InfoHub Logo

Ádebıet pen kórkemóner salasyndaǵy qaıratkerlerdiń aldyna qoıyp otyrǵan talap: búgingi zamandastarymyzdyń jarqyn beınesin jasaý, olardyń komýnızm qurý jolyndaǵy qajyrly eńbegin kórsetý, jańa adamdarymyzdyń rýhanı baılyǵyn pash etý, kópke úlgi etip usyný bolyp otyr. Bul óskeleń ómirimizdegi ǵajaıyp ózgeristerdiń ıesi, búkil halqymyzdyń aqyl-oıy Uly

Komýnıs partıasynyń qoıyp otyrǵan talaby. Jazýshylardyń Búkilodaqtyq III sezi de osy uranmen ótkeni málim. Partıanyń ádebıet pen kórkemóner ıelerin óziniń senimdi serigi, kómekshisi dep ataýynda da zor saıası mán bar. Bul biz úshin úlken baqyt, demek, Otanymyzdaǵy árbir tabysta jazýshynyń da, mádenıet qaıratkerleriniń de óz úlesi bolsyn, barlyǵyna birdeı jaýaptymyz degen zor senimnen týǵan tujyrym. Jazýshylar halyq ómirimen birge tyǵyz baılanysyp, bite qaınasqanda ǵana osy talapty, osy senimdi aqtaı alady degen sóz.

Biz endi respýblıkamyzdaǵy árbir ádebı, mádenı ózgeristerge osy talap, osy senim, osy mindet turǵysynan qapayymyz kerek. Bul salada nendeı jetistik, nendeı kemshiligimiz bar degen suraýǵa jaýap izdesek dramatýrgıa men teatrǵa aıtylyp júrgen talaptardyń da betin ashamyz. Teatr men dramatýrgıanyń kóp jumysy eń aldymen respýblıkadaǵy tvorchestvolyq uıymdarmen tyǵyz baılanysty ekeni belgili. Demek, bolǵan kemshilikke, tabysqa sol tvorchestvolyq uıymdardyń basshylary da ortaq ekendiginde daý joq. Keıingi jyldardaǵy ádebıet pen kórkemóner salasyndaǵy qol jetken tabystarymyzdyń bári Moskvadaǵy onkúndikke tarazyǵa túsip, belgili baǵasyn aldy, ol óz aldyna. Sodan keıin osy salada ne istelip jatyr, qandaı jańa shyǵarmalar týdy, ádebıet pen kórkemónerge qoıylyp otyrǵan búgingi talapqa jaýap bererlikteı nemiz bar degen suraq týady. Ádebıetimizdiń, kórkemónerimizdiń negizgi taqyryby — búgingi kún taqyryby bolý kerek ekendigi keıingi jyldardaǵy partıalyq dokýmentterde arnaıy atalyp keledi.

Ras, ótken jyly teatrlarymyzdyń repertýaryna búgingi kún taqyrybyna arnalǵan Á. Tájibaevtyń «Jalǵyz aǵash orman emes», S. Adambekovtyń «Kún men kóleńke», P. Raıymqulov pen Q. Isabaevtyń «Ashynǵan adamdar», V. Abyzovtyń «Ǵashyqtar aılasy» atty shyǵarmalary qosylyp bul salada azdaǵan serpilý bar ekendigin ańǵartty. Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynda qoıylǵan «Dostyq joly» baleti de zor tabysymyz bolyp sanalady. Árıne bular tilek-talaptyń bárine birdeı jaýap bererlik minsiz shyǵarmalar degen pikirden aýlaqpyz. Árqaısysynyń ózine tán jeke-jeke kemshilikteri de bar. Biraq senimmen aıtatyn bir shyndyq bar. Ol — jazýshylarymyz búgingi kún taqyrybyna shuǵyl bet burdy degen shyndyq. Odan keıingi kezderi ózimiz tanysqan, áli sahna betin kórmegen búgingi ómirimizdi beıneleıtin Ǵ. Músirepov pen K. Ignatústiń «Qoǵamdyq soty», Sh. Husaıynovtyń «Tanys adamdary», Q. Shańǵytbaev pen Q. Baıseıitovtyń «Altyn taýlar» lıbrettosyn qossaq taǵy da bir tartymdy eńbekterdiń týyp kele jatqanyn kóremiz. Álbette bul aıtylǵan bir-eki shyǵarma san-salaly ómirimizdiń jan-jaqtylyǵyn qamtıtyn eńbekter emestigi málim. Budan týatyn qorytyndy búgingi kún ómirin beıneleýge arnalǵan shyǵarmalardyń áli de bolsa taqyryp sheńberi tar, úlken áleýmettik problema qoıatyn eńbek joq ekendigin dáleldeıdi.

