InfoHub Logo

Qazirgi zamannyń birinshi kezeńindegi elder

XX ǵasyrdyń basyndaǵy dúnıejúziniń saıası kartasy Eýropada, Amerıkada kapıtalızmniń jeńýi, nyǵaıýy jáne onyń damýdyń eń joǵarǵy monopolısik satysyna ótýi — osy kezeńniń negizgi mazmuny. Otarlyq jaýlap alýǵa múddeli Eýropanyń ındýstrıaldy elderiniń saýda býrjýazıasy, geografıalyq ashýlardyń nátıjesinde Amerıkaǵa, Avstralıaǵa, Azıaǵa jáne Afrıka qurlyǵynyń elderine teńiz joldaryn salýdy kózdedi. Bul iste Portýgalıanyń, Ispanıanyń, keıinirek Anglıa men Fransıanyń saýda uıymdary úlken belsendilik kórsetti. XIX ǵasyrda «ımperıalızm» termıni — Eýropalyk ústemdiktiń Eýropadan tys jerde ornaýynyń kórinisi retinde belgili boldy. Imperıalızm — latynsha, «bılik, basqarý» degen maǵyna beredi — baskynshylyq saıasatty, basqa aýmaqty basyp alýdy, ózge jerdi bıleýdiń ústemdigin bildiredi. Brıtanıanyń otarshyldyq ústemdigi ornaǵannan keıin, «ımperıalızm» termıni «otarshyldyq» termıniniń sınonımine aınaldy.
1900 jylǵa qaraı Ulybrıtanıanyń otarlyq ıelikteri 368 mln halqy bar 33 mln sharshy shaqyrym aýmaqty qamtydy. Ulybrıtanıanyń otarlyq ıelikteri Jer sharynyń ár túrli aımaqtarynda taralyp jatty. Al Úndistan bolsa, «brıtan tájiniń injý-marjany» boldy. Afrıkanyń kóp bóligin Fransıa ıelendi. Eýropanyń eki memleketiniń — Shvesıa men Shveısarıanyń ǵana otarlyq ıelikteri bolmady.
 

Eýropadan tysqary dúnıejúzi
 

Qytaı. Azıanyń óz ónerkásibi bolmaǵan, táýelsiz elderi únemi syrtqy kúshterdiń qysymyna ushyrap otyrǵan. XX ǵasyrdyń basynda Azıadaǵy iri memleket — Qytaı Manchjýrlyq Sın áýletiniń bıliginde boldy. XIX ǵasyrdyń ózinde-aq Batys elderi Qytaıdyń orasan kóp tabıǵı baılyqtaryna baqylaý jasaýǵa umtyldy. «Apıyn soǵystarynda» jeńiske qol jetkizgen Batys elderi Qytaı úkimetin teń kuqyqsyz kelisimshartqa qol qoıýǵa májbúr etti. Atalmysh kelisimshart boıynsha, Qytaıdyń tutas oblystary derlik shetel alpaýyttarynyń yqpaldy aımaǵyna aınaldy.

Qytaıǵa sheteldik kapıtaldyń karqyndy enýi taýar-aqsha qatynastarynyń ósýine múmkindik berdi. XIX ǵasyrdyń 70-80 jyldarynda Qytaıda alǵashqy ulttyk kásiporyndar paıda bolyp, ulttyq býrjýazıa qalyptasty.
Koreıa. Qytaı úlken jeńiliske ushyraǵan 1894-1895 jyldardaǵy Qytaı-Japon soǵysy Koreıanyń jartylaı otarǵa aınalýynyń aldyn aldy. Koreıada is júzinde japondyk shapqynshylyq rejımi ornady. 1905 jyly Japonıamen soǵysta patshalyq Reseıdiń jeńilýi Japon ımperıalızminiń túbegeıli kulam sermeýine múmkindik berdi. 1905 jyly amerıkan dıplomatıasynyń qoldaýymen, Koreıa úkimetin protektorat týraly kelisimshartqa qol qoıýǵa májbúr etti. 1910 jyly Koreı monarhy bılikten alystatyldy. Endi Koreıa Japonıanyń general-gýbenatorlyǵy bolyp quryldy. Elde Japonıanyń otarlyq rejımi nyǵaıdy.
 

Monǵolıa eki ǵasyrdan astam ýaqyt boıy Manchjýr ımperıasynyń otary boldy. 20 ǵasyrdyń basynda Qytaıdyń álsireýi Monǵolıanyń jaǵdaıyna kúshti yqpal etti. Monǵolıa patshalyq Reseımen Japonıanyń qarama-qarsy shaıqas alańyna aınaldy. 1907 jyly 30 shildede jalpy saıası orys-japon konvensıasy bekitildi. Konvensıa Koreıada Japonıanyń «erekshe quqyǵyn», Japonıa syrtqy Monǵolıada Reseıdiń «arnaýly quqyǵyn» moıyndady. 20 ǵasyrdyń basyna qaraı Batys Azıa elderi — Osman ımperıasy, Iran jáne Aýǵanstan kapıtalısik Batys derjavalarynyń jartylaı otaryna aınaldy.
 

