InfoHub Logo

Dramatýrgıa tek Qazaqstanda ǵana emes búkil Odak kóleminde baıaýlyqtan boı ala almaı kele jatqan janr. Onyń basty sebepterin bireýler janrdyń qıyndyǵynan izdese, ekinshisi osy janrdyń teorıalyq jaǵyna kóp oıysa beredi. Demek osynyń ekeýinde de ádilet bar.

Ras dramatýrgıa qıyn janr. Bul talas týdyrmaıtyn shyndyq. Myń san aıtylyp, myń san dáleldenip, óreli oı-pikirinen tirek tapqan shyndyq. Asylynda ónerdiń, ádebıettiń qaı salasynda bolmasyn jeńil janr bar ma? Árıne joq. Áńgime, sol ár janrdyń tabıǵatyn tereń uǵýda, sheberlikti shyńdaýmen kóp eńbektený ári barsa, talantta. Biz bul maqalamyzda dramatýrgıanyń barshaǵa málim, erekshelikteriniń syr-sıpatyn baıandap, osyǵan baılanysty búkil teorıanyń tóńireginde áńgime aıtqaly otyrǵan joqpyz. Bizdiń maqsatymyz keıingi kezderi týǵan dramalyq shyǵarmalar búgingi ómir talabyna saı kelip otyr ma, olardyń sahnalyq kórinisi qandaı degen suraqtarǵa jaýap izdeý.

Jazýshy-dramatýrgty kórkem sýretshi desek, onyń ómirden alǵan faktylardan úırenýi, úlgi-ónege sabaǵynan týǵan eńbegine jandy reń, ajar beretin teatr. Teatr dramatýrgtiń — ekinshi ýnıversıteti. Gogol aıtqandaı bar daýysymen sóıleıtin, bar tulǵasymen kórinetin, oı-pikirin, maqsat-múddesin halyqqa jetkizetin kafedrasy.

Qazaqstan jaǵdaıynda dramatýrgıanyń kúrt túsip ketýiniń bir sebebi, avtorlardyń teatr sahnasynan alshaq ketýimen bolsa, ekinshi sebebi ómirimizdiń san-salasyndaǵy eńbek prosesin zertteý ornyna birbetkeı kabınettik tvorchestvoǵa moıyn usynyp, tar sheńberinen shyǵa almaı qalýynda der edik. Uzaq jyldar boıy úziliste bolǵan baılanysty qaıta jalǵastyrýdyń avtor úshin de, teatr kollektıvi úshin de zor máni bar ekendigin kórdik. Biraq teatrmen istes bolýdyń da ózine tán ereksheligi — amal-ádisi, jol-júıesi bar. Bir avtor bar, óz eńbegimen teatr kollektıvine oı sala, rejıser-akterlardyń qıalyn qozǵap, qyzyqtyra, yntalandyra barady. Ómir shyndyǵynan jazylǵan shyǵarmasymen teatr kollektıvin beleske kóterip, ónimdi eńbekke shaqyrady. Ondaı avtorlar bizde saýsaqpen sanaǵandaı. Ekinshi bir avtorlar bar, shyǵarmasyn suıyq oqıǵaǵa, syrdań oıǵa quryp, teatrdy kóp beınetke dýshar etedi. Repertýardyń jutańdyǵynan teatr shyǵarmanyń shıkili-pisili, bir qaınaýy ishinde ekenin bile tura lajsyzdan avtormen jumys isteýge májbúr bolady. Májbúr bolǵan jaǵdaıda teatrdyń talabyna shydamaı taıqyp ketken avtorlar da boldy. Jas dramatýrgter Adambekov, Raıymqulov, Dúzenov, Esenberlın joldastar osy kúıge ushyrady.

