InfoHub Logo

Qazaq halqynyń basyna zamandar túsirgen qalyń tumandy Uly Oktábrdiń daýyly serpiltip, raýandap baqyt tańy atty. Qulazyǵan óńiri men jadaý ómir ózgerdi. Óńiri sheshek atty, qulpyrdy. Ómiri qaıta túledi, halyq ózin tanydy. Uly orys halqynan ǵana tapty, barshaǵa basyn teńedi. «Buratana» degen buǵaýly buralqy at adyra qaldy, qazaq halqy ańsaǵan armanyna jetti. Meńireý dáýirdiń mezgilsiz údergen kóshinen taptalǵan óz qazynasynyń betin ashty. Shoqan sherlenip, Abaı ańsaǵan zamany keldi. Án daýylyn Ámiresi turǵyzsa, jyr nóserin Jambyly tókti. Álem balýandarymen aıqasta júlde alǵan qara kúshtiń atasy Qajymuqanyn tapty. Sóz marjanyn tizgen Sáken men Beıimbet, Muhtary men İlıasy kelse, Qoıandy jármeńkesin ájýa ázilimen tyndyrǵan Qalybegi shyqty. Sonaý Qostanaıdan qoıny-qonyshy kúlkige toly sahnanyń erkesi. Qojamquldyń Serkesine sharq urǵan shabyt ıesi Elýbaı án qordasy Qurmanbek qosyldy.

Sonymen sosıalısik qazaq ultynyń tuńǵysh otaýynyń shańyraǵyn osylar kóterdi. Toı-tomalaqta aıtylatyn on — arıaǵa, qos shekte bebeý qaqqan kúı — sımfonıaǵa aınaldy. Bir dáýirde qazaq saharasyna tek Pýshkınniń Tatánasy kelse, endi revolúsıanyń daýylpazy Gorkıı bastaǵan orys klasıkteri, Chaıkovskıı men Glınka, sonaý Evropadan Mosart pen Bethoven kelip aralady. Olar Qurmanǵazy urpaqtarynyń basyn qosyp sahnaǵa Muhań men Ahmet shyǵady.

Sovet ókimeti men Uly Komýnıstik partıa eń aldymen ulttyq respýblıkalardyń mádenı rýhanı ósýine bar múmkinshilikti týǵyzdy. Buryn birde-bir joǵary oqý orny bolmaǵan Qazaqstan qazir otyzǵa tarta joǵary oqý oryndarynyń ǵylym ordasy Akademıanyń ıesi. Osy oqý oryndarynan shyqqan túlekter sosıalısik Qazaqstannyń ult ıntellıgensıasynyń negizin qalady. Ǵylym, tehnıka salasynda akademık Q. Sátpaev, fızıka-matematıka ǵylymynyń doktory J. Tákibaev, medısına ǵylymynyń doktory X. Jumatov, taǵy basqa tolyp jatqan oqymystylardyń esimi álemge málim.

Uly Oktábrge deıin teatr ónerinen quralaqan qazaq halqynyń ulttyq opera-balet teatry, akademıalyq drama teatry bastaǵan ondaǵan qazaq teatry eńbekshilerdiń talap-talǵamyna qyzmet istep keledi. Ár oblystarda konsert uıymdary, Jambyl atyndaǵy fılarmonıa, Qurmanǵazy atyndaǵy ult-aspaptar orkestri óz aldyna bir tóbe. Kórkemóner salasynda kadrlar daıyndaıtyn memlekettik konservatorıa bastaǵan ondaǵan mýzykalyq mektepterdiń tirshiligin eske alsaq, mádenıetimizdiń damýynda uly partıamyz qanshama qamqorlyq kórsetip otyrǵanyn kórý qıyn emes.

Osynyń bári uly Lenındik ult saıasatynyń saltanat qurǵandyǵynyń aıǵaǵy. Orta Azıa men Qazaqstan otarǵa aınaldy dep daýryǵatyn sheteldik dushpandarǵa toıtarys beretin jandy faktiler osylar.

Kórkemónerimizdiń jıhazynda qazaq halqynyń án baılyǵyn álem aspanynda qalqytqan «shyǵys bulbuly» atanǵan kúmis úndi Kúláshtiń orny ózgeshe tursa, búgin onyń talantty sińlileri Jamal, Shabal, Roza, Bıbigúlder óner tanytýda. «Qulaqtan kirip boıdy alǵan» arýaqty án ıeleri Júsipbek, Ǵarıfolla, Ermek, Rıshat eńbekteri de az emes. Ónerimizdiń endi bir salasynyń sánin keltirip Shara men Nursulý, on saýsaǵynan óneri tamǵan Gúlnáfıs pen Fatıma júr.

Mine, Uly Oktábr týǵyzǵan osy bir talant shoqtary halqymyzdyń búgingi tańdaǵy óneriniń ulttyq keıpin tanytar maqtanyshy emes. pe. Biz bul jerde «búgingi tańdaǵy» degendi ádeıi aıtyp otyrmyz. Jasyratyny joq, ádebıetimiz ben ǵylym salasynda búgingi shyqqan belesi men alda barar asýyna da quıysqany berik, tabysy nárli, álemge tanylǵan toby men sátti sapar ústindegi talantty jastary da jetkilikti ekendigi aqıqat. Ony bul jerde dáleldep jatýdyń qajeti bolmasa kerek.

Al kórkemóner salasynda she? Munda búgingisine qýanǵanmen, ol da qorash qýanysh. Erteńgisi eske túskende qanaǵat etýden góri qaryn ashyrarlyq jáıtter mol jatyr.

