InfoHub Logo

Zamanyna qaraı adamy bolady. Al adam pendeshilikke deıin quldyraı da alady, Azamat atanyp, sharyqtaı da alady. Zamana tolqynynyń jalyna der kezinde jabysa bilgen sol adamnyń zamandastarynyń kóz qurtyna aınalyp, sóz ótpes sýyq sýret bop, qol jetpes qudaı bop, qudirettenip ketetini de, kózden taıǵan kúni-aq kóńilden óshetini de shyndyq. Endi bir adamnyń kóp arasyndaǵy eleýsiz qarapaıym qalpynan jyldar ozǵan saıyn ulylyq bıigine kóterilip, halqynyń júreginen perzenttik, azamattyq ornyn oıyp alary da aqıqat. Osyndaı ultty tulǵanyń biregeıi — týǵanyna jetpis jyl tolatyn Kákimjan aǵa Qazybaev.

Qazaqstan Ortalyq partıa komıtetine qyzmetke shaqyrylyp, Mádenıet jáne Uıymdastyrý bólimderiniń meńgerýshileri — M.Shaıjúnisov pen Q.Sultanovtyń qabyldaýlarynda bolǵam. Bir kúni erteletip Mádenıet bóliminiń sektor meńgerýshisi Sultan Orazalınov úıge telefon shalyp: "Taksıletip dereý jet!" degen boıda-aq Ortalyq Komıtettiń bıikteý jerge ornalasqan, surǵylt sýyq susymen keýdeńdi basatyn oshaý turǵan ǵımaratynyń aldynan tabyldym. Temekisin sorǵylap Sultan tosyp tur eken. "Qaıda júrsiń?" degendeı qabaǵyn túıgen qalpy meni lıftige ala kirip, altynshy qabattan bir-aq shyǵardy. Jeńinen ustaı berip em:

— Hatshyǵa kiremiz! — dep tilimdi tistete qoıdy.

Mashınkany sartyldata basyp otyrǵan mosqaldaý orys áıeli jalt qarap, bas-aıaǵymdy súzip ótti de, ornynan lyp kóterilip, tý syrtyndaǵy qyzyl qońyr aýyr esikti shirene ashyp, kirip ketti.

Sultan maǵan aqyl qosyp jatyr.

— Óz betińmen sóıleı berme. Bul ara — Jazýshylar odaǵy emes. Hatshynyń suraqtaryna ǵana jaýap ber.

Sekretar áıel ishten shyǵyp, hatshynyń tosyp otyrǵanyn aıtty.

Qos emen esik birinen soń biri dybyssyz ashylyp, Sultan ekeýmizdi jutyp jiberdi.

Jazýshy Kákimjan Qazybaevtyń atyn estigenmen, ózimen júzbe júz kezdespep edim. Ortalyq Komıtettiń hatshysy degen aıbarly ataǵy erikten tys júrek qobaljyta ma, basqan aıaǵym qybyrlap qalǵandaı.

Kákeń otyrǵan ornynan qozǵalmaı:

— Á-á, Sultan! E-e, kel... Smataevty shaqyrdyńyz ba? — deı berdi de, endi maǵan kádimgideı qadalyp qaldy. — Sen... siz Smataevsyz ba?

— Iá! Sofy Smataev osy jigit! — dep Sultan erkindeý sóılep,ilgeri ozdy.

Kákimjan aǵa shashyn bir jaǵyna jyltyrata qaıyrǵan basyn sál-sál ızedi.

— Otyryńdar! — Hatshy aldyndaǵy jaıýly qaǵazǵa shuqshıdy. Qaıtadan ıegin kóterdi. — Á, men týǵan jylyńyzǵa mán bermeı... Baıqamappyn.

