InfoHub Logo

Mazmuny

Kirispe bólim. Baızaq aýdanynyń sharýashylyǵynyń tabıǵı klımattyq jaǵdaıy

1.1 Aýdannyń  sharýashylyǵy jaıly jalpy málimet
1.2 Baızaq aýdanynyń klımaty

Negizgi bólim

2.1 Aýdannyń jer bederi
2.2 Aýdannyń topyraqtary
2.3 Aýdannyń jer bederi jáne jer sý asty sýlary

Qorytyndy

 

Sharýashylyqtyń tabıǵı klımattyq jaǵdaıy.  

1.1 Aýyl  sharýashylyǵy týraly jalpy málimet

“Aqjar” sharýashylyǵy Baızaq aýdanynda, burynǵy “Trýdavoı pahar” sharýashylyǵynyń negizinde uıymdastyrylǵan. Aqjar sharýashylyǵynyń shekarasy Túımekent, Kókózek eldi meken jerlermen jáne Moıynqummen jalǵasatyn qumdyq jotalarmen jalǵasady. Sharýashylyqtyń ortalyq eldi mekeni - Aqjar aýyly sharýashylyqtyń soltústik bóliginde ornalasqan. Aqjar sharýashylyǵy jer paıdalanýy sharýashylyqtyń negizgi ortalyǵy Túımekent aýylynan 7 shaqyrymda ornalasqan. Ortalyq eldi mekennen aýdan ortalyǵyna deıingi ashyqtyq - 20 shaqyrym. Aýdan ortalyǵynan oblys ortalyǵy Taraz qalasyna deıingi respýblıkalyq mańyzy bar asfált jolmen qamtamasyz etilgen. Olardyń araqashyqtyǵy -37 shaqyrym. Avtomobıl jolynan basqa oblys ortalyǵymen baılanys aýdan ortalyǵynda ornalasqan temir jolmen júzege asyrylady. Aýyl sharýashylǵy ónimderin ótkizý jáne óndiristik taýarlardy alý beketi bolyp Tereńózek keti bolyp tabylady. Sharýashylyqta aýdan jáne oblys ortalyqtarymen turaqty telefon baılanysy ornatylǵan.

