InfoHub Logo

Qasym... Baıaǵy sol Qasym. Arqanyń qarqarasyndaı qasıetti Qarqaralynyń Aqqorasynda týyp, "Aqtaılaqtan aqtaryla aqqan sýmen" betin jýǵan, Qaradoq, Kúıgen beket, Taldyń boıyńdaǵy ata-babalarynyń keń jaılaýynda tasbaýyr jetimdiktiń jalańaıaǵynyń qandy mórin qaldyrǵan Qasym. Sol kıeli topyraqqa kindik qany tamǵan sátten bastap-aq Tabıǵat-anasyna tartyp týǵan "birde jaz, birde kúz minezdi" uly perzent Qasym. Sondyqtan da bir kúngi ashtyqty joqtyq sanaıtyn, bir kekirgendi toqtyq sanaıtyn dalaqbaılarǵa "sharpyǵan qyzyl jalyn minezimen" shekireıe qarap, "órtke tıgen daýyldaı óleńimen" adamzat saparynyń alasapyran jolynda bulqyna tasyp, erkindeı basyp poezıa kósh-kerýenin bastaı jónelgen Qasym.

Qıaly erte qanat qaqqan ol ózgeler búgejiktegen kezde burylmaı, tyǵylmaı alǵa umtylyp, ózgeler "kún kósemnen" basqa taqyryptan úrke qashyp, kúmiljigen shaqta "seriniń sertke tartqan semserindeı" ótkir óleńderin burqyratqan daýyl Qasym. Álemdi aýzyna qaratsa da, sol álemdik dúnıeniń áldebir jaltyraq-jyltyraǵyn ne ıinine ilmegen, ne keýdesine taqpaǵan, taǵa almaǵan Qasym. Biraq "bary da, baqyty da júreginiń jaqyny men dosy da bolǵan" órshil óleńimen sol adamzat álemin áldılep terbetip, álpeshtep aıalaǵan Qasym!..

At-ataqsyz-aq Abaı degen, Maǵjan degen uǵym halyqqa qandaı qasıetti, qadirli bolsa, Qasym da ult júreginiń buryn da, búgin de dál sondaı yqylasy men qurmetine bólengen aıaýly ulany. Ol sol dalasyndaı danyshpan Abaıdyń, móldir Maǵjannyń jalǵasy. Óıtkeni Shyńǵystaýdaǵy Abaı qalyptastyrǵan mádenı orta, ádebı rýhanı tirlik Saryarqany keń jaılap ketip, sulý Kókshe mańyndaǵy Maǵjanǵa mol darysa, sol qos alyptyń poezıadaǵy jasampazdyǵy qasıetti Qarqaralynyń Qasymyna káýsar bop quıylǵan. Sol asqar Abaıdy feodalshyl-baıshyl aqyn, shalqar Maǵjandy ultshyl-túrikshil zarjaq dep qymtap jaýyp, kiná-jalany dúrildete jónelgende, Qasymnyń ór daýsy óktem shyǵa kelgen-di. Óıtkeni ony tirshilik telegeıi tebirene terbetip, ómir tolqynynyń buıra jalyna órshelendire alyp shyqqan-dy.

Sondyqtan da onyń:

Oıy bar birde daýyl, birde jalyn,
Teńizdeı tebirentken tereń janyn.
Sol sebepti de asqar Qasym, asqaq aqyn:
Bir daýyl sapyrdy kep órt teńizin,
Teńseltip temir topan dúnıe júzin,
Betine týǵan jerdiń óshpesteı ǵyp
Ol jazdy óz qanymen júrgen izin.

Óz júrek qanymen júrgen izin eshkimnen qaımyqpaı, eshteńeden jasqanbaı jaza bilý qudirettilik qana. Belgili mólsherden asyrtpaı, nusqaǵan baǵyttan aýytqytpaı bir qalyppen quıǵandaı etip shyǵarma týyndatqyzatyn "Sosıalısik realızm" quryǵynan qutylyp shyǵatyn basasaýlar neken-saıaq kezde Qasymnyń ózgelerden qara úzip, ozyq ketýi shyn máninde qudirettilikpen egizdes bolatyn.

Qudirettilik... Qudiret. Kóktegi qudiret — jaratýshy Bolmys desek, ol bálkı Táńir haq, ol bálkı Tabıǵat ana shyǵar. Oǵan eshkimmen talasym joq. Biraq jerdegi qudiretti men aqyn... jazýshy, áıteýir shyǵarmashylyq ıesi dep oılaýshy da edim, soǵan senýshi de edim. Óıtkeni qandaı da bolmasyn shyǵarma jazýshy talant ıesi beınebir qudiretke aınalyp, óz Álemin jasap, óz keıipkerlerin týdyryp, sol ózi týdyrǵan tulǵalaryn kúıintip, súıintip, asqaq qyp Azamatqa deıin ósirip, pende ǵyp, qurt-qumyrsqaǵa aınaldyryp, óshirip, bıligin aıtyp, ókimin jasap jatatyn.