Men Kákeńniń neni baıqamaǵanyn ańǵarǵan joqpyn. Áıteýir ózimniń hatshyǵa onsha unamaǵanymdy sezgendeımin. Ortalyq Komıtettegi qyzmetke onsha umtylmasam da, ıdeologıalyq hatshynyń aldynan mańdaıym tasqa soǵylyp, taýym shaǵylyp qaıtar bolsam, Jazýshylar odaǵynda gýildep ala jóneler erteńgi alypqashpa sózderden álden-aq júreksindim be, murnymnyń ústi jipsip qoıa berdi.

Sultan da hatshynyń maǵan kóńili tola qoımady dep oılady ma, taýaryn maqtap ótkizer saýdagerdeı meni jelpildete jóneldi.

— Káke, bólimde biz bul jigitti biraz synap kórdik.

Oryssha jazǵan maqalalary táp-táýir. Onyń ústine tórt-bes romany shyqqan belgili jazýshy. Moskvanyń Bolat ınstıtýtyn bitirgen... mamandyǵy — ınjener-metallýrg.

Kákeń sál jymıdy.

— Onysy durys eken. Siz, Sulteke, bara berińiz.

Sektor meńgerýshisi shyǵyp ketken soń, Kákeń aldyndaǵy qaǵazdaryn ysyryp qoıyp, maǵan eńserile buryldy. Kózine kózim túsip edi, adamdy eljirete ózine tartatyn áldebir jylylyq janaryna orala qalǵan eken. Kúni boıy qurysyp otyrǵan arqa-basym bosap, keńip sala berdi. Men de kúlimsiregen bolýym kerek.

— Sofy... Sofyjan!.. — daýsynan da jylylyq, jaqyndyq esti. Denem dir ete qaldy. Álgi "Sofyjannan" jazýshynyń jazýshyǵa degen aǵalyq meıiriminiń sharpýy tolqyndaı taraǵan edi. Sony sezdim be, álde mereılendim be... basymdy qaıta-qaıta ızedim.

— Sofyjan, men álginde... sizdi... seni bir jasy elýden asqan... shaý tartqan adam shyǵar dep... Adam oıy keıde ózinshe órnek salady ǵoı. Al seni kórgende, sol oıymnan taba almaı... "Elim-aıdy" jazǵan jazýshyny óz kóńilimde basqasha túrde elestetýshi edim. Oqasy joq. Qaıta maǵan qazirgi qalpyń unap otyr.

— Rahmet, aǵa!

Hatshynyń aldynan qanattanyp shyqtym. Kákeńniń adamdy arqalandyryp jiberetin meıirbandyǵynyń móldir shýaǵyna men sol alǵash kezikkende-aq bólengen edim.

Ortalyq Komıtette tómengi dárejeli qyzmetkerdiń ózinen bir mysqal joǵary basshylaryna tikeleı satylap baǵynatyn — sýbordınasıa dep atalatyn júıe qalyptasqan ýaqyt edi ǵoı. Biraq sol kezdegi sol sýbordınasıany buzǵan, sirá, Kákeń ekeýmiz bolarmyz. Kákimjan aǵa uzaq jyldar gazet redaksıalarynda, Ortalyq Komıtette, mınıstrlikte, QazTAG-ta istep, jazýshylar arasynyń uńǵyl-shuńǵylyn onsha bile bermeıtin. Kóp jazýshylardy tipti kórmepti de. Alǵashqy kúnderde-aq meni kabınetine shaqyryp alyp, Jazýshylar odaǵynyń tap ortasynan kelgen menen qalamgerlerdiń ótinish-shaǵymyn, tilek-talaptaryn qarap, shesherde, kimniń kim ekenin, qandaı eńbegi baryn, tvorchestvosynyń deńgeıi týraly ózine obektıvti túrde tanystyryp otyrýymdy ótingen bolatyn.

Basqa myqtylardaı kómekshi, hatshylaryn jumsamaı, Kákeń telefondy ózi shalyp, sabyrly salmaqty daýsymen:

— Sofyjan, sen mynany aıta qoıshy...

nemese

— Sofyjan, sen maǵan kelip ketshi, — dep habarlasatyn.

