InfoHub Logo

Eliktiń laǵy

Bydyq — qońyr aıý Arshagúl apaıdyń kenjesi. Ózi shıraq ári pysyq. Sońǵy kezderi sózderdi uıqastyryp, óleń shyǵaratyn ádet taýyp aldy. Búgin de osy jaıly oılanyp kele jatqan. Kenet aldyńǵy jaqtan, qalyń shiliktiń qalqasynan laqtyń mańyraǵan jalynyshty daýsy, kijińdegen áldekimderdiń úni estilgendeı boldy.

Bydyq saqtana basyp, maıda taldardyń arasynan ótti. Ja­pyraqty butany ysyra bergende alańqaıdan teńbildi elik laǵyn, ony ortaǵa alyp, qorshap turǵan bes bóltirikti kózi shaldy.

Tisterin aqsıtyp antalaǵandardan sytylyp ketkisi kelgen laq olaı da, bylaı da jantalasa umtylady. Biraq analar oǵan mur­sha berer emes, jaqyndaǵandary keýdesimen qaǵyp, jalpasynan túsiredi de jelkesinen, saýyrynan qarpyǵan syńaı tanytady. Ázirge jaralana qoımaǵan sıaqty. Alaıda ábden dińkesi qatyp sharshaǵan, shaldyqqan tárizdi. Bir kezde jata qaldy da ornynan qozǵalmaı qoıdy.

— Tur! Áıtpese moınyńdy burap julyp alamyn, — dedi ból­tirikter arasyndaǵy bireýi ákireńdep. — Janyńdy jahannamǵa jibermesin deseń qımylda.

— Úreıi ushyp ketken, aıaqtarynyń qaltyraýyn qarashy.

— Kózin jumyp alypty.

— Endi muny bólshektep juta salýdan basqa jol joq, — dep al­ǵashqy bóltirik aýzyn asha bergende aǵash arasynan Bydyq shy­ǵa keldi.

Beıtanys maqulyqty kórgen bóltirikter ańtarylyp turyp qal­dy. Sálden soń es jıǵandaı bolǵan bireýi:

— Sen kimsiń? — dedi tutyǵa til qatyp.

— Men qonjyqpyn...

— Adasyp júrsiń be?

— Joǵa. Senderdi kórip buryldym.

— Sonshalyq bizdiń nemiz unap qaldy? — dedi bóltirikterdiń basshysy sıaqty bolyp kóringeni ernin jalap qoıyp.

— Shynyn aıtqanda, judyryqtaı laqty sonshalyqty qına­ǵan­daryń, qorlaǵandaryń janyma batyp ketti.

— Solaı de. — Bydyqty bir aınalyp shyqqan bastapqy bóltirik qarsylasynyń qaýip tóndire almaıtynyna, beseýmen beldesýge jaramaıtynyna kózi jetkendeı boldy. Ári bosbelbeý, ynjyqtaý ekendigi ańǵaryldy. Ol endi sózdiń týrasyna kóshti. — Biz árkim­niń óz jolymen, óz jónimen júrip, shamasy keletin ispen aına­lysqanyn qup kóremiz. Mine, sondyqtan sharýamyzǵa aralaspaı taıyp tur!

— Mynaý ózin qonjyqpyn deıdi, túrine qarasam borsyqtyń kúshiginen aýmaıdy. — Ekinshisi syqylyqtap turyp kúlip aldy.

— Bul borsyq ta emes, aıý da emes, qaıdan shyqqany belgisiz domalanǵan birdeńe sıaqty, — dedi soıdıǵan tisterin kórsetip, esinegen taǵy biri.

Bastapqyda baısaldy qalyp tanytqan Bydyq mynalardyń mazaqtaýyna shydamaı, birtindep ashýy qoza bastady. Bular kim­der, bar-joǵy bóltirikter. Sózderine qaraǵanda beıbit kelisimge kelýdiń múmkindigi joqtaı sezildi.

— Kózderińdi ashyp qarańdar, meni aıý emes dep kim aıtady, a! — Bydyq qos judyryǵyn túıip, aıbarlanǵan syńaı baıqatty.

— Kim bolsań ol bol, bizge báribir. Biraq myna jaryq dúnıe­ni kóre bastaǵanyńa qansha ýaqyt ótti? — Manadan beri pysyqtyq tanytyp turǵan bóltirik munyń qulaǵynan shertip qaldy.

— Úsh aı...

— Men úsh kún bolǵan eken desem...

