InfoHub Logo

Sáıdil Taljanovtyń týǵanyna 70 jyl tolýyna

Ár adamnyń ómirden alashaǵy da, oǵan bereshegi de bar. Osyǵan oraı ár kimniń boıyndaǵy kúsh-qýat mólsheri de, talant-qabileti de árqalaı. Ár adam aldyna qoıǵan maqsat-muratyna, baqyt baspaldaǵyna qıly joldarmen keledi. Ómirde joldar kóp. Óz kúsh-qaıratyna, qabilet-múmkindigine saı óz jolyńdy der kezinde aına-qatesiz tańdaı bilseń, taba bilseń, — ol da baqyt. Bireýler ómirden óz jolyn taba almaı opyq jese, endi bireýler tar jol, taıǵaq keshýlerdi ótkerip, altyn ýaqytynyń birazyn sarp etip baryp, baqyt bıigine bastaǵan dańǵyl jolǵa túsedi. Olar jasýdy bilmes jigerli, boıyndaǵy talant kúshin asyl murattary úshin jumsaı bilgen, sońynda aıtýly iz qaldyrǵan ónegeli jandar. Bizdiń Sáıdildiń boıynda da osyndaı jaqsy qasıetter mol edi. Meniń kóz aldyma ámanda óz tustastarynyń kóbinen alǵyr, kóbinen bilimdi, oqyǵany, toqyǵany kóp, búkpesiz adal da ańqyldaǵan aq kóńil Sáıdil elesteıdi.

Ol alǵashqy kezderde oqýǵa, bilimge kóp kúsh saldy. Tashkent qalasyndaǵy Orta Azıa memlekettik ýnıversıtetiniń Shyǵys fakúltetinde, QazPI-diń til jáne ádebıet fakúltetinde oqydy. Sol kezderdiń ózinde-aq ádebıetpen shuǵyldana bastaǵan. Keıinnen qalamy ushtalyp, kemeline kele bastaǵan tusta taǵdyr taýqymetin tartyp, ónerdiń bul salasynan uzaq ýaqyt shettep qaldy. Osyndaı túrli sebeptermen ádebıetimizge kesheýildep oralǵan ol aqyndyqqa talpyndy. Prozaık te aýdarmashy da bolý qolynan keldi. Ǵylym kenin qazdy. Osynyń bárine ol jastyq jalyny báseńsip, shaý tarta bastaǵan shaǵynda az ýaqyt ishinde qoly jetti.

Onyń qalamynan týǵan monografıalyq eńbekter, halqymyzdyń ardager azamaty, jyr dúldúli Sáken Seıfýllın jaıly poves, «Adam týraly tolǵaý» dep atalatyn estelik novelalar, «Orys oıshyldary», «Kórkem aýdarma týraly» taǵy basqa kitaptar az da bolsa ádebıetimizge qosylǵan Sáıdildiń súbeli eńbekteri. Degenmen bul týyndylar onyń óz múmkindiginen áldeqaıda az. Sáıdildiń bermegeninen bereri mol edi.

Ár bapker qashanda óz júırigin báıgeniń aldynan kórgisi kelip, eleńdeýmen, tolqýmen bolady ǵoı. Tulpardyń ushqyry bar, toıpańy bar. Ushqyry á degende alǵa túsip, toıpańy birazǵa sheıin eleýsiz tasada júredi. Qyza kele baýyryn jazyp kósile shabady. Bundaı qasıet jazý ónerinde de jıi kezdesedi. Sóıtip qıly sebeptermen zaıa ketken eseli ýaqytynyń esesin qaıtara biledi. Sońǵy bes-on jyl ishinde óziniń eńbekqorlyǵyn, alymdylyǵyn, múmkindiginiń moldylyǵyn tanytyp úlgerdi. Jasynyń ulǵaıǵandyǵyna, syrqattyǵyna qaramastan, jastyq jigermen qulshyna eńbek etip, kóp is bitirdi. Ásirese, onyń aýdarma salasyndaǵy zertteý eńbekteri oı tujyrymdary, kóp izdenip, kóp oqıtyndyǵynyń aıqyn aıǵaǵy der edim. Uly klasıkter V. Belınskııdiń, N. Dobrolúbovtyń, M. Gorkııdiń parasatty ádebı maqalalaryn aýdaryp, qazaq oqyrmandaryna tanystyrdy. Ol sondaı-aq qazaq jazýshylarynyń shyǵarmalaryn orys tiline de erkin aýdaratyn.

Sáıdil kóz tirisinde qalt etip qoly bosaı qalsa, maǵan kelip uzaq áńgimelesýshi edik. Men onyń ishki, syrtqy tereńdigin, azamattyq bet álpetin, jan dúnıesin sonda zerttep bildim. Ol elin, jerin shynaıy súıgen patrıot kóńil túpkirine eshteńe saqtamaıtyn, adal, aq kóńil adam edi. Ázil-ospaqqa da beıimdiligin kórsetip, keıde ishek-silemizdi qatyra kúldirip te alatyn. Onyń erekshe bir qasıeti dastarqan basynda bolsyn, máslıhat, jıyndarda bolsyn sóz kezegi kele qalsa:

«Joldastar, pálenshekeń bir sózinde bylaı dep aıtqan» der edi orys, nemese sheteldiń belgili bir jazýshysynyń ulaǵatty bir sózin mysalǵa keltirip alatyn.

