júrýge bolady dep shamalady. aspan álemin, janjaqty sholyp edi, tegis bult qursap alypty. Demek jýǵaraqpanda kún ashylmaıdy. Qazaqqa keregi de osy.

Ol mashınasyna otyryp, ot aldyrdy. Júrip ketti. Saıaq aýyly tusyndaǵy zıratqa tike tartty. Zırat aýyldan eki-úsh shaqyrym. Zırat turǵan domalaq, kishkene tóbeshik aýyldan kórinip turady. Biraq tóbeniń ústine shyǵatyn jol saıdyń ishine kirip, aınalyp molanyń jelke jaǵynan barady. Qazaq ta mashınasyn Qyrǵyz beıiti turǵan jerge jaqyndatyp, taqap ákeldi. Mashınany molaly tóbe qalqalap turǵandyqtan, ol kúndiz shańqaı túste de kórinbes edi.

Qazaq týra kelipti. Qol sham jaryǵymen «Qyrǵyz (Qaraq) Sarbaǵyshuly, 1925-1974 j», degendi oqydy. Eńkeıip oń qolynyń ushymen moladan topyraq alyp tastady. Topyraq emes, balshyq. Jańbyr kóp jerge ótip ketken sıaqty. Ol qolynyń balshyǵyn jańa kókteı bastaǵan jýsandy julyp alyp súrtti. Bul kezde rań ushqan. Ol qolyn tazalaǵan soń mashınanyń taıǵanaqtaǵanyna qaramaı betin týra Qyrǵyz beıitine buryp qoıdy.

Ymyrt jabylyp, kózge túrtse kórgisiz qarańǵylyq basty. Jańbyr syryldap bir saryndylyqpen tópep jaýyp tur, tógip tur deýge de bolady. Qanshalyqty qatty jaýǵany mashına shamyn jaqqanda belgili bolady — sorǵalap tur. Qazaq nede bolsa da el orynǵa otyrýyn kútpek boldy. Árıne, mashına shamynyń sáýlesi aýyldan kórinbeýi múmkin. Degenmen mal baqqan qazaq pen qyrǵyzda tynyshtyq bar ma, olar jyldyń da, kúnniń de, túnniń de qaı mezgili deriń bar ma, bárinde júre beredi, kúndiz-túni jaıylatyn malda da tynym joq, ony qaraıtyn qyrǵyz-qazaqqa da tynym joq. Sondyqtan el aıaǵy basylatyn ýaqytty kútti.

Degenmen negizgi jumysqa kirisýden buryn oǵan kerektilerin bitirýdi kózdedi. Ol mashınadan sholaq sýlyǵyn alyp kıdi. Sonan soń mashına aldyna jalǵyz kisilik kishkentaı shatyryn qurmaq boldy. Osynyń bárin ol shyrttaı qarańǵyda, súmetilip turǵan jańbyr astynda jasamaq. Buǵan múmkindik te týyp tur. Jańbyr qatty bolǵanymen, jelsiz.

Aldymen ol uzyndyǵy GAZ-24 mashınanyń kólde— neńindeı alty taıaq shyǵardy. Ony ákelip mashınanyń atqy otyrǵyshyna tastady da, temir qobdıdy alyp, odan bolttar sýyrdy. Qarańǵyda bárin de oımen tapty. Kúndiz ábden belgilep qoıǵan nárselerinen qoly tipti de aǵat ketpedi. Ár taıaqty ekiden bolttarmen jalǵastyryp, uzyn-uzyn úsh syryq jasady. Olardyń qazyqsha qalamdanǵan jaǵyn temen, jerge shanshyp úsheýiniń basyn býyp mosy qylyp qoıdy. Sonan soń mashınadan úlken brezentti alyp, álgi mosyǵa aınaldyra tutty. Onyń da mosynyń basyna iletin ilmekteri ázir edi. Endi kishkentaı shoshala daıyn boldy. Tek mosynyń basynan jańbyr sorǵalap ketýi yqtımal. Oǵan bir sharshy selofan japty. Jel joq bolǵandyqtan jańbyr ony brezentke ózi-aq japsyryp tastady. Júksalǵyshta jatqan alasa búktemeli oryndyqty ákelip, onyń ishine qoıdy. Endi maǵan deseń táýligimen otyrsań da ústinen bir tamshy tambaıtyn boldy. Endi negizgi isti bastamaq. Ol — qurastyrmaly ustalyq, zergerlik jumystar edi.