Búgingi zaman taqyrybyna mýzykalyq ipi shyǵarmalar jazý da óte baıaý. Kompozıtorlar tarıhı taqyryptarǵa aınalsoqtaı beredi. Qazaqtyń Abaı atyndaǵy opera, balet teatrynyń sahnasynda búgingi ómirge baǵyshtalǵan birde-bir operalyq shyǵarmanyń kórinbeýi qynjylarlyq jaıt. Baspa betterinde kóbine osyǵan jazýshy kompozıtorlar kináli degen pikirler kórinedi. Qanshama uıymdastyryp jatyrmyz degenmen munda da shyndyq bar. Bıylǵy jyldyń ózinde dramatýrg kompozıtorlarmen eki-úsh ret keńes ótkizildi, ondaǵy áńgime negizinen repertýar máselesi boldy. Tipti keıbir avtorlardy jeke-jeke shaqyryp sóılesken jaılar da jıi boldy. Ne paıda ázir mardymdy nátıje kórinbeı keledi. Buǵan kim kináli? Eń aldymen respýblıkamyzdyń Jazýshylar odaǵy men Kompozıtorlar odaǵy kináli. Sizder teatrlaryńyzdy áli de bolsa sovettik ómir shyndyǵyn beıneleıtin keń tynysty, óskeleń ómirli qazirgi zaman taqyrybyna arnalǵan shyǵarmalarmen qamtamasyz ete almaı otyrsyzdar.

Árıne shyǵarma jazý, kollegıanyń qaýlysymen pálen myńnyń kitabyn taratý sıaqty uıymdastyrý máselesinen áldeqaıda qıyn ekendigi barshaǵa málim. Naǵyz kórkem shyǵarma eń aldymen búgingi kúnniń talabyn tereń túsingen, halyq júregimen tildese bilgen, halyqpen bite qaınasqan, zaman aldyndaǵy boryshyn jan-tánimen jaýapty uǵynǵan ǵana sýretshiniń qolynan týmaq. Olaı bolsa, bárine birdeı teatrlar men Mádenıet mınıstrligi kináli degen baıbalammen basyn alyp qashý, sypaıylap aıtqanda tvorchestvolyq dármensizdik, zaman talabyn túısine uǵynbaýshylyq bolyp shyǵady.

Barshamyzǵa belgili KPSS Ortalyq Komıtetiniń ádebıet, mádenıetke arnalǵan tarıhı sheshimderi eńbekshiler arasynda kórkemónerpazdar kollektıviniń óristeýine mol múmkinshilikter berý kerek ekendigin atap kórsetti. Qajyrly eńbek halqymyzdy komýnıstik rýhta tárbıeleýde halyq teatrlarynyń, ónerpazdar úıirmeleriniń atqaratyndyǵy málim. Osyǵan oraı búkil odaq kóleminde «halyq teatrlary» quryla bastaldy. Mádenıet mınıstrligi oblystyq mádenıet basqarmalary men teatr rejıserleriniń, mádenıet qaıratkerleriniń bas qosqan keńesin ótkizgende jergilikti jerlerde «Halyq teatry» ataǵyn alýǵa ynta kórsetken birneshe kollektıvterdiń bar ekenin anyqtady. Kóptegen kórkemónerpazdar kollektıvi óz sahnalarynda sovet avtorlary men klasıkterdiń kólemdi shyǵarmalarymen ózderiniń zor qabiletin kórsetip, qalyń qaýymǵa estetıkalyq tárbıe berýde abyroıly jumystar ótkizip jatqandyǵy baıqaldy. Kóptegen kollektıvterdiń óz materıaldyq bazasy jetkilikti bolýymen qatar, oryndaýshylyq sheberligi de joǵary dárejede, kórýshi jurtshylyqtyń syı-qurmetine ıe bolyp otyr. Respýblıkamyzdaǵy osy bir mádenı qozǵalystyń barysyn jan-jaqty zertteı otyryp iri-iri 17 kórkemónerpazdar kollektıvine «Halyq teatry» degen ataq berildi. Osy teatrlardyń rejıser kadrlaryn daıyndaýǵa eki aılyq kýrs ashyldy. Onyń ústine keleshekte respýblıka teatrlaryn rejıser kadrlarymen qamtamasyz etý maqsatymen Almaty konservatorıasynyń janynan rejıserlar daıyndaıtyn arnaýly bólim ashylyp otyr.