Qazir ipi romandardyń jelisimen pesa jazýdyń alǵashqy adymdary kórine bastady. Kúrdeli prozalyq shyǵarmalardyń sahna tiline túsýi dramatýrgıamyzda kenje qalǵan sala. Keshegi kúnge deıin «Abaı joly» romany boıynsha jasalǵan spektáklden basqa bolǵan da emes. Ótken jyly Sábıt Muqanovtyń «Botakóz» romany boıynsha jas rejıser T. Dúısebaev, Sattar Erýbaevtyń «Meniń qurdastarym» romany boıynsha A. Baıtanaev pesa jazdy. Mundaı ıgi talaptyń tilekke saı aıaqtalýy sóz joq zor tabys bolmaq. Munyń ózi dramatýrgıamyz ben teatr repertýarynyń sheńberi keńeıe túsýine óz yqpalyn tıgizedi. «Botakóz» jurtshylyǵymyzǵa kópten tanys, baı oqıǵaly romandardyń biri. Mundaǵy oqıǵalar patshalyq Rossıanyń Qazaqstandy otarlaý saıasatynyń bel alǵan aıaq sheni, 1916 jylǵy ult-azattyq kúresi, Uly Oktábr revolúsıasynyń daýyly, Qazaqstanda Sovet ókimetiniń ornaýy sıaqty iri-iri tarıhı belestermen ulasyp jatyr. Sahnalyq tilge túsken shyǵarmanyń zor mańyzy da alǵashqy qalam urǵan avtorlar úshin qıyndyǵy osynda. Aıta ketetin bir jaı iri polotnoly shyǵarma jelisimen sahnaǵa laıyqtap pesa jazýǵa qoıylatyn talap — tyńnan pesa jazýǵa qoıylatyn talappen barabar ekendiginde.

«Ádebıet jáne ıskýsstvo» 1956 jylǵy úshinshi nomerinde Ábdilda Tájibaevtyń «Maıra» atty pesasy jarıalandy. Ánshi-kompozıtor Maıranyń ónerine arnalǵan bul shyǵarmanyń avtor tvorchestvosyndaǵy erekshe ornyn bylaı qoıǵanda qazaq dramatýrgıasynyń keıingi jyldardaǵy zor tabysy bolyp sanalmaq. Shyǵarmanyń ıdeıalyq ózegi Oktábr revolúsıasy, Maıranyń halyqpen baılanysy, ómir keshken ortasy, sol kezdegi qala ómiri, dala feodaldarynyń qazaqtyń alashordashyl ıntellıgentteriniń keıpi shyǵarmada óziniń bar shyndyǵymen kórinedi. Maıra tóńireginde jantalasa arpalysqan dala jýandary. Nápsi quly, Stambýl shákirti Dúrbittiń rýhanı qaıyrshylyǵy qym-qıǵash tartys ústinde áshkereleıtin, avtordyń dramatýrgıadaǵy sheberlik ádisin ańǵartady. Alǵan nysanasyna dál tıip jatqan sapaly oıdan týǵan mergen dıalog oramdary mol. Shyǵarmanyń arhıtektonıkalyq qurylysy óz naqysymen kórikti. «Ottan jaralǵan Maıranyń minezi, tili, ótkirligi, bas bostandyǵy úshin kúresi tartys ústinde shynaıy da sheber beınelegen. Soǵan saı revolúsıoner Barbardyń obrazy qazaq dramatýrgıasyna tuńǵysh kelgen qadirli qonaq romantıkalyq serpin, poezıalyq sazǵa toly.

Keıde, avtor Maıraǵa tek qana zamandastaryna, keıingi bizge ǵana belgili minez-qulyq emes, osy Maıra boıyna baǵy zamannan halyq sanasyna sińgen qazaq áıelderi: Aqjúnis, Qyz Jibek, Qurtqa, Nazym, aldynda ǵana ótken Sara apasynyń mineziniń ǵajaıyp erlik, erlik qasıetteri men aqyl parasatyn jınaqtaı berdi-aý degen oılar týady. Ejelden erkin sahara áıelderiniń dinı soqyr senimnen aýlaq, ermen teń, eregiskende odan artyp túsken minezderi baıqalady. Osy tustan ózek degende Maıra maǵan keshegi Uly Otan soǵysynda álemge áıgili bolǵan Álıa men Mánshúktiń rýhanı anasyndaı kórinedi. Maıra týraly jazylǵan shyǵarma arnaıy oralyp jan-jaqty taldaýdy kerek etedi deıtinim de sodan.