Alaıda sol qudiretti ónerlilerdiń ózegin sýyryp alyp, ókpesin otqa qaqtap, júregin jumyryǵynda qysatyn olardan da ándemdi qudiretter te bar eken. Olar keshegi ókimet bıligin ýysyna syǵymdaǵan yqpaldy orǵandar — zań ókilderi, mılısıa, prokýratýra, sot eken. Qańdy tizgindi tuqyrta tartyp, aýyzdyq jyrtqan tirshiliktiń eki ezýinen qandy kóbikti seldeı aǵyzyp, ońdy-soldy siltegen qamshysynan keńestik odaqtyń bulyńǵyr kógine naızaǵaı otynan da ótkir ushqyn oınatqanda, olar sol óz kezeńiniń ǵana emes, aldaǵysynyń — búgingi kúnderdiń de temir-betondy irgetasyn berik qyp ornatyp ketken edi. Ótken ǵasyrdyń otyz jetinshi hám elý ekinshi jyldaryndaǵy yqpaldy organdardyń: "Halyq jaýyn kim kóp áshkereleıdi? Kim olardy kóbirek jabady?" deıtin óreskel sosıalısik jarysynyń nátıjesinde túımedeıden túıedeı jasap, ásheıin ǵana nárseden baıbalamshyl saıası proses tiriltip, jappaı terror men dúrbeleń úreıdi daýyldata týǵyzyp, keńestik álem dep atalǵan búkil alyp eldi konsentrasıalyq lagerge aınaldyryp jibergen de qoıǵan-dy. Kóp qujatty aqtaryp, kóp derekti teksergendegi bir paıymdaǵanym: osynaý SSRO deıtin úlken memleketti bıliktiń eń ushar basynda otyrǵan qaharly murtty kósem Stalın emes-aý, ártúrli satydaǵy shúpirlegen prokýrorsymaqtar, NKVD jáne part-bosstar birigip, saýsaq ushynda shyrq aınaldyrǵan-aý degen uıǵarymǵa tirele berem. Al endi osyndaı qatań tártip, qatal baqylaý presinde janshylǵan shyǵarmashy qudirettiń úni erkin, áni asqaq estile qoıar ma eken. Keshegi senzory zirkildegen, redaktory erkindegen kezeńde "poezıa káýsaryna, Mıhaıl Svetlovsha aıtsaq, aıaq-qolyn jýyp", móldirin laılap, shýaǵyna shýashyn sińirip baryp, oqyrmanǵa poezıa shaıyndysyn usynýshy edi ǵoı. Daýysy qumyǵyp, tynysy býlyǵyp shyqqan Qasym aqynnyń:

Lenın — baqytty ómirdiń
Týa qalǵan tulǵasy.
Qyzyl týy Lenınniń —
Altyn tańnyń shuǵlasy —

demesine qoıdy ma sol kezeńniń "shyndyqty shala túsingendikten ıdeıasy tym alasa, sheńberi tym tar óleń jazatyn ultshyl aqyn" dep óńmenine oqty da, shoqty da shirene qadaıtyn qyzylkózder.

Ádebıetke degen osyndaı qıanatshyl qastandyq, poezıanyń názik ásemdigine degen dóreki zorlyq jalańashtanǵan aqyn janyn qalaı jaralamasyn. Qaıtip shyryldatpasyn. Aıdalada jalǵyz adasqan, jalǵyz eńiregen has sýretkerdiń jandalbasa áreketpen mahabbat talshybyǵyn qarmaýdan basqa sharasy qaldy ma? Sol sebepti de otyzynshy jyldary Qasym ozbyrlyǵy kún saıyn óktemdep turǵan qoǵamdaǵy bulyńǵyr turmystyń eń negizgi asyly, aıaýlysy — mahabbat Táńirisin tańdap alady. Ásemdikti súıý men sulýlyqqa tabyný arqyly ol Bolmystyń ózin qınaǵan, qamaǵan mezetteri men kezeńderine degen óksikti ókinishterin aıǵaqtaı otyryp, ógeı ómirge azynatqan aryzyn joldaıdy. "Mahabbat perishtesine júregin qolyna ustap jalbarynyp", jan qaıǵysyn jumsartyp, jubatyp esirkeýin ótinedi. Aqynnyń mahabbat perishtesi jaı perishte emes, árıne ádilet ıesi, adaldyq kıesi edi. Jalyndaǵan aqyn júrektiń oılanary da, tolǵanary da kóp. "Jer men kóktiń arasyn talaq etip", jalǵan dúnıeden jalp etip ósher de edi. Biraq "Jyrla!" dep júırik til bergen, "barla!" dep ótkir oı bergen Tabıǵattyń qudiretti darynyn tunshyqtyryp, eli men jeriniń amanatyn aıta almaı ketip, ózi ańsaǵan ádiletke qıanat jasamas pa edi onda. Sondyqtan da mahabbat taqyryby arqyly ol óz túısigin ózgelerdiń — adamzattyń túsinigimen mıdaı aralastyryp, jymdastyryp jiberedi. Óz ýaıym-muńyn astarlap otyryp, kúna-kinásynan arylyp, qoǵamdaǵy zulymdyqtyń óńezesin sypyryp tastap, qulantaza jazylmasa da, sál-sáldep aıyǵýdy maqsat tutady.