Kemsitýge budan ári tóze almaǵan Bydyq tyrnaqty judyryqpen beseýin bes jaqqa ushyryp jiberip, elik laǵyn qoltyǵyna qysqan kúıi:

— Tilderińdi qalaı bolsa solaı bezeı berseńder, budan da as­qan soraqyǵa tap bolasyńdar. O,keı? — dep qoıdy ózi biletin aǵylshynshasyn qosyp.

Biraz uzap shyqqasyn laqty jerge túsirip, oǵan alǵashqy su­raǵyn qoıdy.

— Bulardyń qolyna qalaı túsip júrsiń?

— Serýendeýge shyqqanmyn. Qorshap aldy.

— Qasqyr bóltirikterin ań aýlaýǵa úıretý úshin qozy, laqty tirideı ákeledi deýshi edi. Men sondaılardyń biri me dep oılap qaldym.

— Raqmet sizge, — dedi laq jaýtańdaı qarap, — múmkin siz bol­maǵanda meni jep qoıýlary da ǵajap emes edi.

— Ormannyń aty — orman. Munyń ishinde nebir qanquıly jyrtqyshtar bar. Sondyqtan abaılap júrip, abaılap turý kerek. Budan bylaı mundaı ańǵaldyq jasaýǵa bolmaıdy, osyny myqtap uǵyp al. Jaraıdy, órisińdi, eneńdi taba alasyń ba?

— Áne, ana tóbeniń ar jaǵynda sheshem bar. Endi adaspaımyn, — laq alǵysyn qaıta-qaıta jaýdyryp, zymyraı jóneldi.

Ózen jaǵasynda

Kóktemde, jazdyń aq jaýyndy kúnderi býsanyp, býyr­qanyp tası aǵatyn bul ózen qazir jup-jýas, mop-momaqan. Arnasyndaǵy taıaz sý tizeden asa qoımaıdy. Bergi bette kóleńkeleı qoıatyn jaıly oryn tabylmaǵasyn Bydyq arǵy jaǵalaýǵa ótti. Munda etegin tasqyn shaıyp áketken bıiktigi jıyrma metrge jýyq jar bar. Sonyń kóleńkesinde jatyp, erkin demalýǵa, tipti uıyqtap alýǵa bolady.

Ol kezinde joǵarydan qulap túsken, shóbi áli qýraı qoımaǵan shymdaýyttyń ústinde jambastaǵan kúıi qalǵyp ketti. Túsine baýyrlary, sheshesiniń áldenege renish bildirip jatqany kirdi. Baıaǵy qańǵybastyǵyn kinálaıtyn sıaqty. Munyń bári durys-aý, biraq aınaladaǵy bolyp jatqan qubylystardy, ormandy, taýdy kórip, keıde butalar arasynda oıǵa shomyp otyrǵysy keletinin, osy úlkender nege túsinbeıdi eken? Beıne ózderi bala bolyp kórmegendeı, ylǵı tejeý salady da otyrady...

Bydyq áldenege eleń etip, kózin ashyp aldy. Bir túrli kúń­girlegen jat dybys estiletin tárizdi. Ol durystap jaıǵasty da aınalasyna muqıat kóz jiberdi. Qaýiptenerdeı, sekem alarlyqtaı eshteńe baıqala qoımady. Sál tynyshtyqtan keıin álgi dybys qaıtalanǵandaı boldy, shamasy jar jaqtan estiletin sıaqty, taǵy da tinte qarap shyqty, jyp-jylmaǵaı, kúdiktenerdeı eshte­ńeniń belgisi joq.

Úlkenderdiń: «Jyn, peri bolady. Olar da ózimiz tárizdi sóılep, ańqaýlardy arandatyp, pálege ushyratýy múmkin», — degenderin talaı ret estigen, alaıda oǵan jóndep mán berip kórmepti. Sol oıyna túsip, ornynan qarǵyp turdy. Mánin túsinip bolmaıtyn kúńgirlegen daýys áli estilip jatty. Baıqaýynsha, dybys jardyń etegi, orta tusynan emes, joǵarǵy jaǵynan shyǵatyn sıaqty.

«Qudaı qoldasa, meniń bul balam jaýjúrek, naǵyz batyr bolyp ósedi», — dep sheshesi únemi kórshilerge maqtap otyratyn. Sol dem berdi me, áıteýir Bydyq burynǵydan góri batyldana tústi. Kóńilindegi kúdikti tolyq ysyryp tastamasa da belgisiz qupıanyń syryn ashqysy kelip ketti.