Japonıa. 1867-1868 jyldary bolǵan Meıdzı revolúsıasy, 1870-1880 jyldardaǵy reformalar Japonıada kapıtalızmniń damýyna jol ashyp, onyń áleýmettik jáne saıası jaǵynan ózgerýine yqpal etti. Kapıtalısik bazıstiń qalyptasýy Japonıa qoǵamynyń jańǵyrýyna alyp keldi. Japonıa Batys elderiniń mádenıeti men tehnıkalyq jetistikterin ózderiniń ulttyk erekshelikterine beıimdep, paıdalana bildi.
 

Ońtústik Shyǵys Azıa aýmaǵynda bir ǵana Taıland táýelsizdik el retinde qarastyrylǵan, qalǵan onshaqty elder Ulybrıtanıa, Fransıa, Golandıa, AQSH baqylaýynda edi. Úndiqytaı túbegindegi Vetnamdy, Laosty, Kambodjany Fransıa ıelengen. Fılıppınderde XVI ǵ. beri Ispanıa ústemdiligi ornaǵan, biraq 1898 j. bastalǵan AQSH -Ispan soǵysy nátıjesinde ol Amerıkaǵa ótken. Indonezıa araldarynda bılik golandyqtardyń kolynda boldy. Sonymen birge, Tımor aralynyń bir bóligin portýgal otarshyldary ustaǵan, al Sýlavesı, Borneo jerlerinde aǵylshyndardyń da otarlary ornalasqan. Ulybrıtanıaǵa Malaııa, Sıngapýr, Bırma baǵynyshty edi. Azıanyń ońtústiginde qazirgi Úndistan, Pákistan, Bangladesh, Shrı-Lanka tolyǵymen aǵylshyn otarshyldaryna táýeldi boldy. Nepal, Býtan bıleýshileri de Londonǵa jaltaqtap ómir súrgen. Orta Shyǵysqa jatatyn Aýǵanstan, Iran, Túrkıa jartylaı otarly elderge aınalǵan. Bul aımaqty bıleýge Anglıa jáne Reseı patshalyǵy kópten beri ózara tartysyp júrgen. XIX ǵ. aıagynda olardyń kataryna Germanıa qosylyp, ımperıalısik shıelenis qyza túsken.

Azıadaǵy arab elderinde Túrkıa ústemdik júrgizip kelgen, biraq ózi álsiregen Osman áýletiniń yklaly barǵan saıyn sarqyla túsken. Al Afrıka qurlyǵyndaǵy Mysyrdy, Sýdandy aǵylshyndar bılep-tóstese, Magrıbtegi Marokkony fransýzdar men ıspandyqtar, Aljır men Týnısti fransýzdar qanap turǵan. Resmı túrde Lıvıa túrik ımperıasyndaǵy bólim bolyp sanalǵanymen, ony Italıa óz baqylaýyna ala bastaǵan. Saharanyń ońtústigindegi Afrıka memleketteri otarlanǵan. Tek, Efıopıa, Lıberıa sóz túrinde erkin elder dep sanalǵan, al Ońtústik Afrıka odaǵy 1910 j. Ulybrıtanıanyń domınıony retinde damı túsken. Ony bılegen aq násildiler jergilikti turǵyndardy quldyq jaǵdaıda ustap, aparteıd saıasatyn júrgizip otyrdy.
 

Otar jáne jartylaı otar elder

Azıa men Afrıkanyń Japonıadan basqa elderi otar elder qataryna tirkelip, egemendiginen aıyrylyp, otarlaýshy elderdiń basqarýyna kóshti. XX ǵ. basynda dúnıe júzin bólisý aıaqtaldy. «Bos jer» múlde derlik qalǵan joq. Dúnıe júzin bólisip bolǵannan keıin, álemde ımperıalızmniń otarlyq júıesi birjolata qalyptasty. Bul júıeniń quramynda egemendiginen tolyq aıyrylǵan bólshekter otar túrinde, al ózderiniń dástúrli basqarý qurylymdaryn qaǵaz júzinde saktaǵanymen, is júzinde qarjy jáne ekonomıkalyq jaǵynan ımperıalısik memleketterge táýeldi elder jartylaı otar túrinde boldy. Jartylaı otar elder qataryna Qytaı, Túrkıa, Iran, Efıopıa, Aýǵanstan sıaqty bir top elder jatty. XIX ǵ. ekinshi jartysy men XX ǵ. basynda eýropalyqtar qonystanǵan keıbir otarlar domınıondar dep atala bastady. Domınıondar ózin-ózi basqarýǵa quqyq aldy. Olardyń qatarynda — Kanada, Jańa Zelandıa, Avstralıa jáne Ońtústik Afrıka Odaǵy boldy. Otarlyq ústemdiktiń bir túri — protektorat túrinde baıqaldy. Protektor — latynsha, qamqorshy-basqarýshy memleket baǵynyshty eldiń saıasatyn baqylap, otarshyldyq ústemdigin júrgizedi.