***

Á. Ábishevtiń búgingi kúnniń taqyrybyna búkil halyqtyq zeınetke aınalyp otyrǵan júgeri egý, mal azyǵyn baıytýǵa arnalǵan «Kúnshildigi» teatrymyzdyń eleýli spektakliniń biri bolyp otyr. Avtor pesany sahnalyq ómirge engizgenshe az eńbek sińirmedi. Teatr kollektıv men tynbaı-talmaı qyzmet istedi. Sonyń nátıjesinde burynǵy nusqalarynan shyǵarma áldeqaıda ózgerip, súısinerlikteı eńbek bolyp shyqty.

Avtor kúnshildiktiń, mansapqorlyqtyń ómirimizdegi aýyr kesel ekendigin onyń jeke bas arasyndaǵy kirbeń ǵana emes, qoǵamǵa úlken zıan ekendigin baıandaıdy. Qajyrly qaırat ıesi, ıgi eńbek ústindegi halqymyzdyń arasynda kapıtalızmniń qaldyǵy sanasynda jetim baýyrdaı jabysyp kele jatqan keıbir mansapqor toǵysharlardyń bary ras. Olar bireýdi sátti isiniń ústinde súrindirýge, jalǵan dos bolyp júrip janyńdy jegideı jeýge, kúıinishińdi qýanyshyńdaı kórýge daıar. Kúıki jandy kúdikshil, kúnshil adam ózgeniń tabysyn óz boıyna jarastyrýǵa jasandy jaǵymdy qasıetin kez kelgen sátte kórsetip qalýǵa tyrysady. Óz maqsatyna jetý jolynda qandaı pasyqtyqtan da, jaýyzdyqtan da bolsa bas tartpaıdy. Memleket múddesin óz qulqynynyń turǵysynan sheship aldap-arbaýmen abyroı-ataqqa ıe bolýdy ǵana kózdeıdi. Olar ózimniń shyqqan tóbem bıik, keregem saıly, jastyǵym jaıly bolsa eken degen tilekte ǵana.

Áljappar Ábishevtiń «Kúnshildik» atty pesasy adal jandy sovet adamdarynyń arasynda osyndaı jat minezderdi tirshiligine talshyq etip júrgen keıbir jeksuryndardy da áshkereleýge, olarǵa jırene qaraýǵa, kezi kelse keshirim etpeýge arnalǵan. Shyǵarmanyń tárbıelik máni de, qundylyǵy da osy salada jatyr.

...1953 jyl avgýst aıy. «Kósege» kolhozyna kelgen jas agronom Mereı Dáýlenov Taǵyly dalasyna júgeri egýdiń tájirıbesin jasaıdy. Tájirıbe nátıjeli bolyp, bul jerge bitik ósetindigin anyqtaıdy. Biraq aýdannyń bas agronomy Kelıman Keldekbaev kóp jylǵy shóp ósirý maqsatymen Mereıdiń bul nıetin joqqa shyǵarmaqshy bolady. Bul jańalyqty buryn ańǵarmaǵanyna kúıinip, Mereıdi esebin taýyp súrindirýge áreket jasaıdy. Maqsaty, júgeri týraly ózi dısertasıa qorǵap, ǵylymı ataqqa ıe bolý. Mereıdiń ústinen aýdandyq gazetke basýǵa áıeli Salhıaǵa on segiz malshynyń atynan domalaq aryz jazǵyzady. Raıkomnyń birinshi sekretary Býrabaı Baltabaevty da jetegine ertip Mereıge qarsy qoıady.

Dramatýrgıada adam harakterleri, onyń is-áreketi tartystan týady. Sol arqyly ósip otyrady. Árbir obraz da óziniń sharyqtaý shegine osy ózekti jelis arqyly ǵana baryp jetpek. Jaǵymdy, jaǵymsyz keıipkerlerdiń psıhologıalyq kúıi de osy turǵydan baıqalmaq. Olaı bolsa dramalyq tartystyń ózi bárinen de nanymdy bolýy shart. Al bul pesadaǵy konflıkt óte osal. Dramatýrg úlken taqyrypqa barǵanmen óziniń osy ıgi maqsatyn óristetý jolynda dramalyq konflıktini álsiz qurǵan.