Jańbyr tolastaıtyn emes, onyń osylaı tópep jaýyp turǵany kerek qazaqqa. Ol kúrkeden shyǵyp saldyrlatpaı, dybysyn shyǵarmaı árqaısysynyń uzyndyǵy bir metrden jýandyǵy saýsaqtaı kók syrly temirler ákeldi. Temirdiń uzyna boıy bir jaǵy jalpaq ta, bir jaǵy jumyr jáne ústiniń bári tikendeı qadalǵan ıne. Ine kádimgi patefon ınesi. Árbir bes santımetrde bir ıne ornatylǵan. Temir tesilip, ıne jeke-jeke otyrǵyzylǵan. Ushy syrtqa qarap tur. Ol temirdiń uzyn sany tórt, jalǵasa uzyndyǵy da on tórt metrdeı bolady. Temirlerdiń birin-birine jalǵastyrýǵa qaldyrylǵan boltpen bekitiler tesikter de daıyn. Temir qobdıden bolttar alynyp metrlik temirler jalǵastyryldy. Temirler tórteý bir bekitildi de, sonan soń qalǵandary da solaı isteldi.

Qyrǵyz beıitiniń syrtynda temir qorshaý bolatyn. Onyń uzyndyǵy tórt metr de, kóldeneńi úsh metrden edi. Jańaǵy ıneli temirler sol qorshaýdyń ústine qoıyldy, ol on tórt metrdiń uzyna boıyn pisirý múmkin emes edi, sondyqtan úsh-tórt jerinen qursaý saldy da, pisirýshi apparatty alyp, solardy beıittegi temirge japsyryp pisirmek boldy. Eń qıyny da osy bolatyn. Óıtkeni túnde molada jarqyldatyp jatý kimniń de bolsa kezine túser edi. Sondyqtan aýyl jaqqa qaraǵan betinde ózi turyp alyp shatyrlatyp, bytyrlatyp, jarqyldatyp pisire bastady. Pisirer temirdiń ústine baılap qoıǵan qolshatyr qaıta-qaıta qısaıyp ketip, sorǵalap turǵan jańbyr qojaǵaıǵa tıip ysyldap-pysyldap ta jatyr. Tipti keıde pisken temir ústine jańbyr jaýyp ketip, sýytyp qoıǵan da kezderi boldy. Tórt qabyrǵaǵa eki uzynyna tórtten, eki kóldeneńine úshten qursaý pisirgenshe saǵat túngi úsh bolyp ketti.

Qazaq malmandaı sý edi. Biraq qaıtse de búgingi jańbyrdy paıdalanyp isti bitirý kerek. Oǵan kúnde mundaı qarańǵy, qara jańbyrdy kim jaýǵyzyp beredi. Endi eń úlken jumys qaldy. Ol mashına kabınasynan qalyptasqan músindelgen eki qustyń beınesin ákeldi. Onyń ekeýin de mańdaıdaǵy jaqtaýǵa pisirip tastaýy tıis. Eń durysy dep oılady Qazaq, mańdaıdaǵy eki buryshqa pisirý kerek. Negizgi dińgekke pisirý jón bolar dedi ol. Qazaq dińgektiń qulaǵyna tas qusty qoıyp, túbindegi tuǵyrynyń ústine juqa temir taqyny saldy. Sonan soń avtogen apparatyn jalǵap taǵy da shatyrlatyp-jarqyldatyp temirdi temirge qaınatty. Qustyń bir jaq tuǵyry temirge kómilip qaldy. Ekinshi jaǵyna taǵy da temir taqyny salyp shaj-shaj etkizdi.

