InfoHub Logo

On segizden tiri qalǵan úsheý týraly orys áni kópke málim. Tarıhyn estigen jurttyń bári kózine jas alady.

Men jalǵyz balasynan soǵysta aırylǵan kempir-shaldyń úıinen 1942 jyly kóktemde túsirilgen sýret kórdim. Áskerge jańa alynǵan aýyl jastary. Qasap qyrǵynnan alpys jetiniń úsheýi ǵana aman qaıtypty...

Men olardy kórgem joq, olarmen birge júrgem joq. Olar týraly jaza almaımyn. Biraq men sol qyrshyn erlerdiń panasyz qalǵan kári ata-analaryn bilem, jetim qalǵan jas balalaryn bilem. Týyp úlgermegen náresteleriniń qazir neshe jasqa keletinin, qandaı azamat bolatynyn bilem...

Osy shaǵyn dúnıeni fashızm qurbandarynyń týyp jetim qalǵan, týmaı jaryǵy óshken sábıleriniń rýhyna arnaımyn. Ólgenderine tastaǵan bir ýys topyraǵym, tirilerine janyn jubatar bir shýmaq jyrym.

Avtor

BASTAÝ

— Al, aǵaıyn, tegis jınalsań, sózime qulaq sal, — dedi basqarma. — Ózderiń bilesińder, men jumysshy ákelem dep kettim. Aqyry bylaı boldy. Úkimet bizdiń Bulǵyrtaý aýdanynyń toǵyz qalqozyna elý tórt bala jibergen eken. Jer aıaǵy shalǵaı, men barǵansha eresekterin bólisip áketipti. Sonyń ózi jaqsy boldy. Jetisip otyrǵan eshkim joq, túgel kem-ketikpiz. Tórt-bes jumysshy qosylǵannan azamattyń orny tolmas dep, eń usaǵynan tańdap aldym.

Jurt dabyrlap ketti. Basqarma men esepshi ekeýi shúpirlegen bir arba bala ákeldi degendi mana, jumys basynda estigen. Ras bop shyqty.

— Sabyr, aǵaıyn, sabyr, — dedi basqarma qolyn kóterip.

— Meniń ákelgenim alty-aq bala. Bárińe jetpeıdi. Jáne, qazir baýryma saldym dep alyp, erteń ógeısitip júrsek taǵy qazaqshylyqqa jatpaıdy. Múmkin, úkimet áli de jiberer, sonda qalǵanyńa tıedi. Ázir qolda baryn qudaı jolymen bólem. Aı, báıbishe, — dedi sodan soń daýystap.

— Tamaǵyn iship bolsa balalardy alyp shyq.

— Qazir, aqsaqal, — degen daýys estildi kıiz úı ishinen,

— Al, bylaıyraq turyndar, balalarǵa oryn berińder, — dedi basqarma.

Jurt japyryla sheginip, esik aldyń qoralaı turdy. Ortalaryn ashqanmen, kımelesip, múmkindiginshe alǵa shyǵýǵa tyrysady. Biri qyzyq kórmek, biri úmit jeteginde.

Aqyry basqarma áıeliniń aq sharshysy kórindi. Biraq syrtqa shyqpaı, kóterme kıiz esikti jamylǵan kúıi bógele berdi.

— Júrińder, aınalaıyndar, beri júrińder.

Appaq qazdyń baýrynan turǵan sary úrpek balapandaı, sap-sary shashty sap-sary bala kórindi. Jurttyń dabyry pyshaq keskendeı tyıyldy. Artynsha biriniń sońynan biri tizilip, qara shashty, qońyr shashty, jıren shashty balalar órip shyǵa bastady. Kúnge kózderi shaǵylysty ma, álde jadaý kıingen jat toptan ımendi me, bári esik aldyńda uılyǵyp qaldy.

— Óı, qalqabastar, qoryqpańdar, beri júrińder, — dedi basqarma. Qolynan bir-birlep jetektep ákep, kıiz úıdiń kúnes jaq qabyrǵasyna qatarlap turǵyzdy.

Jańa siltideı tyna qalǵan jurt badalardyń ishinde qońyrqaı óńdi, qara kózdileri baryn ańdaǵan soń qaıtadan kúbir-kúbir sóılesip, gýildep ketken.

— Al, Dáýrenbek, — dedi basqarma, eki qolyn keýdesine aıqastyryp, aldyńǵy qatarda siresip turǵan qara ǵalıfe shalbar, áskerı gımnasterkaly jigitke qarap. — Dúkimetińdi oqy, balalardyń mán–jaıyn aıt.

Dáýrenbek saldat etigimen sart-surt basyp, eki-úsh qadam alǵa shyqty da, bas barmaǵy men jarty shynashaǵy ǵana bar sol qolymen qarmalap, tós qaltasynan tórt búktelgen bir japyraq qaǵaz aldy. Bes saýsaǵy da bútin oń qolymen qaǵazdyń búktemesin jazyp, ernin jybyrlatyp, ishinen oqyp az bógeldi. Sodan soń molaq qolynyń kemis shynashaǵymen balalardy sanap shyqty. Qaǵazyna taǵy bir qarady da balalardy ornyn almastyryp, qaıta turǵyzdy. Tamaǵyn kenep eki-úsh márte jótkirinip alyp, qaǵazdy muqıat búktedi de qaıtadan qaltasyna saldy.

— Basekeń durys aıtady, balanyń sany altaý, — dedi sodan soń. — Smırna turyp, vnımatelna tyńdańdar. Men retimen tanystyryp shyǵaıyn. Tyldaǵy eńbekshilerge kómekke jiberilgen joldastar tómendegishe. Stroıdyń basynda turǵan ekeý — qazaq balalary, úlkeni segizde, kishisi altyda, mynaýsy — Nartaı, anaýsy — Ertaı, ekeýi aǵaıyndy. Bulardan sońǵy — tatar balasy, aty Ráshıt, jetide. Kózi syǵyraıǵan jalpaq bet, taqyrbas qara — áıel bala, qalmaq, ıa dúńgen, jasy altyda. Qasyndaǵysynyń aty — Iakov, toǵyzda, qolaǵashtaı murnyna qaraǵanda joıyt tárizdi, biraq dokýmentte orys dep jazylǵan; qaıdan kep, qaıdan turǵany belgisiz, ári mylqaý. Eń sońyndaǵy — jańa aldymen shyqqan qasqa, jetide. Sizderden jasyratyn ne bar, tegi jaman — nemis. Bul balanyń orny detdom emes edi, áke-shesheden birdeı aırylyp, panasyz qalǵan soń alynǵan eken. Ókimettiń keńshiligi kóp. Endi osy araǵa kelip turǵan jaıy bar.

— Sonda qalaı? — dedi bireý.

— Ne qalaı?..

— Myna bala...

— Qaı bala?

— Myna balalar... ne... alǵan adam... alam degen adam... netip...

— Men bárin de aıttym, — dedi Dáýrenbek. — Taǵy qandaı suraq bar? Eshqandaı suraq bolmady.

— Túsinikti, — dedi Dáýrenbek. — Men boldym. Baseke, sóz ózińizdiki.

— Sóz deıtin ne sóz bar... Osy aýyldan soǵysqa saıdyń tasyndaı qyryq úsh azamat ketip edi. Ázirge oralǵany ekeý-aq. Dáýrenbek qoldan, Berden aıaqtan aırylyp qaıtty. Jıyrma tórtine qara qaǵaz aldyq. Habarsyzy qanshama. Tegis jetimbiz. Jetim bolmasaq, álipti taıaq dep bilmeıtin Toqajan qalqoz basqarma ma. Jetim bolmasaq, jetpiske kelgen Ahmet kúndiz mal qarap, túnde kúshkólik baǵa ma. Áıteýir artynyń qaıyryn bersin... — Kózi jasaýrap sol bógeldi de qaıta jalǵastyrdy. — Sóz deıtin ne sóz bar, biz baladan aırylsaq, myna aldarynda turǵan — atadan aırylǵan jetimder. Eki jarty — bir bútin... — Daýsy jaryqshaqtanyp, murty selteńdep, budan ary sóıleı almady.

— Toqa! — dedi sol aıaǵyna kónetoz saptama etik, on aıaǵyna bylǵary tysty jańa protez kıgen syrma kúrteli qaramurt. Bul — brıgadır Berden edi. — Toqa, osy turǵan jurttyń kóbi bala alǵysy keledi. Men de, ana Aqan da, myna Tileýbaı da. Ózińiz de qur qalmassyz. Tegis sábı jasyndaǵy kishkentaı balalar kórinedi. Shyqqan jerin umytyp, erteń-aq et-baýyrymyz bop ketedi. Óz qolyńyzben úlestirip berińiz.

— Lábbaı, — dedi qaıtadan qataıyp alǵan basqarma, — men bólmeımin, ózderiń tańdańdar. Tek retin aıtaıyn. Renish-ókpe bolmasyn. Aqa! Jol sizdiki.

Tysy tozǵan seńseń tymaǵyn qulaǵyn qaıyryp bir jaq shekesine qısaıta kıip, jurttyń báriniń basynan asa qarap, at ústinde turǵan Ahmet shal qaryna qystyrǵan quryǵyn laqtyryp tastap, jerge yrǵyp tústi. Qımyly shıraq.

— Tańdaǵan balańyzdy alyńyz.

Ahmet ysyryla jol bergen jurtty kıip-jaryp balalardyń aldyńa bardy da qalt bógeldi. Qaısysyn alsam eken dep oılanǵandaı. Jetimderdi jaǵalaı sholyp shyqty da, eń basta turǵan aǵaıyndy qazaq balalarynyń qasyna keldi. Ekeýi birine-biri tyǵyla qushaqtasyp turǵan. Qoldarynan tartyp edi, aırylmady. Ahań tizesin búgip, ekeýin birdeı baýryna basty. Kezek-kezek mańdaılarynan súıdi. Sodan soń ornynan kóterilip, balalardy jaǵalaı bastarynan sıpap ótti de, eń shette turǵan nemis balasynyń qolynan ustady.

— Men osy myqtynyń ózin qaladym.

Jurt dý ete tústi.

— Erkińiz bilsin, — dedi basqarma.

— Balanyń aty kim? — dedi Ahań Dáýrenbekke qarap.

— "Jaýdy aıaǵan jaraly" degendi bilmeýshi me edińiz, — dedi Dáýrenbek yzbarmen.

— Áı, ne shatyp tursyń, men senen aqyl suradym ba! — dedi Ahań da mort ketip.

— Saqalyńyzdyń aǵymda jańsaq iske aıaq bastyńyz, — dedi Dáýrenbek. Aqsaqalǵa emes, áldeqaıda, alystaǵy egin-jaıǵa qaraıdy.

— Quıysqanǵa qystyrylmaı, qoı, shyraǵym, — dedi Ahmet. — Ákeń atshabar Bákibaıdy da kórgem, ol da maǵan qoqańdaı almaǵan. — Eki búktep, bileýleı ustaǵan qamshysynyń sabymen tymaǵyn túzep kıdi. — Emiske sen úsh saýsaǵyńdy berseń, men úsh ulymdy bergem. Myna jurtty bógemeı balamnyń atyn aıt.

— Zıgfrıd Volfgang Vagner. Qaryq boldyńyz, — dedi Dáýrenbek myrs etip.

— Zekprı Bolypken... Qalaı, qalaı?..

— Zıgfrıd Volfgang Vagner.

— E, jón-aq, — dedi Ahmet aqsaqal. — Kelisti, jaqsy at eken. Aınalaıyn, júr, úıge kettik. Apań kútip otyr. Jurttyń sózin urǵanyń bar ma, júr úıge.

Qyzyqqa jıylǵan balalardyń eresekteý bireýi shylbyrynan ustap turǵan atyna bardy da, Zıgfrıdti aıaǵyn tarbıta kóterip alyp erge otyrǵyzdy. Eńkeıip, jerden quryǵyn alyp, sol jaq qaryna qystyrdy. Úzeńgige aıaǵy tıer tımesten lyp etip ózi de at ústine qona ketti. Kúmis qasty qazaqy er keń eken, ekeýi de syıdy: aldyńda — jalbyraǵan uzyn sary shashty kókkóz sary bala, artynda — shıratylǵan uzyn bozǵyl murt, shoqsha saqaldy, óńi jel men kúnge totyqqan aqsur shal.

Iesiniń júris baǵdarlaryn jatqa biletin jırenqasqa at ońǵa, kolhozdyń soqaǵa, tyrmaǵa jeger, egin shabýǵa, qyrman aıdaýǵa paıdalanar kúshkóligi jaıylyp júrgen qyr jaqqa qaraı bettemek edi, shal tizgindi tartyp, solǵa qaraı burdy da, qatty tebinip qap, buryn ózinde joq, tipti, qazaqta bolmaǵan ádetpen aýyldy qaq jaryp shaba jóneldi. Abalaı qosylǵan ıtterden arylyp, shetke shyqqan soń ǵana aıańǵa kóshti. Ońasharaq tigilgeni bolmasa, Ahmettiń óz úıi de osy aýyldyń sheginde edi. Tóbesi kórinip turǵan.

— Uzaǵynan súıindirsin, — dedi úıine jetip, atynan túskenge deıin Ahmettiń artynan qarap turǵan Toqajan.

— Shoǵyrly jerdiń shoqysy bolǵan arýaqty atadan qalǵan qara shańyraq edi. Al, jumysqa shyǵý kerek, tezdeteıik, — dedi sodan soń. — Boks, Ahańnan sońǵy jol da, jón de sizdiki.

— Raqmet, Toqajan shyraǵym, — dedi Bókeń atalǵan kishkentaı qara shal taıaǵynyń ushyn shoshań etkizip. Tilep alǵan jalǵyzdy mańdaıyma syıǵyzbaǵan qudaı basqanyń záýzatynan opa bermes. Raqmet peıilińe. Kór aýzyna taqap otyrmyz, bir ret ata-anasynan aırylyp ańyraǵan balany ekinshi qaıtara jetim qaldyryp kúná arqalaǵym kelmeıdi.

Osydan soń jurttyń kóńli basylyp qaldy. Abyr-dubyrsyz, ý-shýsyz kelisti. Basqarmanyń ózi ádeppen kezek kútken soń eshkim keýdelemedi. Bala alǵandar da, qur qalǵandar da rıza bolysty. Tek bóliner kezde aǵaıyndy Nartaı men Ertaıdyń shyryldap jylap, aırylmaı qoıǵany ǵana janǵa batty. Erterek oılamaǵan ekem, ókpe, arazǵa qaramaıtyn em dep basqarma ókindi. Áıelder kózine jas alyp, erkekter únsiz tunjyrap, úıdi-úılerine taraspaı kóp turdy. Biraq Ertaıdy alǵan brıgadır Berden de, Nartaıdy alǵan oraqshy Tileýbaı da baladan aırylǵysy kelmedi. Qatty-qatty sózderge baryp, tóbelesermenge taqady. Aqyry úlkender basý aıtyp qoıǵyzdy. Balalaryńnyń baýy berik bolsyn, búgin jylaıdy, erteń qoıady, bárin umytady desti. Sol sózdi medeý qyp qalǵany da tarqasty.

BİRİNSHİ TARMAQ. ZIGFRID AHMETULY

Erteńine Ahmet kórshi aýyldan Jaqan moldany shaqyrtyp, nemis balasynyń tilin kálımaǵa keltiripti degen sóz tarady. Molda syıǵa laq suraǵan eken, Ahan shart etip ashýlanyp, iship otyrǵan shaıynyń da aıaǵyn kútpesten, úıden qýyp shyǵypty. Hazireti Ǵalı myń san kópirdi dińge kirgizgende kimnen laq alyp edi, azǵan atańnyń aýzy dep boqtap, aldy-artyna qaratpaı atyna mingizipti de, aýyldyń shetinen asyryp, aıdap tastapty. Araǵa kún salmaı keńes basyna baryp, kópten beri syrtqa shyǵýdan qalǵan Seıitbek qojany alyp kep, balasyn súndetke otyrǵyzǵan kórinedi. Jurt taǵy bir soıqandy kútip edi, ondaı shetin habar estilmedi. Qaıta kerisinshe, Ahańnyń úıine qatysy bar áıelder qoja qozyly qoı alyp ketipti desti.

Keshine Ahań búkil aýyldy balasynyń asyqjilik ustar toıyna shaqyrdy. Kópten qyzylsyrap júrgen jurt úlken-kishi, kári-jas demeı, taıly-taıaǵy qalmaı tegis jınaldy. Ahań jalǵyz segin soıǵan eken, bas-sıraq, ishek-qarnyna deıin asypty. Molynan jetti. Semiz et pen nárli sorpaǵa lyqa toıǵan jurt shaı kelgende dastarqanǵa tógilgen irimshik, qurtqa qaraı almady. Tek shólderin basý úshin bir-bir shyny aqsý ishisti.

Astan soń brıgadır Berden erteń jumys baryn eske salyp edi, basqarma toqtaý aıtty. Jamıǵat toı kórmegeli eki-úsh jyl boldy, otyryp, kóńilderin kótersin degen.

Áıelder jaǵy qosylyp óleń aıtty. "Bir baladan" bastalǵan án áýeni kóp uzamaı muńǵa aýysty. "... Qaı jerimnen keledi oıyn, kúlki — Jeti aral jerim-aı, — Saýyqshyl elim—aı..." Osydan soń-aq kim shyǵarǵany, qaıdan taraǵany belgisiz, sózi de qorash, áýeni de olaq, biraq jurttyń dál qazirgi kóńil kúıine sáıkes jańa ánder aıtyla bastady.

Erkekter jaǵy shydaı almaı syrtqa shyǵysty. Ne isterlerin bilmeı, anany-mynany áńgimelep, kúńkildesip tur. Kózge túrtse kórgisiz qarańǵy tún. Bıikte sansyz juldyzdar jymyńdaıdy. Budan bes, on, jıyrma jyl burynǵydaı. Jas. Qaıǵy-muńsyz.