Asylynda Ábishevtiń keıingi shyǵarmalarynda jasandy jaılar, jalǵan obrazdar bir pesadan ekinshi pesaǵa kóship, ábden oryn teýip alǵan. Avtordyń qalamy da osy bir qolaısyz jaıǵa tóselip bara jatqan sıaqty. Sondyqtan da avtor tıptik jaǵdaıda tıptik obrazdar jasaımyn dep talpynsa, ómir shyndyǵyna molyraq zer salyp osyndaı oıdan quraǵan jasandy sıtýasıalardan erterek boı tejegeni jón.

Al endi shyǵarma sahnalyq tilge túskende biraz jaqsarǵan, rejıserlik júıesine kelsek pesa dramalyq janrdan komedıaǵa qaraı beıimdelgen, oqıǵa kúlki aralas kúıde jeńil kóship otyrady. Sátti-sátti utymdy mızansenalar da bar.

Perde ashylǵan kezde jańa salynǵan úıdiń qonaq bólmesi toly kisi. Dastarqan ústi túrli taǵam-ishimdikter. Sahnanyń orta sheninde eki kempir án salyp otyr. Dáýlen qart ol ekeýiniń jetekshisindeı túregelip, án yrǵaǵyna ózinshe uıyp, basshylyq etkendeı bolyp tur. Án aıaqtalǵanda bári qol shapalaqtap máz-maıram. Bul aýdannyń bas agronomy Kelıman Keldekbaevtyń jańa úı alǵan toıy. Toıda Mereıdiń ákesi, «Kósege» kolhozynyń qoıshysy Dáýlen qart, onyń jubaıy Aıjan, úsh qyzdyń anasy Qalıpa kempir, raıkom sekretary Býrabaı Baltabaev, aǵaıyndy úsh qyz: Salhıa, Nazgúl, Dámesh, «Oıan» kolhozynyń qoıshysy, on jyldyqty bitirgen jas jigit Jalaý bar. Mine, oqıǵa keıipkerleri túgeldeı kóz aldymyzda. Osy adal nıetti adamdardyń arasynda aram shópteı seltıgen shókimdeı shubar top júr. Ol mansapqor, aılaly sum Kelıman Keldekbaev, onyń áıeli qýys keýde, kem aqyl, sándi kıim men saýyq qýalaǵan jelbýaz tálpish Salhıa, «sylqym», batyl isterden bas saýǵalap júrgen Býrabaı Baltabaevtar Kúnshildiktiń ýytty uıasyndaı kórinetin de osylar.

Sondaı-aq Dáýlen qarttyń rolinde oınap júrgen teatrdaǵy eń jas artıs T. Jaılybekov úmit kúttiretin talantty jastardyń biri. Ol Dáýlen obrazyn kóńilge qonymdy sahnalyq shyndyq sheńberinde jap-jaqsy oınap júr. Al teatrǵa kelgeli bul jigit Dáýlenmen qosqanda tórtinshi shaldyń rolinde oınap otyr. Endi besinshi shaldy oınaǵanda Jaılybekov burynǵy shaldaryna qol salyp ózin-ózi urlaýǵa májbúr bolmaıtynyna kim senedi? Akterdi bulaı tárbıeleýge bolmaıdy. Bul sıaqty ádis artıserdiń ynta-jigerin shaǵyp yǵyr qylady. Osy jaıttardy asqyndyrmaı teatrdyń bas rejıseri erterek eskergeni jón.

Artıska Sh. Jandarbekovanyń ósý jolyn alaıyq. Sońǵy kezderi Jandarbekova óz talantynyń ártúrli qyryn kórsetip keledi. Sábı sezimdi jas qyz Paraska («Eleń — alańdaǵy mahabbat»), názik lırıkaǵa toly taza jandy Shirin («Farhad — Shirin»), meıirban kútýshi áje («Shyndyq jaqsy, baqyt onan da artyq») — osylardyń árqaısysy ár dúnıe, bir-birine uqsamaıtyn kesek obrazdar. Bulardyń bári aktrısanyń óner jolyndaǵy sátti shyqqan eleýli tabystary, mine, búgin sóz etip otyrǵan «Kúnshildiktegi» erke, tálpish Salhıa qandaı sátti shyǵyp otyr. Aktrısa bul obrazdy jasaýda da biraz izdengen. Úı jasaýy men sońǵy modalardan basqa armany joq, shala-sharpy saýatymen kúıeýine «kómektesip» júrgen esýas toǵyshardy kórgende Jandarbekovanyń mol múmkinshiligi bar ekendigine aqıqat kózińiz jetedi.