Bul kúnde syrtym jalyn, ishimde shoq,
Bir ózińnen basqada úmitim joq.
Shashsań kúlmin, eger de alsań-gúlmin,
Oı túıini sheshilse tilegim bop.
Ómirge pende bolyp nege týdym?
Ne sebepti qoǵamnyń jolyn qýdym.
Balapandaı talpynyp jas kezimnen
Nege sonsha sert berip, beldi býdym?

degende ómirge pende ǵana emes, azamat bop týyp, ógeı qoǵamda da arman qýǵan aqynnyń asqaq oıy tulǵalanyp turǵan joq pa.

Nege munsha, sorly júrek, soǵasyń?
Nege kúıip, nege muzdap tońasyń?
Arpalysyp tynysh jatpaı uıańda,
Nege munsha mazasyz sen bolasyń? ...
Sabyr etshi, qolǵa qalam alaıyn,
Tolǵanaıyn, oı qudyǵyn qazaıyn.
Taý sýyndaı sóz shyǵaryp keýdeden,
Syryńdy men jyrǵa tizip jazaıyn. —

dep, óz júregine til qatýy tegin be? Tegin emes. Uıasynda, keýde besiginde tynysh jatpaıtyn, tynysh jata almaıtyn mazasyz júrekti aqyn oı qudyǵyn qazbasa aqyn bolar ma edi. Endeshe mahabbat lırıkasyna súıenip, Abaıdy baıshyl, Maǵjandy túrkshil, Sákendi japon tyńshysy degen turpaıy sosıologıalyq synnyń nóseriniń arasynan sytylyp shyǵyp, sol qoǵamnyń shyny men syryn "keýdeden taý sýyndaı aqtarylǵan sóz shyǵaryp jazý" Qasymnyń ǵana qolynan kelgen erlik. Sondyqtan da syr-sandyqqa synalap engizgen júrek qupıasy sol qaharly hám úreıli otyzynshy jyldardyń bizge jetken aqyndyq, azamattyq amanaty.

Sandyǵym — tán azyǵy, jan azyǵy,
Sandyǵym — qýat, jiger, qan azyǵy.
Súıdirgen óz zamanyn, óz qoǵamyn,
Sandyǵym — sana-sezim, ar azyǵy.
Sandyǵym — jas júregim, tilim kilti,
Sulýlap syrdan quıǵan ishi-syrty.
Saqtalǵan kókiregimde syr-sandyǵym
"Seniki", "meniki" emes, kóptiń múlki.

Júrekjardy sózi! Qasym jyry — eliniń qazynasy. Halqynyń jaýhary "Uly tarıh murasynda saqtalyp", "qara jerdiń jyrasynda qalǵan" aqynnyń bul ómirde ǵana emes, qazaq halqy taýarıhtan óshpeı, kóshpeı turatyn bar-bar zamanda máńgilik saqtalatyn asyl dúnıesi. Rýhanı shejiresi.

İshim pysty. Jalyqtym.
Júre alman endi aıańdap.
Kende qappyn. Jańa uqtym,
Ne bolsa soǵan aıaldap.
... Júrgenimde tıisti
Sybaǵamnan qur qappyn.
Egde tartyp, súıinishti
Jas shaǵymdy urlattym...

Shyrqyraǵan shyndyǵy osy. Qansha súıkimdi de yńǵaıly taqyryp bolsa da, mahabbat lırıkasy azamat Qasymnyń asqaq oıyna tarlyq ete bastaǵan edi. Eki búıiri qysylsa da óz únimen, óz daýsymen aıanbaı aıtqysy-aq bar. Aýyzdyq tistese de, azýdy shaqyr-shuqyr egep turyp, býyndyrǵan kómeıden óz oıyn, óz túısigin asqaq sózben tókkisi-aq bar. Sodan keıin-aq nar táýekelge basyp, mahabbat kúıinishinen de aýyr kúı baryn erte sezgen Qasymnyń endigi órshil rýhty poezıasy ózgeshe nurǵa, serpindi qýatqa ıe bola bastaıdy. Súıispenshilikke elitken bozbala emes, zulymdyqqa, zálimdikke qarsy boı kótergen asaý da aryndy jyrdyń toǵanyn aǵytqan qaısar aqyn kósh bastaı jónelgen. Sol-aq eken qyzý qandy Sákeninen, jyr selindeı İlıasynan, názik sezimdi Beıimbetinen aırylǵan qazaq poezıasynyń endigi kezeńi — Qasym kezeńi bastalady. "Kvartbúro tizimi" ómir syıy emes ekenin uǵynǵan saıyn aqyn ózin-ózi qamshylaýdan jańylmaıdy. Darynsyzdardyń dańǵyraýyq dabylynan qansha bezinse de, ulyqqan qanshyqtyń "nókerindeı" shubyratyn shýyldaqtardyń ósegi men keseginen qutylǵan da joq. Biraq oǵan da qasarysa qarap, qasqıa bilgen Qasym aqyndyq keńistiktiń túpsiz tuńǵıyǵyna sharlady da ketti. Jalǵyz sharyqtap ketti.

