InfoHub Logo

Nege ekeni belgisiz, óz halqymnyń tarıhy, taǵdyry jaıly oılana bastasam bolǵany budan ǵasyrlar buryn aıtylǵan zarly óleń esime túsedi.

Qarataýdyń basynan kósh keledi,
Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi.

Netken muńdy óleń deseńizshi! Qıyn-qystaý jaýgershilik zamandaǵy el basyna túsken aýyrtpalyqty osynaý halyq áni qalaı dál jetkizgen! Qarataýdyń basynan túsken kósh jaı kóship-qondy emes, qaraly kóshke uqsamaı ma? Ataqty «aq taban shubyryndy» ýaqyty kóz aldyńa keledi.

Iá, odan beri ómir ózgerdi, el ózgerdi. Adamzat damýynyń jedeldegen tusynda óneri men bilimi, mádenıeti men ekonomıkasy qaryshtap damyǵan taǵy bir el keldi ómirge. Shyǵystan batysqa, ońtústikten soltústikke údere kóship júrgen kóshpendi eldiń kóp uzamaı qýatty respýblıkaǵa aınalýynyń syry nede edi?

Munyń syryn uǵý úshin tarıh tegershigin dál 250 jylǵa keıin aınaldyrý kerek. Eki halyqtyń uly dostyǵy resmı túrde budan 250 jyl buryn bastaldy. Shynynda da úlken bolmasa usaq ulttar taǵdyry ne bolar edi? Buryn kúshi, dáýleti artta boldy, ult arazdyǵy qozatyn. Qazir she? Ulttardyń teń pravolylyǵyn zań júzinde Konstıtýsıa qorǵap otyr. Komýnıstik partıa basshylyǵy kóp ultty sovet halqyn komýnızm bıigine bastap keledi. Endi búginde qaraly Qarataý da joq, syńsyǵan án de estilmeıdi. Ekonomıkasy damyǵan aıbyndy Qarataý bar, ómirdiń asqaq syryn shertken jigerli án keledi qulaqqa. Sol ánmen terbelgen kóńilge Abaı men Dostoevskıı dostyǵy árqashan ystyq.

Óz basym «Tatánanyń ánin» baspasózdiń joq kezinde, alystaǵy aýylda júrip estidim. Uly Abaı, Pýshkın, Lermontov, Saltykov-SHedrınderdi Shyńǵys taýlarynyń ishinde júrip aýdardy.

Orys mádenıeti — búgin de irgeli mádenıet. Biz orys ádebıeti arqyly dúnıe júzilik jetistikterdi paıdalanyp otyrmyz, orys tili arqyly álemdik bilimdi boıǵa sińirip kelemiz. Orys tilin erkin meńgerý arqyly biz álem mádenıetiniń shyńyna shyǵamyz. Sáken, Beıimbet, Muhtar, Sábıt orys ádebıetiniń nárimen sýsyndaǵan. Sol dástúr bizge de ortaq, sol ónege bizge de ónege.

...Gorkııdi kóre almadym. Biraq, keıingi Fadeev, Tıhonov, Sýrkov, Fedındermen birge bolǵan, syrlasqan sátterim kóp. «Mıllıoner» atty shyǵarmam qazaq ádebıetindegi túrli urdajyq synnyń soqqysyna ushyraǵan tusta Fadeev arasha tústi. Parıjde sóılegen sózinde ony «bizdegi ulttar ádebıetiniń jańa jetistigi» dep baǵalady. Sımonov «Mıllıonerdi» «Drýjba narodov» jýrnalyna usynylǵan qoljazba kúıinde oqyp shyǵyp, «Biz az ulttar ádebıetinen de úırenýimiz kerek» degende tóbemiz kókke eki eli jetpeı júrdi.

Ótkendi oılasań bári ystyq, kóńilge kóp jaıdy salady. Moskvaǵa arnaıy saparymda Fadeevtiń qabyldaýyna kelgenim esimde. Kezek kútýshilerdiń sońy kórinbeıdi. Úmitim úzilip sońǵy oryndyqtardyń birine otyra kettim. Kenet atymdy daýystap atap qasyma kelip qalǵan áıeldi kórgende júregim jarylardaı qýanyp kettim. Bul — Marıetta Shagınán edi. Qulaǵynyń múkisi bar, daýystap sóılemeseń estimeıtin kezi. Qabyldaýǵa alystan kelgenimdi jazyp, bir japyraq qaǵazdy Fadeevke kirip bara jatqan Shagınánǵa ustata qoıdym.

Álden soń ishten Fadeev pen Shagınán shyqty. «Mustafın joldas kirińiz» degen Fadeevtiń daýsy boıymdaǵy senimsizdiktiń bárin ysyryp tastaǵandaı kóńildi estildi.