Bul kemshilikter spektákldiń qazirgi keıpine nuqsan keltirip turǵany da anyq. Ol kemshilikter eske alynsa spektákldiń kórkemdik quny kóterile túspek.

Qazaq halqynyń tarıhynda ólmes-óshpes mura qaldyrǵan Shoqan, Ybyraı, Abaı týraly shyǵarmalar búkil halyqtyq múdde, oǵan qoıylar talap ta, tilek te óte zor. Orys mádenıetiniń «altyn ǵasyr» atanǵan XIX ǵasyry týǵyzǵan Belınskıı, Chernyshevskıı, Dobrolúbov sıaqty áıgili uldarynyń eńbekterinen nár, ónege alǵan Shoqan aǵartýshylyq baǵyttan demokratıalyq dárejege deıin kóterildi. Shoqannyń qoǵamdyq, áleýmettik ári barsa saıası baǵyty, jazǵan eńbekteriniń negizgi ózegi óz dáýirindegi orystyń uly adamdarynyń pikirimen tamyrlas jatyr. Ol tarıh tynysyn jiti ańǵaryp, halqynyń syzdaı soqqan júregine em izdedi. Orys armıasynyń ofıseri, ataqty saıahatshy, tarıhshy, etnograf, sýretshi, mýzykant Shoqan óz halqynyń sana-sezimi oıanyp, meńireý dáýirdiń túni túrilip, tańy atyp kele jatqandaǵy alǵashqy Sholpan juldyzy boldy. Shoqan aldyńǵy qatarly orys qaýymy týǵyzǵan Evropalyq úlgidegi ǵalym bolýmen qatar óz ólkesiniń uly patrıoty boldy. Ol óz halqynan basqa da ezilgen halyqtar atynan sóıledi. Alǵyr aqyl, zerdeli zeıin san qyrly talantynyń jalynyna jalynyp, Shoqannyń jas ómiri armanda ketti. Keıingige onyń mol mura, irgeli eńbekteri ǵana qaldy. Shoqan armany oryndaldy. Búgin óner biliminiń alýan taraýyn ıgerip, eńseli el qataryndaǵy qazaq halqy tarıh tórindegi kemeńger ulynyń atyn zor súıispenshilikpen esine alyp, qadir-qasıet tutyp, maqtanysh etedi.

Shoqan týraly jazǵan ǵylymı eńbekterge, ádebı shyǵarmalarǵa da qyzyǵa qaraıtynymyz da, bıik talaptar qoıatynymyz da sol zor súıispenshilikten týǵan tilek dep uǵamyz.

Eskere ketetin bir jaı, iri tarıhı tulǵalardyń ómirine arnalǵan shyǵarmalardy jazýda zaman keıpi, ol ómir keshken orta áleýmettik qubylystar bar shyndyǵymen keń kórinýi shart. Bas keıipkerdiń ómirin qamtı otyra onyń kózqarasynyń qalyptasýy, oı-sanasynyń ósýi osy órede kórinbek. Bul kóbinese romanǵa qoıylatyn talap. Onyń tamasha úlgisi Muhtar Áýezovtyń «Abaı joly» romandary. Árıne, sahnalyq shyǵarmalarǵa da qoıylatyn talap osy ráýishtes, biraq oryndalýy ózgeshe bolmaq. Óıtkeni bas-aıaǵy 60-70 bettik qaǵazǵa oıyp, eki-úsh saǵattyq sahnalyq kórinisten aspaıtyn eńbekten Shoqan sıaqty daryn ıeleriniń bar ómirin qamtyp, san qyrly eren talantynyń syryn ashyp, minsiz músin jasaı qoıý ońaıǵa túspeıdi. Asylynda dramalyq shyǵarma adam ómiriniń túıindi qysqa kezeńine, shytyrman, shyrǵalań tartysqa qurylǵan saıyn uta bermek qoı.

