InfoHub Logo

Shekspır shyǵarmashylyǵynda paıda bolǵan úlken ózgeristerdi beınelegen kólemdi shyǵarmasy — «Gamlet» (1601) tragedıasy. Ataqty synshy V.G.Belınskııdiń sózimen aıtqanda, «Gamlet» — dramashy aqyndar patshasynyń basyndaǵy altyn tájiniń ortasyna qadap qoıylǵan, jarqyraǵan asyl gaýhar tas». Avtor tragedıanyń materıalyn ózine deıin bolǵan ádebı derekterden, jalpy danıalyq Sakson Gramatıktiń (XIII ǵasyrdyń basy) hronıkasynan alady.

Tragedıanyń basty keıipkeri — Danıa koroliniń uly shahzada Gamlet. Ákesi qastandyqpen óltirilgennen soń kóp uzamaı, anasynyń taqty ıemdengen Klavdııge turmysqa shyǵýy Gamletti sheksiz jan azabyna dýshar etedi. Onyń kózine búkil dúnıe «qarańǵy, tuńǵıyq, mazmunsyz kórinedi». Ákesin óltirgen óz týysy Klavdıı ekendigin (áke arýaǵy arqyly) bilgen soń, Gamlettiń qaıǵysy kúsheıe túsedi. İniniń aǵany óltirip, onyń taǵyn, baqytyn ıemdenýi sıaqty aýyr qylmysqa shydaý múmkin emes qoı. Sol úshin Gamlet Klavdııdiń jıirkenishti kelbetin, opasyzdyǵyn áshkereleý, odan kek alý óz moınyna túskendigin sezinedi. Belınskıı aıtqandaı, «endi ondaǵy balalyqtyń belgileri joıylady». Qıalı elester joq bolady, tosynnan bolǵan mundaı qorqynyshty oqıǵalar, ony ádiletsizdikter men zulymdyqtar dúnıesine qarsy kúreske shaqyrady. Ol uzaq ýaqyt ózimen, ózindegi qarama-qarsy, kúrdeli oılarmen, túsiniktermen arpalysady. Óz basyna túsken qasiret basqalar baqytsyzdyǵyn ańǵarýǵa májbúr etedi. Jeke bas qaıǵysy adamzat qasireti aldynda óziniń mańyzyn joıady. Olaı bolmaǵanda, ol sorly Klavdııden áldeqashan kek qaıtarǵan bolar edi. Biraq Gamlet jeke ósh alýdan buryn, kóptegen mańyzdy máseleler týraly oılanady. Gamlet qorqaq, júreksiz jan bolyp kóringenimen shyndyǵynda olaı emes. Ómirdegi ótkir qarama-qarsylyqtar, bir jaǵynan, ákesiniń jaýyzdyqpen óltirilýi, ekinshi jaǵynan Klavdıı saraıynda bolyp jatqan buzyqshylyqtar, ishilgen árbir kese sharapty zeńbirek atýmen belgileý jáne basqa da keleńsizdikter ony tereń oıǵa qaldyrady. Gýmanıs Gamlet orta ǵasyr kekshiline de, ıakı zamandastary Laert, Fortınbrastarǵa da múlde uqsamaıdy. Olar qanǵa qan alýmen ǵana shekteledi, al Gamlet namysy taptalǵan jan úshin kek alǵysy keledi. Gamlet qanisherdi qorǵaıtyn myqty saqshylar bolǵanymen, ony óltirýge múmkindik taba alar edi. Máselen, Klavdıı ǵıbadat qylyp jatqan ýaqytta, Gamlet óz boryshyn oryndaýyna bolady. Biraq ol muny istemeıdi. Óıtkeni, Gamlet qorqyp, úrikpeı, ashyq kúres jolymen kek qaıtarýdy, qanisherdi qylmys ústinde ustap, jazalaýdy qalaıdy. Klavdııdiń qylmysyna uqsas oqıǵany kórsetetin «Tyshqan qaqıany» oıynynyń sahnaǵa qoıylýy Gamlet maqsattarynyń iske asýyna múmkindik beredi. Opasyzdyq áshkere bolady, biraq osydan keıin Gamlet batyl qımyldaı almaıdy, taǵy da jan azabyna túsedi. Onyń osy ýaqyttaǵy kóńil-kúıi ataqty «Ómir ıakı ólim» monologynda aıqyn beınelengen.