İshte áıelder jamyraı suńqyldaıdy. "Ahaý aıdaı aqynym — Armıada jaqynym, — Qoldan keler qaıran joq, — Alla bilsin aqyryn..." Án emes, daýys aıtyp jatqandaı.

— Aý, ne turys, kúrespeımisinder, — dedi Toqajan.

Belsenýshi bolmady. Óńsheń kári—qurtań. Aqyry birin ıterip, birin súırep, qaýmalap, ortaǵa eki shaldy shyǵardy. Áýelde amalsyzdan jaı ǵana ustasyp júr edi, kótermelegen aıǵaımen qyza-qyza shyn kúresip ketti. Biri ishten shalyp tastaǵysy keldi, biri jambasqa salmaq boldy, áıtkenmen eshteńe ónbedi, yrsyldap, kúrsildep, uzaq júrdi, aqyry ekeýi de sharshap, turǵan oryndarynda qulaı ketisti. Qalǵandary qarqyldap kúlip, dabyrlasyp baryp toqtady. Sol kezde ǵana ańdady, úıdegi áıelder áli zar aıtyp jatyr eken. Daýystary manaǵydaı jamyrap shyqpaıdy. Báriniń qaıǵysy, báriniń tilegi bir arnaǵa quıylǵan.

— Balalardy kúrestireıik, — dedi bireý.

Balalar áıelderdiń áninde de, shaldardyń kúresinde de sharýasy joq, úı syrtynda asyr sap júrgen. Úlkenderdiń keıbiri solaı qaraı oıysyp edi.

— Kókpar tartaıyq, — dedi áldekim. Oraqshy Tileýbaı eken.

— Oıbaı, jetiqarańǵy túnde...

— Jer jaǵdaıy belgili ǵoı, biraq, serke qaıda, — dedi ekinshi bireý.

— Aqa, sektiń terisin ákelińiz, — dedi Tileýbaı.

"Búgin tartylmaǵan kókpar siráda tartylmaıdy" dep eshkimge yryq bermedi. Beldeýde qańtarýly turǵan attardyń birine mindi de, jas terini taqymyna basyp alyp, qyrǵa qaraı qıqýlap, tasyr-tusyr shaba jóneldi.

— Qap, myna júgirmektiń istegeni-aı... — Bul — brıgadır Berden edi. — Ózi ólse eshteńe etpes, atty jazym qylatyn boldy-aý. Qaıt-eı, qaıt keıin! — dedi aıǵaılap.

Tileýbaı áýdem jerdegi beleske shyǵa bere kóldeneńdep tura qaldy. Juldyzdy aspannyń aıasynda sulbasy ǵana qaraýytady.

— Qaıtpaımyn-aý! — dedi ol da aıǵaılap, — Bárińdi jerge qaratyp osy betimde aýylǵa tartam. Tez endi. Uzatyp alasyńdar!

— Shydap kór qorlyǵyna, — dedi Berden. — Astyna mingeni qaı at?

— Kókdombaq.

— Qurtqan eken ǵoı. Oǵan bul arada Ahańnyń jıren qasqasynan basqa at jetpeıdi. Ákel bermen, qarasyn úzbeı turǵanda.

Bireý beldeýden jırenqasqany sheship ákeldi.

— Tez mingizip jiberińder.

Eki-úsh adam súıemeldep, atqa mingizisti. Bul kezde Tileýbaı da jónele bergen edi.

— Ne eki aıaqty birdeı aǵash qylam, ne kókpardy alyp qaıtam, — dedi Berden. — Aıt shúý, janýar.

Kelesi sátte qyrqadan asyp joǵaldy.

Kenet jurt jaý shapqandaı abyr-sabyr boldy da qaldy. Biri beldeýde turǵan attarǵa, biri ertemen jumysqa jegilmek, qazir taıaý mańda jýsap jatýǵa tıis jylqyǵa qaraı júgirdi.

Keıde ór jaqtan, keıde oı jaqtan shyqqan topyrlaǵan tuıaq daýsy, qıqýlaǵan úzik-úzik aıǵaı túnniń bir ýaǵyna deıin basylmady.

Jyly qymtaýly tósekte jatqan, et jelinip bitpeı-aq uıqyǵa ketken Zıgfrıd Vagner erteńine tańerteń Zeken Ahmetuly Begimbetov bolyp oıandy.

* * *

— Emis dep, orys, qazaq dep bólý paıǵambarǵa shet, qudaıǵa kúná, — dedi Ahań, ár úıde ótken toı yrymy tarqap, ábiger basylǵan soń, birde qyrmanda, jańa ǵana quıyp ótken soqyr jaýynnan keıingi raqattynys ústinde otyrǵan jurtqa. — Jaryqtyq úlken ákem aıtýshy edi, burynǵy jaısańdardan qalǵan sóz dep... — Qonyshynan kúmispen órnektelgen múıiz shaqshasyn alyp, alaqanyn toltyra nasybaı atty. Murtyn shıratyp, saqalyn salalap, sál bógeldi. — Aldymen tıanaqsyz kók aspan, sodan soń turlaýsyz qara jer jaratyldy. Aspandaǵy aýa qoıylyp bultqa aınaldy, bulttan jaýǵan nósermen ıigen jerge jasyl shóp, gúl-báısheshek, saıaly daraq, máýeli jemis shyqty. Otty, sýdy dalada, qalyń jynysty orman ishinde neshe túrli jan-janýar, haıýanat ósip-óndi. Eń aqyrynda solardyń bárine ıelik etý úshin adamzat keldi dúnıege. Taǵyny tizgindedi, asaýdy buǵalyqtady, qula dúzdi qan jaılaý, meńireýdi eldi meken etti. Ol kezde rý alasy, el talasy bolǵan joq. Jurt tegis shat-shadyman turmys keshti. Óıtkeni jer betin qonystanǵan alǵashqy adamdardyń barlyǵy bir atanyń balasy edi.

— Munyńyz bylaı... zıandy pikir, — dedi jurt ishindegi kózi ashyǵy Dáýrenbek. — Bárimiz maımyldan shyqqanbyz.

— Qoı, shyraǵym, munyń bos sóz, — dedi Ahmet. — Jaryqtyq úlken ákem taǵy bir sózinde aıtýshy edi, arǵy atamyz kók bóri eken dep. Biraq qurannan ushyrata almadym. Jer betindegi barlyq jurt Adam-Ata men Haýa-Anadan taralǵan deıdi. Estýimshe, tipti, orystyń moldalary da muny teriske shyǵarmaıtyn kórinedi. Adam-Atadan Ábil men Qabyl týady. Qabyl...

— Munyń bári dińniń sandyraǵy, — dedi Dáýrenbek short kesip. — Ǵylymnyń aıtýynsha, bizdiń atamyz maımyl. Jáne kim dep atasańyz da bir maımyl emes. Kóp maımyl.

Qarttyń minezin biletin jurt bir shataqtyń shyǵýyn kútti. Alaıda, eshqandaı shataq shyqpady.

— Árkim óz atasyn aıtady, — dedi Ahań keńkildep kúlip. Tiliniń ushymen tómengi ernindegi nasybaıyn ońdady da, moınyn bura bere shyrt túkirdi.

Jurttyń bári kúlgen.

— Ǵylymnan habaryńyz joq, sóıte tura daýlasasyz, — dedi bop-boz bop ketken Dáýrenbek.

Esepshiniń qaharynan habardar halyq tyna qaldy.

— Ras, orystyń ǵylymynan qur qaldyq, — dedi Ahan salmaqpen. — Múmkin, sen aıtqandaı, maımyldan taraǵan shyǵarmyz. Múmkin, quranda aıtylǵandaı, bárimiz de Adam-Atanyń urpaǵy bolarmyz. Meniń toqsan jetige kelip ólgen babam aıtqandaı, qazaqtyń atasy kók bóri, basqa jurttardyń atasy basqadaı ártúrli janýarlar bolýy da ǵajap emes. Kórip kelgen eshkim joq, bári dolbar. Biraq jańaǵy seniń ǵylymyńnyń ózi qazaqtan orys kem, orystan emis jaman dep aıtpaıtyn shyǵar. Syrtqy túr — perde. İshin aıt. Júregi qalaı soǵady, búıregi kimge burady — soǵan qara. Oıyn aıt, pıǵylyn aıt.

— Uly orys halqynyń maqaly bar, — dedi Dáýrenbek.

— Qasqyrdyń kúshigi qansha asyrasań da ormanǵa qarap ulıdy eken.

— Meniń balamdy tuspaldaǵanyń ǵoı, — dedi Ahań. — Áli kórermiz, qalaı qarap

ulyryn, kimdi bóksere qabaryn. — Nasybaıshy jurtty tegis aralap kelgen kók ala shaqshasyn qaıtadan qonyshyna tyqty. — Aqyr bos otyrsyńdar, qyrman sorǵyǵansha men senderge bir áńgime aıtyp bereıin. Meniń segizinshi atam Aıbas, estýleriń bar shyǵar, tý kóterip, qol bastaǵan arýaqty batyr bolǵan. Jasaq jınap, jaýǵa kóp attanypty. Quba qalmaqpen soǵys kezi eken deıdi, birde sońynan ergen qoly oısyrap qaıtypty. Ol zamanda er armany — jaýdan ólý, jigit sháıit bolsa arýlaıdy, azalaıdy, biraq bos jylap-syqtaı bermeıdi eken. Ólimniń orny bólek qoı, tek jaýgershilik kezde qaza — úırenshikti nárse bolsa kerek. Óıtkenmen de bireýdiń, kim ekenin aıtpaımyn, bálkı batyrdyń jamaǵaıyn aǵasy shyǵar, bálkı, alys ta bolsa el syılaıtyn aqsaqal shyǵar, áıteýir bir syıly kisiniń bes uly birdeı sadaqqa ushqany jurttyń janyna qatty batypty. "Áı, Aıbas, — degen eken sabazyń kóńil aıta kelgen batyrǵa. — Bes ul qatarynan jaýdan ólse — sháıit, ata-babasynyń arýaǵy rıza, men buǵan jylamaımyn. Biraq túgel kókórim edi, eshqaısysy artyna tuıaq tastap úlgermedi, myna men qýbas qaldym, ólsem shańyraǵym qulaıdy, soǵan ǵana jylaımyn, osyny oıladyń ba?" — depti. "Oıladym", — degen eken batyr. "Oılasań, babańnyń salty sol, tez attan, ólseń artyńda ulyń bar", — degen eken qarǵyn. Batyr seldiregen jasaǵyn tas túıin etip, qaıtadan atqa qonyp, áldeneshe kún joryqtan soń, qazaqty jeńdik dep qamsyz jatqan jaýǵa qaıta tıipti deıdi. Basyp, janshyp, bostyra qýyp, Altaıdyń syrtyna ysyryp tastapty. Malǵa, dúnıe-múlikke kóz salmasa kerek. Boıy arbanyń kúpsheginen aspaǵan kishkene balalardy ǵana oljalapty. Elge ákelgen soń qalaı úleskenin kim bilsin, jańaǵy beseýdiń ornyna kelgen bes uldyń urpaǵy osy qalqozdanýdyń aldyńda neshe aýyl bop, shalqyp, tolqyp otyrǵanyn óz kózimmen kórdim... — Ahań qamshysynyń sabyna súıenip, ornynan turdy.

— Qaıda? Qazir qaı kolhozda? — desti otyrǵandar jamyrasyp.

— Bizdiń qalqozda, — dedi Ahan myrs etip. — Osy "Besobada".

— Kim? — dedi biri.

— Aqsaqal qaljyńdaıdy, — dedi ekinshisi.

— Sol joly qaza tapqan erlerdiń bodaýyna kelgen balalardyń birazynyń urpaǵy qazir osy arada otyr, — dedi Ahań atyna minip jatyp. — Mal eginge tússe birgádir tóbemdi oıar. Kettim. — Atyn tebine bere artyna buryldy. — Birińniń betińe biriń jaqsylap qarańdar. Múmkin tabarsyńdar. — Ahan basynan tymaǵyn alyp, silkip qaıta kıdi de, qarq-qarq kúlip, eginjaıǵa qaraı shoqyta jóneldi.

Astyna saban tósep, maldas qurǵan, jaldap úıilgen bıdaıǵa shyntaqtaı qısaıǵan, jaı ǵana júresinen otyrǵan áıel-erkek, kári-jas údireıisip bir-birine qarasty. Árkim qasyndaǵy, qarsysyndaǵy, mańyndaǵy kisiniń boıynan bóten keıip, ózgeshe sypat tabýǵa tyrysty. Sálden soń báriniń de shubasy qalmady; bul otyrǵandardyń ishinde qazaq emes eshkim joq eken.

— Aqsaqal bizdi qatyryp ketti, — dedi áldekim aqyrynda.

Biri qıqyldap-shıqyldap, biri ysyldap, biri qyryldap, tegis kúldi. Jamyrap uzaq kúldi. Dáýrenbektiń:

— Jetedi endi, az otyrǵan joqsyńdar, — degen ashýly úni shyqqanda áreń basyldy.

Sypyrǵyshyn súıretip, kúregin ıyǵyna sap árkim óziniń jumys ornyna qaraı aıańdady. Kúlkisin tıa almaı, birtalaıynyń ıyǵy áli búlkildep bara jatty.

***

— Áıtkenmen de, dál osy balany tańdaýyńyzǵa ne sebep? — dep surar edi kóńli jaqyn zamandastary.

— Ras, — deıtin Ahań. — Oıym qazaq balalarynda edi. Aıyrýǵa qımadym. Ári úlkeni tym esti kórindi. Umyttyrmas, túbi ózin tabar dedim.

— Al odan basqalary she?

— Eń táýiri osy Zeken bop kórindi kózime.

— Sonda da...

— Maǵan bári birdeı edi, — deıtin Ahań. — Áıtse de kóp jetimniń ishindegi shyn jetim osy eken. Obalynan qoryqtym...

Kóp uzamaı Ahań turǵylastarymen bas qosqan jerde bóten sózdi qoıyp, únemi balasynyń jaıyn áńgimeleıtin boldy.

— Ózi uǵymtal, — deıtin maqtanyp. — Asa zırek. Biraq bıyl mektepten qalady. Tili bastyqsyn. Oǵan da qaramaı berip jiberer edim, kelmeı jatyp kisi úıinde turǵan soń tasbaýyr bop kete me dep qaýiptenem.

— Osy atańnyń aýzyn uraıynnyń qazaqqa bir shatysy bolsa kerek, — deıdi taǵy birde nasybaıyn alshysynan atyp otyryp. — Jylqyǵa jany qumar. Noqaı neme, aldy, arty demeıdi, keshe jırenqasqanyń baýyrynan ótip oınap júr.

— Tipti, bótendigi joq, — deıdi keleside basyn shaıqaı masattanyp. — Alǵashqy kúnderi úrkek edi. Qazir meni men sheshesin qoıshy, osy bárińe, búkil aýylǵa boıy úırenip qaldy.

Úlkender Ahańnyń ár sózin báreýkeldilep qostap, bas ızep maquldaǵanymen, bala-shaǵa jaǵy Zıgfrıdti birden moıyndamady. Mańyna kóp jolaı qoımaıdy. Ákesiniń qasynda júrgen kezde ǵana dushpandyq nıet tanytpaıdy. Onda da berilip oınamaıdy. Úlkenderdiń kózi taıǵan sátte qazaq bop bóline ketýge, reti kelse zorlyq jasaýǵa, birdeńesin tartyp alýǵa beıim turady.

Biraq Zıgfrıd kekshildigi joq, jaıdary bala bop shyqty. Kóbine jalǵyz oınaıdy. Ákesiniń tymaǵyn aınaldyryp kıip, kók shybyqty at qyp minip, kúnuzaq úıiniń qasynda asyr salady. Taıaý mańda bala kórinse boldy, qol bulǵap shaqyrady. Qaramasa sońynan júgiredi. Tek alysqa uzamaıdy.

Eptep qazaqsha sóıleı bastaǵannan beri aýyl balalarymen aradaǵy alalyq azaıdy. Birli-jarym balalar ózi izdep keletin boldy. Olardy tartqan Zeken be, Zekenniń apasy aldaryma qoıatyn tostaǵan toly maı bıdaı ma, álde tulpar dańqy bar jırenqasqa at pa — tek osy arasyn ajyratý qıyn edi.

Zıgfrıd kim kelse de jaqsy qarsy alady. Bar-joqtyny adal bólisip jegen soń, beti súıekpen zerlengen qazaqy aǵash tósektiń basyna ilýli turǵan, ala eshkiniń biteý soıylǵan, júni syrtyna qaraǵan moıyn terisinen jasalǵan uzynshaq dorbany alyp, túbinen kóterip, ishindegisin saý etkizip jerge tógedi. Ákesi atpen úı-úıge arnaıy shyǵyp, bir-aq kúnde jınap, óz qolymen tamyr dárige, qoıý qynaǵa boıap bergen sary ala, qyzyl kúreń asyqtar. Neshe jyl jatqan sandyq túbinen apasy ápergen, atyla-atyla ábden mújilgen, biraq áli de qolda oınap turǵan úlken qońyr qulja.

— Mende de asyq bar, — deıdi kózi jaınap ketken qonaq bala.

— Jahsy, — deıdi Zıgfrıd. "Q" ǵa ázir tili kelmeıdi, "q" men aıtýdan qashady. Úırenip úlgergen sózderiniń ishinde "q" árpi kezdesip qalsa únemi "h" etip jiberedi. Basqa qazaqy dybystardyń bárin de aıta alady. "Ǵ" ny da, "ú" ni de, "á" ni de. Al "n" dy oryndy, orynsyz, mólsherden tys kóp qoldanady: — Hansha ash seńki?