Eı, tákappar dúnıe!
Maǵan da bir qarashy.
Tanısyń ba sen meni?
Men qazaqtyń balasy!
... Eki aıaqty ań patsha
Kóp batyrdy sheńgelin.
Sar dalada sarǵaıdym,
Qasiretpen shóldedim.
Myna qara kózimnen
Sansyz darıa jas aqty.
Óz etimdi ózime
Kesip alyp asatty. ...
"Taǵy" emespin, taǵy aıtam,
Adammyn-dy burynnan.
Adammyn dep jylaǵam,
Adammyn dep qyrylǵam.

Aqyn ámanda jalǵyz. Onyń jalǵyzdyǵy ǵaryshpen sheńberles. Sondyqtan da búkilǵalamdyq óksik te, búkil planetalyq kúrsinis te aqyn júreginiń búlkilimen tynystaıdy. Óıtkeni shynaıy aqyndyq daryn búkil adamzattyq kúıinishtiń telegeıinde tunshyǵady da, sol búkil adamzattyq armannyń qatty serpigen qanatynyń lebimen jan shaqyrady. Aqynnyń jalǵyzdyǵy — baqytsyzdyǵy da. Aqynnyń jalǵyzdyǵy — ǵaryshtan ǵana daralap jetken qudirettiligi de.

Múmkin Jaratýshy Bolmys tek qana sherliler men shermendelerdi aıalaıtyn, ardaqtaıtyn bolar. Sherliniń armany, shermendeniń úmiti — bolashaqtyń buljymas tiregi desek, baqytty danyshpandy, tórt qubylasy túgeldengen genııdi kórgenderińiz bar ma? Jel ótindegi sarǵaıǵan jalǵyz japyraqtaı dirildegen óz tirshiliginde ǵumyryna rıza bop, rahat kúı keshken bir de bir danyshpannyń bolǵanyna óz basym kýálik bere almaımyn. Baǵyt-baǵdarsyz ushatyn Baqyt atty basyr qustyń kóbine kóp "ortaq ógizden ońasha buzaýyn" artyq kóretin, óz tirligin ǵana kúıtteıtin ortasha pendelerdiń ǵana basyna qonatyny qalaı. Osyny ádilet deýge áddiń jeter me. Biraq baıyrǵy, búgingi hám erteńgi jalǵan dúnıe — zamananyń úrdisi osylaı aýyspaı, buljymaı jalǵasa berer bolsa, solaı demeske amal neshik.

Sondyqtan da jalǵyzdyqty qudirettiligimen qosa mańdaıyna enshilep alǵan Qasym aqyn ózinikinen de, buryn ózgeniń, eń aldymen óz qoǵamynyń san túrli saýalyna jaýap izdegish eljireýik janyn oımen ýlap, alaı-túleı kúıge túspeı qaıtsin. Anda-sanda kóz aldynda naızaǵaıdaı jarq ete qalar shyndyq pen aqıqat qalyń tuman arasynda adasyp júrse, qıalynda ózi týǵyzǵan ádemi órnek, aıshyqty jyr joldaryn sekemshil ortasynyń jaý ańlaǵysh "qyraǵylary" sharanasynan shyqqyzbaı tuzaqtap qylǵyndyryp jatsa, jaraly júregin uǵar jan qaıda, jubatarlyq jar qaıda. Jalǵyz aqynnyń alasapyran keýdesin basqan qorǵasynnan da aýyr oıdy byt-shyt qyp buzyp, Qasym óziniń ómirlik nysanasyn tý ǵyp kóteredi.

... Jel jyndanyp, yzyńdaıdy, esedi,
Sum jalǵannyń sýyldaıdy ósegi.
Biraq oǵan moıymaıdy jas ulan,
Albyrt bolyp, aqyn bolyp ósedi.
Aqyn ulan ómir syryn teredi,
Qyraǵy kóz kórmegendi kóredi.
Sezgish júrek, asqaq aqyl, alǵyr oı,
Qaıtpas qajyr aqynǵa kúsh beredi.
Aqyn ulan arystandaı aıbatpen,
Ar, namystyń maıdanyna eredi.