Hatshy men qatardaǵy nusqaýshynyń ekeýara kezdesýi kóbeıip ketenin, árıne, jaqtyrmaǵandar da biraz boldy. Ásirese qarasur óńine ómiri kúlki taby jýymaǵan, qazyq jutqandaı shanshylǵan juqaltań denesine shyr bitpegen, bajyraıǵan kózderi únemi sýyq shaqyryp turatyn Kákeńniń kómekshisiniń meni atarǵa oǵy bolǵan joq. Óziniń kebis qoıyp, esik kúzetken, qatal tártipti qatań baqylaǵan, eshkimdi orynsyz emeksitpeıtin, tóbeńnen qaraıtyndardyń qasynda turyp, tómendegi ornyńdy kúnine áldeneshe márte eskertip otyratyn mindetinen ajyrap qalǵanyna búline me, keıde meniń qolymmen jazylǵan hatqa jaýapty, anyqtamany, hatshylardyń maqala, baıandamalarynyń taraý-úzikterin aıaýsyz shımaılap, keri qaıtarýdan jalyqpaıtyn. Ol "jazalaýdan" da Kákeń arqyly qutylǵan edim.

Toqyraý zamany degenmen de ol kezde shyǵarmashylyq ıntellıgensıa úshin Ortalyq Komıtettiń mańyzy óte zor bolatyn. Shynyn aıtý kerek, Ortalyq Komıtet ıdeologıalyq salada kúndelikti ári qatań baqylaýyn, ári sosıalısik realızm deıtin talabyn, ári zıaly qaýymǵa degen qamqorlyǵyn únemi júzege asyryp otyratyn. Búgingi kóńili qońyltaq, júregi jaraly, jany jalańash, tirshiligi úreıli, dastarqany taýsylyp, úmiti óship bara jatqan tvorchestvo adamdarynyń hal-kúıin — sol ýaqyttaǵy jaǵdaımen salystyra elestetýdiń ózi de qıyn bolar edi. Óıtkeni qazirgi kitaby jaryq kórmeıtin ash-jalańash jazýshynyń, eńbegi elenip-eskerilmes, joǵaryda otyrǵandarǵa kereksiz, mádenıetke, Qazaqstanǵa eńbek sińirgen ári jetim qaıratkerdiń rýhanı dúnıesiniń qulazyǵanyna, turmys-bolmysynyń quldyraǵanyna pysqyrmaıtyn sybaılas "mladotúrkterdiń" (ıaǵnı "jas qazaqtardyń") murtynyń bir taly da qısaımaıdy.

Al ol kezde shyǵarmashylyq hám ǵylymı ortanyń kez kelgen múshesine qamqorlyq jasaýdyń, qurmet bildirýdiń úlken ónegesin uly Azamat Dımash ata Qonaevtyń ózinen bastap, tóńiregi túgel kórsetetin edi desem, aýzym qısaıyp kete qoımas. Al Kákeńniń tirligi — qalamgerlerge asa túsinistikpen qaraýdyń úlgisi bolǵan edi. Árıne bes saýsaq árkezde de birdeı emes. Jazýshylardyń arasynda úı men kúı de, ataq pen syılyq ta, shen men shekpen de tek maǵan ǵana bola bersin, tıe bersin dep oryndy-orynsyz mańyrap, órshelene jamyrap, qolyn óńeshinen de buryn sozatyn, óńeshin qolynan da uzarta sozatyn suramshaq, tilemsekterdiń kóp bolatynyn sol kezde bilgen edim. Ásirese, jylyna bir nemese eki kitap shyǵarmasa, Ortalyq Komıtet tarapynan jylyna bir syı-sıapat kórmese, kóz jasyn kóldetip jetip keletin bir bıkesh aqynnan bárimiz tegis yǵyr bolǵanda, Kákeń jymıyp qana, "Qaıtesińder. Qanyna sińgen qasıeti solaı shyǵar. Er-azamat emessińder me, eskere salsańdar, eleı qoısańdar, túbinde ózi de bir túsiner" deıtin. Biraq ol aqyn túsinbeı ketip edi. Áli de sol pıǵylda ekenin keıingi tirliginen sezem.