Qonaq bala qansha asyǵy baryn bilmeıdi.

— Kóp, — deıdi biraz oılanyp baryp.

— Jahsy, — deıdi Zıgfrıd salmaqpen. — Meńki kóp-kóp. Meńki hyrh... hyrh... apa, hansha?

— Qyryq toǵyz, jaryǵym, — deıdi jún tútip otyrǵan apasy.

— Meńki hyrh toǵz ash.

— Meniń de qyryq toǵyz asyǵym bar, — deıdi san bilmeıtin qonaq bala áıteýir kóptik maǵynadaǵy sóz bolar degen shamamen.

— Jahsy... jahsy... — deıdi Zıgfrıd qonaǵyn arqasynan qaǵyp. — Seńki hulja bar?

Bala ótirik aıta almaıdy. Úndemeı qalady.

— Hulja... arhar... blesń?..

— Osyndaı quljany men de taýyp alam, — deıdi jeńilgisi kelmegen qonaq bala.

— Bul hulja Narym... bet aǵamdiki! Maǵan tastaǵan. Soǵysta ólgen. Meńki úsh aǵa soǵysta ólgen. Seńki neshe aǵa ólgen?

— Meniń aǵam áli tiri, — deıdi qonaq bala.

— Tri... ne? Apa, ne tri?

— Ólgen joq, aınalaıyn. Bir jerde júr.

— O-o! — deıdi Zıgfrıd qýanyp. — Meńki ólgen.

Qonaq bala birjola jeńilip, aıtarǵa soz taba almaıdy.

— Meńki úsh aǵa ólgen... Kimmen soǵysta, apa?

— Kármanmen, kúnim.

— Kármanmen soǵysta meńki úsh aǵa ólgen.

— Meniń aǵam da óledi, — deıdi aǵasynyń tiriligi zıanǵa shyqqan qonaq bala. — Erteń óledi.

— Seńki aǵa tri, — deıdi ábden jeńip alǵan Zıgfrıd. — Meńki úsh aǵa ólgen. — Úsh saýsaǵyn kórsetedi. — Kelim... bet... Jolym... bet... Narym... bet... — Ár aǵasynyń atyn ataǵan saıyn bir saýsaǵyn búgedi. Aldymen bas barmaq, sodan soń suq saýsaq, eń sońynda ortan qol. — Endi men bireý, — deıdi jumylǵan úsh saýsaǵynyń ornyna jalǵyz shynashaǵyn shoshaıtyp. Men mynaý... — Sodan soń bas barmaǵyn kórsetedi. — Mynaý bolady. Kókem aıthan.

Aýyl balalarymen kezdesý únemi dál osyndaı túsinisken dostyq jaǵdaıda óte bermeıtin. Ásirese eresekterimen. Alǵashynda ózendi boılaı tyǵylyp kep, syrtta oınap júrgen Zıgfrıdti jylqynyń kepken tezegimen atqylasty. Sıyr saýyp otyrǵan apasy ornynan turǵansha, taldyń arasyna enip, zym-zıa boldy. Kelesi joly úı mańynan uzańqyrap ketkeninde aıtaqtap kúshik qosty. Endi birde shomylyp jatqan ústine bara qalsa, ustap ap, bet-aýzyna qan-qara etip batpaq jaǵyn qoıa beripti. Zıgfrıd eki kózi ǵana jyltyrap, baqyryp úıge kelgende Ahań qatty ashýlandy. Atyna mindi de, Zıgfrıdti sol balshyq-balshyq kúıi aldyńa óńgerip ap, sý basyna shaýyp jetip keldi. Nemis balasy bireýdi ertip ákeledi dep oılamaǵan, oılasa da atpen, ári munsha tez keledi dep kútpegen aýyl balalary tegis tyr jalańash taıaz sýdy shalpyldatyp, máre-sáre bop jatyr eken, tym-tyraqaı qashty. Biraq kıimderi jaǵada qalǵan, uzaı almaı, arǵy qabaqtaǵy taldardyń arasyna tyǵyldy. Ashýly aqsaqal ózennen ótse, odan da ári qashýǵa yńǵaılanyp, sý-sý shashtary úrpıip, jylt-jylt syǵalasyp tur.

— Áı, óńsheń qara sıraq! — dedi Ahan aıqaılap. — Sender kim dep júrsińder! Mynaý — meniń balam. Narymbettiń inisi. — Eresekteý eki-úsh balanyń atyn atap shaqyrdy. — Myna Zekenniń betiniń balshyǵyn jýyńdar. Sýǵa maltytyp úıretińder. — Sózine jaýap kútpesten Zıgfrıdti jerge túsirdi. — Bar, oına. — Atynyń basyn burdy da, artyna qaraılamastan aıandap júre berdi.

Sol kúnnen bastap Zıgfrıdti eshkim syrtqa teppeıtin boldy. Ózi de oıynǵa toımaıtyn bala eken. Tańerteńnen keshke deıin ózen boıynda júredi. Balalarmen birge ý-shý bop sýǵa túsedi. Qumnan qorǵan soǵady, balshyqtan úı qalaıdy. Japyraq jelken kerip, qamystan qaıyq jasaıdy. Tas laqtyryp qaımaq jalatady. Ótirik maltyp qaq oınaıdy. Aqyry keshke úlken jumys basynan kelgendeı, sharshap jyǵylady. Tań ata taǵy ketedi.

Úsh-tórt aptanyń ishinde aıaǵyn kús basqan qara sıraq qara tory bala boldy da shyqty. Shashy ustaramen alynǵan taqyr basy da qaraquıqa. Biraq túr-tulǵasy áli de bólek. Tunyq kókpeń kók kózi, aqshyl sary kirpigi men qasynyń ózinen bul balanyń bóten násil ekeni aıqyn tanylatyn. Áıtkenmen, buǵan jurttyń kózi úırenip qalǵan edi. Kóp ishinde burynǵydaı ańdaǵaılap turmaıtyn sıaqty. Tili de birshama bastyqqan. Balalardyń arasynan jaqyn dostar ǵana emes, alty atadan, jeti atadan tabysatyn qandas týysqandar da tabyldy. Es biletin eresekteri, tipti, Narymbet aǵaǵa tartqan desetin. Ahannyń úlken uly Kelimbet soǵysta nemis áıelin alypty, sodan qalǵan bala eken dep te soǵýshylar boldy. Áıteýir kóp uzamaı Zıgfrıd balalar memleketiniń teń mártebeli, han saılaýǵa, "Aıgólek" oınaýǵa, alysýǵa, kúresýge tolyq haqysy bar qatardaǵy azamaty bop shyqty. Basqa balalarmen qol ustasa turyp: "... Qanjyǵadan qan kerek. — Tebingiden ter kerek, — Maǵan anaý turǵan pálenniń qý basy kerek" — dep qyza aıǵaılaıtyn, ıyq tirestire otyryp "Han jaman" dep erkin sóıleıtin dárejege jetti.

Oıyn uzaqqa sozylmady. Sentábr týa mektep jasyndaǵy, egis jumysyna jaramaıtyn balalardyń da moınyna quryq tústi. Oıyn balalarynyń eresegi Zıgfrıdtiń ózi bop qaldy. Uıymdastyrýshylary joq óńkeı shıborbaı. Ári kún salqyndaı bastaǵan. Asyq oınaýdyń da, sýǵa shomylýdyń da qyzyǵy azaıdy. Onyń esesine Zıgfrıd jańa ermek tapqan.

Alǵashqy kúnderden bastap ákesiniń aldyńa minip úırengen edi, oıyn suıylǵan soń múlde atqumar bop aldy. Ahańnyń ózi de Zıgfrıdti janynan tastamaıdy. Únemi aldyńa alyp júredi. Mal qaıyrǵanda da, qyrman basyna barǵanda da. Tipti úı arasynda da. Ahań túskende Zıgfrıd at ústinde qalady. Áýelde erdiń qasyna jabysyp otyratyn. Kóp uzamaı, tizgin ustap óz betimen júrip-turatyn dárejege jetti. Eki-úsh jasynan ashamaıǵa minip, ertoqym ústinde jetken ózi quralpas balalardaı at qulaǵynda oı-namaǵanymen, týmysynda jýas jırenqasqany sýaryp kelip, qyrǵa shyǵyp, arly-berli aıańdap, tipti, qopańdap jelip, ájeptáýir bop júrdi. Kempiriniń qarsylyq bildirgenine qaramastan Ahań Zıgfrıdti egindi qaraýyldap kelýge, birli-jarymdy maldy qaıyryp tastaýǵa jumsaı bastady. Ata joly solaı, at ústinde júrip úırensin degen. Kóp bolsa jyǵylar. Attan jyǵylmaǵan qazaq joq. Attan jyǵylyp ólgen qazaq taǵy joq. Áıtkenmen, jırenqasqanyń aıylyn berik tartatyn da, taralǵyǵa aıaq salmaýyn qatty tapsyratyn. Kóp uzap shyqpaýyn, mezgilinde qaıtýyn qadaǵalaıtyn. Keshigip bara jatsa jaıaýlap sońynan izdep ketetin. Onsyz da mazasyz jumysynyń ústine jumys qosyp, aı boıy tynym tappady. Aqyry maqsatyna jetkendeı boldy. Zıgfrıd salt júrýge ábden úırendi. Ákesi qusap at ústinde erkin, oń jaq jambasyna qaraı qısaıa, nemquraıdy otyrady. Jelgende onsha qopaqtamaıdy. Tipti, oı-qyrǵa qaramaı, aǵyza shapqannan da qoryqpaıdy.

Túnde kúshkólik baǵatyn Ahań kúndiz jóndep tynyǵa da almaıtyn. Egin qorý kerek. Jeginge ilinbegen nemese kóbeń tartsyn dep eki-úsh kúnge arqasyn bosatqan at, aıǵyr óz aldyńa. Aýylda úı basy derlik sıyr bar. Jańa astyqqa jetkenge deıin, tipti, jetkennen keıin de qorekterin aıyrýy sonyń arqasy. Molshylyq kezde sıyrdy mal dep bilmegen qazaq qazir anyq kedeıdiń qoly osy ekenine kózi jetken. Biraq Ahań úshin bar pále sıyrdan bastalady. Kúnuzaq kúzetetini osy on bes sıyr.

Kún shyǵar-shyqpasta kúshkólikti aýylǵa ákelgen betinde, jańa saýylǵan sıyrlardy jıyp alyp, qyrdan asyra aıdap tastaıdy. Úıge kep, bel sheship otyryp, shaıyn iship biter-bitpese: "Oıbaı, Nákenniń... Zekenniń ákesi, sıyr eginge ketip barady", — deıdi, shaı quıa otyryp, ara-tura syrtqa shyǵyp, qaraýyldap kep júrgen kempiri. "Áp-p, murny pysyldaǵan atańnyń aýzy..." — dep bir sypap alyp, Ahań atqa qonady. Sıyrdyń aldy ózenge jetip qalǵan. Sol qabaq — tógilip turǵan egin. Ahań barǵansha sıyrlardyń aldy aýyz salyp úlgereri sózsiz. "Qaıt!" deıdi Ahań aqyryp. — "Qaıt keıin!" Sıyrlar alystan shyqqan jarlyqty estıdi. Tyńdamasa shataq bolaryn biledi. Amalsyz qarsy aldyńda turǵan tátti taǵamnan bas tartady. Az-maz aqyly barlary ózi burylyp, keıin qaraı aıandaıdy. Aqylsyzdary keıin buryla qoımaıdy. Alǵa da baspaıdy. Qashan Ahań ózi baryp aıdaǵansha ne egindi qımaı, ne keri kete almaı, silekeıi shubyryp, bir orynda teńselip turady.

Ahań qamshy úıirip, bar sıyrdy jaıymen aıdap, — ursa, qýsa súti qashady, — taǵy qyrdan asyrady. Bul joly manaǵydan uzatyńqyrap tastaıdy. Meıli. Arada birer saǵat ótpeı, bar sıyr óńkildep, taǵy da egin jaqqa qaraı betteıdi. Soqa tartatyn ógiz, lobogreıkaǵa jegiletin at, qyrman aıdaıtyn qunan, taı, astyq artatyn túıe — úsh-tórt túlikten quralǵan elý qaraly kúshkólikti túni boıy qalt etkizbeı baǵatyn, ara-arasynda erdiń qasyna súıenip at ústinde, keıde, tipti, jerge túsip, tonyna oranyp jatyp ta uıyqtap, tynyǵyp alatyn Ahań kúnuzaqqy mynadaı ónimsiz tirlikten ábden qajyp bitetin.

Zıgfrıd atqa úırengennen bastap Ahańnyń arqasy keńidi.

Tańerteń ulyn atqa mingizip jiberedi de, rahattanyp otyryp, shaıyn ishedi. Tipti, birer saǵat myzǵyp ta alady. Kúndiz kep qaldy degen qaýippen qaıta-qaıta atqa qonbaıdy. Zıgfrıd shoqytyp baryp, sıyrlardyń qaı shamada júrgenin baıqap qaıtady. Ahan tóbesi kókke jetkendeı máz bolady. Kempiriniń balany pálege ushyratasyń degen sózin tyńdamady. Qyryq shaqyrymdyq báıgege shabatyn kezi dedi. Men dál mundaı kúnimde Qoıandyǵa mal aıdasyp barǵam dedi. Óz betimen osylaı erkin júrse tez eseıedi dedi. Áıteýir óz aıtqanyn istedi. Óstip taırańdap júrgende Zıgfrıd shynynda da pálege ushyrady. Tek Zıgfrıd qana emes.

Ákesiniń tapsyrýy boıynsha, Zeken maldy alystan ǵana qaraýyldaýǵa tıis edi. Eginge qaraı bettese tez úıge jetýi qajet. Atqa Ahań aýysyp minedi.

Álde tapsyrmany umytty ma, álde balalyqpen ózimniń de qolymnan keler dep oılady ma, birde Zıgfrıd eginge taqap qalǵan maldy ózi qaıyrmaq boldy. Qolyna sholaq qamshy ustaǵan kishkene baladan, onyń shińkildegen aıǵaıynan sıyrlar yqqan joq, alǵa qaraı basa bergen. Jele shaýyp júrip birin qaıyrsa, ekinshisi qashyp, ekinshisine bettese úshinshisi boı bermeı, aqyry bar sıyr dúrkireı shaýyp, sharasy taýsylǵan Zıgfrıdpen birge eginge kep túsken. Osy kezde lobogreıkashylar men oraqshylardan kele jatqan esepshi Dáýrenbek te jetti. Japyrylǵan eginge de, jas bıdaıdy qunyǵa asaǵan sıyrlarǵa da qaraǵan joq, jırenqasqany qamshymen saýyrynan tartyp-tartyp jiberip, Zıgfrıdti aldyńa salyp aıdaı jóneldi. Qos attyń dúbiri men "Attan, attan! Jaý shapty! Nemis shapty!" degen ashshy aıǵaıdan úrkip dalaǵa shyqqan Ahmet qamshy úıirip, Zıgfrıdti tyqsyra qýyp kele jatqan Dáýrenbekti kórgende abdyramaı, aıal da qylmaı qarsy aıǵaı sap, soıylǵa jarmasqan. Jırenqasqa beldeýge kep, tumsyq tirep tura qalǵanda, aq soıyldy kórgen Dáýrenbek astyndaǵy atyn jeroshaqtan qarǵyta jalt buryldy. Áıtpese ashýly shaldyń qaǵyp túsirýi kádik edi. Sol burylǵan kúıi qaıtadan eginge qaraı shapqan. Óksip jylap, jırenqasqadan domalap túsken Zıgfrıdke de qaramastan, soıylyn súıretken kúıi atqa mine sala jaýdyń sońynan qýmaq bolǵan Ahańdy kempiri jibermedi.

Keshke ekeýi basqarma aldyńda tabysty. Dáýrenbek: "Qyzmetimdi syılamaı, soıyl ala júgirdiń, qandaı haqyń bar? Kimge qoqan-loqy jasamaqsyń? Maǵan ba, álde úkimetke me?" — dedi. Ahmet: "Qarshadaı balamdy qamshynyń astyna almaq boldyń. Jetim kórdiń be, jesir kórdiń be? Nege basynasyń?" — dedi. "Zıgfrıd Vagner eginge maldy qastandyqpen túsirdi, — dedi Dáýrenbek. — Aıdap ákelgenin ózim kórdim". Ahań "Astapyralda!" dep jaǵasyn ustap otyryp qaldy. Sóz taba almaı, tańdaıyn qaǵyp, basyp shaıqaı berdi. "Nemistiń aty nemis, — dedi bel ala bastaǵan Dáýrenbek. — Osyny umytpaýymyz kerek. Soǵysty shyǵarǵan kim? Seniń úsh ulyńdy birdeı jalmaǵan kim?" "Balalarymnyń atyn aram aýzyńmen bylǵama", — dedi Ahań. Daýsyn kótermese de yzbarmen aıtty. Biraq bul kezde Dáýrenbek kúsheıip alǵan edi. "Nemistiń aty nemis, — dedi bastapqy sózderin qaıtalap. — Sen olardy bilmeısiń. Men bilem. Myna kózimmen kórdim. Eki jyl ot keship, soǵysqa kirgende, qaterge bas tigip qan tókkende aýylda aldymnan nemis shyqsyn dep júrdi deımisiń. Joq, kónbeımin buǵan. Kónbeımin! Jáne jol bermeımin! Aparyp qaıta ótkiz. Kózin qurt. Áıtpese sen de jaýsyń. Halyq jaýysyń!.." Ahań qalshyldap ketti. Araǵa basqarma túspegende Dáýrenbektiń basyna qamshy oratylary sózsiz edi. Sabasyna túskennen soń da yza býyp sóıleı almady. "Naǵyz halyq jaýy sensiń, — dedi bar bolǵany. — Sen nemisten de jamansyń. Sen naǵyz páshıssiń". Endi Dáýrenbek keýdeledi. Biraq basqarma oqys aqyryp qap ony tez basty. Sodan soń Ahańa keıidi. Birde ursa otyryp, birde aqyl aıtyp, ekeýin de kináli qyldy. Dáýrenbek qolma-qol ǵafý ótindi. "Qatelik ótti, qyzýlyq jasadym, nemispen soǵysta qanym buzylypty, ózimdi-ózim ustaı almaımyn", — dedi. "Aıtqan sóz — atylǵan oq, qaıtpaıdy; baýryma salǵan balama til tıgizdi", — dep, Ahań óz kezeginde keshirim suramaı qoıdy. Áıtkenmen, ekeýiniń de júzi jylyp, tatýlasqan keıipte aırylysty.