Kórkemónerdiń markstik-lenındik teorıasy proletarlyq ınternasıonalızmniń prınsıpine súıene otyryp, ár ulttyń ózindik keskin-keıpin tanytar ónerdiń damýyna keń jol ashady.

Komýnıstik partıanyń kórkemóner júıesindegi saıasaty — ár halyqtyń rýhanı mádenıetiniń jan-jaqty gúldenýine, ár ult óz boıyndaǵy bar qýatyn sarqa paıdalana otyryp ulttyq sheńberde qalyp qoımaı, basqa da sosıalısik ulttardyń bul saladaǵy jetistikterinen úırene, bir — birimen sabaqtasyp damýyna jaǵdaı týǵyzýǵa negizdelip otyr. «Túri ulttyq, mazmuny sosıalısik mádenıet» degen belgili qaǵıdanyń maqsat-muraty da osy. Óıtkeni erteńgi komýnıstik qoǵamnyń búkil adam balasynyń mádenıeti sosıalısik ulttardyń óz kúshimen, óz boıaýymen jasalatyn san qyrly, bir syrly zor mádenıet. Oǵan árbir ult, árbir týysqan halyq yntymaq, birlestikten týǵan, ósken, órkendegen mádenıetiniń bar shyraılysyn qosady.

Osy turǵydan qaraǵanda Uly Komýnıstik partıanyń sosıalısik ulttyq ónerdiń damý salasyndaǵy saıasatyna saı, ókimetimizdiń kórsetip otyrǵan atalyq qamqorlyǵyn tolyq paıdalanyp otyrmyz ba? Halyq múddesine, talap-tilegine saı oryndaý úshin ne istep otyrmyz degen suraq kelip týady. Oǵan «kúnákar» izdeýden aýlaq ekenimizdi eskerte otyryp, kórkemóner salasyndaǵy ózimiz túıgen keıbir oılardy aqyldasý retinde ortaǵa salýdy jón kórdik. Árıne, muny ashylmaǵan syr, aıtylmaǵan jyr edi demeımiz. Ónerimizdiń tabysyna súısine, keleshek baǵdar-baǵytyn kóp oılanatyn qamqorshy qaýymnyń aýzynan ár sát estilip júrgen, arnaıy aıtylmaǵanymen aıtylar, tolǵaǵy jetken áńgimeler tóńireginde qozǵaýdy laıyq kóremiz.

Aldyńǵy býyn atalar dástúrin eske ala otyryp bizdiń býyndarǵa da qoıylar talap, artylar júk mol. Bul ómirimizdiń barlyq salasyndaǵy jumystarǵa tán mindetter. Sonyń eń bastysynyń biri — búgingi qoldaǵy týdy erteń kimniń qolyna beremiz, óner salasyndaǵy búgingi býynnyń hal-qýaty, keler býynnan kúter úmiti qandaı degen mazasyz oılar orala beredi.

Óıtkeni, bul respýblıkanyń mádenı mekemeleriniń basshylarynan bastap barlyq mádenı qaýymǵa ortaq kún tártibinen túspeıtin, áste kóz jazbaı qadaǵalap otyratyn, erekshe memlekettik mańyzy bar, ári barsa zor saıası mánin tabatyn búkil halyqtyq másele. Jas býyndardy komýnızm rýhynda tárbıeleýde óner men ádebıetke qoıylyp otyrǵan talap orasan zor. Sondyqtan túri ulttyq, mazmuny sosıalısik mádenıetimizdiń damýyna bar jaǵdaıdy týǵyzyp otyrǵan Uly Komýnıstik partıanyń aldynda árdaıym boryshker ekenimizdi esten shyǵarmaýymyz jón. Komýnıstik qoǵamnyń uly mádenıetine qosar úlesimizdi tarazyǵa salar kún jaqyn. Komýnıstik qoǵamnyń mádenıeti tek bir ulttyń ǵana murasy emes, bar sosıalısik ulttardyń san syrly bir múddeli mádenıetinen quralatyndyǵy aıqyn. Shyn mánindegi ulttyq mádenıet árdaıym ınternasıonaldyq mádenıet dep úıretedi bizdi lenınızm ǵylymy. Pýshkın men Nekrasov, Tolstoı, men Gorkıı, Sholohov pen Tvardovskıı shyǵarmalarynyń qaı tilde, qaı elde bolsa da ózegin taýyp, oqýshysyn baýrap ketetindigi de onyń naǵyz halyqtyq sıpatynda, ulttyq boıaýdyń qanyqtyǵynda dep uqsaq kerek. Sondaı-aq Áýezovtyń Abaı týraly romandarynyń, Muqanov, Músirepov, Mustafın shyǵarmalarynyń keń taralýy da sol qasıetinde ekendigi aıdan anyq.

Olaı bolsa ulttyq mádenıetti damytý jolyndaǵy sheshýshi kúsh — ult kadrlaryn tárbıeleý máselesi eken. Mádenıet salasynda ult kadrlaryn daıyndaý máselesinde salǵyrttyqqa ushyrap kelgenimizdi moıyndamasqa bolmaıdy. Osy boıkúıezdik áli oryn teýip, jalpy mádenıetimizdiń damýyna keri áserin tıgizýde. Ásirese sol salǵyrttyqtyń zardaby búgingi kúnderi bar tulǵasymen boı kórsete bastady. Sondyqtan ashshy da bolsa shyndyqty ashyp aıtýǵa týra keledi.