Al respýblıka ómirine baılanysty qat-qabat jaýapty jumys, san alýan májilis pen jınalys, konferensıa men quryltaılardan murnynan shanshylyp júrse de, Ortalyq Komıtetke ótinish bildirgen kez kelgen janǵa qolynan kelgenshe járdem berýdi, aryz-muńyn qanaǵattandyrýdy eń aldymen ózderiniń azamattyq paryzy sanaǵan Dımash aǵa jáne Kákeńmen birge istegen jyldarymdy ómirimniń ónegeli sátterine balaımyn.

"Qoǵam jeke adamdardan quralady. Jeke adamdardyń múddeleri qoǵamdyq múddege aınalady. Sondyqtan ár adamǵa, ár tilek bildirýshige ındıvıd dep qarańdar. Óıtkeni ındıvıdým oı-pikirimen, usynys-keńesimen bizge kóp kómek beredi. Olardan biz qajettisin ala bilýimiz kerek. Aqyl-keńesterine qulaq qoıa bilýimiz qajet. Talap-tilekterin oryndaýǵa mindettimiz" — dep otyratyn Dımekeńniń talabyn Kákeńniń ózi de oryndaýǵa asyǵatyn. Ózgelerdiń de oryndaýyn qadaǵalaýdan jalyqpaıtyn.

Soǵan birer mysal keltire keteıin.

Birde telefonym shyr ete qaldy. Trýbkany kóterdim.

— Áı, meniń Ortalyq Komıtetim, tanydyń ba? — deıdi óktemdeý daýys.

Sál yńǵaısyzdana abyrjyp otyryp:

— Toqa, siz be bul? — degenim.

— Iá! Tanydyń. Ǵabeńniń "Ortalyq Komıteti" kim bolǵanyn bilesiń. Meniki — óziń. Basqalarda jumysym joq.

Meniń eshkimge syzylmaıtynymdy esker. Qalam ustaýǵa jaǵdaı qalmaı barady.

Toqash Berdıarov aǵany páter jaǵy qınap júrgenin Jazýshylar odaǵynda profsoıýz komıtetinde bolǵan kezimnen biletinmin. Jaısyz kórshiler kezdesip, jaǵasy jaılaý bop júretin aqkóılek aqyndy jumyryqqa jumarlap qyspaq nıetpen mılısıaǵa qaıta-qaıta súırelep, ártúrli komısıaǵa áldeneshe ret shaqyrtyp ábden esin shyǵartyp bitken-di. Sony qıalatyp turǵanyn túsindim.

— Toqa, uqtym. Endigisin ózim habarlaımyn.

— Jón, joldas Sofy! Cay bol. — Toqań trýbkasyn qoıa saldy.

Kákeńe qońyraý soqtym. Kirýge ruqsat suradym da, altynshy qabatqa kóterildim.

Hatshy Toqash Berdıarov aqyndy jaqsy biledi eken. Aqyndyǵyna, talantyna súısinedi eken. Biraq Toqańnyń shaldýarlaý minezin, ishimdikpen qoıyndasyp qalǵan kezderde qyzýlyqpen Jazýshylar odaǵynyń bastyqtarynan bastap, olardan da joǵary laýazymdy basshylardyń jeti atalaryn túgendep beretin "myqtylyǵynan" da habardar eken. Men "aqyndyqtyń minezsiz bolmaıtynyn, minezdi aqynnyń qos júzdi qanjardaı qaıralyp turatynyn, jalańdaǵan almastyń ońǵa da, solǵa da siltenetinin, sondaıda áldebir beıkúná shynashaqty tilip ketetinin, biraq alǵyr aqyndyqtyń qıanatqa shydamaıtynyn, ekijúzdilik pen eserlikke, ótirik pen aıarlyqqa, áýlekilik pen astamshylyqqa únemi qarsy shyǵatynyn, tómende turyp-aq tóbede otyrǵandardy ótkir tilmen tóbesinen túırep ótetinin" óz bilgenimshe túsindirgen boldym. Kákeń jymıdy.