Birinshiden, Dýrov, Semenov-Tánshanskıı, Erden, Sultanǵazy obrazdary áli eskız qalpynda. Mundaı dostarǵa súısinerlik, mundaı jaýlarǵa kúıinerlik, jan tebirenterlik eshqandaı sezim týmaıdy. Tarıhı taqyryptarǵa jazylǵan shyǵarmadaǵy adamdar tarıhta belgili bolǵandyqtan olardyń ómirindegi faktilerdiń de kórkem shyndyq tabýy shart emes pe. Dýrov qanshama Marksti aıtqanmen, Markstiń ıdeıasynan áldeqaıda jyraq jatqan adam. Jáne marksızm ol kezderi Reseıde áli tamyryn jaımaǵan ýaqyt. «Komýnıstik manıfes» 1809 jyly orys tiline aýdarylǵan joq pa? Markstiń atyn da, eńbegin de áıgili etken birinshi Komýnıstik ınternasıonal 1864 jyly qurylǵan edi ǵoı.

Ras, petrashevskıılerdiń qoǵamy qurylǵan jyly, Markstiń búkil álemge áıgili «Barlyq elderdiń, proletarlary, birigińder!» degen uran negizgi saıası áleýmettik ıdeıalyq qazyǵy bolǵan «Komýnıstik manıfes» 1848 jyly nemis tilinde jaryq kórdi. Zıaly qaýymnyń arnaýly mektebinen ótken petrashevskıılerdiń keıbiri bul eńbektiń tún nusqasymen tanys bolýy da ǵajap emes. Biraq bul «qoǵamnyń» qaıratkerleri kóp uzamaı ózara eki topqa bólinip, biri qara buqaranyń bas bostandyǵyn kózdese, ekinshi toby Reseıdiń ekonomıkalyq damýy pomeshıkterdiń múddesin qorǵaǵanda ǵana alǵa basady degen baǵytta boldy. Plesheev, Ahsharýmov, Dýrovtardyń óz shyǵarmalarynda ýaǵyzdaǵany da osy emes pe edi. Bulardyń isi Reseıdiń dál sol kezdegi saıası-áleýmettik jaǵdaıynda demokratıalyq-progrestik baǵyttaǵy qubylys bolyp kóringenimen proletarıattyń áleýmettik tóńkeristegi gegemondyq rolin taný dárejesine kóterile alǵan joq. Sondyqtan olar Markstiń revolúsıalyq teorıasynan góri sosıalısik ýtopısik teorıalarǵa beıim jatty.

Ekinshiden, avtordyń Panaevanyń úıin kórsetkendegi oıy Shoqannyń orys demokrattarmen baılanysyn dáleldeý. Oǵan biz de qarsy emespiz. Shyǵarmadaǵy oqıǵa jelisi shıratylyp kelgende Panaeva men Katerına uzaq sonarǵa túsip, ysqaıaq sózdermen saıasatty ońdy-soldy ósip otyrǵandyǵy onsha utymdy kórinbeıdi. Bul sahnada áreket joq, sóz kóp. Sol sıaqty Shoqannyń patshamen kezdesýi tarıhı dáldikten góri dolbarǵa jaqyn.

Úshinshiden, pesanyń tilinde, sóılem júıesinde oryssha qurylǵan oramdar jıi kezdesedi. Mysaly «men sondaı súıemin», «On birinshi saǵat», «sebebimmen jáne saldarymmen», «qasqyrdan kem ash emespin», «órkendegen ómir», «dalada netken kórkemdik» sıaqty ajarsyz sóz tizbekteri kezdesip otyrady. Sondaı-aq Shoqan dıalogterinde syrdańdyq seziledi. Shoqanǵa jarasar alyp soqqandaı ótkir mysqyl ájýa, onyń ıntellektýaldy óresin tanytar zerdeli oıdan týatyn aqyldy sózder joqtyń qasy. Tabysty degen eńbektiń tarazysyn jeńildetip, kórkemdigine keri áserin tıgizip turǵan da osy jaılar.