Zamana jeli ǵana jyndanbaǵan, eli de jyndanǵan. Sýyldaǵan ósek yzyńdap qana espegen. Yzǵarly sesimen jetken. Otyz jetinshi jyldyń qap-qara "voronka" — mashınasymen jetken. Qoınynan jardy, tórden ákeni sýyryp jetip, keýdedegi ándi urlap, kókirekke zár men zar quıǵan. Júırik júrekti úreımen tusaǵan, tereń jandy oımen ýlaǵan, asqaq armandy kúdikpen aýyzdyqtaǵan. Jabaıy jurtqa uǵymsyz, jat minezdi tirlikten jeringen Qasym tynymsyz oımen shyrmalsa da, ózine ǵana tán adýyn qaısarlyqpen bas shulǵyǵysh tobanaıaq tobyrǵa arnap pishken topyrshyqtaı qalypqa sımaı, kók tósine tik samǵar qyrandaı shalqar keńistikke umtylǵan. Albyrt aqyn buryn sulýlyqqa tabynyp, sulýlyqty jyrlasa, endi mynaý "ósegi sýyldaǵan sum jalǵannyń" kóńil jumbaǵynan góri ómir jumbaǵy túıindirek túsip jatqan kezde ózgelerden ózgeshe kúıge aýysady. Qasymdy Qasym etken de, basym etken de osy ózgesheligi. Aqyndyqqa degen adaldyǵy, áleýmet aldyndaǵy adamzattyq paryzyna tazalyǵy.

Jyǵylam dep júre almaımyn táı basyp,
Júgiremin kıip-jaryp, aıqasyp.
Múlgı bersin, ilbı bersin qorqaqtar
İsh pystyryp, jalt-jalt qarap, jaı basyp.
Jyǵylsam da júgirýmen ótemin,
Aıańshyldyń aqylyn men ne etemin.
Jyǵylarmyn, alqynarmyn, sharsharmyn,
Barar jerge burynyraq jetermin.

Bul otyzǵa da jasy jetpegen nartáýekelshil tyń serpin tapqan, jańasha yrǵaqpen keń tynysty jańa jyrlar týǵyzyp, ózgelerge erekshe yqpal jasaǵan Qasym. Bul ózindik baǵyty, ózindik beti, ózindik aqyndyq kredosy bar oıshyl, sergek sezimdi Qasym. Álsizge shirenip qarap, myqtyǵa shybyndap bas ızeıtin ish pystyrar qorqaqtardyń mımyrtynan mezi bop, jyǵylsa da, qyzǵanshaqtar men qyzylkózder aıaqtan shalyp jyqsa da, barar jerine ózgelerden bir dáýirdeı buryn jetken Qasym. Sol júırik ekpinmen, kıip-jarǵan daýyldaı adýyn qımylymen qazaq poezıa syna sony mádenıet ákelgen Qasymdy da tejegen dúleı kúsh, bógegen surapyl bolǵan-dy. Ol soǵys edi. Qyrqynshy jyldardyń qyrǵyn zilzalasy edi. "Ómir degen bir ózen ǵoı. Adam sol bir ómir ózeninde domalap bara jatqan tas sekildi. Tolqyn qaqpaqylynan jaǵaǵa jetkenshe kúnder óte beredi. Surapyl soǵys jazatyn jaqsy jyldarymdy alyp ketti. Endi bir silkinip almasa bolmas!" dep Qasymdy ókintken zamana qyrsyǵy edi ol.

İshimde janartaýdaı jatyr jyrym,
Ushqyndap, ishte qaınap surapylym.
Kerersiz sonyń burqap atylǵanyn
Jańǵyrtyp jan túkpirin, oıdyń shyńyn.
Óleńniń qaptatarmyn otty selin
Tolassyz topanyndaı erteginiń, —

dep Sábıt Muqanov arqyly halqyna sert bergen aqyn jan túkpirinen jańǵyryp, janartaý bop atylǵan jyrlaryn maıdan dalasynan topan sýdaı toǵytqanyna "Qoshtasý", "Qanquıly jaý", "Ǵabdolǵa", "Ǵalıǵa jaýap", "Ertis", "Oral", "Saryarqa" sıaqty áldeneshe óleńderi kýá.

Saryarqa saǵyndyrǵan ata meken,
Sardala — anam ediń qushaǵyń keń,
Tusyńnan toqtaı almaı baram ótip
Artta — Sen, alda — maıdan
Qaıtsem eken?

Týǵan ólke, ystyq uıa, kindikjurt artta qalyp barady. Alda maıdan. Ómir men ólim arpalysy. Kóńil muńy qaısar aqyndy eljiretpeı qoısyn ba. Al dál osy joldardy qyrqynshy, elýinshi jyldary Qasymǵa kiná ǵyp taǵyp, "ultshyldyqtyń anyq shyńy, uly orys jerinen óz qystaýyn bólip alyp, bólektep jyrlady" dep solaqaı synshylar Qasymnyń sońyna shyraq ala túsken edi. Al biraq sol Qasymnyń:

Qosh bolshy endi, Oralym,
Men úshin sen kúl, saıranda.
Aıtpaqshy, qaıda boranyń
Keteıin alyp maıdanǵa —

deıtin óleńindegi ózegin órtep shyqqan qaısarlyǵyn, óksigi bolsa da ókinishi joq ójettigin, ózin de, ózgeni de kekke qaıraǵan tereń áleýmettik syryn kórgisi de kelmegen ǵoı sol árkimge bir shala baılaǵysh "kóregender".