— Men Toqańnyń aqyndyǵyn tanýshy em. Sen azamattyǵyn tanytqan boldyń. Onda ekeýmiz bir áreket jasaıyq. Qujattardy daıyndat.

Kóp uzamaı Toqań — Toqash aqyn Berdıarov eki bólmeli yńǵaıly páterge kóship aldy.

Ortalyq Komıtettegi qaǵazbastylyq qatty qajytatyn. Sondaı qarbalas bir kúnderde bólimde Qazaqstan shyǵarmashylyq odaqtarynyń birikken konferensıasyna daıyndyq júrgizip, qapylyp jatqanbyz. Tehnıkalyq sekretarsha qyz kirip, meni tómende, esik aýzynda áldekimniń tosyp turǵanyn aıtty.

Bardym. Buryn kezdespesem de, Qaırat Baıbosynovty birden tanydym. Qarsy umtylǵan ánshi qos alaqanyn usyndy.

— Sofy aǵa, siz meni...

— Tanımyn, Qaıratjan. Jaı izdediń be meni?

Qaırat yńǵaısyzdana kúmiljińkirep bastap, meniń quptap beıil bergenimdi kórgen soń, sheshilip sóılep ketti. Jasy otyzdan asyp ketkenin, óz qatarynyń iltıpatqa ilinip, ataq ıelenip, qurmet kórip jatqanyn, t.b. muń-muqtajyn aqtaryp jatyr.

Qatty qaıran qalyp turmyn. Uly Birjannyń ózindeı bolyp, aqıyq Aqannyń kózindeı bolyp búkil qazaqty ásem daýsymen, ánshilik ónerimen tánti etken birtýar Qaırattyń osy ýaqqa deıin qurmetti ataq almaı, eleýsiz kelgenine senbeıtin tárizdimin. Biraq ataq bergishterdiń qıanatynan túńilgen ánshimniń kóz aldymdaǵy narazy túri sendirmeske qoımady. Janym kúızelip ketti. Meni nege izdegenin uqtym. Bar qolymnan kelgeni, arqasynan qaqtym.

— Bylaı bolsyn, Qaırat! Sen úsh-tórt kúnniń mólsherinde menimen habarlas, — dep sol boıda Kákeńe kóterildim.

Meniń nege renjip kelgenimdi estigende, hatshy aǵa da kúreńitip ketti.

— Áı, qandaı ózimshilmiz! Biteý kóńildiń sańylaýy joq.

Qaırat, — árıne, halqynyń súıikti ánshisi. Jurty, qazaǵy biledi ony. Al ónerpazǵa laıyqty ataǵy óz ýaǵynda berilgeni durys. Sofyjan, tezdetip qaǵazdaryn retteńder.

Dımekeńmen ózim sóılesem.

Bir aıdyń ishinde Qaırat "Qazaqstanǵa eńbek sińirgen ártis" bop, alǵashqy ataǵyn ıelense, sodan keıin-aq "jaqsydan sharapat" degendeı araǵa eki-úsh jyl salyp, "Qazaqstannyń halyq ártisi" atanyp, laıyqty qurmetke bólengen edi.