Qazaq tas qus beıit qulaǵyna qondyrylǵanda balasha qýandy. Ol júgire basyp baryp mashına shamyn jaǵyp, jaryǵyn túsirip kórdi. Kádimgi qarshyǵa beıitke qonyp otyr. Ol qatty kóńildenip ketti. Sonyń jeligimen ekinshi buryshqa da ekinshi tas qusty tas qylyp pisirip tastady. Endi qustyń turysynyń beriktigin, bekemdigin baıqap silkip-silkip, qolymen qozǵap kórdi. Bir-eki jerge eki-úsh santımetrdeı temir taqylar salyp qaıta pisirdi. Aqyrǵy jaryq, sońǵy pisirý. Sonan soń mashınanyń shamyn qaıta jaǵyp beıitti aınalyp, bárin qaıta bir tekserip kórdi. Qolyn ınelerge tıgizdi, endi oǵan tabany tas qus bolmasa qona almaıtyn boldy dedi ishinen. Qonyp kórsin tabanyna ıne qadalǵan soń, ózi-aq ushyp jóneledi. Ol anadaı jerge baryp taǵy qarady. Kádimgi qus, molaǵa qonǵan qus, álde sol eki qarshyǵa tasqa aınalyp qalǵan bolar... Ol ezýinen ǵana jymıyp qoıdy. Shirkin, Qyrǵyz jigit-aq edi ǵoı dep, ol qarańǵyda qaıta muńaıyp qaldy. Onyń erini taǵy kúbir etti: «Qyrǵyzdyń qarshyǵasy tasqa aınalyp qatyp qalypty!»

Qazaq jazǵy tańnyń jaqyn ekenin sezip turdy. Endi tań ata bersin. Jańbyr da tolastaı bersin. Sálden keıin ol barlyq nársesin jıyp alyp, shatyrdyń súıegin de bólektep mashınasyna salyp, yldı temen aqyryndap mashınasymen ketpek boldy. Mashınanyń shamy janǵanda eki tas músin — qarshyǵalar Qazaqqa Qyrǵyzdyń beıitin kúzetip otyrǵandaı bolyp kórindi. Mashına zyrǵyp ketti.

— Qosh, Qyrǵyz baýyrym, rıza bol! — dedi kúbirlep Qazaq.

Araǵa aı salyp Ystyqkól mańyna Qazaq bir soǵyp ketti. Talaı ǵajap áńgime estidi. «Qatty jańbyr kúni zırat ústi jarqyldap jatypty». «Shatyrlap onda jasyl túsip

jatqanyn joq qarap júrip Sátimbaı kóripti.» «Sol jaı túskennen Qyrǵyzdyń eki qarshyǵasy beıitke tas bolyp qatyp qalypty». «Janýarlar-aı, ıesin qımaı sol beıitte tas bolyp qalypty». Osyndaı túrli sóz neshe syrǵa, neshe jyrǵa oranyp, neshe túrli boıaýǵa boıalyp tarap ketipti. Qazaqqa keregi de osy edi. Mundaı áńgimeler qulaǵyna tıgen Seıtek te kelip ákesiniń molasyn kórdi. Ústine pisirilgen temirlerdi de baıqady, tas músinderdiń qalaı pisirilgenin de shamalady. Sol mańda júrgen ákesiniń eki qarshyǵasyn da tanydy. Tipti ol eki qarshyǵa da muny tanyp ıyǵyna qondy. Ekeýiniń qanatynan sıpady, kezine jas aldy, azdap qamyqty. «Qapalyqpen ótetin ómir-aı!» — dedi. Ókinishsiz ótýshi me edi, ol! Bul kóńil tolqytyp, kókirek toltyratyn ıgilikti qareket Qazaq aǵasynyń isi ekenin de sezdi. Tipti bul joramal ǵoı dep te ol eshkimge tis jarmady. Qazaq aǵasyn san kórip júrse de, oǵan bul jóninde lám demedi. Al eki jaǵynda tas bolyp qatqan eki qarshyǵasy bar Qyrǵyz beıiti Ystyqkól jaǵasynda máńgi qala berdi...

1988

---