Óte sátti shyqqan obrazdyń biri — «dúnıeniń kiltin ustaǵan» sáýdeger Maltabar (Qojamqulov). Akter ózine tán qarapaıymdyqpen kishkene roldi maıda shtrıhtarmen baıyta, tamuqty da, ujmaqty da, ardy da, abyroıdy da aqshasyna tabyndyrǵan sumpaıy sáýdegerdiń obrazyn kóz aldymyzǵa ákeledi. Dármensiz qulqynnyń quly bolǵan pasyq jandy Maltabar Aıjandy aqshaǵa satyp almaq. Áıel máselesine kelgende onda sanaly oı degen joq, tek soqyr sezim ǵana bar. Aıjanǵa ashyqqan aıýsha tarpa umtyla bergende bireýdiń kele jatqanyn sezip sahnanyń ekinshi jaǵyna tyǵylyp, óz úreıin jasyryp, Aıjanǵa «qoryqpa, qoryqpa» dep basalqy aıtady. Qýys keýde Maltabar kórermenderge qarap qolyn shapaqtap «aı dese — aýyzy, kún dese — kózi» dep kúlimdegende kóbelek ustaǵan esalańnyń «qýanyshty» keıpine enedi.

Talantty aktrısa Sh. Jandarbekova Katerınanyń birinshi kórinistegi qalyptasyp kele jatqan obrazyn odan ári qaraı damyta almady. Qımyl-áreketteri de tanys úlgiler tárizdi. Syńar ıyqtap burylý, shalt áreket, shapshań sózdilikke boı urý bar. Katerına sıaqty ózi aıtqan XIX ǵasyrdaǵy orystyń qyzdaryn eske alsaq bulaı bolmaıdy-aý degen kúdik týady. Eń aldymen Katerına zıaly qyzdardyń ınstıtýtynda oqıtyn aqsúıektiń qyzy. Ol joǵary qaýymnyń mádenıet úlgisinen tárbıe alǵan. Ondaı qyzdar sypaıy-syrbazdyǵymen, asqan ádeptilikpen tanylady. Názik qımyl-qylyǵy, bıazy minezdiligin qandaı qaýym ortasynda júrse de joımasa kerek. Kózi ashyq áýlıe bola qalyp, bóten, bógde adamdardyń ortasynda bar daýysymen naǵashysyn jerden alyp, jerden salyp jatýy Katerınadaı qyzǵa tán sıpat bola qoıar ma eken?

Bizde sahnalyq ınterpretasıasyn teris túsinip júrgen obrazdyń biri A. Jolymbetovtyń oryndaýyndaǵy Frıderıks. Ol Batys Sibirdiń gýbernatory, tis qaqqan zymıannyń biri. Úlken aıla-amaldyń ıesi. Avtor materıaly osyny dáleldeıdi. Al «jurtty kúldirsem boldy» degen maqsatpen akterdiń ony jarymes etip kórsetýiniń qansha qajeti bar. Daýysyn júz qubyltyp, pátýasyz qımyldarmen bar kúshti kúlki týǵyzýǵa jumsaý akterdiń ózin de qınamaı ma? Obrazdyń ulttyq ereksheligin uǵýǵa tyrysqan jón.

Avtor basty keıipkeri Táýekeldi qıyn-qystaý asýly kedergilerden ótkizedi. Táýekeldiń erligine de, tapqyrlyq tabandylyǵyna da kámil senemiz. Táýekel halyq ókili. Onyń halyqpen tyǵyz baılanysynyń ózi jeńilmeıtin kúsh ekendigin dáleldeıdi. Onyń arqa súıeri de, aqylshysy da halyq. Sol sıaqty Shatshálekeıdiń qatygez zulymdyǵy da, Dalbasanyń aqymaq esýastyǵy da, han ýázirleriniń esersoq esalańdyǵy da shynaıy. Ár keıipkerde daralanǵan til bar. Asylynda Q. Satybaldın tilge baı dramatýrg. Júıeli dıalogtar az ǵana sózben adam harakterin ashyp tastaıdy.