Kákeńniń boıyndaǵy tazalyq, shynaıylyq, adamgershilik qasıet qalamgerlik eńbegimen eselenip ósip, kóbeıip jatatynyna qazir kózim anyq jetkendeı. Qaı iske, qaı máselege aralassa da, sonyń týra, tez jáne ádil sheshilýine asqaq qatty kóńil bóletin. Ásirese ult múddesin, el múddesin ilgeri tartyp, alǵa súıretýde ultshyldyq shektelýdiń ýysynda emes, ultjandylyq kendiktiń aıasynda týyndaǵan oı-pikirlerin ortaǵa salatyn. Jekeden top tiletin, tobynan kóp maqsatyn asqaq qoıa bilgen Kákeńniń asa jaýapty kezeńi, erlikke parapar kesektigi Máskeýge barǵan sońǵy issaparynda anyq baıqaldy.

Túkirigi jerge túspeı, isinip-qabynǵan M.Gorbachev Kremlge kelisimen-aq Qazaqstanǵa suǵyn qadaı bastaǵan edi. Ásirese Dımekendi qyryna ala kelgen-di. Osyndaı qystalań kezde Máskeýge baryp kelgen Kákeńmen bir ǵana sátke kezdesken em, sharshańqy júzinen qajyǵandyqtyń emes, qajyrlylyq tabyn kórgenmin.

— Sofyjan, seniń kitabyńdy nege "Elim-aı" dep ataǵanyńdy keıingi urpaq túsinedi áli. "Eldik — birlikte" dep júrekterine nur tamshylatqanyńdy sezinedi áli.

Tamshydan — teńiz. Árqaısymyz bir tamshydan quısaq qoı...

El... tutas el óz jerinde. Jeri — elinde, — dep nyqtap toqtaǵan-dy.

Sol sapar — Kákeń men Dımekeńniń qazaq halqy men qazaq dalasynyń tutastyǵyna úlken eńbek, azamattyq erlik, kesek qaıratkerlik tanytqan sapar bolǵan edi.

Edil boıyndaǵy burynǵy avtonomıasyn qaıta qurýdy surap, qatań talap qoıǵan KSRO-daǵy nemis dıasporasynyń tilegin, Edil óńirin qımaǵan Qyzyl Kreml qazaqtyń ulan-ǵaıyr keń dalasynyń esebinen oryndamaq bolǵan ǵoı. Sol aramı áreketin jasyrmastan Dımekeńe aıta-aıta digerlete telefon shalyp, alyp emendi qanshama shaıqasa da ıliktire almaǵan soń, avtonomıa qurýǵa arnalǵan komısıaǵa bir hatshyny tez jiberýin buıyrǵan. Máskeýge júrer aldynda Dımekeń men Kákeńniń ońasha pikirleskenin, ekeýiniń qandaı túıinge kelgenin jobalaýǵa bolady.

Al Kákeń Máskeýdegi sol komısıada "Edil boıyndaǵy óńirdi suraǵan dıasporaǵa tutas qazaq dalasyn bólshektep, avtonomıa alyp berý — ulttar arasyna alaýyzdyq engizýi múmkin. Ol úshin halyqtar kelisimin anyqtaıtyn respýblıkalyq referendým ótkizý qajet. Men muny jeke ózim sheshe almaımyn. Sondyqtan kelisim bere almaımyn" degen qaısar ójettik kórsetken. "Ult kelisimi kerek" degen úlken tosqaýyl qalap ketken hatshyny Kreml aıasyn ba, ile-shala Kákeń qyzmetinen bosap edi. Biraq qazaq halqynyń san ǵasyr boıy qanyn aǵyzyp qorǵap, terin saýyldatyp jaınatqan keń baıtaq jerin bólshekteýden saqtap qalǵan bolatyn.

Búgingi "jerdi satamyz ba, satpaımyz ba?" dep anasyn da bazarlaýǵa daıyn turatyn ushqalaq, paryqsyz keıbireýlerge Dımekeń men Kákeńniń perzenttik adaldyǵynan úırenińder degiń kelip turady.

Adamdy Azamattyq tuǵyrǵa kóterip, qaıratkerlik bıikke ósiretin tazalyq pen adaldyq qana.

1998 jyl

---