«Halyq teatrlary» ónerpazdyq jaǵynan osy kúngi dramalyq—professıonaldy teatrlardan kem túspeý jaǵy eskerilip, jergilikti partıa, sovet, kásipodaq uıymdarynyń tikeleı basshylyǵynda bolmaq. Árbir «Halyq teatry» óz sahnasynda jylyna 3-4 iri kólemdi, 5-6 shaǵyn kólemdi shyǵarmalar kórsetýi shart. Mine, kórip otyrsyzdar, repertýar daıyndaý máselesi burynǵydan da jaýapty, burynǵydan da uıymdastyrý jaǵynyń ıkemdiligin talap etedi. Bizdiń dramatýrg jazýshylarymyz da bul salada burynǵydan da ónimdi eńbek etýi kerek, osy kúnge deıin shaǵyn kólemdi pesalar jazýǵa kóńil bólinbeı keldi. «Halyq teatrlarynyń» qurylýy bul janrdyń jandanyp, teatr sahnasynan óz ornyn alady degen senim zor. Budan bulaı repertýar daıyndaý máselesinde Jazýshylar odaǵy men Kompozıtorlar odaǵy jaýapkershiligin túsinedi dep bilemiz.

Jasyratyny joq, búgingi zaman taqyrybyna bet burýǵa jazýshylar, kompozıtorlar jurtshylyǵyn jumyldyra túsýde onyń baspasóz oryndary da dármensizdik jasap otyr. «Qazaq ádebıeti» gazeti jalpy ádebıet máselesimen birge teatr, dramatýrgıa, mýzyka máselelerine kóńil bólmeı keldi. Basqany bulaı qoıǵanda tikeleı baılanysy bar dramatýrgıa máselesinde de problemalyq maqalalar jarıalamaıdy. Jalpy mádenıet salasynda tek qana usaq hat-habarlar berýmen ǵana shekteledi. Gazettiń osy jylǵy nomerlerinde repertýar, teatr jaıly jarıalanǵan maqalalar óte azýsyz, jalpylama kúńgirttikten arylmaı keledi. Jańa týǵan shyǵarmalarǵa professıonaldyq taldaý jasap, avtorǵa aqyl, keńes berip, oı salarlyq, ózgege úlgi bolarlyqtaı teorıalyq saýatty maqalalar kórinbeıdi. Onyń ornyna nemese jer-kókke tıgizbeı dáripteý, nemese jerden alyp, jerge salyp jamandaý sıaqty ekiushty pikirlerge qurylady.

Maýsymnyń ashylý qarsańynda gazet bir-eki maqala jarıalady. Onda ne tilek, ne talap qoıyp otyrǵany da beımálim. Mádenıet mınıstrligi jastardy teatrǵa jýytpaıdy, kópshiligimiz azap shegip júrmiz degen sarynda bir zardyń úni bar. Ol qandaı jas, nendeı shyǵarmanyń avtory ekeni jáne belgisiz. Já, Mádenıet mınıstrligi shynynda solaı delik, sol tanylmaı qalǵan jas talantty Jazýshylar odaǵy nege kórmeıdi? «Myna bir jaryp shyqqan talanttyń shyǵarmasyna nege nazar aýdarmaısyńdar» dep aıtsa qaıtedi. Demek jaqsy shyǵarma jazyp elenbeı qalǵan jas dramatýrgti biz áli kórgenimiz joq.