Sol joly Fadeev ústinen shaǵym kóbeıgen «Shyǵanaq» atty shyǵarmamdy alyp qaldy. Orysshaǵa aýdartyp, daıyndap ákelgenmin. Keıin baspaǵa beripti. Qoljazbaǵa «Basylsyn» dep jazyp, lep belgisin qoıǵan eken. Osylaısha «Shyǵanaq» Moskva arqyly ómirge keldi. Munyń bárin aıtyp otyrǵan sebebim, orys jazýshylarynyń ózge ulttar ádebıetine qaı ýaqytta da qamqorlyq jasap otyrǵandyǵy, onyń kóp ulty sovet ádebıetiniń bir salasy dep, tól isimiz dep qaraǵany. Osy úshin de orys jazýshylaryna myń da bir raqmet!

Qazaq ádebıeti orys ádebıetinen kóp nárse úırendi, sol sekildi orys ádebıeti de qazaq ádebıetinen az nárse alǵan joq. Menińshe, Abaıǵa deıin tabıǵat lırıkalary ádebıetimizde kóp bolǵan emes. Abaı orystyń ozyq mádenıetin úırendi, poezıamyzǵa tabıǵattyń tórt mezgilin sýretteý dástúrin ákeldi. Bul jerde ásirese adam obrazyna aınalǵan qys sýreti erekshe kózge túsedi. Abaıdyń osy dástúri budan keıingi ádebıetimizde de irgesin keńeıtip, arnasyn ulǵaıtty. Halyqtar dostyǵy taqyryby — búgingi saqa jazýshylarymyzdyń kóbiniń shyǵarmalarynyń negizgi taqyryby.

Ómirmen bite qaınasqan realısik ádebıetimizdiń kúsh-qýaty Uly Otan soǵysy jyldarynda da aıqyn kórindi. At aýyzdyǵymen sý ishken qıyn-qystaý ýaqytta Jambyldyń qaharly úni álemdi jańǵyryqtyrdy. «Lenıngradtyq órenderim» degen ataqty óleńi lenıngradtyq jaýyngerlerdi okopta tynysh jatqyzbady, basqynshylarǵa degen ashý-yzany eseleı tústi, jeńilmes rýhqa toly osy óleń orys ádebıetiniń maqtanyshyna aınaldy. Keıin Muhtar Áýezov Memlekettik syılyqty alyp álemge máshhúr boldy. Ǵabıt Músrepov «Qazaq soldatynda» qazaq jaýyngerleriniń orys jaýyngerlerimen birge ot keshken kúrdeli taǵdyryn kórsetti. Munyń bári eki halyq dostyǵynyń, eki ádebıet dostyǵynyń jemisi edi. Bul dostyq tarıhy áriden arna alady jáne bul ýaqyt ótken saıyn tereńdeı túsken, myzǵymastaı berik sıpattalǵan uly dostyq.

Men óz ómirimde orys jazýshylarymen kóp kezdesken adammyn. Túrli jaǵdaıda kezdesippin, ár alýan úlken forýmdarda, ádebı keshterde, jol ústinde... Orta Azıa jazýshylarynyń forýmyna qatysý úshin Sımonov, Sofronov, qyrǵyzdan Túgelbaı Sydyqbekov bar, Indıaǵa birge ushtyq. Tike áýe jolynyń bolmaýynan Polsha, Shveısarıa, Danıa arqyly sapar keshtik. Fedınniń tikeleı kómegi arqyly Moskvada Sáken Seıfýllınniń qıynǵa túsken ıýbıleıin atap óttik. Qazaq ádebıeti men óneriniń Moskvadaǵy kúnderi de esimde. Roza Baǵlanovanyń «Ah, Samara, gorodogyn» orys kórermenderi dý qol shapalaqtaýmen qarsy alǵan edi. Osy kezdesýdiń bárinde men orys baýyrlarymyzdyń bir qasıetine tánti bolǵan edim. Olar, shyn mánisinde, adal halyq. İshtarlyq bularǵa atymen jat qasıet. Olar qaı ýaqytta da qazaq mádenıetiniń jetistigine qýana bildi. Endi biz búgin osy baýyrlarymyzdy qazaq jerinde qarsy alyp otyrmyz. Budan 250 jyl buryn tós túıistirip tabysqan baýyrlarymyz kelipti. Biz olarǵa «Qazaq jeriniń dastarqany, qazaq eliniń alǵysy shabyttaryńyzǵa shabyt, tabystaryńyzǵa tabys qossyn!» degimiz keledi. Hosh kelipsizder, baýyrlar!

15 ıýn, 1982

---