1.2 Klımaty

Baızaq aýdanynyń klımatynyń ereksheligi bolyp jyldam kontınentaldy bolyp tabylady, ıaǵnı teperatýranyń asa jyldam ózgerýinen, qystan jazǵa tez ótýinen, atmosferalyq jaýyn-shashynnyń azdyǵynan jáne aýanyń qurǵaq bolýynan baıqalady. Aýdan terıtorıasyndaǵy agroklımattyq jaǵdaılardyń ártúrliligin bıik taýlar men jazyqtyqtyqtardyń úılesimdiligi baıqatady. Aýdan 2-ystyq qurǵaq agroklımattyq aýdan Baızaq aýdany terıtorıasynyń az ǵana bóligin alyp jatyr, ıaǵnı Talas ózenniń ońtústik-batys jaǵalaýy jáne temir joldyń soltústik jaǵyndaǵy syzyq. Paıdaly temperatýra qosyndysy 3500-3700⁰S shamasynda, gıdrotermıalyq koefısıent 0,3-0,5. Klımaty salystyrmaly sýyq emes qysy jáne ystyq jazymen erekshelenedi. Qańtar aıynyń ortasha naýryz-sáýir aılarynda keledi. Jyly kezeńdegi jaýyn-shashyn mólsheri 160-180 mm. Ylǵaldylyǵy 30%-dan astam tómen qurǵaqshylyq jylyna 120-140 kúndi quraıdy. Kóktemdegi yzǵar sáýirdáń ekinshi jartysynda, kúzgi yzǵar kyrkúıektiń aıaǵynda bastalady. Aıazsyz kezeń aýada 145-190 kún, al topyraqta 130-170 kún saqtalady. Bıiktigi 15-30 sm qar jamylǵysy qys boıy turaqtalady. Topyraq qabatynyń qatý tereńdigi 40 sm. temperatýrasy – 6, 9⁰S bolsa, shilde aıynda – 24-25⁰S. Jazy óte qurǵaq, ystyq. Jyldyq jaýyn-shashyn mólsheri – 200-300 mm. Jaýyn-shashynnyń kópshiligi  3-aýdan qurǵaq taý etegi agroklımattyq aýdan. Bul aýdan búkil terıtorıanyń ońtústik-batys jáne ortalyq bóligin, sonymen qatar soltústik taýly bóligin alyp jatyr. Temperatýra qosyndysy – 3000-3500⁰S, gıdrotermıalyq koefısıent-0, 5-0, 7. Temperatýrasy 10⁰S joǵary kezeńniń – 160-180 kún. Shildedegi ortasha temperatýra-24-25⁰S, qańtarda -4, 5-9, 5⁰S. Jyldyq jaýyn-shashyn mólsheri 300-400 mm. Tómen aýa ylǵaldyǵy jylyna 120-130 kúndi quraıdy. Kúzgi yzǵar qyrkúıektiń ortasynda bastalatyn bolsa, kóktemgisi sáýir ekinshi jartysy –mamyrdyń basynda aıaqtalady. Aıazsyz kezeń uzaqtyǵy-120-190 kún. Qys 20-30 sm qar jamylǵysymen sıpattalady. 4-aýdan taýly qurǵaq jáne ystyq agroklımattyq aýdan. Bul jer Baızaq aýdanynyń negizgi jáne ortalyq bóligin alyp jatyr. Temperatýralar qosyndysy  3000⁰S –tan tómen, gıdrotermıalyq koefısıent 0, 7-ge teń. Aýdan klımaty qurǵaq jazymen jáne sýyq qysymen erekshelenedi. Aýa temperatýrasynyń 10⁰S –tan tómen kezeńniń uzaqtyǵy 160 kún bolsa, shildede ortasha teıperatýra -22⁰S, qańtarda-7, 5⁰ S. Basqa agroklımattyq aýdandarǵa qaraǵanda bul aýdanda jaýyn-shashyn mólsheri kóbirek. Aýa ylǵaldyǵynyń tómendigin jyl boıyna 120 kún baıqaýǵa bolady. Kóktemgi yzǵar mamyr aıynyń ekinshi dekadasynda aıaqtalyp, kúzgi yzǵar qyrkúıektiń birinshi dekadasynda bastalady. Qar jamylǵysy 80-160 kún saqtalady, al bıiktigi 25-50sm –den joǵary bolady. Sýarmaly jáne bogara egistik jerleri bar. Dándi jáne tehnıkalyq daqyldar eginshiligi damyǵan. Qyrǵyz taýlarynyń soltústik bóligi jazǵy jaıylym, Shý-İle taýlarynyń bókteri kóktemgi-jazǵy jaıylym retinde paıdalanylady.

2.1 Aýdannyń jer bederi

Baızaq aýdanynyń jer bederi boıynsha úsh bólikke bólýge bolady:taýly aımaq, taý etegindegi álsiz tolqymaly jazyqtyq, Shý ózeni alqaby. Baızaq aýdanynyń shyǵys jáne soltústik-shyǵys bóligindegi úlken jazyqtyq aýdandy alyp jatyr. Taýly massıvter teńiz deńgeıinen 1700-2600m bıik jotalarmen kórsetilgen. Jotalar baǵyty ońtústik-batystan  soltústik-shyǵysqa qaraǵan. Aýyl sharýashylyq qatynasta- bul jerler jaz mezgilinde paıdalanylatyn jaıylymdar, keıbir jeke ýchaskeler egistik retinde de paıdalanylady. Eginshilik massıvterteri tereń saılar, jartastarmen bólingen, olar aýylsharýashylyq tehnıkasyn qoldanýda qıyndyq týǵyzady. Sondaı-aq keıbir ýchaskeler shabyndyq retinde qoldanylady. Anarhaı qoınaýy aýdannyń soltústik bóliginde jatyr, ol teńiz deńgeıinen 800-1000m qyr retinde beınelengen. Qys jáne kóktem-kúz mezgilderinde qoı jaıýǵa qoldanylady. Taý etegi aımaǵy aýdannyń ortalyq bóligin alyp jatyr. Bul jerge Talas jazyqtyǵy kiredi, al jer álsiz tolqymaly taý etegi jazyqtyǵy bolyp beınelengen. Jyrtylǵan egistik jeriniń úlken kólemi aýyl sharýashylyǵy tehnıkasyn qoldanýda óte qolaıly. Talas ózeni alqaby ózen boıyn jińishke syzyq bolyp alyp jatyr, eki terrasy retinde kórsetilgen. Biri-terrasy ózen sýy deńgeıinen 0, 5 m bıiktikte, sondyqtan jıi sý basyp jatady. Jekelegen ýchaskeler batpaqtaný deńgeıinde jáne qamys kóshetteri óte kóp. Sharýashylyq qatynasta bul terıtorıa jaıylym jáne shabyndyq retinde paıdalanylady. Terasa sý deńgeıinen 2, 5-4, 5m bıiktikte. Bul ýchaskede sýamaly eginshilik jaqsy damyǵan.