Bes-alty kúnnen soń aýylǵa qyzyl ala jaǵaly bir top adam saý ete tústi. Áldekim Ahmet shaldy syrtynan kórsetipti. Ata tegi qalmaq dep basqarmany, taǵy sol sıaqty biraz adal sovet adamdaryn ǵaıbattady, ulttar dostyǵyna qaıshy keletin sózder aıtyp, úgit taratyp, tyldaǵy eńbekshilerdiń arasyna iritki sap júr depti. Bul túk emes-aý, úıine bir frısti panalatyp otyr, shashyn alǵyzyp, kıimin ózgertip, jurtshylyqty aldamaq, tipti, esimine deıin jańadan qoıdy, biraq ol adamnyń aty-jóni Zeken emes, Zıgfrıd Vagner, ne oryssha, ne qazaqsha bilmeıtin taza nemis depti. Qarý asynyp, saılanyp shyqqan kisiler Zıgfrıd Vagnerdiń kim ekenin kórdi. Basqarma da, ózge jurt ta Ahmet shaldyń teris úgit júrgizgenin rastamady. Kisilerdiń qahary qaıtyp, ashýlary biraz basyldy. Zıgfrıdke tıgen joq, áıtse de Ahańdy ózderimen birge áketti.

Ahan bes-alty kúnnen soń oraldy. Aýdandaǵy dókeılerdiń biri úlken uly Kelimbetpen birge oqyǵan, kezinde shaldyń óz úıinen de dám tatqan adam eken. Sol shyǵaryp alypty. Aýzyńa ıe bop júr dep uryssa kerek. Páleli baladan da qutyl degen keńes beripti. Ahań aýzyna ıe bolýǵa ýáde bergenmen, baladan óz erkimen aırylýǵa kónbepti. Kempiri de, aýyl-aımaqta kári shaldyń aqtalyp shyqqanyna qýanysty. Áıtkenmen de, sóz Zıgfrıdke kelgende, bári de tyǵyryqqa tirelgen. Ahańnyń aıtqanyndaı, zańnyń sheshýin kútti.

Keler aptada aýdannan arnaıy ýákil keldi. Zıgfrıdtiń ákesi sovetke qarsy kúrespegen kórinedi. Ony az deseńiz, qyzyl áskerde úlken kámándir bopty. Qaıdan barǵanyn kim bilsin, İspan degen elde qaza taýypty. Páshıstermen soǵysta. Qyryq ekinshi jyly sheshesi de ólgen soń detdomǵa alynypty. Balada kiná joq depti ýákil.

"Apyr-aı, — desti fashıs ataýlynyń bárin nemiske balaıtyn jurt. — Nemis pen nemis te soǵysady eken ǵoı. Álde Zekpireıdiń ákesi nemis emes pe?.."

Joq, nemis kórinedi. Sondyqtan Zıgfrıd Vagnerdiń bul aýylda turýyna bolmaıdy. Oıdaǵy "Qyzyl tý" kolhozyna nemister kóship kelmek. Zıgfrıd te sol araǵa oryn aýdarýy qajet. Ahmet Begimbetov qosa kóshem dese qarsylyq joq.

Kóp uzamaı, qarasha úıimen, barlyq mal-jaıymen Ahań tómengi kolhozǵa kóship ketti.

EKİNSHİ TARMAQ. NARTAI MEN ERTAI

Nartaı áý bastan osynyń bárine kúmánmen qaraǵan. Senbegen. Áıtse de kóńili túıtkildi edi. Úmitti túıtkil.

Ózin tanyp alǵan Tileýbaı degen kisi keıde qolynan jetelep, keıde erkine qoımaı kóterip, qyr astyndaǵy aýlyna aparǵansha kóp áńgime aıtty. Qaıda ekenin bilmeı júredi eken. Áıtpese izdep barmaı ma. Aqyry qaıyr boldy. Balasynyń ózi keldi. Kórgen bette mynaý meniń Nartaıym dep jylap jibere jazdadym deıdi. Ol jerde jylaǵan joq, endi ǵana jylap keledi. Meniń kókemniń saqaly joq, murty ǵana bar bolatyn. Saqal keıin shyqty deıdi. Áýelde eshteńe bolmaıdy. Sodan soń murt shyǵady. Sodan keıin saqal. Ras aıtady. Buryn murtpen ǵana júretin. Saqal keıin ósti. Senbese qazir úıge barǵan soń qyryp tastaıdy. Sonda biledi óziniń kókesi ekenin. Meniń kókem jas bolatyn. Men de jas bolǵam deıdi. Osy aýylda júrip qartaıdym. Beınetten, qaıǵydan. Mańdaıǵa basqan jalǵyz uldan aırylǵan ońaı deısiń be. Sol uldy qaıta tapty. Endi jasarady. Sózi dáleldi edi. Nartaı senip qaldy. Qosylyp ańyraǵysy keldi. Moınynan qushaqtady. Ter sasıdy eken. Qaıta qushaqtamady. Betinen súıgizdi. Saqal, murty jybyr-jybyr etkizip, qytyǵyn keltirdi. Biraq kúlmedi. Kúle almady. Esine Ertaı tústi. Onyń jylaǵany. Óziniń jylaǵany. Onyń aǵasynyń, ıaǵnı munyń, moınynan tars qushaqtap ap aırylmaı qoıǵany. Ózinin onyń, ıaǵnı inisiniń, sońynan júgirgeni. Onyń qara murty shıratylǵan aǵash aıaq adamnyń moınynda ketip bara jatyp artyna qaırylyp bozdaǵany. Ózin áldekimderdiń ustap ap, myna saqaldy shalǵa ákep bergeni. Ertaı meniń baýrym dedi. Iá, aınalaıyn dedi. Ózi saqalynan taram-taram jas aǵyp áli jylap keledi. Ertaı kishkentaı, men joqta ony balalar uryp tastaıdy. Eshkim urmaıdy dedi saqaldy. Nege sen ony da almadyń. Óz ákesi tabyldy dedi saqaldy. Nartaıdyń kóńilindegi kúmán qaıta tirildi. Ol meniń týysqanym, ekeýmizdiń ákemiz bir dedi. Jylamaı aıtty. Men qaıteıin dedi saqaldy. Ol da jylaǵanyn qoıdy. Men qaıteıin. Jańa kórdiń ǵoı. Alaıyn dedim. Bermedi. Ózimdi sabap tastaı jazdady. Qamshysyna qaradyń ba. Qos órim dyraý qamshy. Sonymen bir salsa nem qalady. Qoryqtym. Álim kelmeıdi. Áıtpese Ertaıdy tartyp alatyn em. Nartaı úndemedi. Osyǵan da táýba dedi saqaldy. Seni taǵy bireýi alyp ketkende qaıtetin em. Ras, dep oılandy Nartaı. Meni basqa bireý alyp ketkende qaıtetin em. Kókemniń... kimniń... osy saqaldynyń... kimniń... kókesiniń alǵany jaqsy boldy.

— Mine, aýylǵa keldik, — dedi saqaldy kókesi.

Aýyl — saı etegine tigilgen jalǵyz kıiz úı eken. Úı aldyńda qulyn baılaýly tur. Anadaıda sıyrdyń balasy men bes-alty qozy-laq júr. Týra sýrettegideı. Mó-ó-ó!.. Má-á-á!.. Sıyrdyń balasy da, qozy da, qulyn da má-á-á, mó-ó-ó demedi. Eshqaısysy buǵan moıyn burmady. Beri júrmedi. Onyń esesine úıden bir kempir shyqty. Basyna appaq oraǵan. Appaq bop arqasyn da jaýyp túr. Týra baǵanaǵy apanykindeı. Sonda suraǵan. Kımeshek-sharshy deıdi. Kımeshek-sharshy. Kımeshek-sharshy tartqan kempir qolymen kózin kólegeıleı qarap sál turdy da, beri júrdi. Beıtanys kempir. Ol da muny tanymaıtyn sıaqty. "Ákem-aý, mynaý musylman ǵoı" dedi. "Jaryǵym-aý, qazaq qoı" dedi sodan soń. Súıdedi de Nartaıdy bas sap qushaqtap, ańyrap qoıa berdi. Óleń aıtyp jatyr. Jylap aıtyp jatyr. Ara-tura: "Armanda ketken jalǵyzym-aý, ah..." dep qaıyrady. Munyń jalǵyzy kim eken dep oılady Nartaı. Kempirdiń kóz jasymen bet-aýzy túgel sý bop qaldy. Tamaǵy men moınyna deıin shylandy. Tipti, aýzyna da tıip ketti. Ashshy, kermek eken. Nartaı túkirip tastady.

Kókesi bul joly jylamapty. Nartaıdy kóterip, kempirdi súıemeldep, kıiz úıdiń ishine kirdi. Kempir moıny uzyn sary quman ákep kókesiniń qolyna sý quıdy. Úsheýi de betterin jýdy. Sodan soń kempir ortaǵa dóńgelek stol qoıdy. Dastarqan jaıdy. Ydys-aıaqty saldyratyp, bosaǵa jaqtaǵy shı ishine endi.

— Áje nege jylady, jalǵyzy kim? — dep surady Nartaı sonda ǵana kókesine sybyrlap.

— Jalǵyzy sensin. Seniń tabylǵanyńa qýanǵannan jylady, — dedi kókesi. Nartaı uǵa qoımady.

— Bul kim? Bizdiń týysqanymyz ba?

— Iá, — dedi kókesi. — Seniń apań osy kisi.

— Meniń apam ólip qalǵan, — dedi Nartaı.

— Apań ólgen joq, — dedi kókesi. — Ólgen adam tiri júrmeıdi. Mine, kórip tursyń ǵoı. Tiri me?

— Tiri... — dedi Nartaı.

— Mine, osy — senin anań, — dedi kókesi.

— Bul tiri apa — meniń apam emes. Meniń apam ólgen apa. Jerge kómgenin de kórgem, — dedi Nartaı.

— Sonda ólmeı qapty, — dedi kókesi. — Ózim qazyp aldym. Sodan beri tiri. Qarashy óziń. Tiri bolmasa óstip júre ala ma.

Ras. Tiri emes, ıaǵnı ólgen adam qozǵalmaı jatady. Ólgen adamǵa qozǵalýǵa, júrýge bolmaıdy. Apasy qozǵalmaı jatqan. Áli umytqan joq. Odan beri eki ret qys boldy.

— Óziń surap kórshi, tiri me eken? — dedi kókesi.

— Apa, sen tirisiń be? — dedi Nartaı.

— Ne deıdi?

— Tirimisiń, deniń saý ma deıdi.

— Tirimin, shyraǵym, tirimin. Denim saý. İrimshik je, aınalaıyn. Qaımaqqa qosyp je.

— Endi ólmeısiń be?

— Ólmeımin, qulynym, ólmeımin. Sen barsyń, nege óleıin. Endi ólmeımin.

Nartaı sener, senbesin bilmeı, oılanyp az otyrdy.

— Bıdaı joq, aınalaıyn. Endi myna ákeń taýyp ákeledi ǵoı. Qyrmanǵa astyq tússin. Sosyn bári de bolady. Je, — aınalaıyn, qurt je.

Nartaı qurt ta, irimshik te jemedi. Nan bolsa da jemes edi. İshi alaı-túleı.

— Almatydan qashan keldiń? — dedi bir kezde.

— Oıbúý, jaryǵym, Almaty meniń ne teńim. Myna turǵan Naryndy da kórgem joq.

— Ottapsyń, — dedi Tileýbaı.

— Sen meniń apam emessiń, — dedi Nartaı. — Sen tiri apasyń. Ájesiń. Meniń apam ólgen. Ol áli Almatyda turady. Taýdyń basynda. Sol jerge aparyp, shyqpaıtyndaı etip, topyraqtyń astyna kómgen. Meniń apam ólgen apa.

Saqaldy kóke shaı aıaǵyn kútpeı jumysyna ketti. Nartaı da ornynan turdy. Kımeshekti kempirdiń ózin belinen oraı qushaqtaǵan qolyn jazyp, silkip tastap, syrtqa shyqty. Úı irgesine, kóleńkege kep biraz otyrdy. Dál qasynda jatqan, tili salaqtaǵan ala tóbetke de qaraǵan joq. Sodan soń tóbe basyna shyqty. Kók ala taýdan beri, bókterde bytyrap mal jaıylyp júr. Kóp emes. Tegis iri qara. Biraq kózge áreń ilinedi. Alystan qaraǵanda bári solaı. Úlken nárse kishireıip kórinedi. Al kishkentaı nárse múlde kórinbeıdi. Sol arada tursa Ertaı da kórinbes edi. Báribir taýyp alady. Kórinbese de. Tek qaıda ketkenin bilý kerek. Jańaǵy kóp aýylda bolsa tabý ońaı. Ras, aýyl da kórinbeıdi. Óıtkeni qyrqanyń astynda. Ana kóldeneń qońyr belden ary. Jap-jaqyn. Kókke shıratylǵan tútinderin qarashy. Sol aýylda júrse tabý ońaı. Ertaı barǵan úıdiń apasy qandaı eken. Bizdiń apamyz sol jaqtan tabylmas pa eken. Joq. Tabylmaıdy. Bizdiń apamyz ólgen. Ólgen adamdy tura almaıtyndaı etip jer astyna kómedi. Ústine kóp topyraq úıedi. Qaıtip shyqpaıdy ólgen adam. Shyǵýǵa bolmaıdy. Ertaı áli jylap otyr. Jylap otyr. Barǵan úıinde qozy-laq bolsa ǵoı. Oınar edi. Jylamas edi. Qaıtadan etekke tústi. Esik aldynda jaıylyp júrgen buzaýǵa mindi. Móńkip-móńkip jyǵyp ketti. Ájesi qorqyp qaldy. Biraq esh jeri aýyrǵan joq-ty. Ustap ap qaıta mindi. Taǵy jyǵyldy. Shyntaǵy sydyrylyp, qyzylshaqalanyp qaldy. Sonda da jylaǵan joq. Kúldi. Ótirik kúldi. Qozyǵa mindi. Kótere almaıdy eken. Laqqa mindi. Ol da. Qulynǵa minýge boıy jetpedi. Ári batyly barmady. Ájesi aıran ákep berdi. Aǵash tostaǵanmen. Aǵashtan oıylǵan syrly qyzyl tostaǵan. İshti. Tostaǵannyń aırany tátti eken.

Ájesimen birge úıge kirdi. Jan-jaǵyna bajaılap qarady. Otty ortaǵa jaǵady. Jańa kórgen. Tóbedegi tútin shyǵatyn dóńgelek aǵashtyń aty shańyraq eken. Ýyq. Kerege. Shı. Almatyda munyń eshqaısysy da joq bolatyn. Kıiz úı de joq-tuǵyn. Júkaıaq. Beti qańyltyr órnekti úlken sandyq. Qaıqybas súıek tósek. Aǵashy oıýlanǵan qara kebeje. Bári basqasha. Al kitaptyń izi de, ısi de joq. Bir de bir kitap joq. Sandyq túbinde bir kitap jatyr dedi ájesi. Quran. Kórgisi kelmedi. Eki kitap emes. Úsh kitap emes. Júz, júz, júz, taǵy neshe júz kitap emes. Bir kitap. Onyń ózi eski kitap. Joq! Bul — basqa úı. Basqa kisi. Basqa kisiler. Basqa kóke.

Men seniń kókeńmin dep ótirik aıtqan saqaldy ata keshke jumystan sharshap keldi. Ne qaǵazy, ne qalamy joq. Jalǵyz kitaptyń ózin qolyna almady. Kelesi kúni de. Arǵy kúnderde de. Tań bozynan ketedi. Qas qaraıa shaldyǵyp áreń oralady. Nartaıdy baýryna basyp, bet-aýzynan, moınynan súıe beredi. Qýyrylmaǵan bıdaı sasıdy. Ata. Jaqsy ata.

Ózimen birge qyrmanǵa, taǵy bir úılerge erte barmaq edi, ájesi jibermedi. Shóldeıdi dedi. Uıyqtap qalady dedi. Úıge úırensin dedi. Nartaıdyń óziniń de shyqqysy kelmedi. Oılanýy kerek edi.