Gamlet tulǵasy kúrdeli, qaıshylyqty bolsa da, bul suraqqa ol batyl jaýap berip, ádiletsizdikke qarsy kúresý kerek, degen sheshimge keledi. Gamlet anasynyń bólmesinde onymen ashyq suhbattasyp otyrǵanynda, perde artynda kýá retinde ańdyp otyrǵan adam bar ekendigin sezedi, ony qylyshymen shaýyp óltiredi. Gamlet bul adamdy koról dep oılaǵan edi, biraq ol «delbe esýas» Polonıı bolyp shyǵady.

Zalym Klavdıı salyq óndirý syltaýymen Gamletti Anglıaǵa súrginge jiberip, kózin qurtý áreketinen eshteńe shyqpaǵan soń, basqa aılaǵa kóshedi. Ákesi men Ofelıanyń ólimine Gamletti kúnáhar dep kórsetip, Laártti oǵan qarsy qoıady. Gamlet bul jaýyzdyqtyń syryn túsinedi. Ol endi shaıqastan da, ólimnen de qoryqpaıdy. Ol árqashan dushpanǵa qarsy kúreske daıyn. Laertpen jekpe-jek aıqasqa túskeninde, Gamlet ózine baǵyttalǵan jańa qıanatty ańǵarady. Ýlanǵan qylyshtan aýyr jaraqattanǵanynda shapshań qımyldap, barsha qylmystyń sebepshisi bolǵan Klavdııdi qylyshymen shaýyp óltiredi. Ákesi úshin jeke kek qaıtarý tilegi Klavdıı men onyń buzylǵan saraıynan kek alý sıaqty úlken áleýmettik tartysqa deıin kóteriledi. Qaıǵyly ólimi aldynda da úmitsizdikke salynbaǵan Gamlet Gorasıoǵa ósıet etip, bolǵan oqıǵalardy jáne búkil shyndyqty adamdarǵa áńgimelep berýin ótinedi. Sol arqyly ol ádildik úshin kúres árqashan eń mańyzdy másele ekendigin taǵy da bir ret dáleldeıdi.

Tragedıada Gamlet Qaıta órleý dáýiriniń iri qaıratkeri retinde kórinip, tozyǵy jetken feodaldyq qoǵamnyń tártipterine qatty soqqy beredi, «joldan shyǵyp ketken» jáne buzylǵan ǵasyrdy «jolǵa salýdy» óz moınyna júktelgen borysh dep biledi. Tek koról Klavdııdi óltirýmen is bitpeıtindigin túsinedi, onyń kózine búkil dúnıe «qarańǵy tuńǵıyq», ásirese «Danıa-zyndan» bolyp kórinedi.

Demek, Gamlet Qaıta órleý rýhymen sýsyndaǵan Shekspırdiń dramalyq sheberligi týǵyzǵan jańa tıptegi adam — ádilet úshin kúresýshi gýmanıs obraz. Onyń beınesi kúrdeli jaǵdaıda, ishki jáne syrtqy kóptegen oqıǵalarǵa baılanysty damyp otyrady.

Gamlet tek qylmyskerdi anyqtaý jáne odan kek alý úshin ǵana umtylmaıdy. Ol saraı aqsúıekteriniń menmendigine, monarhtyń ozbyrlyǵyna qarsy kúresý qajettigin ańǵarady. Gamlettiń «Eger árkim qımylyna qaraı sybaǵasyn alatyn bolsa, onda taıaq jeýden eshkim de qutyla almas edi!» degen sózi aldymen feodaldyq ozbyrlyqty óz boıyna jınaqtaǵan zalym Klavdııge jáne saraı aqsúıekterine qarsy baǵyttalǵan. Belınskııdiń aıtýynsha, «Gamlettiń árbir sózi ý jalatqan jebeniń ushyndaı».

---