2.2 Aýdannyń topyraqtary

Baızaq aýdanynyń terıtorıasy Qazaqstan jer qoryn tabıǵı-aýyl sharýashylyq aýdandastyrý shemasyna baılanysty eki aımaqta jatyr. Zerttelgen terıtorıanyń ortalyq jáne ońtústik –shyǵys bóligi Soltústik Tán-SHan okrýgi (IX-2) Orta Azıalyq taýly oblysqa jatady. Soltústik jáne ońtústik-batys bóligi Batys-Qarataý-Qyrǵyz (VI-I-2)Ońtústik Qazaqstan provınsıasynyń (VI-1) taý etegi–shóldi–dalalyq aımaǵy ornalasqan. Topyraq qabatynyń túzilýi qurǵaq ystyq uzaq jazymen, aýa qurǵaqshylyǵymen, jaýyn-shashyn mólsheriniń azdyǵymen, ıaǵnı jyldam kontınentaldy klımatymen sıpattalady. Topyraq qabatynyń túzilýine bul jerdiń klımaty septigin tıgizedi. Absalútti kórsetkishterdiń kóterilýine baılanysty ylǵaldylyq artyp, temperatýra tómendeıdi, klımattyq jaǵdaı topyraqtyń túzilý prosesterine óte tıimdi bolady jáne gýmýs mólsheri joǵarlaıdy. Taýly jáne taý etegi – shóldi – dalalyq aımaqtyń topyraq qabaty 4 túrli topyraq aımaǵyna bólinedi:qara-qyzǵylt, ashyq-qyzǵylt, soltústik kádimgi sur topyraqtar jáne soltústik ashyq sur topyraqtar.

Qara qyzǵylt topyraqtar. Bul topyraqtar  Baızaq  aýdanynyń zerttelgen terıtorıasynyń ońtústik-shyǵys jáne ortalyq bóliginde keń taraǵan. İle Alataý jer bederiniń tegis bolý jaǵdaıynda túzetiletin topyraqtyń absolúttik bıiktigi 1500-2600 m deıin jetedi. Grýnt sýlary 10 m tereńdikte jáne topyraqty túzýshi prosesterge áserin tıgizbeıdi. Topyraq túzýshi jynystary elúvıaldy-delúvıaldy shógindilerden, lestúrli shógindilerden, lesterden quralǵan. Qara qyzǵylt topyraqtar ishinde kádimgi, karbonatty, álsiz shaıylǵan, álsiz damyǵan jáne az damyǵan túrleri kezdesedi.

Ashyq qyzǵylt topyraqtar. Atalmysh topyraqtar aýdan terıtorıasynyń ortalyq jáne ońtústik-shyǵys bóliginde ornalasqan. İle Alataýynyń tómengi taýly bederiniń batysynda teńiz deńgeıinen 780-1500 m bıiktikte jatyr. Topyraq quraýshy jynystary myqty lestúrli shógindilerden, keıde álsiz suryptalǵan elúvıaldy-delúvıaldy shógindilerden turady. Grýnt sýlary 6 m-den tómen tereńdikte jatyr jáne olar topyraq túzýshi prosesterine áserin tıgizbeıdi. Osy topyraqtar ishinde karbonatty, tuzdalǵan, jetilgen jáne az damyǵan túrleri kezdesedi.