Neshe bólme ekeni esinde joq. Úı keń edi. Barlyq bólmelerdiń edenine kilem tóselgen. Sándi. Otyratyn, jatatyn — sáki me, tósek pe, atyn bilmeıdi, — tolyp jatqan jumsaq nárseler. Áldeneshe qulaqty sham jaryǵyna shaǵylysa jarqyraǵan neshe túrli aǵash — shkaftar, kebejeler. Shamǵa ilingen shyny qanshama; kebeje, shkaftardyń ústine qoıylǵan quman ba, ne me... álekeı-shálekeı dúnıe qandaı kóp. Biraq bárinen kóbi kitap edi. Bir úı toly kitap. Bul — kókesiniń kabıneti. Kirýge ruqsat joq. Únemi berik. Kóke jumysta júrgende keıde apa ashady. Qaǵaz, ne kitap alady. Qolma-qol qaıta jabady. Kóke úıde barda da bul bólme ashyq turmaıdy. Kóke ishten bekitip alyp otyrady. Kirý qaıda. Mańynan júrýge bolmaıdy. Tipti, alystan shýlaýǵa da. Biraq Ertaı eshteńeni tyńdamaıtyn. Aqymaq. Ózi quralpas balalardan esti deıtin apasy. Tek áli kishkentaı. Aıtqandy uqpaıdy. Sondyqtan da aqyly az. Qaltaqtap kabınettiń aldyńa jetip keledi. Tura qap syǵalaı bastaıdy. Ne kórsin. Eshteńe kórmeıdi. Ol túgili Nartaı da eshteńe kórip turǵan joq. Esiktiń shynyly kózine kókshil perde tartylǵan. Bir jaq buryshyndaǵy sańylaýdan jazý stolynyń bir sıraǵy, kókesiniń kebis kıgen eki aıaǵy kórinedi. Stoldyń sıraǵy qozǵalmaı bir orynda turady. Al kókesiniń aıaǵy keıde qımylsyz qalady, keıde ózara aıqasyp, terbele bastaıdy, al keıde múlde joǵalyp ketedi. Iaǵnı kóke ornynan turdy. Biraq syrtqa shyqpaıdy. Kabınet ishinde ersili-qarsyly júrgen dybysy estiledi. Osy kezde aqymaq Ertaı ańyrap qoıa beredi. Kóke ózi qoıar dep bir sát únsiz qalady. Ertaı qoımaıdy. Jylaýyn údete túsedi. Kóke sonda ǵana daýystaıdy. "Apasy-aı, áket myna bandıtterińdi". Apa estimeıdi. As úıde. Shyj-j... Byj-j... Tamaq pisirip jatyr. Kóke amalsyz esik ashady. Bulardy báribir ishke kirgizbeıdi. Esik sańylaýyn aıaǵymen kólegeılep turyp, qattyraq daýystap apany shaqyrady. Aljapqyshyna qolyn júre súrtip, asyǵys basyp apasy keledi. Jylap, kókesiniń jumysyna bóget jasaǵan Ertaıdy da, eshqandaı jazyǵy joq Nartaıdy da jetektep basqa bólmege aparady. Aldaryna kóp etip oıynshyq úıip beredi. Ózi taǵy da kýhnáǵa ketedi. Apasynyń kózi taısa boldy Nartaı aıaǵynyń ushymen basyp, kabınettiń esigine keledi. Uzamaı qaltaqtap, aıýyn qushaqtaǵan, ne mashınasyn súıretken Ertaı da jetedi. Taǵy da syǵalasyp jatqany.

Kókesiniń jeke bólmede ishi pyspaı uzaqty kún óz erkimen qamalyp otyrǵanda ne sharýamen aınalysatynyn uqpaǵan. Sol uqpaǵan kúıi qaldy. Kabınettiń ishinde naqty ne baryn da bilgen emes-ti. Aqyry bildi. Kókesi joǵalyp ketken soń. Ashyq qalǵan sátin ańdyp júrip, jalǵyz ózi armansyz kórdi. Tórt qabyrǵa toly kitap eken. Edennen tóbege deıin. Tegis shyny astynda. Neshe túrli ádemi kitaptar. Alyp qaraýǵa batpady. Tipti, jerde, qyzyl ala kilem ústinde shashylyp jatqandaryn da syrtynan ǵana sıpady. Stol ústinde, edende qobyrap jatqan qaǵazdarǵa da tımedi. Keıbireýlerin ǵana ustap kórdi. Sýreti joq. Ylǵı jazý. Shımaı-shımaı.

Kóp uzamaı bular basqa úıge kóshti. Ertaı da úlkeıip qaldy. Tili shyqty. Munymen kúresip oınaýǵa jarady. Ózi myqty. Tek aqyly az. Nartaıdan az. Basqa balalardan aqyldy. Túri kókesine tartqan deıdi apasy. Nartaıdyń aqyly tartqan. Kókesine. Apasy da jaqsy. Ol da kókege tartqan. Biraq ólip qalǵany jaman boldy. Mashına baspasa ólmeıtin edi. Aqylsyz mashına. Jaýyz mashına. Aqylsyz mashına túzý kóshede de týra júre almaıdy. Jaýyz mashına qashanda jaqsy adamdy basady. Bir táýiri bul aýylda mashına joq eken. Mashına joq. At bar. Arba bar. Soqa, tyrma bar deıdi. Olar da kisini basa alady. Bir jerden, tipti, toǵaıdyń arasynan mashınanyń da shyǵa kelýi múmkin. Ertaıdy basyp ketse qaıtedi. Ertaıdy... Jalǵyz baýryn...

Úsh-tórt kún ótken soń áje keshke toı jasaımyz dedi. Toı degen qyzyq bolmaıdy eken. On-on bes adam jınaldy. Ylǵı kempir-shal, qatyn-qalash. Oınamaıdy, kúlmeıdi. Et jep alyp óleń aıtady. Shaı iship alyp óleń aıtady. Bul — áıelder jaǵy. Al erkekter ara-arasynda kúrsinip qoıyp, qyrman deı me, qyzyl kerýen deı me, kúbir-kúbir áńgimeden aspaıdy. Sondaı kóńilsiz. Biriniń ánin tyńdasań jylaǵyń keledi, ekinshisiniń sózin tyńdasań ishiń pysady. Toı degen — túkke keregi joq, mazany alatyn artyq jumys eken.

Bir jaqsysy, Nartaı etten soń qonaq balalarmen birge syrtqa shyǵyp, úı artynda aqsúıek oınady. Túgel aýyl balalary. Nartaıdyń tanıtyny — Ráshıt qana. Onyń kókesi kolhozdyń bastyǵy kórinedi. Ózi maqtanǵan joq. Basqa balalar aıtty. Zıgfrıd te, Iakov ta kelmegen. Ertaı da... Onyń esesine taqyrbas dúńgen qyzy Olá kelipti. Sheshesimen birge. Saqyldap kúlip, ushyp-qonyp otyr. Sheshesi emes, — sheshesi — beti úlken, ózi de úlken, orta jastaǵy dáý qara áıel eken, moınyn qısaıtyp, myqynyn taıanyp, tapjylmaı otyrǵan qalpy ańyratyp óleń aıta beredi, — syqylyqtaǵan Olá. Uldarmen ere shyǵyp edi, Nartaı jelkesinen aldy da, qyzdar aqsúıek oınamaıdy dep ıterip úıge kirgizip jiberdi. Biraq bular báribir jóndep oınaı alǵan joq. Kishkentaılary oıynǵa jaramady, eresekteriniń sany az boldy. Birin-biri qýyp, bos shýlap, úıdi aınala júgire berdi. Tipti, tobymen oty sónbegen jeroshaqqa túsip kete jazdady. Aqyry atasy men ájesine baýy berik bolsyn aıtyp, Nartaıdyń betinen súıip, úlkender úıdi-úıine taraı bastady da, oıyn múlde tyıyldy.

Túni boıy qaıta-qaıta shoshyp oıanyp, jóndi uıyqtaı almaı shyqqan Nartaı tańerteńgi tamaǵyn apyl-qupyl ishti de, ájesine anyqtap jón de aıtpastan kópaýylǵa tartty. Ráshıt siltegen jobamen Ertaı turatyn úıdi ońaı tapty. Ertaı da muny saǵynyp qalǵan eken, anadaıdan kórip, aldynan júgirip shyqty. Kele moınyna asyldy.

Ústine tegis jańa kıim kıipti. Eki ıyǵyna qyzyl qadaǵan aq kóılek, balaǵyn kókpen ádiptegen qyzyl shalbar. Tek aıaǵyndaǵy eski sandaly ǵana burynǵy. Eki qolymen birdeı Nartaıdyń yshqyrynan ustap ap, úıge qaraı súıredi. Esik aldynda jatqan qara tóbetti: "Ket, bylaı, atannyń aýzy..." dep tezekpen uryp, qýyp jiberdi. Nartaıdy artynan ıterip ishke kirgizdi.

— Mynaý meniń apam, — dedi tósek aldynda, týlaq ústinde urshyq ıirip otyrǵan, basyna sary ekeni, qyzyl ekeni belgisiz, túsi ońǵan kónetoz sháli tartqan jasamys áıeldi kórsetip. — Apa, mynaý meniń aǵam. Naltaı. — Apasy Nartaıǵa salqyn júzben, qabaǵynyń astynan qarady da, urshyǵyn ıirip otyra berdi.

— Kókem jumysta, — dedi Ertaı. — Meniń kókem bilgádi. Myqty meniń kókem.

Eki qamshysy bar eken. Birin ózi alyp ketipti. Ekinshisi — tórde ilýli turǵan. Tobylǵy sap, sary ala shyrmaýyqty úsh aıyr qamshy. Ertaı óz betimen ala almady. Apasy ápermedi. Endi Ertaı basqa qazyna-múlikterin kórsetýge kiristi. On bes-jıyrma asyq. Solaqaı sampaı. It ekeni, mysyq ekeni belgisiz, syry kóshken shıqyldaq rázeńke qýyrshaq. Kúnge qaraıtyn jasyl shynynyń synyǵy. Aǵashtyń qý butaǵynan jasaǵan eki aıyr asha men tórt tisti tyrmaýysh.

— Apa, baýylsaq bel bizge, — dedi Ertaı bar baılyǵyn kórsetip bolǵan soń.

Apasy urshyǵyn jerge qoıa sap, ornynan qozǵalmaǵan kúıi tósek astyna úńildi de, birdeńe alyp shyqty. Ún qatpastan alǵa qaraı eminip, Ertaıdyń qolyna ustatty. Jalǵyz baýyrsaq eken. Ertaı jalǵyz baýyrsaqty ary-beri aınaldyryp, ne isterin bilmeı az bógeldi. Sodan soń Nartaıǵa usyndy.

— Má. Je. Bizdiń úıde baýylsaq kóp.

Nartaı almady, óziń je dedi. Ertaı oılanyp taǵy biraz otyrdy, áıtkenmen jemedi.

— Apa, taǵy bil baýylsaq.

Apasy sonda ǵana til qatty.

— Aldymen anaýyńdy jep alsańshy. Keshegideı ıt alyp ketedi. — Úni yzbarly eken.

Ertaı baýyrsaqty aýzyna sala saldy. Apyl-qupyl shaınap, asyǵys jutty. Tamaǵyna turyp, qaqalyp qala jazdady. Kózinen bir tamshy jas shyqty.

— Apa, taǵy bil baýylsaq.

Apasy estigen joq. Sup-sur qalpy qyryn qarap, urshyǵyn soza tartyp otyra berdi.

— Apa...

— Aqymaq! — dedi Nartaı. — Seniń apań ólip qalǵan. Mynaý — bóten kisi.

— Áı, ne deısiń? — Bóten kisi urshyǵyn burq etkizip ortadaǵy kúlge laqtyryp, qolyna temir kóseý aldy. — Ne deısiń eı, jetimek!

Nartaı ornynan turyp, esikke qaraı bettedi. Qashqan joq. Dál bosaǵaǵa baryp, keri buryldy da, jańaǵy sózin tolyqtyryp aıtty.

— Ekeýmizdiń sheshemiz biraq adam. Ólgen. Almatyda, taýdyń basynda jatyr.

Ashýly apa kóseýin kóterip qoqaqtaǵanymen, jiberip urmady.

— Joǵal! Batyr qarańdy! Endi qaıtip bul úıdiń mańynan júrseń ońdyrmaımyn, — dedi baryldaı aıǵaılap.

Nartaı kóziniń aldyńdaǵy bir tamshy jas áli qurǵamaǵan, aıran-asyr bop otyryp qalǵan Ertaıǵa taǵy bir ret qarady da, burylyp júre berdi. Kóseýli apadan qoryqqan joq. Tipti, irgede jatqan ıtti, onyń tisin aqsıta yryldap, ózine umtyla jazdap baryp toqtaǵanyn da ańdamady. Jaılap basyp, belge shyqty. Sodan soń ǵana artyna qarady. Baýyry qaltıyp esik aldyńda tur eken. Nartaı budan ary shydaı almady. Buryla sap, yldıǵa qaraı júgire jóneldi. Úıge jetkenshe júgirdi. Úıge jetkenshe jylady.

* * *

Kóp uzamaı oqý ýaǵy boldy. Eresek, úshinshi, tórtinshi klastyń balalary burynǵysha qyrman basynda jumysta qaldy da, birinshi, ekinshi klasta oqıtyn usaq balalar tegis kolhoz ortalyǵyna ketti. Tileýbaı da Nartaıdy mektepke berdi. Ózimizge baýyr basyp ábden úırensin, bıylsha qoıa týr degen kempiriniń yrqyna kónbedi. Jasy segizde, onsyz da oqýdan qalǵan bala, taǵy bir jyl bógeý — obal bolady dedi. Atalas aǵaıyndarynyń biriniń úıine turǵyzdy.

Balamnyń azyǵy dep jarty qaryn maı, jarty qap qurt pen irimshik aparyp berdi. Qysqa qaraı bir qoı, bir put talqan ákelem, taǵysy taǵy bola jatar dep, úı ıelerin rıza etip qaıtty.

Kolhoz ortalyǵy qyrman basyna jaqyn, on shaqty shaqyrymdaı ǵana jer edi. Tileýbaı keıde qulyndy bıege minip, túndeletip, kolǵa túsken bir qadaq, jarym qadaq bıdaıyn jetkizip tastaıtyn, balasynyń betinen súıip qaıtatyn. Al demalys kúnderin Nartaı únemi úıde ótkizedi. Tileýbaı senbi kúni jumystan soń, túnde baryp, aldyna mingizip ákeledi de, dúısenbide tań qarańǵysymen qaıta aparyp tastaıdy. Bala aýnap-qýnap, kóterilip qalatyn. Qyrman jıylyp bitken soń aýyl arasy uzady. Tileýbaı bir qora qoı alyp, taý ishindegi shalǵaı qystaýǵa kóshti. Burynǵy kúnara qatynas toqtady. Tipti, aı boıy at izin salmady. Qysqy on kúndik demalysta ǵana tún qatyp, borandatyp júrip, balasyn áreń jetkizip aldy. Al qar qopsyǵan, mal tóldeı bastaǵan alasapyran marttaǵy alty kúndikte habarlasýǵa murshasy kelmedi. Nartaı óziniń jańa ata-anasyn oqý jyly bitip, jer aıaǵy keńip, el oıǵa, ózen boıyna túsken soń ǵana kórdi.

Ertaımen de osy kezde áreń tabysty.

Qys boıy saǵynyp júrgen, qys boıy kóre almaǵan. Tipti, onkúndik kezinde de. Alysta, basqa bir qystaýda boldy. Sondyqtan bara almady. Basqa bir bala bardy. Úshinshi klasta oqıtyn eresek bala. Úıleri Ertaılarmen birge eken. Onkúndikte de, altykúndikte de bardy. Onkúndikte de, altykúndikte de Ertaıdy kóripti. Kishkene aq ton kıip alǵan deıdi. Basynda qarakól malaqaı, aıaǵynda syrma pımasy bar. Tentek deıdi. Boqtampaz deıdi. Biraq Nartaı qaıshymen japyraqtap qıylǵan gazettiń betine salyp berip jibergen attyń, qoshqardyń, tekeniń sýretterin alypty. Qatty qýanǵan kórinedi. Aǵama aparyp ber dep eki baýyrsaq jiberipti. Altykúndik demalys kezinde Nartaı sálemdemege at ústine mingen batyrdyń sýretin jiberdi. Bir bet aq qaǵaz taýyp alyp, kók qaryndashtyń tuqylymen ádemilep salǵan. Ertaı bir baýyrsaq beripti. Sheti kishkene tistelgen. Nartaı úsh baýyrsaqty kópke deıin jegen joq. Tipti, qarny ashqanda da. Jańa aq kıizden tigip jasalǵan portfeliniń túbine sap qoıdy. Ertaıdy qatty saǵynǵan kezde alyp kóretin. Aqyry jazǵasalym, ózegi talyp, kózi qaraýytqan uzaq kúnderdiń birinde sabaq sońynan jedi. Tas bop qalǵan eken, tisi ótpeı, kóp kemirdi.

İnisi sýretterdi joǵaltpapty. Qyryq búktelip, qaltasynda júr eken. Jazyp kórsetip edi, eshteńe tabylmady. Búktesinderi qyrqyldap ábden tozǵan, jem-jem bop irip ketipti.

Ertaıdyń boıy óse qoımapty. Biraq denesi irilengeni baıqalady. Basy úlken, moıny qysqa, keýdesi zor. Urty salbyraǵan jalpaqbet, tórtbaq. Tipti, tanaýy da támpish. Nartaıdaı suńǵaq, ári sulý emes.

Elden asqan sotqar bop shyqty. Úıiniń mańynan bala júrgizbeıdi. It qosady. Tas laqtyrady. Tek Nartaıǵa ǵana oǵash minez kórsetpeıdi. Nartaıdyń ózi de brıgadırdiń úıi jaqqa barmaıtyn. Ertaımen dalada, oıyn basynda ǵana kezdesedi. Ony óshi ketken, qarymta qaıyrǵysy kelgen balalardan qorǵashtap júredi. Biraq kip-kishkentaı Ertaıdyń ózi eshkimge esesin jibermeıtin. Eshteńeden qoryqpaıtyn. Ózinen áldeqaıda úlken balalarmen de tóbelese ketýge ázir turady. Taıaqta jeıdi. Keıde Nartaıǵa da ózimen birge taıaq jegizedi. Biraq qaıtpaıdy. Jáne bas, kózge qaramaıdy. Aıaýshylyq degendi bilmeıdi. Qolyna tas tússe de, taıaq tússe de irkilmeı jumsaıdy. Búgin jeńilse, erteń qaıta bastaıdy. Sóıtip, tentekterdi tegis yqtyryp aldy. Áli keletin balalardyń ózi onymen baılanysýdan qashatyn.