Osyndaı sátti eńbektiń kemshiligi de joq emes. Ol kemshilik nede? Birinshiden, qalyń oqıǵa tutas damymaı keıde kóterilip baryp, kúrt túsip jeli úzilip ketip otyrady. Ekinshi basty geroıymyz Aıagózdiń shyǵarmadaǵy áreketi nársiz de qansyz, ol kóbine syrttaı júr, ishteı jiger, qutylýǵa talpyný, tartysqa tikeleı aralasyp, táýekel maqsatyna ún qosý jaǵynan nashar. Áıteýir meni jeńgeniń, alarsyń» degendeı sýyq qandylyq basym. Qapan tilge baı bola tura keı jerde dáýirge tán oramdaryn tappaı, keıipkerlerin beri súırep búgingishe sóıletip jiberedi.

Aıagózdi (artıska T. Qosybaeva) alǵash Shatshálekeıdiń tutqynynda kóremiz. Qapastaǵy totydaı Aıagóz Qosýbaeva qutylýǵa jol tappaı sarsylǵan oı sońynda. Onyń sál shytynǵan qabaǵynda aýyr qaıǵynyń, úreı qorqynyshtyń izi jatyr. Bul qapastan qutylýdyń joly qaıda. Alasurǵan Aıagóz Qosýbaeva ý ishýge de daıar, tek taǵynyń tyrnaǵynan azat bolsa boldy. Osy jantalas retinde inisin kórgen Aıagóz, qýanysh qushaǵynda. Tetelesti óltirem degen Shatshálekeıge jalbaryna ara túsken Aıagózdiń aıanyshty júzi bıik tragedıalyq sazǵa deıin kóteriledi. Osylaı áreketke baı sátti qurylǵan obrazdyń ózegi keıingi kórinisterde avtordyń sarańdyǵyna tap bolyp júdeý tarta beredi.

Avtor Shatshálekeı men Dalbasa handy birine-birin uqsatpaı, ekeýin eki dúnıeniń adamy etip sheber bergen edi. Olardyń qımyl-qulqy da ózgeshe. Dalbasa aqymaq bola tura aılakerlikke talpynǵan kelte aqyldy kesepat bolsa, Shatshálekeı jeksuryn jaýyz adamǵa tán meıirim shapaǵattan quralaqan qanisher qaraqshynyń ózi.

Dalbasa handy (artıs E. Ómirzaqov) komedıalyq júıede sheshken. Onyń topastyǵyn jetkize ájýalaıdy. Kıik aýlap júrgen Dalbasa sadaqty qalaı ustaı bilmese de, ózin asqan mergenge sanaıdy. Onyń mansapqorlyǵy da bar, baqtalasy Shatshálekeıdi qurtý nıetinde, sol úshin ol Táýekeldi paıdalanady. Shatshálekeı shabyldy, olja mol, qolǵa túsken qyz-kelinshekter de bar. Muny estigen Dalbasa qaýsap turǵan qalpyna qaramaı, jymyńdaı túsedi. Aıagózdi aldyrady. Sumpaıyny shyǵaryp jiberip, kózi kúlimdep men seni súıemin degen emeýrinmen Aıagózge jampań qaǵady. Shymyldyqqa engizip kekeshtene «qaraqat kózi qandaı tamasha» dep tamsana kórermenge qaraǵanda dámesi zor dármensiz súldeniń keıpi, kúlki týǵyzbaı qoımaıdy. Ýádesip, shartyn myń qubyltyp otyrsa da han bir-aq aıtady dep ózin-ózi áshkereleýmen bolady.

Qazir sovet ádebıeti men óner qaıratkerleriniń aldynda úlken mindetter tur. Ol — búgingi ómirimizdegi qozǵaýshy kúsh, alyp adamdarymyzdyń zamanymyzǵa tán tıptik tulǵasyn jasaý. Saıyp kelgende ádebıettiń bar janryna, bar salasyna qoıylatyn ortaq talap — halqymyzdy sosıalısik sanada tárbıeleý jolynda jaqsy úlgi ete bilý, jatty áshkereleı bilý. Muny aıtýǵa ońaı bolǵanmen ómir keship otyrǵan zamanymyzdyń syr-sıpatyn tereń uǵyný kóp eńbektenýdi, talaı ashshy ter tógýdi talap etedi. Bul salada qazaq dramatýrgıasy partıa, halyq aldyndaǵy boryshyn óteýde belsendilik kórsetetin ýaqytty áldeqashan jetti dep bilemiz.

1936

---