Qazaq mádenıetiniń qara shańyraǵy Muhtar Áýezov atyndaǵy akademıalyq drama teatryn kim maqtanysh etpeıdi. Bul bir kezde mádenıetimizdiń uıtqysy bolyp óziniń otyz jyldan asa ómirinde talaı talanttar tárbıeledi. Búgingi akademıalyq opera-balet teatrynyń da negizin qalaýshy kadrlar osy teatrdan enshi alyp shyqqan-dy. Ádebıetimizdiń aýyr salasy dramatýrgıanyń negizgi laboratorıasy da osy teatr boldy. Sákenniń, Maılınniń, Áýezovtiń, Músirepovtiń tamasha shyǵarmalary osy teatrdyń sahnasynda ajar tapty. Halqymyz zor qurmetpen esimin ataıtyn Qalybek, Serke, Elýbaı, Qapan, Sháken, Qadısha, Sabıra, Sholpan, Ydyrys, Nurmahandar tárbıelengen qasıetti shańyraq. Sol talant tobynyń arqasynda dúnıejúzilik klasıkter ana tilimizde sóılep, halqymyzdyń rýhanı mádenıetiniń ósýine tıgizgen paıdasy ushan — teńiz. Shekspır men Moler, Shıller men Gogol, Ostrovskıı men Gorkıı sıaqty ádebıet alyptary halqymyzben osy sahna arqyly syrlasty. Uly orys halqynyń, sovet klasıkteriniń tańdaýly shyǵarmalary qalyń qaýymǵa akademıalyq drama teatry arqyly jetti. Úırene, óse kelip Otanymyzdaǵy tańdaýly teatrlardyń qataryna qosyldy. Akademıalyq teatr ataldy. Úkimet pen partıa zor eńbegin eskerip, Eńbek Qyzyl Tý ordenimen nagradtady. Opera teatry ulttyq operalyq shyǵarmalardyń tuńǵysh týyn kóterip halqymyzdy Chaıkovskıı, Glınka, Mysorgskıı mýzykalarymen sýsyndandyrdy. Kóptegen sahna qaıratkerleri qurmetti ataqtarǵa ıe boldy. Uly lenındik saıasatynyń mıýaly baqshasy nárli jemisin tanytty. Bul maqtanysh emes pe?

Akademıalyq drama teatrynyń tarıhyna kóz jibersek, onyń professıonaldyq dárejege jetýine kóp eńbek sińirgen týysqan orys rejıserlarynyń esimin súısine atap, búkilhalyqtyq rahmet aıta eske alasyń. Borov, Sokolovskıı, Nasonov, Pyjova, Bıbıkov, Rýtkovskıı sıaqty orystyń realısik teatr óneriniń qasıetin boıyna jıǵan kórnekti sheberlerdiń jas ónerimizdiń býyny bekip, buǵanasy qatýyna sińirgen kóp eńbegin kim umyta alar. Mundaı rıasyz dostyq, mundaı qamqorlyq tek sovet halyqtarynyń yntymaǵyna ǵana tán sıpat.

Já, kómek-qamqorlyq az bolǵan joq. Biraq biz sony bar yntamen ýaqytyly paıdalana aldyq pa? Kezeńi kelgende túıgen sabaǵymyz qaısy? Osyndaı bilimdar adamdardyń mektebin kóre otyryp birde-bir ult rejıserin daıyndaı aldyq pa? Buǵan kelgende til kúrmeledi. Baqsaq báriniń de ornyn sıpap qala berippiz. Akademıalyq drama teatrynyń sahnasynda otyz bes jyldyń ishinde 43 rejıserdiń izi jatyr. Onyń 12-si bas rejıser bolypty. Bir teatrdyń ómirinde osynsha az ýaqytta 43 rejıser bolypty degen dúnıejúzilik teatr tarıhynda sırek kezdesetin oqıǵa. Munyń ishinde teatrdyń óz qabyrǵasynan jeke postanovkalar qoıyp talpynǵandary da bar. Olar da talaı afıshalarǵa «men rejısermyn» dep qol qoıǵan. Biraq bar jıǵan nári bir-eki postanovkadan aspaı qala bergen.

Orys teatrynyń tarıhyna qarap otyrsaq rejıser kadrlarynyń kópshiligi sol teatr qabyrǵasynda tárbıelenip shyqqandyǵyn kóremiz. Bir ǵana MHAT-tyń qatardaǵy akterlarynan qanshama talantty rejıserlar shyqty deseńizshi. Vahtangov, Bersenev, Zavadskıı, Kedrov, Ionov, Knebl, taǵy basqalary búgingi sovet teatr rejıssýrasynyń qaımaqtary — eń aldymen akterlar edi ǵoı. Toporkov, Gorshakov sıaqty sahna óneriniń teorıkteri de akter emes pe edi? Múmkin bular alǵash arnaýly mektepten ótti dersiz? Tipten de olaı emes. Bulardyń kópshiligi jıyrmanyń o jaq bu jaǵynda arheolog, ıýrıst, tarıhshy, tipten keıbireýi revolúsıa daýylynda soldat shınelimen kelgen ónerli jastar edi. Qazir, odaq, ári barsa dúnıejúzine tanylǵan adamdar bolyp otyr. Osy turǵydan qaraǵanda bizdiń úlkenderge de, orta býyndarǵa da, tipti qazirgi jastarymyzǵa da ishteı renishimiz mol jatqandyǵyn jasyra almaımyz.

Basqalaryn bylaı qoıǵanda Qapan, Qurmanbek, Qanabektiń talanty kimnen kem edi?! Sonaý teatr qurylǵan shaqta bárinen saýatty kelgen osylar emes pe. Otyzynshy jyldarda drama teatrynyń sahnasyna bular da birsypyra spektáklder qoıyp júrgen jaılary bardy. Arnaýly bilimi bar joǵaryda atalǵan Borov, Nasonov, Sokolovskıı, Rýtkovskıı sıaqty bilimdar rejıserlarmen qoıan-qoltyq júrdi. Sony paıdalana aldy ma bular? Árıne, joq. Boıdaǵy talant, bilim men teorıadan tirek tappady, izdenbedi, talpynbady. Sonymen rejıserlyq talant tul bolyp qala berdi.