Soltústik kádimgi surtopyraqtar.  Bul topyraqtyń aýdan jerinde taralýy óte úlken. Onyń qurylymy taý betkeıleri men Shý-İle tómengi taýly aımaqta bolyp Kindiktas taýly ólkesiniń aýmaǵynda jáne İle Alataýynyń shetinde teńiz deńgeıinen 710-1100 m bıiktikte ornalasqan.    Jer bederi tolqymaly qyratty, soqpańby jekelengen ózenshelermen kesilip tegistelgenjazyqtyqqa ulasady. Jer asty sýlarynyń ornalasýy 6 m tereńdikte bolyp topyraqtyńqurylysyna esh áserin tıgizbeıdi. Jer betindegi ósimdikter dúnıesi negizinen jýsandy efemeler, tuzdaqty jýsandardan turady. Onyń quramynda ebelek, jyńǵyl, máta bir jyldyq shóp tuqymdastary jáne qyzǵaldaqtar ósedi. Topyraqty quraýly jynystary lestúrli qumaıtar men elúvıaldy-delúvıaldy shógindilerden turady. Klımatynyń erekshelikterine baılanysty negizine sýlardyń áserinen topyraqtyń qabatynyń qalyńdyǵy tómen, karbonatty qospalar óte az, tómengi qabatynda tereńdegen saıyn karbonattar kórine bastaıdy. Alynǵan topyraq quramynda genetıkalyq qurylym kóp bólinbegen. Topyraqty quraýshy jynystardyń minezdemesine qarap topyraqtyń qalyńdyǵy anyqtalǵan, bul quramynda tuzdy qabaty, azdap tuzdy jetilmegen túrleri kezdesedi.

Ashyq tústi soltústik surtopyraq. Qaralyp otyrǵan topyraqtyń bólinýi Baızaq aýdanynyń soltústik ján ońtústik batys bóliginde anyqtalǵan. Jer bederi teńiz deńgeıinen 530 dan 660 metirge deıin ornalasqan Soltústik bóliginde azdap tolqymaly jazyqtyqtyń aıaǵy Jýsan-Dala jazyqtyǵyna ulasady. Absolúttik bıiktigi 450-850 metrge deıin jetip eńkishtigi ońtústik batystan soltústúk shyǵysqa baǵyttalady.

Ósimdik dúnıesi tabıǵı jýsan ósimdik jerinen turady, keı jerleride ebelek tuqymdks ósimdikter kezedesedi. Soltústik ashyq sur topyraqtardyń sıpattamasy óziniń taldaý júıesine saı genetıkalyq beldeýlerde turady, onyń quramynda tastaqty qıyrshyqty qúrylymdaǵy topyraqtyr joǵarǵy qabatynda basym, karbonattarkezdesedi, al jaýyn  qurttary tirshilik belgisi baıqalmaıdy. Zerttelgen aýdandarda bólingen topyraq negizinen ashyq tústi soltústiktiń sur topyraǵy, bulardyń jetiliýi tómengi deńgeıde.

Shalǵyndy – kádimgi soltústúk sur topyraq zerttelgen topyraqtardyń túsiniktemsineqaraı otyryp kádimgi sur topyraqtardyń  ornalasýy ózeksheleri jaǵalaýlarynda , aralyq jazyqtyqtarynda, saı salalardyń boıynda kezdesetini anyqtaldy. Bul jerlerde topyraqtyń ylǵaldylyǵyn 2, 5-4m den bastalady, jer asty sýlarynyń  deńgeıi de joǵary, atmosferalyq  jaýyn-shashyn sýlary jetkilikti. Topyraq qurý jynystary lestirlqumaıttar bolyp keledi, ósimdik dúnıesiniń túrlerishı, ajyryq, azdaǵan quraq, ebelek bolady. Topyraq quramyndaǵy qara shiriktiń deńgeıi basqa jerlermen salystyrǵanda birshama joǵaryla, tómengi qabatynda karbonattardyń belgileri turady. Bul shalǵyndy sur topyraqtardyń topyraǵyn 10%-ten tur qyshqyl men tekserý kezinde qaınaý reaksıasyn baıqaýǵa bolady. Osy azdap tuzdalǵan onsha jetilmegen qurlymy ekeni anyqtalǵan.