Kúzde oqýǵa alyndy. Berdenniń balasy da Tileýbaıdyń balasyndaı zırek dep júrdi muǵalim. Al Nartaı baıaǵyda-aq bilgen, Ertaıdyń úzdik oqıtynyn. "Tili shyqpaı turǵanda qolyna qaǵaz ustap otyrǵandy jaqsy kóretin. Kókesiniń kabınetiniń esiginen syǵalap júretin, ne istep jatyr eken dep. Solaı. Ertaı aqyldy. Ertaı birinshi klastyń barlyq balasynan artyq oqıdy. Ekinshi klasta da, úshinshi klasta da, besinshi klasta da... sóıtedi. Ertaı kókesine tartqan. Kókesi sıaqty kóp oqıdy. Nartaıdyń ózi de. Ertaı da. Nartaı da. Ásirese Ertaı. Eshkimniń mundaı inisi joq. Ras.

* * *

Kóktemde soǵys bitti.

Jurt qýanǵan. Máre-sáre bolǵan. Kópshiliktiń qabaǵy ashyldy. Keıbireýler, tipti, toı jasady. Biraq bári burynǵysha qala berdi. Muǵalim tórt klasty qosyp oqytatyn sabaǵyn támamdap, jyldaǵy ýaqytynda balalardy taratty. Tileýbaı qys boıy baqqan qoıyn kolhozǵa qaıyryp berip, soqaǵa shyqty. Brıgadır Berden dyraý qamshysyn alyp, taǵy da aqtaban atqa mindi. Qyrmanǵa taqaý jerge, ózen jaǵasyndaǵy úırenshikti ornyna bastyqtyń boz úıi bastaǵan, qońyry, qarasy aralas on shaqty shańyraq ornady. Jurt qatarly egis jumysyna jegilgenmen, jeke otyrǵysy kelgen tórt-bes úı qozy-laq, buzaý-torpaǵymen aıaq jeter taıaý mańǵa kóship qondy. Eresek balalar soqanyń basyn jetektep, toǵan baılasyp, úlkendermen birge jumysqa kiristi. Usaq balalar sıraqtary jarylyp, tabandary dúńkip, kúnuzaq jar jaǵalap júgirýge, erteden qara keshke deıin shalpyldatyp sýǵa túsýge, malta tas jınaýǵa, kóılekteriniń jaǵa, jeńin, dambaldarynyń balaǵyn býyp, shabaq balyq súzýge kiristi.

Bári de burynǵysha. Tek bári de ózgeshe sıaqty.

Nege bulaı ekenin Nartaı kóp uzamaı bildi. Aýylǵa birlep, jarymdap beıtanys kisiler kele bastady. Ústeri jyrtyq, jamaý emes. Alba-julba, alqam-salqam emes. Tegis jana kıingen. Tegis jınaqy, ádemi kıingen. Sýrettegideı. Basqa bir jaqtyń, yrysty, berekeli aýyldyń adamdary sıaqty. Alysta turatyn bóten bireýler sıaqty. Biraq bóten emes. Osy aýyldyń kisileri. Bireýdiń aǵasy. Bireýdiń kókesi. Osyndaı aǵasy bar balalar qandaı baqytty. Osyndaı kókesi bar balalarda ne tilek, ne arman qaldy eken.

Aǵalar úzdik-sozdyq kelip jatty. Bireý. Ekeý. Úsheý. Sodan soń tórtinshi aǵa. Besinshi bop Ráshıttiń aǵasy keldi. Ráshıttiń aǵasy. Basqarmanyń balasy. Aldyńǵy jyly ólgen edi. Óldi degen habar kelgen edi. Ráshıt, Ráshıttiń basqarma kókesi, búkil aýyl óldi dep otyrǵan. Ólmepti. Keldi. Bir aıaǵy joq. Bir qoly joq. Bir qolynyń bes saýsaǵy men alaqany joq. Basy bar. Bir aıaǵy, jarty qoly bar. Aýzy, murny, kózi tegis ornynda. Tiri. Bir orys táte ertip keldi. Aty Sestra. Shashy sary. Kózi kók. Júzi jyly. Ráshıttiń aǵasyn ertip keldi de, bógelmeı qaıtyp ketti.

Basqarma toı jasady. Óziniń balasynyń, ıaǵnı Ráshıttiń aǵasynyń bir bas, bir keýde, bir aıaq, jarty qolymen aman-esen kelgenine. Búkil aýyl jınaldy. Kolhozdyń ortalyǵynan da, fermadan da kisiler keldi. Nartaı da bardy. Ertaı da boldy.

Ráshıttiń aǵasy kóp áńgime aıtty. Tili kádimgi til. Snarád jarylǵanda aýzyna oq tımepti. Oq tımegen soń dárigerler tilin de, basyn da kespepti. Aıtpaqshy, basyna da oq tıipti. Mıyna jetpeı toqtasa kerek. Kishkentaı ǵana jaryqshaq deıdi. Dárigerler quıqasyn sypyryp qanshama izdep, áreń taýyp alypty. Quıqany ǵana tilgilep, bastyń ózin ornynda qaldyrǵan. Áıtpese shyn óledi eken. Basyna tıispeı, aıaq-qolyn ǵana kesken soń qaıta tirilip ketipti. Kóp jurt jylady, kóp jurt qýandy. Jany ashyǵandar jylady. Múmkin, bizdiń de balamyz tirilip keter dep úmittengender qýandy. Qaraly qaǵaz alǵandardyń bári japyrlap Ráshıttiń aǵasynyń qasynan shyqpady. Pálendi kórdiń be deıdi. Túgen qaıda deıdi. Kórmegen. Bilmeıdi. Tek Oraqtyń kókesimen ǵana birge soǵysypty. Qara qaǵazdyń aıtqany ras dedi. Menen jarty saǵat buryn óldi. Týra osylaı, kóz aldymda jatyp jan tapsyrdy dedi. Oraqtyń apasy betin jyrtyp, daýys salyp qoıa berdi. Nartaıdyń tóbe quıqasy shymyrlap, záresi ushyp ketti. Ráshıttiń aǵasy da sóıte kerek. Mańdaıynan burshaqtap ter shyǵyp, óńi kógere bozaryp, siresip qaldy. Jaman boldy.

Kóp uzamaı qaıtadan kúlip, áńgime aıta bastady. Týǵan jerdiń topyraǵyn basyp, sýyn ishtim, taǵdyrǵa rızamyn deıdi. Manaǵydaı dabyrlamaǵanmen, árkim ózine keregin surap jatyr. Biraq Ráshıttiń aǵasy Oraqtyń kókesinen basqa jurttan beıhabar bop shyqty. Brıgadır Berdenniń balalarynyń, ıaǵnı, Ertaıdyń eki aǵasynyń da habaryn bilmedi. Nartaı biletin. Ertaıdyń aǵasy ózine aǵa bolmaıtynyn. Ózinin aǵasynyn Ertaıǵa aǵa bolmaıtynyn da. Óıtkeni Tileýbaı men Berden bulardyń ákeleri emes. Atalary da emes. Jaı týysqan. Ol ekeýi, ıaǵnı, Tileýbaı men Berden ózara araz, bóten adamdar, al bul ekeýi, ıaǵnı, Nartaı men Ertaı birge týǵan. Aǵaıyndy. Apalary ólgen. Kókeleri joq. Kókeleri... Múmkin...

Nartaı denesi bir qyzyp, bir sýyp, bata almaı kóp otyrdy. Sosyn surady.

— Meniń kókemdi kórdińiz be? — dedi

— Kim? — dedi Ráshıttiń aǵasy. — Kim ol?

— Ertaı ekeýmizdiń kókemiz.

— Kim? — dedi Ráshıttiń aǵasy jan-jaǵyna moınyn buryp.

Eshkim jaýap bermedi. Bári kózimen jer súzip qalǵan.

— Kimniń balasy?

— Tileýbaıdyń balasy, — dedi áldekim. — Detdomnan³ asyrap alǵan.

— Táıt! — dedi bireý zekip. — Bul — Tileýbaı aǵańnyń shańyraq ıesi — azamaty. Aty Nartaı. Tilekeń kókparda attan jyǵylyp, aıaǵy synyp jatyr, ózi kele almaǵan soń balasyn jibergen ǵoı, sizge sálem bersin dep.

— E—e... — dedi Ráshıttiń aǵasy. — E, páli, — dedi demigip. — Tilekeńniń kenjesi eken ǵoı. Meniń Ráshıtimniń joldasy eken ǵoı. Kel, aınalaıyn, betińnen súıeıin.

Nartaı barmaı qoıdy. Omyraıǵan ıyqtan, sholtıǵan jarty qoldan qoryqty. Áıtse de bireýler qoltyǵynan kóterip, Ráshıttiń aǵasynyn aldyńa otyrǵyzdy. Ráshıttiń aǵasy betinen súıdi. Erni muzdaı. Bilegimen, ıaǵnı, jarty qolynyń ushymen basynan sıpady. Jup-jumsaq.

— Jigit-aq edi shirkin, — dedi kúrsinip. — Áı, tamasha jigit edi... Áýelde birge oınadyq. Sosyn bólip jiberdi. Men atty áskerge kettim. Ony snaıpirge⁴ shyǵardy. Bizdiń balalardyń kóbi ne atty áskerge, ne snaıpirge tilendi. Jaıaýlaǵannan góri at ústinde júrgen táýir ǵoı dedik. Kóz ashqaly kórgenimiz at. Jaıaý soǵysady dep kim estigen... Snaıpirler atty áskerlerdeı qyrylǵan joq. Olar da óldi, biraq bizdeı tobymen ketken joq. Mergen-aq edi ǵoı shirkin... Maqtaǵanyn maıdan gazetinen de oqydym... Sodan soń... Jylama, aınalaıyn... Tiri... tiri shyǵar. Men qaıdan bileıin. Myń milıon ásker... Ólgenin óz kózimmen kórgem joq. Bir jerde júr me, kim bilsin... Myna men de kesken aǵashtaı keýdemdi súıretip... Ne ómir... Ne tirlik... Ólgenderde arman bar ma... — Ráshıttiń aǵasy qystyǵyp sóıleı almaı qaldy. Jurt qaýqyldasyp, jamyrap jatty. Nartaı kózinen jasy sorǵalaǵan kúıi aldy-artyna qaramaı syrtqa bir-aq atqyp shyqty. Osy aýylǵa kelgennen beri ekinshi ret jylaǵany. Biraq bul jolǵysy — qýanysh jasy edi.

Birge oınadyq, kórdim deıdi. Tiri bolýy da múmkin deıdi. Tiri. Bir jerde júr. Qoly tımeı. Áskerden bosatpaı. Keledi. Erteń-aq keledi.

Nartaı kókesiniń kelýin kútti. Tań atqannan kesh batqanǵa deıin qaraýyldap tóbe basynda júredi. Aýdanǵa baratyn úlken joldy kúzetedi.

Keıde jalǵyz salt atty kórinedi. Keıde eki-úsh atty kórinedi. Keıde biriniń artynan biri shubatylǵan ógiz arbalar, ne qaıtqan qazdaı tizilgen túıeler kele jatady. Nartaı júregi lúpildep, kózi jasaýrap tóbe basynda uzaq otyrady. Sosyn jolaýshylardy aýylǵa taqaǵanda ǵana kórgen basqa balalarmen qosa júgiredi. Balalardyń kóbi arbaǵa miný, atqa mingesý úshin. Al bul kókesi úshin. Biraq kókesi joq bop shyǵady. Aıańdaı basqan jalǵyz atty — ortalyqtan kele jatqan basqarma; júgirip shyqqan balalardyń eń buryn jetkenin aldyna, odan keıingisin artyna mingizedi, sálden soń bulardy basqa balalar almastyrady; Ráshıtke kezek eń sońynan, ákesi aýylǵa jetip, attan túsken soń ǵana tıedi, biraq ol eshkimge mingespeı, eshkimdi mingestirmeı, atty jalǵyz ózi ıelenedi. Jele jortqan ekeý — aýdannan shyqqan ýákil men áktep⁵ Dáýrenbek; olar eshkimdi de aldyna mingizbeıdi, jamyrap jetken balalarǵa oqshyraıa qarap, qara joldyń shańyn burqyratyp óte shyǵady. Naǵyz qyzyq — arbalylar men túıeliler kelgende bolady. Bul — qoımaǵa astyq ótkizip qaıtqan kerýen. Keıde arbaǵa ilesip, ıe túıege minip áskerden oralǵandardyń biri keledi. Ondaıda kerýen kórinisi ádettegiden ózgesherek bolady. Qansha mımyrt kele jatqanymen, dál aýylǵa taqaǵanda sýyt júredi. Ógizderin ústi-ústine qamshylap, arbalaryn saldyratyp, birer shaqyrymnan aıǵaılaı bastaıdy. Nemese bireý júrdek túıege mine sala aýylǵa qaraı shabady. Tymaǵyn bulǵap aıdaladan súıinshileıdi. Mundaıda balalar turǵaı úlkenderdiń ózi orymdarynda otyra almaıdy. Taıly-taıaǵy qalmaı búkil aýyl bop qarsy júgiredi. Úlkenderden shyrqap uzaǵan balalardyń ishinde Nartaı da ketip bara jatady. Aqyry balalar kerýenge taqaıdy. Bular jete bergende arbadan áskerı kıingen bireý qarǵyp túsedi. Balalar onyń kim ekenin anyq bilmeıdi. Bilmese de qoıyp ketedi. Shýlaı japyrlap biri moınyna asylady, biri arqasyna minedi, biri aıaǵyn qushaqtaıdy. Úlkender de jetedi. Qushaqtasyp, kórise bastaıdy. Bireý jylap, bireý kúlip ájeptáýir ýaqyt ótedi. Nartaı sonda ǵana biledi, kelgen adamnyń kim ekenin. Basqa bir balanyń kókesi. Basqa bir balanyn aǵasy. Basqa bir balanyń jaqyny.

Úmitpen keler kúndi tosady.

Erteńine de, búrsigúni de, arǵy kúni de kókesi kelmedi. Apta ótti, aı ótti — kelmedi. Tipti eshqandaı habary estilmedi. Kúz boldy, oqý bastaldy — joq. Kún sýytty, qara jańbyr jaýdy — joq. Qys tústi — áli joq. Nartaı sonda ǵana túsindi. Kútýi beker. Kelmeıdi. Munda kelmeıdi. Qaıdan kelsin, balalarynyń osynda ekenin bilmeıdi.

Ertaıǵa aıtty. Ol qazir kishkentaı kezindegideı aqymaq emes. Jasy segizden asty. Ekinshi klastyń ozat oqýshysy. Mıy kóp. Bárin túsinedi. Bizdiń kókemiz keldi dedi Nartaı. Bizdiń kókemiz. Almatyda. Ekeýimizdiń qaıda júrgenimizdi bilmeıdi. Almatydaǵy keń, jaryq úıimizde kabınetiniń esigin bekitip alyp, kóp kitaptyń ortasynda otyr. Bizdi taba almaı otyr. Ózimiz barýymyz kerek. Úıdi tabam dedi Nartaı. Bıik úı, úsh qabat. Qasynda fontan bar. Fontan degen — sýy kókke shapshyp jatatyn bulaq. Iá, kógaly da bar. Sol arada sen de oınaǵansyń. Almatyǵa jetsek boldy, tabam. Al Almatyǵa jetý úshin poezǵa otyrý kerek. Barlyq poezd Almatyǵa barady. Narynnan minemiz. Naryn bul aradan júz toqsan shaqyrym. Esep kitabynda aıtylǵan, jaıaý adam saǵatyna bes kılometr jer júredi. Otyz segiz saǵattyq qana jol. Sharshasa dem alady. Túnde qar astyna kirip uıyqtaıdy. Ana tili kitabynda solaı jazylǵan.

Ertaı bárin de quptady. Tek onkúndikke qashan keledi dep kútip otyrǵan kókesin qımaıdy eken. Men de osyndaǵy atamdy saǵyndym dedi Nartaı. Biraq bizdi óz kókemiz izdep jatyr. Osynda júre bersek bizdi joǵalyp ketken eken deıdi de, ólip qalǵan apamyzdyń ornyna bóten apa kirgizip alady, basqa bala taýyp alady. Sodan soń múlde kókesiz qalamyz. Bul sońǵy sóz Ertaıǵa áser etti. Onda kettik dedi. Biraq daıyndyqsyz kete salýǵa bolmaıdy. Almatyǵa barǵansha jeterlik azyq ázirlep alý kerek. Ekeýi birneshe kún tamaqtarynan jyryp, qurt, irimshik, baýyrsaq jınady. Endi qaraılaıtyn eshteńe qalǵan joq.

Kelisim boıynsha jurt kózine túspeı, tań qarańǵysynan turyp, sýat basynda kezdesti. Ertaı ýaqytynda kelgenimen, áli qobaljyp tur eken. Osyndaǵy apasyn qımaıdy. Osyndaǵy kókesin qımaıdy. Nartaı ursa almady. Ózi de atasy men ájesin qımaı turǵan. Biraq syr bermedi. Barǵan soń hat jazamyz dedi. Jazda demalysqa kelemiz. Tez Almatyǵa jetý kerek. Áıtpese óz kókelerinen aırylady.