Teatrdyń otyz bes jyl ómirinde rejıserlyq betin ańǵartatyn, ózindik stıl-júıesin ustaıtyn osyndaı asa jaýapty kollektıvtiń basynda otyratyn eńbekker, janashyr birde-bir rejıser daıyndaı almaǵan kinámizdi kimnen kórýge bolady. Jaraıdy, teatr qabyrǵasynan rejıser daıyndaı almadyq. Sol otyz bes jyldyń ishinde «osydan bir nárse shyǵady-aý» dep úmit kúttirgen jastardan tańdap otyryp eki jylda bireýin Moskva GITIS-ne jiberip otyrǵannyń ózinde on jeti rejıser ne bolady ekenbiz. Ne paıda, ýaqyt ta óte bergen, oı-pikir aqyl-nusqa aıtar basshy da bolmaǵan. Teatr óz tarapynan talpynbaǵan. Ras, keıingi jyldary Moskvadan, Tashkentten bitirip kelgen jastar bar. Olardyń da jalpy jıyny tórt-beseýden aspaıdy. Talant ushqyny belgi bergenmen tájirıbesi tarań.

Álbette, teatrdyń tuńǵysh negizin qalaýshylarǵa aıtylar rahmet te kóp. Qansha degenmen jas ónerdiń qaz turýyna kóp eńbek sińirgendigin umytýǵa bolmaıdy. Olar óz boıyndaǵy akterlik talantyn aıaǵan joq. Biraq osylardyń kópshiliginiń tvorchestvolyq laboratorıasyna kirsek Abyz, Qarabaı, Jantyq, Kebek, Qozy, Aqan seri, Eńlik, Baıan, Aqtoqtylardy kóresiz. Bar talant ulttyq dramatýrgıanyń sheńberinde qalyp qoıǵan. Osynyń bári izdenbeýdiń, oqymaýdyń tıgizgen kesiri.

Respýblıka sheńberinde kezinde kınoakter daıyndaıtyn mektep, teatr ýchılıshesi boldy. Sodan alǵan jemisimiz qaıda? Mezgilinde qadaǵalap otyrmaǵandyqtan ol oqý oryndaryna kezdeısoq adamdar túsip, aqyry bet — betine ketti. Ol bylaı tursyn keıingi jıyrma jyldan asa ýaqyttyń ishinde Lenıngradtan bir stýdıa, Moskva GITIS — inen eki stýdıa bitirdi. Olardyń jalpy sany elýge taqaý. Qazir Lenıngrad stýdıasynan Hadısha Bókeeva men Ǵaını Haırýllına, Moskva stýdıasynyń alǵashqy 19 — ynan tórteý, sońǵy on toǵyzynan — tórteý ǵana sahnada júr. Bulardyń bári de kezinde akademıalyq teatrdy jas kadrlarmen tolyqtyrý maqsatymen túgeldeı osynda kelgen-di. Moskva GITIS-niń alǵashqysynan Mantaı Syzdyqovtan basqa sahna sheberi shyqpady. Baqsaq, bul joly da ónerli jastardy oqýǵa tartýdan góri ónerli bolam degen nıetpen barǵandar basym bolyp, aqyrynda orta jolda qalǵandar qatarynan oryn aldy. Sol kezde ketken qatelikti elýinshi jyldary ekinshi saparda eske alýǵa bolatyn edi ǵoı. Biraq ol da bolmady. 1954 jyly Moskva GITIS-in on qazaq jastary bitirdi. Qazir solardan tórt — aq adam júr. Qalǵandary túrli sebeptermen radıo, televıdenıe, kınostýdıa mańyn toryp ketti. Kópshiligi óziniń tvorchestvolyq dármensizdikterin kórsetti. Baqsaq, olardyń kópshiligi GITIS-ke deıin basqa oqý ornyna túse almaǵandyqtan «áıteýir dıplom alsaq boldy» degen nıetpen «eskerýsiz ıesiz mamandyq osy eken, ońaı jol endi tabyldy» dep sapar shekken sabazdar bolyp shyqty. Óner kadrlaryn tárbıeleýdegi jaýapsyzdyqtyń jemisi osylaı sheshek atty.