Eýropalyq memleketterdiń ústemdiginiń túp negizi

Batys Eýropa aýmaǵynda býrjýazıalyq qatynastar qalyptasty. Sodan baryp kapıtalısik qatynastardyń damýyna, jeke menshik ıelený quqyǵy men jańa tehnıkalyq jabdyqtardyń óndiriske enýine múmkindik ashyldy. Mundaı quqyq jeke adamnyń talaptanýyna óz betimen tirshilik jasaýyna ashyq bastama boldy. Eńbek — bedeldi, qurmetti, syılaýǵa turarlyq is-áreket dep qabyldandy. Kapıtalısik qoǵam qurylymynda ekonomıkalyq múdde eń joǵary, qasıetti múdde dep túsindirildi. Óndiristik qural-jabdyqtardy jetildirý talaptary barynsha madaqtaldy jáne úzbeı kótermelendi. XVIII ǵ. Eýropa elderi mashına jáne mashına jasaıtyn óndirister sanynan alǵa shyqty. Sonymen qatar, ónim óndirýden basqa aımaqtaǵy elderdi tez arada basyp ozyp, áskerı qarý-jaraǵynyń basymdylyǵy anyqtaldy. Bul jetistikter Eýropa elderiniń keleshektegi otarshyldyq ústemdigine qolaıly jaǵdaı týdyrdy.

Ulttyq sana-sezimmen azattyq qozǵalystardyń ósýi

Tarıhı turǵydan alyp qarasaq, ulttyq másele kapıtalızmmen birge býrjýazıalyq ulttardyń qalyptasý kezeńinde paıda boldy. Býrjýazıalyq ulttardyń paıda bolýyna baılanysty qaýymdyq, dinı, áýlettik aıyrmashylyqtar óz mánin joǵalta bastady. XX ǵ. ultshyldyq Eýropadaǵy memlekettik qurylystyń basty elementine aınaldy. Ultshyldyq birynǵaı memleketter aıasyndaǵy etnostardyń barlyq bólikteriniń shoǵyrlanǵan belgisi boldy. Azıa jáne Afrıkanyń kópshilik elderinde ulttyq proletarıat ulttyq býrjýazıadan buryn sheteldik kásiporyndarda qalyptasa bastady. Otarlarda ulttyq býrjýazıa álsiz, baǵynyshty jaǵdaıda boldy. Ulttyq býrjýazıany kópester, sheberhanalardyń, shaǵyn kásiporyndardyń ıeleri qurady. Oǵan kóptegen qalalyq usak býrjýazıa jikteri qosyldy. Ulttyq zıaly qaýym ókilderi, ofıserler arasynan shyqqandar, stýdent jastar, dinı soslovıe men feodaldar ult-azattyq qozǵalystardyń ıdeologtary boldy.

Órkenıetter úndestigi

Shyǵys órkenıeti uzaq ýaqyt boıy bir-birinen oqshaý ómir súrdi. Olardyń arasyndaǵy baılanys óte sırek bolatyn. Kóbinese, órkenıet oshaqtary kóshpeli jáne otyryqshy taıpalar qorshaýynda qaldy. Eýropa elderiniń otarshyldyq ekspansıasy barysynda Qytaı, Úndi jáne Islam órkenıetteriniń burynǵy oqshaýlanýy buzyldy.
«Órkenıet» uǵymy ǵylymǵa XVIII ǵ. engizildi. Órkenıet adamzat qoǵamynyń áleýmettik jáne mádenı damý deńgeıimen sıpattalady. «Órkenıet» uǵymy adamzat qoǵamynyń mádenıeti, halyqtyń rýhanı ereksheligi, dúnıetanymy jáne dástúri sıaqty ornyqty kórsetkishter arqyly beınelendi.
 