Áldekimniń úni ústińgi jaqtan estilgeni aıqyn. Endeshe al­dymen sol tusty barlap, baıqap alǵandy jón sanady. Jardy jaǵalap, joǵaryǵa shyǵýǵa múmkindik beretin tusty tapty. Tyr­mysyp júrip bıikke kóterildi. Azdap demalǵan soń ózine ta­nys mańaıǵa bardy. Jardyń opyrylyp ketpeıtindeı jerine jaıǵasyp, tómengi jaqqa kóz jiberdi. Jaýyn sýynyń únemi aǵa berýinen paıda bolǵan qudyq sıaqty shuqanaqty baıqady. Álgi kúńgirlegen daýys sonyń ishinen shyǵyp jatqan tárizdi.

— Kimsiń? Albastymysyń, perimisiń? — dedi bul daýysyn ba­rynsha qatty shyǵaryp. Sonda da úninen úreı ushqyny qylań berip turǵandaı edi.

Birdeńe-birdeńe dedi, biraq túsine qoıý óte qıynǵa soqty.

— Ne?

— Qo... qo... — belgisiz jannyń úni osylaı estilgendeı boldy.

— Ár dybysty bólip-bólip aıtshy.

— Q... o... n... j... y... q...

— Qonjyq pa?

— Iá, — bul sóz anyqtaý estildi.

— Ortasha ekpinmen sóıleseńshi. Áıtpese daýsyń kúńgirlep ke­tedi eken, sózińdi ajyratý ońaı bolmaı tur.

— Jasyrynbaq oınap edik, — dedi anaý.

— Sonda basqa tyǵylatyn jer tappadyń ba?

— Taıyp ketip quladym.

— Aıaǵyń jerge tıip tur ma?

— Joq. Bóksem qysylyp qaldy.

— Tyrnaǵyńmen qabyrǵany nege oıyp jibermeısiń.

— Sonda qalaı, qolym da, basym da keptelip tur ǵoı, qozǵalýǵa múmkindik joq.

Bydyq qap-qarańǵy tesikke qansha úńilgenimen, qonjyqtyń qaı tusta ekenin ańǵara almady.

— Shamamen qansha metr tereńdiktesiń?

— Bilmeımin.

Ol sál oılanyp otyrdy da, dala shyrmaýyqtaryn jınap, uzyn sabaqtaryn bir-birine jalǵap, ushyna shaǵyn ǵana tas baılady. Sonan soń saýmaldap tesikke túsire bastady.

— Tas basyńa nemese qolyńa tıgende aıt, jaraı ma?

— Munyń ne keregi bar, odan da meni shyǵaryp almaısyń ba?

— Qaı jerge keptelgenińdi bilmeı turyp qalaı qutqaramyn. Aldymen qaı tusty qazý kerek ekenin bilýim kerek emes pe?

— Aıtqanyń durys, renjime, baýyrym... Tıdi... tıdi, qolyma tıdi, — dedi anaý qýanǵanyn jasyra almaı.

Bydyq jip sıaqty shyrmaýyqty shyǵaryp aldy da jardy jalata tómen jiberdi.

— Boıyńnyń uzyndyǵy qansha?

— Ony kim ólshep kóripti, — dedi anaý.

Shamasy kelgenshe bárin ishteı eseptep, jar etegine túsken Bydyq qazatyn tusty belgilep qoıdy.

Alǵashynda tyrnaǵymen shuqylap baıqady. Kópten ylǵal tımeı kebersigen jar topyraǵy qatty eken, ıkemge kóne qoımady. Bydyq ózen jaǵasynan synǵan judyryqtaı úshkir tas taýyp ákeldi de sonymen urǵylaı bastady. Bir qarystaı beti alynǵan jardyń arǵy jaǵy jumsaq sary topyraq bolyp shyqty. Endigi úńgý sonshalyq qıyndyqqa túse qoıǵan joq...

Bydyq óz denesi syıatyndaı mólshermen kóldeneń qazyl­ǵan qýystyń uzyndyǵy bir jarym metr shamasyna jetkende tyr­naǵy suǵylǵan tus múlde bos sıaqty kórindi. Saýsaǵyn ary-be­ri qozǵap, aǵash, shóp tamyry tárizdi birdeńelerdiń barlyǵyn ań­ǵardy.

— Qytyǵym kelip ketti ǵoı, — dedi anaý kúńgirlegen daýyspen.

Tamyr emes, beıtanys qonjyqtyń júnine qoly tıgenin ol endi ǵana sezgendeı boldy.