Ekeýi budan ary bógelmedi. Shana salǵan jol ıreleńdeı sozylyp, kózkórim jerge deıin saırap jatyr. Júre beresiń, júre beresiń, júre beresiń. "Qyzyl tý" kolhozyna jetesiń. Aıaldamaısyń, ármen asasyń. "Azat" kolhozyna barasyń. Odan da ótesiń. Júre beresiń, júre beresiń... Naryn... Almaty... Alataý...

Balalar aýyldan qozykósh jer uzaǵanda oqys kún sýytyp, japalaqtap qar túse bastady. Alda kele jatqan Nartaı eki oıly bop, bógelip qaldy. Artynan jetken Ertaıǵa qarady. Tanaýynan bý burqyraıdy, eki beti qyp-qyzyl.

Aspan tutasyp, qar qaba jaýýǵa aınaldy. Nartaıdyń kóńiline qorqynysh endi.

— Qaıtaıyq, — dedi. — Adasyp ketemiz.

— Adaspaımyz, — dedi Ertaı. — Mine, aldymyzda jol jatyr.

— Qaıtaıyq, — dedi Nartaı.

— Oqýdan qalyp qoıdyq, muǵalimge ne aıtamyz?

— Qaıtaıyq, — dedi Nartaı jalynyshty únmen. — Úsip ólemiz.

— Úsimeımiz, — dedi Ertaı. — Endi bir saǵat júrsek sıyr fermaǵa jetemiz.

— Jete almaımyz.

— Tumsyq astynda turǵan fermaǵa jetpegende, alys qalǵan aýylǵa qalan baramyz?

— Jel arttan. Qýalap otyrady. Qaıtaıyq.

— Óziń qaıta ber, — dedi Ertaı. — Men kettim. Týra Almatyǵa. Sen bárin bilesiń. Apany da, kókeni de kórdiń. Men eshteńe bilmeımin. Apany da, kókeni de kórgem joq. Meniń de kórgim keledi. Sen aıtqan úıdi ózim-aq tabam.

Ózin ustamaq bolǵan Nartaıdyń qolyn silkip tastady da, shana tabanymen tyǵyzdalǵan qardy syqyr-syqyr basyp, alǵa qaraı júre berdi. İlgerindi-keıindi jaltaq- jaltaq qarap sol turdy da, Nartaı inisiniń sońynan erdi.

Qar uıtqı jaýyp, úıirilip soǵa bastady. Jel kúsheıip, aıaz qataıa tústi.

* * *

Joǵalyp ketken balalar boran basylǵan soń, toǵyzynshy kún degende áreń tabyldy. Aldymen Nartaı jyǵylypty. Synar pımasy bir jaqta, malaqaıy bir jaqta. Tonynyń omyraýy ashyq. Sýyq ábden jeńgen kezde jantalasyp, ústindegi kıimderin sheship, laqtyra bergenge uqsaıdy. Aqyry pımaly aıaǵyn búge, shalqalaı, uzynynan sulap túsipti. Ertaı kókke qarap tizerlep otyr eken. Aǵasynyń jalańash basyn tas qyp qushaqtap alǵan. Sol qushaqtap otyrǵan kúıi qatyp qapty.

Balalar borannan qutylyp, yqtasyn taý ishine ilingen kezde ǵana baǵdardan aırylsa kerek. Sıyr fermasy úsh-aq júz qadam jerde tur eken.

ÚSHİNSHİ TARMAQ. IaKOV — JAQYP

Qaı ult ekenin ózi de bilmeıdi.

Alǵash kelgende orys deıtin. Ǵajap emes. Tipti, kúmánsyz nárse. Biraq qazaqtar ádette túr-tulǵasy ózderinen bóten, kózi kókshil, óńi sary adamdardyń bárin orysqa balaıdy. Sondyqtan eresek tartqan kezinde óziniń orys ekenine shúbalana bastaǵan. Bálkı, ýkraın, ıá belorýs shyǵar. Nemese polák, tipti, evreı bolýy da múmkin. Áıtkenmen ózin orys sanaıtyn. Orys ı vse!⁶ Al bul kezde aýyldastary munyń orys ekenin de umytyp ketken. Jaqyp. Jaqyp Kóbegenov. Ózara "álgi Jaqyp", basqa Jaqyptardan aıyryp aıtý kerek bolsa "Kóbegenniń Jaqyby dep sóıleıtin. Jaqyp: "Osy men qazaq emespin be" dep oılaı bastaǵan. Shet jaqta júrgen qazaqtardyń biri orysqa nemese polákqa, nemese evreıge úılenýi múmkin ǵoı. Biraq qansha oılanǵanymen ákesin kózine elestete almaıdy. Sary ala kıingen áskerı adam ekenin biledi, jalpaq qońyr belbeýi, bylǵary qapty aýyr tapanshasy bolǵanyn biledi. Túr-túsi, aty-jóni tegis umytylǵan. Bárin umytqan.

Esinde qalǵany — kúzdiń qara sýyǵynda áldebir qalada sheshesi ekeýi poezǵa otyrdy. Jurt abyr-sabyr. Óńderi jadaý, júzderi synyq. Al buǵan bári qyzyq kóringen. İsqyra pysyldaǵan parovoz da, biriniń ústine biri shyǵa syǵylysqan, shań-shuń urysyp, abur-dubyr sóılesken qatyn-qalash, kempir-shal, bala-shaǵa da. Jol boıy kóńildi boldy. Poezd az júrip, kóp toqtaıdy. Júrse jurt tynshyp, toqtasa berekesizdene bastaıtyn. Buǵan báribir edi. Kórgenderinen kóz ala almady. İstikteri soraıǵan uzyn myltyq asynǵan, sur shıneldi jaıaý áskerler. Artyna zeńbirek tirkep, ústine batyr soldattar tıelgen ashyq, ıá jabyq mashınalar. Tankter! Kóp tank. Biriniń sońynan biri tizilip, qońyzdaı órip barady. Bir ǵajaby, áskerler de, mashınalar da, tankter de poezben birge júrgen joq, qarama-qarsy baǵytqa bet túzegen. Bári de bular shyqqan jaqqa qaraı bara jatyr. Qosa júrse qyzyǵyraq bolatyn edi. Eń jamany, samolet kóre almady. Kórset dep sheshesin mazalaı bergen. Aqyry arada eki túnedi me, úsh túnedi me, ony da kórdi. Poezd tań atqannan beri áldebir kishkene stansıada bógelip turǵan. Asyǵa kútken samoletteri tús kezinde jetti. Ózderi shyqqan jaqtan. Lek-legimen, qatar-qatar tizilip. Kóp. Munyń eki qolyndaǵy saýsaqtary shamalas. Jurt qyzyqqa qaraýdyń ornyna bytpyraqaı boldy. Sheshesi samolet sanaýǵa da murshasyn keltirmeı, muny qolynan jetektep alyp, jurtpen birge aýlaqqa qaraı júgirdi; topyraǵy alynǵan áldebir shuńqyrǵa jeter-jetpeste, qaýsyra basyp, etpettep jata ketti. Iakov osy kezde ǵana qoryqqan. Tunshyǵa jylap qoıa berdi.

Budan ary ne bolǵany emis-emis qana esinde. Tarsyl-gúrsil daýystan aspan shaıqaldy, beline tıgen soqqydan jer teńseldi. Kók ala tútin, qyzyl ala jalyn. Jer týlaǵan shaqta julyn tulǵasynyń úzilip kete jazdaǵanyn biledi. Sheshesiniń ózin basa-janshyp, ústinen aýdarylyp túskenin biledi. Dúnıe qulaqqa urǵan tanadaı tym-tyrys bola qalǵan kezde kózin ashqanyn biledi. Sheshesiniń oń jaq qolymen jer tyrnap, oń jaq aıaǵymen jantalasa tebinip, týlap jatqanyn biledi. Shyntaqtan synyp salbyraǵan sol qoldan, qara sannan úzilgen sol aıaqtan shúmekteı shapshyǵan qyzyl ala qan kóz aldynda. Myj-tyj bolǵan, áldebir sińirge ilinip, aıaq-qoldyń tuqylymen qosa shorshyp júrgen qyp-qyzyl et, jartylaı qanǵa boıala soraıǵan appaq súıek kóz aldynda. Budan soń ne bolǵanyn bilmeıdi.

Jadynda saqtalǵan kelesi úzik sýret dári ıisi shyqqan taza, jyly bólme, aq halatty táteler. Júrgen dybystary estilmeıdi. Sóılemeıdi, tek aýyzdary ǵana jybyrlaıdy. Dúnıe boıyndaǵy bar dybysynan aırylǵan, siltideı tynady da turady. Basynda bul ǵajap qubylysqa tań qalǵan. Eki-úsh kúnnen soń bir jaq qulaǵy jeńileıgende ǵana ańdady, dybystan aırylǵan ózi eken. Ár adamnyń aıaq basysyna, tysyr etken dybysqa, árbir sózge úrke qarady. Ózimen birge jatqan úlken-kishisi aralas adamdardyń, appaq, tap-taza tátelerdiń kim ekenin uqpady. Tipti, óziniń kim ekenin, qaıdan kep, qaıdan turǵanyn da esine túsire almady. Tóńiregindeginiń bárine tańyrqaýmen, únsiz tańyrqaýmen boldy. Sol kúni tús kórdi. Sheshesiniń qolynan ustan alǵan, qashyp kele jatyr. Ókpesi óshken, býyndarynan ál ketken. Biraq arttan tyqsyra qýǵan áldebir qubyjyqtan záresi usha qorqyp, sharshaǵanyna qaramaı júgire berdi. Kóp júgirdi. Kúni boıy, túni boıy. Qubyjyq sońdarynan qalmaıdy. Sheshesi ekeýi birdeı sharshap, budan ary júgirmek túgili aıaqtaryn da basyp tura almaı, eńbekteýge kóshti. Osy kezde ǵana artyna qarady. Samolet eken bulardy qýǵan. Motor ornynda basy tur. Tumsyǵy ımek, úshkir, kózi ottaı janady. Qý aǵashtyń butaǵyndaı tarbıǵan uzyn tyrnaqtaryn jaıyp jibergen, jer baýyrlaı ushyp keledi. Jaqyndap qaldy... Jetti... Búredi endi... Búredi!.. Samuryq samolet muny qanatynyń ushymen qaǵyp jiberdi de, sheshesin ilip ala jóneldi. Sheshesi shorshymaıdy, týlamaıdy. Qubyjyq qustyń tyrnaǵynda qol bulǵap, kúlip ketip barady. Bul qorqyp, baqyryp qoıa berdi. Bireý lyp etkizip, jerden kóterip aldy. Baýyryna basa qushaqtap, jubatyp otyr. Bul baqyryp, jylaı berdi. Aq halatty táteler abyr-sabyr bop qasyna jınalyp qaldy. Kezekpe-kezek qolyna aldy. Biri aımalap, biri súıip jatyr. Bul jylaýyn úrdis kúsheıtti: sheshesiniń qan atqylap, súıekteri yrsıǵan aıaq-qoly kózine elestegen; ákesiniń jalpaq qońyr belbeýi men bylǵary qapty aýyr tapanshasy esine túsken, óziniń kim ekenin uqqan. Biraq úsh aı boıy qulaq, tilden qabat aırylyp, ómir men ólimniń arasynda jatqanyn, bir qulaǵy aldyńǵy kúni ǵana ashylyp, tili búgin, osy jańa ǵana shyqqanyn bilmeıtin.

Táteler jabyla jubatyp, aqyry jylaǵanyn qoıǵyzdy. Bireýi jarty shaqpaq qant ákep berdi. Ekinshisi áldebir shıqyldaq oıynshyq ustatty. Anany-mynany surap, sóılespek boldy. Biraq munyń basy aýyryp tur edi. Sózderiniń kóbin anyq estimedi. Estigenderin naqty túsinbedi. Túsingenderine jaýap bergisi kelmedi. Tek bolmaı qoıǵan soń bir-aq saýalǵa jalǵyz sózben jaýap qaıyrǵan.

— A... a... aq-yp!

— Iakov! — dedi tátelerdiń biri. Qosylyp bári jylady.

Táteler tamasha edi. Emhana jaqsy edi. Balalar úıi. Iakovqa unamady. Áldeneshe ret poezǵa mindi. Áldeneshe ret oryn aýystyrdy. Báribir. Aıyrmasy az. Jıyrma-otyz balaǵa bir-aq sheshe. Onyń ózi kezekpen aýysyp otyrady. Úlken balalar tentek. Kishkene balalar shaqar. Tiline, sózine kúledi. Aıtqandy ýaqytynda estimeı qalǵanyna nemese shala, ıa jańsaq uqqanyna kúledi. Aınalasy eki jyl ishinde tuıyqtalyp, taǵy tartyp ketti. Únemi saıaq júredi, únemi túnerip júredi. Kele-kele múlde tasbaýyr bop aldy.

Ol óziniń alystan kelgenin, bul — túr-tulǵasy bólek jat jurt jaılaǵan jer ekenin biletin. Biletin de ózin jaı jetim emes, múlde bóten sezinetin. Birge júrgen balalardyń basym kópshiligi ózi tústes ekenin múlde esepke almas edi.

Nege ekenin bilmeıdi, únemi áldenendeı ózgeris, ǵajaıyp is kútti. Aqyry jazdyń jyly kúnderiniń birinde táteleri kóp usaqtyń ishinen jastary shamalas on shaqty balany bólip alyp qaldy da, olardyń aýylǵa baratynyn, al aýylda áke-shesheleri kútip otyrǵanyn habarlady. Balalar qýanyp shýlap, azan-qazan boldy. Iakov ta qýandy. Biraq ol qulaǵy saý, tili bútin balalar qusap oınaqtap júgirgen joq. Osylaı bolatynyn, ákesi men sheshesiniń ózin taýyp alatynyn baıaǵyda bilgen.

Aýylǵa baratyn bular ǵana emes eken. Kóp bala. Deni eresek, on tórt, on bes jastaǵylar. Olar ózderin erkin, táýelsiz keıinge ustady. Qaltalaryna qoldaryn salyp, shyrt-shyrt túkirip, burqyratyp temeki tartyp, kerdeńdeı basady. Alyp ketýge kelgen kisilerdi kóp elep, tyńdaı qoıǵan joq. Jol boıy da, keıde arbadan eskirip túsip, alysyp, keıde birin-biri qýyp aıdalaǵa qashyp, keıde, tipti, ózara tóbelesip, jurttyń berekesin ketirdi.

On shaqty ógiz arbadan quralǵan kerýen aýdan ortalyǵyna tórt qonyp áreń jetti. Jol aýyr boldy. Ásirese sońǵy kún tıtyqtatty. Arbaǵa jegilgen ógizder silekeıleri shubyryp, múıizderin shaıqap qoıyp, birqalypty ilbigen aıannan tanbaıdy. Maıy taýsylǵan dóńgelekter syqyr-syqyr etip, ońdy-soldy qıralańdap áreń aınalady; shabaǵyn sanap otyrýǵa bolarlyqtaı. Birde tobylǵy, kókpek, birde qalyn kóde arasymen ıreleńdegen qara jol taýsylmaıdy, ushy qıyrsyz. Bir belesten ekinshi beleske, bir qyrdan ekinshi qyrǵa jalǵasyp, shubatylyp jatyr. Balalar ónimsiz mımyrt júristen ábden qajydy. Alǵashqy kúndegideı joldy kese qashqan qoıanǵa, kóz kórim betkeıde moınyn soza sekemdenip turǵan dýadaqtarǵa qaraýdy da qoıdy. Tentekter de tóbelesten, alys-julystan tyıyldy. Túski aıalda bularǵa úsh kúnnen beri qorek bop kele jatqan sabadaǵy irkit te taýsyldy. Úlkenderiniń qarny ashyp, kishileri shóldeı bastady. Aqyry kesh bata kóshe tártibinsiz, birde irkes-tirkes, birde uılyǵyńqy, birde shashyrańqy salynǵan, óńkeı jaıpaq tóbeli, jataǵan úılerden quralǵan úlken seloǵa kelip kirgende bári qýandy.

Erteńine tańerteń bulardy kórýge kisiler keldi. İshterinde áskerı kıinip, pıstolet asynǵan eshkim joq. Túgel óńderi totyǵyńqy, qara kóz, qara murt, qara saqaldy, tymaq, shapandy qazaqtar. Myna balalar meniki bolady dep jeti-segizden bólip áketip jatty. Kóp uzamaı, túndegi elý-alpys bala túnep shyqqan atkomnyń keńsesinde on-on bes usaq bala ǵana qaldy. Sorpa, shalap ishisip, bular keńsege taǵy bir qondy.

Azannan oıanyp, qaıtadan arbaǵa ministi. Kóbi uıqysyn da ashyp úlgermegen edi. Tańǵy salqynmen dirildep tońyp, ári qaryndary ashyp jylaı bastaǵan. Arbamen qabattasyp at ústinde kele jatqan mańdaıy ájim-ájim, shegir kóz, jalpaq bet, sırek murtty qartań qazaq qazir úılerine barasyńdar, áke-sheshelerińdi taýyp alasyńdar degen soń jylaǵandaryn qoıdy. Murtty qazaq qyńqyldaǵan balalardy kezekpe-kezek aldyna alyp, jol boıy áńgime aıtyp otyrdy. Zer sala tyńdaǵan Iakov bárin de estidi, biraq eshteńe uqqan joq. Kári qazaqtar oryssha sóılemeıdi eken. Iakov júzi jyly bolǵanymen oryssha sóılemeıtin boz atty kári qazaqqa da, oryssha bilgenimen óńi sýyq, arbamen qatar júrmeı, keıde ozyp, keıde qalyp, únemi typyrshýmen bolǵan qula atty jas qazaqqa da, arba aıdap otyrǵan, bir aýyz til qatpaı, jan-jaǵyna birde-bir ret burylyp qaramaı, jol boıy yńyldap óleń aıtýmen bolǵan mosqal qazaqqa da kúmánmen qaraı bastady. Ákesi men sheshesi túr-tulǵasy da, tili de bóten osyndaı adamdardyń arasynda turady degenge sengisi kelmedi.