Al aqynnyń "Abdolla" poemasy Ǵabıt Músirepovshe aıtsaq, "maıdannan soqqan jańa lep" bolǵan. Óıtkeni ol eshkimge uqsamas "jańa taqyryptaǵy sapaly shyǵarma" edi. Adal oıdy jańa ıdeıamen kiriktirip, poezıanyń qudireti syrtqy sulý sýrette ǵana emes, ishki tereń sezimde ekenin tanytqan-dy. "Abdolla" maıdan taqyrybyna jazylǵan poezıa týyndylarynyń oǵan deıingileriniń de, odan keıingileriniń de ishindegi eń bıik nusqasy edi, eń bıik shyńy da edi.

Ústimde sur shınelim,
Aqsańdaı basyp kelemin.
Umytsa da dostarym,
Umytpaıdy meni elim, —

dep soǵystan elge oralǵan Qasym oıdyń asqaryna umtylyp, óleńniń otty selin ózine ǵana tán adýyn shabytpen toǵyta jóneledi de, 1948 jyly "Daýyl" atty óleńder jınaǵyn shyǵarady. "Daýyl" — Qasymnyń eshkimge uqsamaıtyn óz órshil únimen, aıshyqty oramymen, ishki erkin táýelsizdigimen qalyń oqyrmanyna óshpes áser etken kitaby.

Qasym rýhy qansha joǵary bolsa, taǵdyry sondaı qıyn da kúrdeli bolǵan-dy. Jalyndy jyrdyń Paıǵambaryn kúıki tirliktiń nashar turmysy, aýyr keseli, kúnshildiktiń dertine dýshar bolǵan sháýildegish "qyraty" synshylar men bes mınýttyq "dostardyń" baltyrdan qabýy — erkin lepti syrshyl poezıasy ár qazaqtyń serigine aınalǵan Qasymdy taǵy da ógeı jalǵyzdyqtyń qazyǵyna qańtaryp qoıǵan edi. Tirshilikte tize búgip kórmegen tákappar aqyn eshkimge kóz de satpaı, eshkimge qol da jaımaı, ózegin órtegen óz syryn óleńine ǵana ashyp otyrǵan.

Men ne jazdym, shyǵarmastaı únimdi,
Álde maǵan qyrq deı me eken tilimdi,
Álde meniń júregime sý quıyp —
Óshirmek pe ottaı janǵan kóńlimdi.
Álde meni ómirge jat kóre me,
"İrtki salar ómirge" dep sene me,
Álde meniń kúsh-qaıratym haram ba,
Aqyl, oıym, tilim zıan bere me?

dep kósemdigin kóre almaıtyn ishi tarlar men tákappar basyn ımeıtin órkókirek aqyndy muqatyp, júndep, jýasytyp alýǵa jantalasa shúıligetin bedeldiler men bıliktilerdiń táıtik qylyqtaryna ashynsa da, arqasyn jarǵa tiregendeı, járdem men qýatty kópten, halqynan ǵana kútedi Qasym.

Joq! Ol bolmas! Múmkin emes bolmaǵy!
Kóp turǵanda azdyń batpas salmaǵy!
Men — kóptiki. Kóp te meni óziniń
Qoltyǵyna aıdan anyq almaǵy!
Múmkin emes azdyń tıip qoldary,
Mezgil jetpeı qyzyl gúldiń solmaǵy!
Múmkin emes kókte júrgen búrkittiń
Qara qusqa oıdaǵy jem bolmaǵy.

Árıne kóńilinen tabylǵan kóbi ol kezde de, bar kezde de dármensiz edi. Búkil sovet halqyn bir shybyqpen aıdaıtyn Stalınniń tusynda kóptiń tili kúrmelip, qoly shyrmalyp, izi ańdylyp turǵanda alyp Qasymdy aýrý Qasymǵa, ash-jalańash Qasymǵa aınaldyrý poezıanyń ıisi murnyna da barmaıtyn tizgin ustaǵandarǵa tipti de ońaı edi. Ońasha oıdyń tuńǵıyǵyna batqan Qasym:

Bireýge dostyq jasasam,
Qastyq bop qaıtar ózime.
Júregimdi uqpaı, eted sham,
Erkindeý aıtqan sózime. ...
Uǵynar dedim dostyqty,
Bolǵan soń adam balasy,
Osy bir oıym bos shyqty,
Janymda qaldy jarasy —

dep bazbireýlerden túńilse, ómirden, keleshekten túńilmeıdi. Báribir sol úndemes, biraq janyn, jaıyn uǵar halqyna, qazaǵyna senedi.