Shalǵyndy surtopyraq aımaǵy. Sıppatalypotyrǵan topyraqtardyń ornalasýy Talas ózeniniń arnasy boıyndaǵy jazyqtyqta ornalasqan, taýlardan aǵyp keletin kishigirim ózender men ózekterden jáne jer asty sýlarynyń shyǵýy arqasynda  quralatyn  bulaqtardyń  mańyzy zor. Osy jaǵdaılardyń arqasynda jáne jer asty sýlarynyń jaqyn bolýynan (1, 5-3, 0m) topyraq qurlym jetilýi erekshe baıqalady. Kóptegen jerlderde joǵarǵy jer beti ylǵaldylyǵy joǵary. Aǵyndy sýlarmen sýǵarylǵan talaptarda anyq kórinedi. Kapılárlyq ylǵaldylyq turaqty bolǵandyqtan topyraqtyń ylǵaly bir kelki bolyp otyr. Tabıǵı ósimdikterqabaty jerdiń ylǵaldylyq deńgeıine tikeleı baǵynyshty jáne óziniń  ereksheligimen daralanady. Bul jerlerde jabaıy arpa, qurań, ajyryń ósedi. Topyraq quramynyń tuzdylyǵy joǵarylaǵan saıyn sur jýsan jáne shıdiń ósýi erekshelenedi. Bul jerdiń bıiktigi teńiz deńgeıinen 50-75 metr. Topyraq qurý jynystary aýyr qumaıty, tómengi qyrtysy qıyrshyqty deńgeılermen turady. Bul topyraqtarda qarashirik kólemi joǵary, azottyń quramy kóp, karbonaty joqtyń qasy, olardyń shaıylǵan belgileri anyq kórinedi.

Shalǵyndy sur topyraqty topyraq alqaby Baızaq aýdanynyń jerinde genetıkalyq bólinýine qaraı kádimgi, sortańdy, sorla az jetilgen túrlerden turady. Ózen arnalyq shalǵyndy ashyq qońyrqaı, kádimgi surtopyraq, ashyq kádámgá surtopyraqtar. Ózen arnalyq jazyqtyqtardaǵy topyraqtardyń qurylýy negizinen sýjaıylyp basyp jatqan jerlerdegi shógindi topyraqtardan qurylady, jer asty sýlary jer betine jaqyn(2, 0-4, 0m). Osynyń nátıjesinde topyraqtardyń túsi erekshelenip bólinip otyrady. Tuzdalǵan topyraqtar ózen arnalarynyń shalǵyndy batpaq jerlerinde kezdesedi.

2.3 Aýdannyń Jer beti jáne jer asty sýlary

Aýanyń jer aýmaǵy bir kelki sýmen qamtamasyz etilmegen. Taýly aımaqtar jer beti jáne jer asty sýlarymen qamtamasyz etilse, Qopa jazyqtyǵy men sotústike qaraı ornalasqan jerleri ylǵalmen nashar qamtamasyz etilgen.

Talas-İle taýlary, Kúngeı Alataý taýly aımaqtary onsha bıik bolmasa da jaýyn-shashynǵa mol sýlandyrylǵan jerlerge jatady. Onyń basty kózderi taýdan aǵatyn ertindi sýlar, taý bulaqtary, atmosferalyq jaýyn-shashynyń mol túsýine baılansty. Ylǵaldylyq júıeleriniń bólinýi osy taýlardan aǵyp otyrǵan sýlarǵa tikeleı táýeldi. Talas ózeni Baızaq aýdanynyń basty sý qory bolyp esepteledi. Bul ózen Qazaqstan men Qyrǵyz respýblıkasynyń ákimshilik shekarasyna jatady. Sý alý basseıni Talas-İle taýynyń etegi, Kúngeı, Alataý jotalary al ońtústiginde Qyrǵyz taýlarynyń silemderinen qurylady. Talas ózeniniń negizgi bastalýy  jáne sý jınaýy taýlarynyń basyndyǵyqarly shógindi jáne muz qabattarynyń erýinen quralady. Sonymen qatar kóptegen ózen ózekshelerden aǵyp keletin sýlardan quralady. Sý jınaýy ony paıdalaný nátıjesi taý basyndyǵy muzdyqtardyń qarlardyń negizigi qoryna táýleldi keıbir jyldarmen salystyrǵanda turaqty emes. Ortasha jyldyń sý qorynyń mólsheri Baızaq aýylynda 58m³/sek. Talas ózeniniń sý qorynyń kóbeıetin mezgilderi men jazdyń ortasynda baıqalady. Onyń birinshisi taýdaǵy qarlardyń erý barysy bolsa, ekinshisi taý basyndyǵy muzdardyń erýinen bolady. Talas ózenine quıatyn Talas İle taýlarynan aǵatyn Qarasý, Kókadyr, Qalǵurty ózenderiniń sýlary negizinen qarlardyń erýimen jaýyndardan quralady. Bul ózender jaz aılarynda qurǵap qalady, onyń basty sebebi jer asty sý kózderiniń jetispeýinen. Taýlardan shyǵatyn bulaqtardyń sý mólsheri tómen bolǵandyqtan, ol sýlar Talas ózenine deıin jetpeıdi. Talas ózenine jetetin sý moldaý ózen bul Yrǵaıdy ózeni. Onyń ózinde taýǵa jaýyn-shashy mol túske kezde boldy.