Asylynda, jas jazýshylardy baýlý eń aldymen Jazýshylar odaǵynyń mindeti. Sondyqtan ondaı ókpeni orynsyz da bolsa Jazýshylar odaǵyna aıtqan abzal. Sol maqaladaǵy «Jastardy betke qaǵady» degen baıbalamnyń dálelsiz ekendigine jas dramatýrgterdiń «Beý, qyzdar-aı», «Bóltirik bórik astynda» komedıalarynyń akademıalyq drama teatrynyń sahnasyna qoıylǵandyǵyn aıtsaq ta jetkilikti. Sol sıaqty respýblıkalyq jasóspirimder teatrynyń sahnasyna shyqqan dramatýrgter R. Raıymqulovtyń pen Q. Isabaevtyń «Ashynǵan adamdar», S. Adambekovtiń «Kún men kóleńke» atty shyǵarmalary «betke qaǵýdyń» nátıjesi emes shyǵar. «Osy avtorlardyń shyǵarmalary zorǵa degende jaryq kórdi» dep músirkegen bolady Sh. Husaıynov pen A. Sataev. Eger teatr kollektıvi shyǵarmanyń kórkemdik ıdeıalyq turǵysyn kótere túsý kerek degen talap qoısa, onda turǵan ne aıyp bar? Maqala avtorlarynyń osy tilekti «betke qaǵý» dep túsinýi óte aıanyshty.

Sóz oraıy kelgen soń aıta ketý kerek. «Qazaq ádebıeti» gazeti «Mádenıet mınıstrligi gazet dabylyna nege qulaq aspaıdy» degen maqala jarıalady. Onda Mádenıet mınıstrligindegi joldastar biz kótergen máselelerdi tyńdamaıdy degen ókpe aıtyldy. Óz tarapymyzdan sol máselelerdi teksere kelgende neni kórdik. Birinshiden, qarǵa adym jerde otyryp «Qazaq ádebıeti» gazeti bul mınıstrliktiń ne istep, ne qoıyp jatqanymen jumysy joq. Keıingi eki-úsh jyldyń ishinde ǵana teatr, mýzyka tarıhyn zertteý salasynda, kompozıtorlardyń shyǵarmalaryn jeke jınaq etip shyǵarýda 20-dan astam eńbek jaryq kórgen eken. Sonyń birde-birine osy gazet tıanaqty pikir aıtyp, jurtshylyqqa tanystyrǵan joq. Gazet kótergen «Repertýar máselesin sóz etkende» degen maqalasy kóbine uzyn qulaqqa qurylǵandyǵy keıin anyqtaldy. Árıne dramalyq shyǵarmalar aýdarý máselesindegi keıbir orasholaqtyqtar qazir bir jónge qoıyldy.

Al, mýzeı, eskertkish, sırkter salý degen tek qana Mádenıet mınıstrliginiń qushaǵyna sıatyn dúnıe emes. Osyndaı oryndardan kóri turǵyn úıler jáne mektep salýǵa kóńil bólinsin degen KPSS Ortalyq Komıteti men SSSR mınıstrler Sovetiniń qaýlysy «Qazaq ádebıeti» gazetiniń basshylaryna da belgili bolsa kerek. Saıyp kelgende, býynsyz jerge pyshaq ura berý de oryndy bolmas. Gazet ult kadrlaryn daıarlaýǵa Mádenıet mınıstrligi kóńil bólmeı otyr degeni de tańdanarlyq tujyrym. Óıtkeni respýblıkamyzdaǵy toǵyz orta jáne joǵary dárejeli mýzykalyq oqý ornynda 356 qazaq jastary, Moskva, Lenıngrad qalalaryndaǵy kórkemóner oqý oryndarynda Mádenıet mınıstrliginiń tarapynan 100-den asa qazaq jastarynyń oqyp jatqandyǵyn aıtsaq ta jetkilikti.

Jýyrda Mádenıet mınıstrliginiń kollegıasy Jazýshylar jáne Kompozıtorlar odaǵymen birlesip jasaǵan teatr repertýarlarynyń (dramalyq, mýzykalyq) úsh jyldyq josparyn bekitti. Osy úsh jyldyń ishinde 30-dan asa dramalyq shyǵarmalar, bes opera, eki balet jazylmaq. Mine, osy ıgi istiń oryndalýyna da Jazýshylar odaǵy men Kompozıtorlar odaǵy belsene qatynasýy shart. Bolǵan kemshilikterdi birimizge-birimiz aýdara salmaı birlese joıyp, birlesip enbek istegen durys bolar. Sonda ǵana biz halyq tilegine saı tamasha shyǵarmalardyń týýyna sebimiz tıedi. Birlesip istegen jumysta bereke bolmaq, baıbalamnan birlik kúshti.

1960

---