Áli uzaq ómirimniń jazy barda.
Senemin tesik ókpem jazylar da,
Keı pasyq kúrek ustap asyqqanmen
Qabirim ólmeı jatyp qazylar ma?!
"Qasymnyń ólse barman óligine"
Degenniń tússin kúıik jeligine.
Ol sorly tamyryna túk shyqpaǵan
Suqtanar meniń bitik eginime.

Qasymnyń elýinshi jyldardyń basynda-aq jyr egini óte bitik edi. Sol bitik egindi kóre almaı, asqaq rýhty adal aqyndy japatarmaǵaı jantalasa kinalap, qaralap, qara boıaýyn qara atan kótere almastaı ǵyp gazet, jýrnal betterine úıip tókken qaraý zamandastary qanshama edi. Bul árıne Pýshkınniń "Aqyn men tobyrynan" da tamyry tereńde jatqan áleýmettik qubylys edi. Darynsyzdardyń daryldaq keletin ádetimen shýyldaq tobyr endi saıasat deıtin saıqaldyń etegine jarmasqan-dy. "Sosıalısik turmysymyzdy, gúldengen dáýrenimizdi qubyjyq etip kórsetti. Ultshyldyqtyń týyn kóterdi" deıtin kiná-jalalarymen Qasymnyń erkin tusap, aýzyna qulyp salýǵa tyrysty. Aqyndyqtyń shynaıy lebizin sumdyqtyń salqyny dep baıbalam salǵan tustastary talǵampaz aqyndy birazǵa deıin tilin tistetip, kómeıin tyǵyndap, jigerin jasytyp, júregin júdetip qoıǵan da edi. Ol — keıinnen ámirshil-ákimshil júıe atalǵan zamannyń qysastyǵy edi. Ol — ozyq tulǵanyń oıshyldyǵyn keshirmeıtin aıarlyq pen zulymdyqtyń mekerligi edi. Ol -qoǵamdyq bolmysty óz qalpynda, óz beınesinde boıamasyz kórsetýge talpynǵan shynaıy sýretkerdi buǵaýlap tastaǵan totalıtarlyq júıeniń óktemdigi edi. Biraq táni aýyrsa da, moıymaǵan, ókpesin dert tesse de, ezilmegen qaısar aqyn balaǵyna jarmasyp, ıt pen bıtteı órshelengen ergejeılilerge:

Jazǵanymdy jamandap,
Sen tókkenmen jynyńdy.
Men jatqam joq alańdap,
Urdym seniń synyńdy.
Aýyrsam da qajyman,
Quıǵan qaırat-jigermen
Soryń úshin jazylam,
Aýyzyńdy búrermin,

dep bolashaǵynan esh kúder úzbeıdi. Sol kúder úzbegen qaısar rýh 1955 jyldyń 18 qańtarynda qazaq poezıasynyń kóginen aǵyp túsedi.

Qasym. Sol Qasym. Otyzynshy, elýinshi jyldardyń qıyn-qyspaǵynda zobalań kórgen Qasym. Baspana ala almaı, baspalardan qoldaý taba almaı, bastyq pen basqalardan járdem, kómek kóre almaı kóńili qulazyp, qaǵajýdy kóp kórgen Qasym. İsteıin dese, jumys taba almaı, ne kitaptaryn durystap shyǵara almaı zyǵyrdany qaınap, aýyr turmystyń taýqymetinen aıyqpas keselge dýshar bop, ókpesi tesilip, ózegi talyp, ashtyqtan kóz jumǵan qaıran da esil Qasym.

Bárinen de buryn ishte býyrqanǵan janartaýdaı bulqynyp jatqan qazynasyn tolyq bere almaı, aýyzy býylyp, qoly baılanyp, erki tusalyp, táýeldilik torynda buǵaýlanǵan Qasym. Egerde ol taǵy bir bes-on jyldaı ómirin uzartyp... "jylymyq" deıtin jylbysqylaý kezeńge jetse... onda búgingi keıbir "paıǵambarlardyń" qaı jerde júrerin kórseter de edi-aý!..

Ókinesiń. Ókinesiń de, "Qoı! Saýsaqpen ǵana sanarlyq qudiretti daryndarymyzdy birine-birin qarsy qoımaıyqshy!" deıtin táýbege uıısyń.

Báribir ókinish ózegińdi órteıdi. Qasym... Baıaǵy sol Qasym. Kózi tirisinde de, kózi jumylǵannan keıin de óziniń menshikti ornyna bir otyryp kórmegen Qasym. Kúnshilder men qyzǵanshaqtar, bastyqtar men baqtalastar kózi tirisinde ádebıet ordasynyń bosaǵasynan ǵana syǵalatsa, kózi jumylǵannan beri kókjıekten qyltıtyp qana kórsetip, kók aspannyń qaq tórindegi tuǵyryna qondyrylmaǵan Qasym. Qasymnyń qoıny-qonyshynan ósip-óngen aqyndarǵa... árıne izdeýshileri kóp, shyrqatýshy, sharyqtatýshy kran, domkrattary myqty aqyndarǵa "uly", "danyshpan" degen jelbýaz ataqtardy úıip-tógip berip, Qasymǵa tıesi kıeli úlesti ózgeniń ıyǵyna jaba salǵanymyzǵa ádebıet tóńiregindegiler de, úkimet basyndaǵylar da mán bermeı emes-aý, kóńil qoımaı kele jatqany aqıqat.