Talas ózeniniń boıyndaǵy jazyqtyqta ózen sýyn paıdalaný meılieshe joǵary, onyń basty sebebi  aýdan jerinde egilitin daqyldardyń kóbi sýǵarylady. Osy maqsatta aýdan jer kóleminde Georgıevka, Blagoveshenka, Shortóbe kanaldary salynǵan, al osy kanaldardan kóptegen kishi kanaldar men aryqtar sýlandyrý júıelerin quraıdy.

Talas ózeniniń sýy óziniń mıneraldyq quramy boıynsha ortasha mıneraldyq quramyna jatady. Onyń quramy 0, 2 den 0, 5-1gr/lıtr mólsherinde. Alaıda paıdalanylǵan sýlardy qaıta ózenge quıylýy arqasynda ol mólsher 3 ten 5 g/lıtr deńgeıine deıin kóterildi, sonyń esbinen sýdyń quramy súlfaty keıde hlorly qurlymǵa aınalady.

Jer asty sýlarynyń ornalasý aýdan jeriniń topyraq quramyna, olardyń sý sińirý qabiletine , jer bederine, atmosferalyq sýlarǵa baılanysty. Taý etegindegi jazyqtyqtarda jer asty sýynyń jatýy 6-1 metr bolsa, taýly aımaqtar men saı-salalarda olardyń terendigi 5-40 metrgedeıie ornalasady. Talas ózeniniń arnasyna jaqyndaǵan saıyn jer asty sýlarynyń deńgeıi joǵarylaı túsedi, ıaǵnı 2 den6 metr bolady. Ózen arnasy boıynda ol terendik 0, 5 ten 2 metrge jetedi. Sýdyń mıneraldaǵy 0, 6 dan 4, 2 g/lıtr mólsherine deıin jetedi. Mehanıkalyq topyraq quramy karbonatty, kalsıli keıde tuzdy bolady. Aýdan jeriniń soltústik bóligi sý resýrstaryn kedeıleý. Onyń basty sebebi atmosferalyq jaýyn-shashynnyń az túsýinen jáne taýdan aǵatyn ózender men ózekshelerdin azdyǵynan. Bul sý kzderine jatatyn Qarasý, Kógal, Sheńgeldi ózenderi kóktemgi erigen qar sýlarymen baılanysty bolǵandyqtan jaz aılarynda qurǵap qalady. Keıbir ózender men ózeksheler boıynda tospa bógetter salynǵan, biraq bul sý kózderi egistikterdi sýǵarýǵa jetpeıdi, sondyqtan tek mal sharýashylyǵyn sýmen qamtamasyz etýge paıdanylady. Sý qoryn jınaý tek jaýyn-shashayn esebinen turady jáne ol qor kóktemgi erigen qar men jaýǵan jańbyrdan 80% jazdaǵy kúzdegi ylǵaldardan 20% bolady. Bul jerlerdiń ylǵaldylyǵynyń tómen bolýy topyrak quramynyń ár túrli bolýy men óz boıyna saqtaǵyshtyń qasıetiniń tómen bolýynan jáne jer asty sýlarynyń deńgeıióte tómen (20-100m)  jatqandyqtan, osyǵan baılanysty topyraq quramy da ózgetip otyrady, ári sýdyń mıneraldylyǵy turaqty bolmaıdy, joǵary emes.

---