Birde men:

— Sáıdil osy sen «pálenshekeń bir sózde bylaı dep aıtqan» demeseń otyra almaısyń ba, — dep ázil aıtyp em:

— Aǵa, meniń aýzymnyń ázirge dýasy joq, sondyqtan da dýaly aýyzdardan shyqqan sózderdi aldyǵa salǵym kelip turady, — dep bir kúldirgen edi. Keıinnen ol doktorlyq dısertasıa qorǵaǵan toıynda:

— Osy tosty Sáıdildiń aýzy dýaly bolýy úshin kótereıik, — dep meniń de bir kúldirgenim esimde.

Sáıdildiń qyzyq-qyzyq minezderi bar edi. «Pálenshekeń bir sózinde bylaı dep aıtqanynan» shyǵyp jatyr. Men onyń keıde janynan qosyp ta aıta salatynyn estip, birde:

— Sáıdil-aý, ol kisi olaı dep aıtqan joq sıaqty edi ǵoı, — dedim.

Ol ádettegisinshe, rıasyz bir kúlip aldy da:

— Aǵa, ol ras. Biraq, men kimge qalaı aıtýdy bilem ǵoı. Óıtkeni, kimniń oqıtynyn, kimniń oqymaıtynyn kúni buryn zerttep alam, — dep bir qoıdy.

Ol óz shańyraǵyn adal syılaǵan ónegeli semá basy, ulyn uıaǵa, qyzyn qıaǵa qondyrǵan tamasha áke edi. Jubaıy Zýranyń ámanda kóńilin tabýǵa tyrysyp, kóńildi júrýine úlken mán beretin. Biz onyń bul qasıetine de rıza bolyp:

— Bizdiń Zýra bir sózinde bylaı dep aıtqan, — dep óz sózin ózine qaıtalap qaljyńdaýshy ek.

Sáıdil qyzmet babynda bireýden kóńili qalsa da úıge kelip, búkpesiz shyndyqty aqtaratyn.

— Jumystyń aty jumys qoı, oǵan qam kóńil bolasyń,

— dep keıde mán bermegenge uqsaıtynmyn. Ondaıda:

— Ózderińe eshkim tımegen soń, úndemeı otyra beresińder, — dep jas balasha burtıyp ókpeleı qalatyn.

Joǵaryda ol elin, jerin súıgen patrıot edi dedim. Jylyna neshe márte týǵan jerine baryp, aýyldastarynyń, týǵan-týystarynyń, dos-jarandarynyń ortasynda bolyp, aýnap-qýnap qaıtpasa kóńili kónshimegen bolar edi. Bul týrasynda da birde ázil aıttym:

— Jaman áıel tórkinshil degendeı, qaıta-qaıta elińe bara beresiń. Aýyldastaryńa «pálenshekeń bir sózinde bylaı degenderińdi» aıtarsyń. Pálenbaı qoıdyń basyn jep, pálenbaı kese sorpa ishersiń, sirá sonda densaýlyq túzele qoıar ma eken. Onan da dárigerge kórinip, emdelseń etti.

— Syrqat bitkennen qulan taza jazyla berý de múmkin emes-aý. Dárigerge baryp qaralsań «áne jerińde bir dert bar, myna jerińde bir dert bar» dep syrqatyńa syrqat qosyp, kóbeıtedi de emhanaǵa qamap tastaıdy. Onda da elge bir baryp, aýnap-qýnap qaıtsam ájeptáýir tyńaıyp, qaırattanyp qalam, — dedi ol.

Ǵumyrynyń ne bir asyl kezeńderin, jastyq jigerin úlken isterge baǵyshtaýǵa múmkindigi bolmaǵandyǵyna ókingendikten be, qalǵan ýaqytyn eseli jyldardan esesin qaıtaryp qalýǵa jumsaǵysy kelgendikten be, áıteýir, ol emhanaǵa jatýdan qashqaqtaıtyn edi.

Ol ómiriniń sońǵy jylynda «Qazaq ádebıetiniń damý kezeńderi jáne sol prosestegi aýdarmanyń róli» degen taqyrypta fılologıa ǵylymdarynyń doktory ǵylymı dárejesin alý úshin dısertasıa qorǵady. Bul eńbeginde qazaq ádebıetiniń tarıhyn, mádenıetin, tilin, Iran, arab, mongol, orys, túrki tildes týysqan halyqtaryn, tarıhı qarym-qatynasy men ózara yqpalyn salystyra otyryp, ǵylymı turǵydan jan-jaqty zerttedi. Onyń bul eńbegi kórnekti ǵalymdar tarapynan joǵary baǵalandy.

Arada tórt-bes aı ótken soń Sáıdil dúnıe saldy. Bizge onyń qundy ádebı murasy qaldy. Demek, ol halqynyń, dos-jarandarynyń ortasynda, kóńil túkpirinde.

dekabr, 1976

---