Biraq halyq kóńilinde, halqynyń kóginde Qasym — dara. Qasym — basym. Qasym — Aqyn.

Báribir. Qasym sol baıaǵy Qasym ǵana. Ózgelerge basynan baqaıshaǵyna deıin quıylǵan asta-tók qurmet-qadirdiń (kósheniń aty, syılyq, mektep aty... eskertkish... t.b.) oǵan áli kúnge deıin bir de bir nyshany jasalǵan joq. Elýinshi jyldary jaryq kórgen tórt tomdyqtan keıin, oqta-tekte bıttiń qabyǵyndaı bop shyǵatyn shaǵyn kitapshalary bolmasa, mol murasy búgingi beıtanys urpaǵyna... urpaqtaryna jeter emes. Elý jyl buryn shyqqan kóptomdyǵynyń qurdastarynyń balalary turmaq mektep esigin ashqan nemereleri búgingi táýelsiz elimizde Qasym esiminen múlde beıhabar. "Mersedes", "Volvo", "Toıota" mashınalarynan, "Antalá", "Florıda", "Maıamı", "Lazýr jaǵalaýlary" tárizdes kýrort-sanatorılardan, "Nur", "Qazkommersbank" sıaqty bankterden, "Býtá", "Sesna", "Mıras", "Qazaqoıl" ispettes konsernderden, besikten beli shyqpaı jatyp, qazaqy til, salt-dástúrden múlde maqurym bolsa da aǵylshynsha saıraǵany úshin ǵana óte bıik laýazymdy oryndarǵa qonjıyp jatatyn qaltaly "jas qazaqtardan" basqa ómirde ádebıet, mádenıet deıtin rýhanı álemniń bar ekeni umytyla bastaǵanyn bir-birimizdi otyryp alyp kinálaýmen on jyldy joǵaltyp ta aldyq. Al ádebıet qoǵamdyq qozǵalystyń búlkildegen kómekeıi ekeni, al sol ádebıet ókilderi óz paryzyn oryndaýda İzgilik pen Aqıqattyń eń negizgi qaıratkerleri ekeni eskerilýden qalyp barady. Al Qasym sıaqty rýhanı álemimizdiń alybynyń otty jyrlary ómirimizge sáýle shashyp, mán berip, kón qaıystaı qatqan kóńilderdi jumsartyp, tirshilikke nár quıar zámzám sýy bolaryn jadymyzdan óshirip tastaǵanbyz.

Joq! Qasym aty eshqashanda óshpeıdi. Qasym qazaq kóginde máńgi-baqı jarqyraı bereri haq. Oǵan senimim kámil. Halqynyń aıaýly uldary bar da, Qasym, Sydyq, Muqaǵalı syndy óner ıeleri umytylmaıdy. Soǵan dálel keltireıin. Aqynnyń mereıtoıyna oraılastyryp kitaptaryn qaıtadan jańǵyrta shyǵartpaq nıetpen Qasym aǵanyń qyzy Darıǵa ekeýimiz byltyrdan beri mınıstrlikterge, úkimet basyndaǵylarǵa qaıta-qaıta hat jazyp, telefon shalyp, sharshańqyrap júrgenimizde, bir aýyz sózimizdi qup alyp, Amangeldi Ermegıaev syndy táńir jarylqaǵyr asyl azamattyń tulǵalanyp boı kórsetkeni bar emes pe!

"Qasym Amanjolov — búkil qazaqtyń rýhy ǵoı! Sol rýhpen qanattanyp ósken bizder uly aqynnyń rýhanı dúnıesin shyǵarýǵa aıanyp qalmaspyz" — dep jeń sybana kirisip-aq ketkeni. Sol-aq eken Qasymnyń tórt tomdyǵy daıarlanyp, úsh kitaby jaryq kórip te úlgerdi. Aqynnyń týǵanyna 90 jyl tolýyna arnalǵan "Daýylpaz ǵasyr — daýylpaz jyr" aqyndar múshaırasyn uıymdastyryp, jol-júldisine baǵaly syılyqtar taǵaıyndady. Azamattyqtyń bıiginen kóringen Amangeldi Dinulynyń ıgilikti isiniń arqasynda úkimet kóteretin aýyr júkter jeńildep, asylymyzdyń júrek qazynasy qalyń qazaǵynyń tórinen oryn alyp ta jatyr.

Sondyqtan da baıaǵy sol Qasym óziniń asyl jyrymen táýelsiz eliniń on jyldyq toıyna óz merekesimen kep qosylyp, basym Qasymdyǵyn taǵy da aıǵaqtap, ǵasyrlar jyr kerýenin bastap ta ketti.

2001 jyl

---