Bizde, bul saladan talantty tanyp, tárbıeleýden góri oqyp talantty bolar degen jaman qaǵıda bar. Qazir ortalyq qalalarda júzge tarta óner salasynan oqyp jatqandar bar dep maqtanamyz. Onda da osy jaman qaǵıdanyń áseri bary aıqyn. Belgili formýlany jattap ınjener nemese pedagog bolý yqtımal, al óner salasynda jattandy júıelermen halyq qataryna qosylý qaýipti. Óıtkeni ol úırengenin aıtyp emes óz boıyndaǵy qasıetimen, sahna ómirindegi tirshiligimen tanytady. Talanttyń da kóriner, alǵan bilimniń de beriler joly tek qana sahna arqyly. Joǵarydaǵy atalǵan teatrdyń arnaýly mektebinen ótkenderdiń sahnaǵa turaqtamaı pushaıman halge ushyraýy alǵan bilimdi berer, kórseter qabiletten qur alaqandyǵynda. Dálirek aıtsaq óner ushqynynan ógeı qalǵandyǵynda. Stanıslavskııdi jatqa bilip, uly akterlardyń oıyn, júıesin bosqa áńgime etýmen báribir óner ıesi bola almaıdy. Jańaǵy aıtqan akterlardyń sátsiz sapary bizdiń keıbir rejıserlarymyzdyń da boıynan tabylyp qalǵandyǵyn jasyra almaımyz. Eger sol jastardy kezinde basshy oryndar suryptap-qadaǵalap jiberse, álgi GITIS-tiń dıplomyn qaltaǵa salyp alyp endi ár mekemeniń esiginen syǵalap júrgenderdiń munshalyqty obalyna qalmas edik. Olar sol zaıa ketken Máskeýdegi bes jyldyń ornyna basqa bir mamandyqtarǵa ıe bolyp óndiristiń basqa bir salalarynda qoǵamǵa da, ózine de paıdasy tıer tirshiliktiń birinde júrmes pe edi. Óner kadrlaryn ornyna paıdalanýda da oqys jaılar kezdesip júredi. Ári akterlyq ta, rejıserlyq ta qabileti tanylmaǵan adamdar kınostýdıaǵa rejıser bolyp taǵaıyndalady. Arnaýly kýrsqa da jiberip alady. Biraq tabıǵatynda sýretkerliktiń nyshany joq segiz jyl oqyp akter bola almaǵan adamdy ómir boıy oqytqanmen eshnárse shyqpaıtyny — aksıoma. Sony kınostýdıa da, mádenı mekemeler de bile týra arnaýly fılm qoıýǵa bekitti. Aqyrynda ol kınostýdıanyń júz myńdaǵan aqshasyn jelge ushyryp jiberýmen tyndy. Sondaı-aq dramalyq teatrlarda rejıser bolyp júrgen Dúısebaevtan da kıno rejıser shyǵaramyz deý bos áýre ekendigine kámil senemiz. Tym táýir spektáklder qoıyp talanty tanylyp qalǵan jas rejıser Ibragımov basshy oryndardyń nazarynan tys qaldy. Aqyrynda ol Tashkentke baryp eńbek etip júr. Teatroved Nurbaev teatr konsert uıymdarynyń qaı salasyna bolsa da paıdalanýǵa mol múmkinshiligi bar saýatty maman edi. Qazir ol da, eshqandaı nazar aýdarǵan kisi bolmaǵandyqtan Almaty oblysynyń bir sovhozynda lajsyzdan zootehnık bolyp júr.

Óner kadrlaryn daıyndaýda olarǵa degen qamqorlyq joqtyǵy, nemese tárbıelener jastardyń múmkinshiligimen sanaspaı, tańdap-talǵamaı oqýǵa jibere salý jeńil aıtqanda kózboıaýshylyqtyń bir túri.

Osyndaı kúılerdiń taǵy bir mysalyna Almaty konservatorıasyn alaıyq. On segiz jyl ómir súrgen baqandaı alty fakúlteti bar úlken bilim ordasynyń kásibi qaryn ashyrady. Bizdińshe bul oqý orny eń aldymen respýblıkany mýzykalyq kadrlarmen qamtamasyz etý ǵoı. Onyń ishinde ult kadrlaryn daıyndaýǵa basa nazar aýdarý eń negizgi mindettiń biri bolsa kerek-ti. Óıtkeni Otanymyzdaǵy jıyrmaǵa tarta konservatorıanyń basym kópshiligi ortalyq Rossıada bolǵandyqtan bizdiń konservatorıanyń mindeti aıqyn.

Óziniń on segiz jyl ishindegi ómirinde birde-bir skrıpach, birde-bir pıanıs-konsertmeıster qazaq shyǵara almapty degenge kim senedi. Talantty kompozıtorlary bar qazaq halqynan skrıpach pen pıanıs shyqpady degenge nanasyz ba? Nanbasańyz da, shyndyǵy solaı. Ol óz aldyna, jalǵyz opera teatryna on segiz jylda vokaldyq fakúltet kimderdi berdi eken? Qazirgi opera teatrynyń solıseriniń ishinde Jamanova men Serkebaevtan basqa kimdi ataı alasyz. Orys trýppasynyń hali budan da nashar ekenin kim bilmeıdi. Qyryq jyldyń ishinde birde-bir shyn mánindegi bilimdi opera rejıserin daıyndaı almaǵanymyz uıat ta bolsa moıyndaıtyn shyndyq emes pe? Solıserdi bylaı qoıǵanda opera teatrynyń hor kollektıviniń quramyn qarańyzshy. Sonda bizdiń konservatorıanyń vokalnyı fakúlteti men kafedrasy ne bitirip otyr eken degen suraq týady. Osy da memlekettik kózqaras, osy da ónerge degen qamqorlyq pa eken? Osy háldi mádenı mekemeniń basshylary bile me? Álbette biledi. Baıaǵy boıkúıezdik, jaýyrdy jaba toqýǵa jany úırenip ketkendikten áıteýir bir nársesi bolar degen kómeski úmitti talshyq etýmen kele jatyr. Osyndaı selsoq jaýapsyzdyqtyń azabyn tartý jetetin shyǵar. Endi emin izdeý kerek tárizdi.

Memlekettik hor kapelasynyń qurylǵanyna biraz jyldar boldy. Bizdiń konservatorıanyń kóptegen «túlekteriniń» tóbesin sonda kóresiz. Ádeıi jınaǵandaı qyryqty áldeqashan qyrqa basqan kekse kelinshekter men elýdi eńsergen egde báıbishelerdiń neshe túrli nusqalaryn sol kapeladan kóresiz. Olardyń daýystarynyń shaǵyndyǵyn bylaı qoıǵanda, jasyratyny joq, shirkin-aı, kórik degen de kerek eken ǵoı dep sanyńdy soǵasyń. Ózi tarlan asqan jarǵaq únge qansha kózińdi tóńkerip qubyltqanmen jarasty jan bere alar ma. Qazaq halqy qyryqtan asa ǵana ánge beıimdeledi eken degen qaljyń baryn da eskertkimiz keledi. Basqa elder túgil ózimizdegi jurttyń kóbisi sol kapelaǵa barmaıdy. Sondaı-aq memlekettik án-bı ansambliniń de haliniń múshkildigi málim. Baıaǵy Alataýdyń etegindegi qyz qýý men jaıaý kókpary ábden dińkege tıip-aq boldy.