Qytaı órkenıeti — álemdegi eń kóne órkenıettiń biri. Qytaı órkenıeti Konfýsıı ıdeıalaryna arqa súıep damyǵan. Kóne Qytaı oıshyly Kýn-Szy «Patsha — patsha qyzmetin, azamat — azamat qyzmetin, ata — ata qyzmetin, bala — bala mindetin atqarýy qajet» dep ýaǵyzdaǵan. Konfýsıılikter ata-babalaryn jáne qarıalaryn ardaqtap este saqtaýdy, koǵamdyq tártipti, úkimettik bılikti, ımperator bıligin nasıhattaǵan. Imperator sheksiz bılikti ıelengen memleket qojasy boldy. Sharýalar qaýymdary men jeke ıeliktegi jer qory da ımperator menshigi dep ýaǵyzdaldy. Qytaıda jeke adamnyń ómirine katań shek qoıylyp otyrdy. Óz eliniń tabystaryna masattanǵan qytaılyqtar shetel álemine mán bermeı, ózderiniń ǵasyrlyq dástúrlerin ózgertýge talaptanbady. Ózderin «aspan memleketimiz», «álemniń ortalyǵymyz» degen pikirdi zańdastyryp, qalǵan álemdi mensinbeı, jabaıylar — «varvarlar» dep uǵynatyn.
Úndi órkenıeti — eń kóne jáne erekshe órkenıet. Úndi órkenıeti ındýızm men býddızm ilimderine arqa súıeıdi.
Indýızm ilimi — adam jany sónbeıdi, ol jan basqa janmen birigip, Qudaıǵa qosylady deıtin jáne qoǵamnyń kastalyq toptaryna bóliný dástúrin ýaǵyzdady. Ár adam óz kastasynyń dástúrin buljytpaı oryndap, kasta jolynan taımaýy qajet.
Býddızm ilimin jaqtaýshylar — adamdy qorshap turǵan orta aldamshy, jalǵan, bulyńǵyr, qıalı jaǵdaı dep uǵynady. Osyǵan sáıkes adam ómiri qaıǵy-qasiret tartyp, azapta ótedi. Mundaı jaǵdaıdan qutylý úshin adam mynandaı tert shartty oryndaý qajet:
1) ómir degen qaıǵy-qasiret joly;
2) qaıǵy-qasiretke adamnyń qumarlyǵy men úmiti alyp barady;
3) eń joǵarǵy rýhanı kemeldilikke jetý úshin qumarlyqtan arylý kerek;
4) nırvanaǵa jetý — qaıǵy-qasiretten qutylýdyń joly. Býddızm — táýelsiz, rýhanı bostandyǵy bar jeke azamatty jaqtap, memlekettik qurylymnyń jaǵdaıyna onsha mán bermeıdi. Úndi órkenıetiniń myqty tiregi memleket emes, aýyl qaýymy boldy.
 

Islam órkenıeti — VII ǵ. Arab týbeginde paıda boldy. Muhammed paıǵambar jáne Quran ıslam órkenıetiniń dinı negizin kalady. Allaǵa qulshylyq etý, Allaǵa ǵana sený — bul ıslamnyń negizgi qaǵıdasy. Islam — áleýmettik tártiptiń óte keń júıesi. Musylman ómiriniń barlyq jaqtary dinge qatysty. Allaǵa múltiksiz baǵyný sana-sezimi keń túrde ornyqqandyqtan, jeke adam balasynyń áreketine onsha erik berilmeı, dúnıeni pármendi túrde ózgertýge bolady degen oı, sezim qarastyrylmaıdy. Osyndaı qatań tártipke sáıkes, ıslam kóptegen aımaqtarda turaqty dinı qaýymdar oshaqtaryn, ıaǵnı otyryqshy turǵyndar, kóshpeli qaýymdar, qalalardaǵy kolónershiler, saýda-sattyq toptarynyń dinı ujymdaryn qurdy.
 

Eýropalandyrý

Eýropa elderiniń otarshyldyk saıasaty, olardyń ashyq túrdegi qaraqshylyǵy, Eýropa kompanıalarynyń zorlyq-zombylyq, qyryp-joıýshylyq áreketteri Azıa jáne Afrıka halyqtarynyń kóńiline syımaıdy. Olardyń Eýropa otarshyldarynyń qaraqshylyq áreketine qarsy jasyryn jáne ashyq túrdegi kúresi sátsizdikpen aıaqtaldy. Azıa jáne Afrıka halyqtarynyń qarsylyǵy aıaýsyz basylyp, janshylyp turdy.
Eýropalyq otarshyldarmen kúrestegi sátsizdikter, Azıa men Afrıka elderin eýropalyk órkenıettiń jetistikterin ıgerýge jeteledi. Olardyń Eýropa mamandaryn shaqyryp, ónerkásiptiń jekelegen oshaqtaryn damytýǵa talpynǵan áreketteri oıdaǵydaı nátıjeler bermedi. Birtindep, osy aımaktardaǵy dástúrlerdi túbegeıli jańartý qajettiligi baıqalady. Mundaı jaǵdaıda Japonıa eliniń tájirıbesi úlgi esebinde boldy.

---