— Shyda, az qaldy. — Bydyq bos topyraqty ary qaraı ıterip túsire bastady. Denesi tesikke keptelip, jaryq sáýleniń erkin túsýine bóget jasady. Biraq ol buǵan qaraǵan joq, ary qaraı qazyp, úńgirdi keńite berdi. Aqyry qýys tutqyny bolǵan beısharany áreń shyǵaryp aldy.

Ózi tárizdi qońyr tústi eken, ájeptáýir azyp ketipti. Bydyq jınap ákelip bergen baqbaqtyń japyraǵy men sabaǵyn qosa ashqaraqtana jep jatty.

— Ash qarynǵa toıǵansha qorektenýge bolmaıdy, zıany tıedi, —
sheshesinen estigen aqylyn aıtyp, sabyrǵa shaqyrdy. — Munda jatqanyńa kóp boldy ma?

— Búgin tórtinshi kún.

— Ony qalaı bildiń?

— Qarańǵylyq qoıýlansa — tún, jaryq tússe kún dep eseptedim.

— Basyń tómen qarap qulamaǵanyńa, jańbyr jaýmaǵanyna shú­kirshilik et. Áıtpese sharýań baıaǵyda-aq biter edi.

— Sen kezikpeseń báribir qurıtyn edim. Batyl ári aqyldy eken­siń, qaıtkende de qutqarýdyń jolyn taptyń ǵoı.

— Eger seniń ornyńda men bolsam ne ister ediń?

Jańa tanys kádimgideı oılanyp qaldy. Birazdan keıin ǵana tómen qarap otyryp:

— Saıtan ba, albasty ma, bálesinen aýlaq dep bezip ketýim múmkin edi.

— Ár nárseniń negizine kózińdi jetkizbeı turyp, sholaq sheshimge kelýge bolmaıdy, — dedi kórshi Áýpildek ataıdyń aıtqanyn esine túsirip, — ondaı sheshim qashanda opyq jegizedi. Úıiń qaıda?

— Toǵaıda.

— Júr, endeshe úıińe jetkizip salaıyn. Aıtpaqshy, atyń kim?

— Sydyq.

— Meni Bydyq dep ataıdy.

Aınalasy kirpishpen qorshalǵan keń aýlaǵa kelip kirgende dop qýyp júrgen eki qonjyq, kúbi jýyp jatqan eresek aıý kózge shalyndy. Úı ádemi eken, uqypty qoldan shyqqany baıqalady.

Qonjyqtar bulardy kórip ańtarylyp turyp qaldy. Tek sálden keıin aǵalap kelip Sydyqty qushaqtaı alysty. Dabyrany qulaǵy shalyp, jalt burylǵan eresegi kózin qaıta-qaıta ýqalap, ornynan qozǵalýǵa shamasy kelmegendeı teńselip ketti.

Baýyrlarynyń qorshaýynan áreń sytylyp shyqqan Sydyq júgirip kelip ony qushaqtap aldy. Endi ǵana esin jınap úlgerdi me, áıteýir:

— Balam-aý, barmysyń, tirimisiń?! — degen daýys estildi. Uly­nyń ár jerin sıpap kórip jatqanǵa uqsady.

Eresek aıý — Sydyqtyń sheshesi, qonjyqtar baýyrlary ekenin Bydyq endi ańǵardy.

Eshkim arnaıy shaqyra qoımasa da, jınalǵan kórshi-qolańdar qarasy barǵan saıyn kóbeıe tústi. Olardyń sózderine qaraǵanda, aıaq astynan joǵalyp ketken Sydyqty úsh kún boıy tynymsyz izdegen, tappaǵan soń óldige sanap qoıǵan eken.

Abyr-dabyr basylyp, jınalǵandar tynyshtalǵan soń Sydyq basynan ótken jaǵdaıdy táptishtep turyp áńgimelep berdi.

— Sizder meni izdep júrgenderińizdi bilgen joqpyn, múmkin ol kezde esimnen tanyp qalǵan shyǵarmyn. Qalaı degenmen de myna balanyń arqasynda aman qaldym, — dedi Bydyqty kórsetip.

Kópshilik onyń batyldyǵyna, tapqyrlyǵyna rıza bolyp gýil­desip ketti.

— Sheshem meni mundaı jaqsy kóredi dep ómiri oılaǵan joq edim. Endi ony eshqashanda jalǵyz qaldyrmaımyn, — dedi Sydyq Bydyqtyń qulaǵyna sybyrlap.

«Ana degen osyndaı bolady eken ǵoı, men de úıge barǵasyn sóı­temin» dedi ol ishteı tolqyp turyp.

---