Jeke-jeke konsert uıymdaryn basqarýshylardy daıarlaýda da talǵamsyzdyq basym. Tiline túsinedi degen bir eki-úsh adamdy shahmattyń fıgýrasyndaı alma-kezek aýystyryp soǵan máz bolyp júre beremiz. Keıde kezdeısoq adamdar kıligip ókimetti de, kollektıvti de qyrǵyn shyǵynǵa ushyratyp ketip jatady. Árıne qyraǵylyq, jaýapkershilik osal jerde alaıaqtardyń bolýy yqtımal ǵoı.

Asylynda óner kadrlaryn daıyndaý sonshalyqty qıyn ba? Ónerli jasty taýyp alsa qıyn bolmasa kerek-ti. Bizdiń teatrdyń alǵashqy toptaryn qurǵan adamdar da kópshilik óz yntasymen jınalǵan halyq qadirine bólenip edi ǵoı. Bizdińshe uqyptylyq júrgen jerde, memleket aldyndaǵy mindetti uǵynǵan jerde, partıa, halyq aldyndaǵy boryshty ishteı túsingen jerde ol onsha kúsh túsirmese kerek. Oǵan mysalǵa bizdiń horeografıalyq kadrlarymyzdyń ósý dárejesin alyńyz. Ónerimizdiń basqa salalarynyń tórkini halyq tvorchestvosynda azdy-kópti bolsa, horeografıa múldem joq edi ǵoı. Janashyr kózqaras, asa meıirban qamqorlyqpen kóp eńbek sińirgen Seleznevti alaıyq. Baletmeıster Ábırov, solıser — Kósherbaeva, Raıbaev, Aıýhanov, Janǵozına, taǵy basqa tolyp jatqan talantty jastar búgingi maqtanyshymyz, jas ónerimizdiń sheshek atqan kórikti gúli, sahnamyzdyń sáni bolyp júrgen joq pa? Eger árbir pedagog, árbir basshy kadr tárbıeleýde osyndaı yntada bolsa, biz búgingi kórinisterge kýá bolmas edik. Uly orys halqynyń horeografıalyq mádenıetin ulttyq ónerimizdiń topyraǵyna egip, ǵajaıyp ónimder qaýym tárbıelep, ketken adal ul, shyn baýyrlas ónerli eńbekker, ardager Seleznevke horeografıalyq mekteptiń aldyna eskertkish ornatyp, mýzykalyq mektepterdiń birin sonyń esimimen atasaq qandaı jaqsy bolar edi. Otanymyzdyń basyna zor qaýip tónip fashısermen shaıqas kezeńinde óner keleshegine, uly jeńiske berik sengen

Azamat kóptegen jetim sábılerdi óz balasyndaı tárbıelep, óner baqshasyna shyǵaryp saldy. Mundaı ákeni, mundaı meıirban azamatty eshkim umyta alar ma.

Halyq ishinde talanttar az ba? Anda-sanda bolatyn kórkemóner baıqaýlaryna myńdaǵan jastar keledi. Tal shybyqtaı buralǵan bıshiler, tamsandyrǵan ánshiler, tamyljyǵan kúıshilerdi kóresiń. Júrı músheleri tyńdaǵanda, «ıapyraı, ǵajap eken»,-dep otyrady. Birinshi dárejeli dıplomǵa qol qoıady. Sonymen sharýa bitti. Qaıyr — qosh aıtysyp qala beredi. Respýblıkalyq baıqaýlardyń maqsaty sol ǵana ma? Bizdiń qatarymyz halyq talanttarymen tolmaǵanda kimmen tolady. Solardan tańdap alsa, bir jyldaǵy baıqaýdan konservatorıanyń bar fakúltetin toltyrýǵa bolar edi. Olardyń ornyna astanadaǵy «pálenshekeńniń balasy, túgenshekeniń qyzdary» ónerge baılanysty oqý oryndaryna túsip jatady. Sóıtip bes jyldan keıin kompozıtordyń ornyna syrnaıshy, ánshiniń ornyna tyńdaýshy ǵana bolyp tvorchestvolyq jarym jandar shyǵady.

Tárbıe talǵaýdan qaǵajý kele jatqan salanyń bir kınoakterler máselesi. Bizdiń kınoǵa talaı «geroınálar» keldi dep súısine qarap mol kelesheginen úmit kúttik. Biraq solar birli-jarym fılmnen keıin hat — habarsyz ketedi. Óziniń tym táýir qabiletin kórsetken Nazarova («Dala qyzy»), Orazbaeva («Biz Jetisýdanbyz») taǵy basqa aktrısalardyń kınonyń turaqty kadry bolýǵa talanty jetetin edi. Ne paıda, kınostýdıa mańynda keıbir qolaısyz jáıtter olardy óner jolynan ketýge májbúr etti.

Akterdy beıimine qaraı, ishki dúnıesindegi jan — kúılerin asha paıdalanbaý óner ıesiniń boıyndaǵy bar ushqyndy sóndirip ketýi de ǵajap emes. Óıtkeni talanttyń kóbi tym názik syrly keledi. Ony abaılap, úlken ijdahatpen mápelep ósirý shart. Qarym-qatynas kózqarastardaǵy aýa raıynyń taza bolýy, jas talanttardyń ónerge degen qumarlyǵyn arttyra túsetindigi daýsyz. Jas aktrısa Muhamedıarovany biz eki-úsh fılmde baıqadyq. Osy jastan psıhologıalyq tolǵanys, jan syryn tanytarlyq talant ekenin kóremiz. Álbette, kıno ónerine kóbinese syrtqy kórik te utymdy bolady. Biraq obraz jasaýda akterdyń ishki dúnıesi onyń túısik-túsinigi eń qajet, ýaqytyly ornynda paıdalanatyn qazyna ekendigin umytpaý kerek. Óıtkeni talantty saqtaı, óz ornyna paıdalana bilý óner ıgiligine de, óner ıesiniń keleshegine de zor mańyzy bar dúnıe. Sondaı-aq Serkebaevty da tek qana án saldyrý úshin ár fılmge súıreı berýdiń qanshalyqty muqtajdyqtan týǵany belgisiz. Eger odan kıno shyǵarmanyń keıipkerin izdesek, múmkinshiligine saı kórkem obrazǵa paıdalaný abzal emes pe? Nashar fılmderdi Serkebaevtyń ánimen alyp shyǵam dep tyrmysý onsha aqyldylyqtan týmaǵan tásil. Serkebaevty nashar kınodan tyńdaǵannan góri teatr sahnasynan tyńdaǵan áldeqaıda ýytty, utymdy ekenin kim túsinbeıdi. Chehov bir kezde «Mahabbatta aldaýǵa bolady, medısınada aldaýǵa bolady, biraq, kórkemónerde eshkimdi aldaı almaısyń» degen eken. Sondaı-aq akterdyń ataǵyna, daýsyna, kórkine ıek artyp talǵampaz qaýymnyń syn nazarynan tasa qala qoıý qıyn.

Kıno akterlardyń jetispeýinen teatr men kınostýdıa arasynda «bas saýdalary» berik ornaǵanyna kóp ýaqyt boldy. Anda-sanda maıda janjaldar da bolyp jatady. Óıtkeni kınoǵa akterdy kóbine teatrdan alady. Árıne ol zańdy da. Biraq ár fılm saıyn tanymaly adamdardyń keskinin kóre berý de yndynyńdy qurtady. Ol bir jańa obraz jasap jatsa bir sári, birde murt japsyryp, birde urt japsyryp qaıta-qaıta kórine berý akterge ońaı bolǵanmen kórýshiniń qynjylatynyn eskergen jón. Keıde teatr maýsymynyń ýaqytynda jetekshi akterlardyń kınoǵa ketip qalýy kollektıvtiń tvorchestvolyq atmosferasyna kesirin tıgizip jatady. Óıtkeni jas kadrdan ózi eńsesin zorǵa kóterip otyrǵan teatrǵa kınostýdıa quda túsip bir-ekeýin alyp ketse boldy bar spektáklder toqtap qalǵany.

Kadrdyń jetispeýinen ónerdiń bir salasynyń ekinshisine qyrsyǵy tıip jatatyn jaılary da bar.

Keıingi jyldary asa bir jan-jaqty ósken ónerdiń biri — beıneleý óneri edi.Mádenıetimizdiń nárli bir toby osy salada. Jalpy sany 138 adamnan quralatyn Sýretshiler odaǵynyń deni talantty jastar. Biraq osy jas, sony ónerdi baspa betterinde ýaǵyzdaý, olardyń eńbekterine maman kózben baǵa berý jaǵy múldem aqsap jatyr. Ǵylym akademıasynyń ádebıet jáne kórkemóner ınstıtýtynyń bul salaǵa bas-kóz bolatyn mamandary tym enjar. Bilmeı me, bilse de aıtqysy kelmeı me, áıteýir qolaısyz, kóńilsiz jaı seziledi. Munyń ózi Sýretshiler odaǵynyń mańynda maıda, nársiz áńgime, keleńsiz ósek — aıańnyń týa berýine jaǵdaı týǵyzyp otyr ma deısiz. Sonyń da salqyny bolý kerek qazir sýretshilerimizdiń tvorchestvolyq belsendiligi báseńsip qalǵan. Oǵan 1961 jylǵy eńbekteriniń kórmesi tolyq dálel bola alady. Munda taqyryp sheńberiniń tarlyǵy, bir qozǵaǵan taqyrybyn aınala shıyrǵa aınaldyra berý, kópshiligi ótken tarıhı etnografıalyq kúılerge boı aldyra berý jaǵynyń basymdyǵy aıqyn ańǵaryldy.

Bajaılap aıta bersek, óner salasyndaǵy olqylyqtar múlde kóp. Qurmanǵazy atyndaǵy ult-aspaptar orkestriniń de, sımfonıalyq orkestriniń de óz muńy ózderine jeterlik. Kadr máselesinen astanadaǵy mádenı ordalarymyzdyń hali bylaı bolǵanda oblystaǵy teatrlar men konsert oryndarynyń hali budan da múshkil ekeni aıtpasaq ta túsinikti. Oblystyq teatrlardyń kópshiligi «geroı», «geroıná» sıaqty amplýalardan jurdaı. Jas qyzdar men jas jigitterdiń rolin kóbine egde tartqan eresek artıser oınaıdy. Mundaı kúıde qandaı sahnalyq sezim shyndyǵy, kórýshilerde qanshalyqty senim bolatyny belgili. Eń arjaǵy bizdiń akademıalyq drama teatrynda joǵaryda atalǵan amplýalarda jastardyń joqtyǵynan Qozy men Baıandardy otyzdan asyp, qyryqty qýsyrǵandar oınap júrgenin kúnde kórip júrmiz. Áıteýir kóz úırengesin sengen bolasyń.

Bizde bir-eki spektáklde kórinse-aq boldy «Oıbaı, talant eken» dep teńge-tanamyzdy ala júgiretinimiz bar. Oǵan ataq ta kerek, aıdar da kerek dep jar salamyz. Eńbeginiń qorashtyǵyna qaramaı tvorchestvolyq egdelik, jasandy baısaldylyqty jamylǵy etip júretinder de joq emes. Tarydaı dúnıeni taýdaı, tanadaı isin aǵyl-tegil tógip tastadym dep toqmeıilsý, jasyna jetpeı qırattym dep qaıratkerlikke qumartyp júretinder de bar. «Avans» dep ataq berip, qoshemettep qol qysqandarymyzdyń talaıy qaryzyn ótemeı bara jatqandaryn kórip júrmiz. Ondaılar árıne úlken sýretkerlikten góri áshekeıli ársiz taıbáıgilikteı ǵana talanttyń ıeleri.

Sondyqtan ataq-dáreje bererdegi jónsiz myrzalyq óner qunyn tym arzandatyp jiberetin abyroı bermes qylyq.

Biz joǵaryda akademıalyq drama teatrynda kóptegen belgili sheberlerdiń orys sahnasynan kelgenin, olardyń zor eńbegin ásirese uly orys halqynyń teatr óneriniń realısik dástúrin jas ónerimizge ózek etip tartqanyn aıttyq. Álbette bul úlken olja. Biraq ókinishi de mol. Ol ókinish — sol asqan sheberlerdiń birde-birin kúni búginge deıin ustap qala almaǵandyǵymyzda. Óıtkeni biz sol sheberlerdiń eńbegin baǵalap úırenýdiń ornyna kóbisin ósek-aıańnyń qurbany etýimiz ókinishti-aq. Bul da saýatsyzdyqtyń, ári barsa óner mańyndaǵy keıbir nadandyqtyń belgisi.

Bir kezderi búgingi sovet teatrynyń kórnekti qaıratkeri Lenındik syılyqtyń laýreaty G. Tovstonogov te bizdiń teatrda bolǵan-dy. Ony da shoshytqan teatr mańyndaǵy qolaısyz qylyqtar edi. Teatrymyzǵa kóp eńbek sińirgen zor bilimdar áıgili sheberlerdiń syıyspaı ketýin de óz kúnámyz dep uqqan jón.

Ne paıda, talaı paıdalanbaǵan kezeńder ótti. Aıta berse ókinish te mol. Sátti kezeńderi ótip ketken ýaqyttar da az emes. Biz bul maqalamyzda tek syrttaı topshylaǵandarymyzdy ǵana baıandadyq. Árbir tvorchestvolyq kollektıvtiń óz organızminde tolyp jatqan aqaý, orny oısyrap turǵan kemshilikti áldeqashan alastaıtyn aýrýlar tolyp jatyr. Tvorchestvolyq tutastyqty nyǵaıtatyn professıonaldyq dárejesin kóteretin óz betinshe izdený, saıası-áleýmettik saýatyn ashý, sovet kórkemóneriniń markstik-lenındik estetıkanyń júıelerin taný degen tvorchestvolyq kollektıvterdiń kásibine, rýhanı azyǵyna aınalmaı keledi. Sonyń saldarynan saýatsyzdyq basym.

Bizdiń Qazaqstan kóp ultty respýblıka. Qazir orystyń onnan asa, koreıdiń bir, uıǵyrdyń bir professıonaldy teatrlary jumys isteıdi. Otyz jeti halyq teatry jáne bar. Orys, qazaq, ýkraın, uıǵyr, koreı, nemis tilderinde respýblıka kóleminde jıyrma jeti myń kórkemóner úıirmeleri bar. Bizdiń bul saladaǵy tárbıeleýshi, halyqtyń estetıkalyq talǵam-talabyna jaýap beretin armıamyzdyń toby da az emes eken. Biraq osylardyń bárine de maman basshy, saýatty jetekshi kerek. Osyǵan oraı Qazaqstanda teatr óneri ınstıtýtyn ashatyn ýaqyt áldeqashan jetken sıaqty. Jańaǵy joǵaryda atalǵan halyqtardyń barlyq tilinde kadr daıarlaýǵa bolady. Ómir qazir osyny talap etedi.

Kórkemónerdiń tabysy men kemisin, ótken joly men barar baǵdaryn anyqtap, pikir alysyp, tipten teorıalyq máseleler qozǵap otyratyn Mádenıet mınıstrliginiń arnaýly organy bolsa qandaı ǵanıbet. Osy «Teatr ómiri», «Oqýshynyń dosy», «Kıno aptalyǵy» degen sıaqty maıda gazetterge talan-taraj bolyp jatqannan góri, bar kúshti toptap bir baısaldy gazet shyǵarsa kóp jaǵdaıda kómegi tıer edi-aý.

Búgingi ónerimizdiń jaǵdaıy týraly aıtylar sóz de, alysar pikir de kóp. Ázirshe tek qana oısyrap jatqan jaılardyń shet-jaǵasyn kórip aıtyp otyrmyz. Jeńimpaz halqymyz, uly lenındik ult saıasatynyń múddesi, Komýnıstik partıanyń qoıyp otyrǵan úlken talaby bizdiń árqaısymyzdan óz tirshiligimizdiń qazirgi qalpymen keleshegine muqıat qaraýdy mindet etip artyp otyr. Bul keleshek aldyndaǵy, keler urpaq aldyndaǵy jaýap berer zor mindet.

1962

---