Iakovtyń kúmány shyndyqqa aınaldy. Birge kelgen balalardyń bári de ata-anasyn tapty. Ózderin ákelgen kári qazaq — Ráshıttiń ákesi bop shyqty. Jol boıy qaıta-qaıta aldyna ala berip edi. Zıgfrıdtiń ákesi — Chapaı sıaqty shıratylǵan uzyn býryl murtty, oǵan qosa appaq saqaly bar, Chapaı sıaqty arǵymaq at mingen, qylysh ornyna sary ala qamshy ustaǵan tákappar aqsur shal eken. Biri áke-sheshesimen qaýyshty. Eń aıaǵy taqyrbas Olá da. Tek Iakov qana ákesiz qaldy. Sheshesin taba almady.

Ras, dalaǵa tastaǵan joq. Aqyr aıaǵynda muny da bireý ertip áketti. "Ia tvoı mama"⁷ deıdi. "Ia tvoı mama" deı beredi. Iakov óziniń mamasyn umytqan joq. Kózi tunyq kók, shashy qyzyl jıren, eki betinen qany tamǵan uzyn boıly, tolyq aqsary kisi edi. Al mynaý qara kóz, qara shashty, taldyrmash dene, orta boıly, qaratory kelinshek. Mamasy oryssha sóılegende aǵyn turatyn. Al mynaý — oryssha bir-aq aýyz sóz biledi. Onyń ózin qate aıtady. Onyń ózin ótirik aıtady. "Ia tvoı mama". Qaıdaǵy mama. Bóten adam. Bóten mama.

Bóten mama muny qolynan jetektep, aýyl shetindegi óz úıine alyp keldi. Basqa úılerdeı eńseli emes, japyraıǵan kishkentaı qos eken. Úlken kisi qaq ortasynda turmasa boı jaza almaıdy. Otyrǵanda eki adam áreń sıardaı. Áıtkenmen qos Iakovke qatty unady. Oıynǵa arnalǵan úıshik sıaqty. Ózin erkin sezinip, qoqılanyp qaldy.

Aldyna sheti ketik aǵash tostaǵanmen kishkene qaımaq, qol basyndaı jumsaq irimshik kelgen soń tipti kóńildenip ketti. Jańa ana úıde otyrǵanda as batpap edi, tábeti ashylyp, dymy shyǵyp turǵan sary irimshikti qarbyta asap, qoıý, tátti qaımaqty túbine deıin jalap-juqtap jep qoıdy. Sodan soń bir aıaq aırandy taǵy iship aldy.

— Oh! Oh!.. — dedi qarnyn sıpap, máz bop kúlip. İshi syzdap ketken edi. Bóten mama da kúldi.

— Apa, — dedi suq qolyn shoshaıtyp, ózin nusqap. — Apa! — Aty Apa eken.

— A-pa, — dedi Iakov. Aıtýǵa ońaı, tilge jeńil jaqsy sóz. — Ana, — dedi ekinshi márte qaıtalap.

Apa qýanyp ketti. Basynan sıpap birdeńe dedi. Iakov túsinbese de kóńli ósip, marqaıyp qaldy. Áıteýir bir jaqsy sóz aıtyp turǵanyn sezgen.

Apa aıran iship, qurt jedi de bir jaqqa ketti. Iakov úıde jalǵyz qaldy. Esik ashyq bolsa da syrtqa shyqqan joq. Apa irgeni túrip bergen. Qurym kıiz ústinde etpettegen qalpy, úı-úıden bytyraı shyǵyp, áldeqaıda bettegen qatyn-qalash pen kári shaldardyń artynan qarap jatty. Apa sol jadaý toptyń orta sheninde ketip barady. Sálden soń jardan asyp, kózden tasalandy. Úlkenderdiń sońynan balalar shyqty. Kóbi ózi qatarlas. Sál-pál qalqyńqylary da bar. İshinde ózimen birge kelgenderden eshkim kórinbedi. Túgel beıtanys. Jar jaǵalaı júgirip, ýlap—shýlap olar ketti. Sodan soń saf tynyshtyq ornady. Tek ózenniń ar jaǵynan mashına ma, traktor ma, áldeneniń qaqalyp-shashalyp tyryldaǵan daýsy ǵana úzilip-talyp estiledi.

Baǵzy bir zamanda alystaǵy, jerdiń ekinshi jaq shetindegi áldebir qala, áldebir stansıada júk poezyna mingeni, onyń kóp toqtap, az júrgen, birqalypty tarsyldaı terbelgen mımyrt qozǵalysy, júzderi túnergen soldattar tıelgen mashınalar, moıyndaryn alǵa emine sozyp, joldy shandata shubyrǵan tankter oıyna oraldy. Samoletti kórýge qumartqany, aqyry kórgeni, jurttyń tym-tyraqaı qashqany esine tústi. Aıaq-qoly mylja-mylja, ústi-basynan shapshı atqylaǵan qyp-qyzyl qanǵa kómile shorshı týlap jatqan sheshesi kóz aldyna keldi. Buryn osy kórinis qıalyna oralǵan saıyn denesi túrshigip ketetin. Bul joly óıtken joq. Tym kómeski. Basqa bireý kórgen, basqa bireýdiń basynan ótken. Qorqynyshty, biraq senimsiz ertegi. Baıaǵyda bolypty-mys oqıǵa. Áıtse de kózine kelgen jasyn irke almady. Qaıǵysyz, ári únsiz jylady. Jylap jatyp uıyqtap qapty.

Taǵy da tús kórdi. Taǵy da qashyp keledi. Jalǵyz. Jalǵyz ózi qashyp keledi. Sońynda jerbaýyrlaı shúıilgen samolet. Jegip ap, myltyǵynyń aýzyn tirep turyp atpaq. Eki aıaǵyn, eki qolyn birdeı qyrqyp túsirmek. Tek jete almaı keledi. Biraq Iakovtyń da áli quryǵan. Aıaqtan da, qoldan da jan ketipti. Óziniki emes. Aǵashqa aınalyp barady. Samolet jetti. Endi atady. Endi qyrqady... Sóıtse, qýyp júrgen óziniń papasy eken. Bulttan qarǵyp túsip, bas sap qushaqtaıdy. Betinen súıedi. Erni jumsaq. Mańdaıynda bes buryshty qyzyl juldyzy bar. Óziniń papasy. Taǵy da betinen súıedi. Erni tikenekti. Taǵy súıedi. Tikenegimen tyrnap súıedi. Qarasa, papasy emes. Basqa bireý. Mańdaıynda tórt qyrly qara kresi bar. Fashıs. Iakovtyń záresi ushyp ketti. Qashaıyn dep edi, qozǵala almady. Aıǵaılaıyn dep edi, daýsy shyqpady. Al jańaǵy qorqynyshty kisi tikenekti ernimen bet-aýzyn tyrnap, óne boıyn tegis silekeılep súıe berdi, súıe berdi. Meni tanyp al deıdi. Meni tanısyń deıdi. Mańdaıyma qara. Mańdaıynda juldyz da, kres te joq. Jalǵyz kózi bar. Jalǵyz kózdi, jalǵyz qoldy jalmaýyz. Tanıdy. Baǵana ózderin ákelisken Dáýrenbek degen kisi eken.

— Ók-áı, ók!

Iakov oıanyp ketti. Qas qaraıǵan. Aıaq-qoly uıyp qapty. Manadan beri irgeden bet-aýzyn jalaǵan — taıynsha buqa eken. Apa da úıge kirdi. Arqasynan qaǵyp, birdeńe dep jatyr. Áıtkenmen Iakov óne boıy dirildep, kópke deıin ózine-ózi kele almady.

Apa qostyń qaq ortasyna tezek qalap, ot jaqty. Mosy kóterip, shóńke asty. Sút pisirip, onyń ústine sý quıyp qaınatty da, talqan salyp as pisirdi. Ózine úlken kesege, Iakovqa kishkene kesege quıdy. Eki kese de qursaýly, jamaý-jamaý. Jamaý kesemen ishken tamaǵynyń aty — qara kóje eken. Tátti. Iakov surap, taǵy jarty kese ishti.

Úıde tósek joq. Apa bir buryshqa jınalǵan dúnıelerin alyp, jertósek saldy. Iakovtyń ústine irip toza bastaǵan, ár jerinen júni shyǵyp turǵan úlken kórpe tastady. Ózi ton jamyldy. Jastyq etip búktelgen eski syrma kúrtege basy tıisimen qor ete tústi.

Iakov alaǵyzyp uıyqtaı almady. Qolamtada eki-úsh shoq jyltyraıdy. Mańdaıshanyń ústindegi tesikten bir-eki juldyz jymyńdaıdy. Shoq beti kúlgin tartty. Beıne aýamen dem alyp jatqandaı, jaryǵy bir kóterilip, bir basylady. Osy, solyqtaǵan kúıi ýaqyt ótken saıyn álsireı berdi. Kele-kele óshýge aınaldy. Óshti. Onyń esesine juldyzdar jarqyraı tústi. Mingese bitken eki juldyz. Ekeýi de jymyń-jymyń etip, qol bulǵap shaqyrǵandaı. Kenet juldyzdar óship qaldy. Qaıta kórindi. Qaıta óshti. Áldekim qalqalaǵan eken. Áldekim esik aldynda kep, tyń tyńdap tur eken. Tyqyr-tyqyr etkizip, jabyqtan qol suqty. Esiktiń ilgegin aǵytpaq. Qoly erkin jetpese kerek, aǵyta almady. Qarańǵy úıge kirgen kórinbeıtin qol eki-úsh ret bos qaıtty. Belgisiz kisi taǵy da tyń tyńdap az bógeldi. Sosyn ysyldaı sybyrlady.

— Saqyp... Aı, Saqyp...

Iakov birden tanydy. Dáýrenbek! Jol boıy qabaǵynyń astymen, túnere qaraǵan. Ura ma dep oılap edi, aqsaqaldan ımengen bolý kerek, urmady. Arbany mańaılaǵan saıyn Zıgfrıd ekeýin tapaı jazdap, tóne túsip keletin de, kózimen atyp, keri sheginetin. Zıgfrıdti bilmeıdi, Iakovtyń ózi jol boıy kóńli qobaljyp, ábden berekesi ketken. Endi sol Dáýrenbek tún jamylyp, ońashada kep tur. Sabaıdy, býyndyrady, atady. Iakov záresi ushyp, siresip qatyp qaldy. Dem alýǵa, qybyr etýge shamasy joq.

Dáýrenbek taǵy bir-eki dybystady da, qaıtadan jabyqqa qol saldy. Qostyń qabyrǵasyn syqyrlatyp, qulatyp barady. Aqyry Iakov ilgektiń syrt etip uıasynan shyqqanyn ap-anyq estidi. Sol sátinde topsasy shıq etip esik te ashyla berdi. Jan qorǵar amaly túgesilgen Iakov bar daýsymen baqyryp jiberdi. Úıge kirip úlgergen Dáýrenbek te qalt tura qaldy. Yńyrana qoryldap jatqan Ana da oıandy. Iakov domalap Apanyń baýyryna, tonnyń astyna kirip ketti. Budan ári ne bolǵanyn anyq bilgen joq. Bar uqqany, Apa oıanyp ketken soń Iakovty urlap ákete almaıtynyna kózi jetken Dáýrenbek ashýlanyp, aıaǵymen teýip qap shóńkedegi kójeniń qalǵanyn tókti, sháýgimdegi sýdy aqtardy. Syrtqa shyǵa bere qamshysymen sart etkizip, qosty uryp ketti. Apa qarmalap júrip sháýgim men shóńkeni ornyna qoıdy, esikti myqtap bekitip japty, sodan soń júregi dúrs-dúrs soǵyp, tonnyń astyna tyǵylyp jatqan Iakovty qushaqtap, baýyryna basyp alyp uzaq jylady.

Tańerteń úıde qalýǵa qorqyp, Anamen birge ketti. Qyrmanda jumys isteıdi eken. Keshe tyryldaǵan daýsy shyqqan nárse — astyq bastyratyn mashına bop shyqty. Aty ma-la-tılka. Júrgeninen turǵany kóp. Tyryldaı jónelse Apa aýyzda turǵan kisige baý-baý bıdaı ápere bastaıdy. Shańnan jyltyraǵan kózi ǵana kórinedi. Erni qap-qara bop, bet-aýzy tútigip jantalasady da jatady. Bir tynym tappaıdy. Tek molotılka toqtap qalǵanda ǵana tynystaıdy. Turǵan jerinde sylq etip otyra ketedi. Biraq maza joq. Qaıdan kelgeni belgisiz, Dáýrenbek sap ete túsedi. Jurttyń bárine ursa bastaıdy. Ásirese Apaǵa. Eshkim qarsylyq aıtpaıdy. Apa da. Tek basqalar qusap tuqıa bermeı, Dáýrenbektiń betine tik qaraıdy. Qoryqpaıdy. Iakov ta qoryqqan joq. Kóptiń kózinshe ózine eshkim tıise almaıtynyn biletin. Qyrman mańynda shegirtke qýyp oınap júre berdi.

Keshke el jatqan soń Dáýrenbek taǵy keldi. Apa áli oıaýtuǵyn. Dáýrenbek ótken túndegideı ákireńdegen joq. Daýsynda ótinish, tipti, jalynysh bar. Kóp jalbardy. Biraq Ana jibimedi. Tipti bolmaı qoıǵan soń ótirik uıyqtaı qalǵan Iakovty oıatty.

Dáýrenbek ketken soń Apa keshegideı jylamady. Kúrsindi de qoıdy. Kóp kúrsindi. Sol kúrsinispen tańdy atyrdy.

Kóp uzamaı Iakov eptep qazaqsha túsinetin dárejege jetti. Apanyń aty Apa emes, Saqypjamal eken. Til kelmeıtin, uzaq ári kıyn at. Apa — mama degen sóz kórinedi. Iakov Saqypjamaldyń óziniń mamasy emesin bilgenmen, burynǵysha apa dep ataı berdi. Qanshama ýaqtan beri eshkim ish tartyp kórmegen bala beıtanys áıelge baýyr basyp qalǵan edi. Jalǵyz Saqypjamal ǵana emes, buryn keıipteri múlde bóten kórinetin aýyl qazaqtaryn da áýelgideı jatyrqamaıdy. Úrkektigi de azaıdy. Úı arasynda erkin qydyrady. Tek ońasha júredi. Balalarmen kóp aralasa almaıdy. Áıtkenmen, aýyl ómirine úırenip qaldy.

Tań bozaryp atar-atpasta úı syrtynan at dúbiri estiledi. Brıgadır Berden.

— Saqypjamal! Aı, Saqypjamal! — deıdi barqyrap.

Bul kezde apa oıaý. Shókelep eńkeıgen kúıi qolamta astynda qalǵan kishkene shoqty úrlep, ot tutatyp, tezek qalap jatady.

— E, qaınaǵa, — deıdi daýystap.

— Kóktegir, tursań bopty, — deıdi Berden. Jeroshaq basynda at oınatyp, on qadam jerde turǵan kórshi úıge barady.

— Kúlıman! A, Kúlıman!

Eshqandaı jaýap estilmeıdi.

— Kúlıman! Áı, kók soqqan Kúlıman! Jerik bolmasań tur endi.

Kúlımannyń tońq etken daýsy shyǵady.

— E, jolyn bolǵyr, oıaý jatsań nege dybys bermeısiń, kún shyqty, — deıdi Berden. Aqtaban atty eskirtip, kelesi úıge kóshedi.

— Beket, aı, Beket!

Bekettiń de úni estile qoımaıdy.

— O, júgirmek! Seniń jasyńdaǵy orystyń balalary tilenip soǵysqa ketip jatyr deıdi. Seniń sıqyń mynaý. Beket!!

Áli dybys joq.

— Turasyń ba, joq pa?! Beket! Aı, Beket!

Sirá, Beket te dybys berse kerek. Berden:

— Oı, aınalaıyn, on úshte otaý ıesi degen, tez betińdi jýyp, tamaǵyńdy ish, — deıdi de ary qaraı jyljıdy.

— Áı, qudaı urǵan Tileýbaı... Elden jyrylyp qonǵan jeke sharýa... Áli kórinbeıdi. Ony da baryp oıatýym kerek pe! — dep kóp aýyldan aýlaǵyraq qonǵan Tileýbaıdy sybap bara jatady.

Elmen birge oıanyp, irgeden syǵalap jatqan Iakov bárin de kóredi, bárin de estıdi. Brıgadır aýyldyń ekinshi jaq shetine aýysyp, uzap ketkende ǵana ornynan turady.

Apa sıyr saýýǵa kirisedi. Mazdap ot janyp jatady. Yzyldap shaı qaınaı bastaıdy. Apasy jerge kishkentaı alasha dastarqandy jaıady. Iakovqa bir kese etip túnnen qalǵan kójeni quıyp beredi. Ózi shaı ishedi. Shaıy — qaınap qana shyqqan qara sýdyń ózi. Bar qasıeti — sút qatqan. Sondyqtan aqsý atalady. Apa terlep-tepship otyryp jyrtyq kesemen tórt-bes shynyaıaǵyn iship alady.

Shaı jınalyp biter-bitpeste úı syrtynan taǵy da at dúbiri estiledi. Taǵy da brıgadır Berden. Biraq bul joly bógelip turmaıdy.

— Saqypjamal! Kún kóterilip ketti!

— Kúlıman, a, Kúlıman! Shubatylmaı tez shyq!

— Beket! Osy yrǵalǵanyńda jarar, shyraǵym. Mundaǵy sen túgili jer túbindegi Tileýbaı shal da qyrmanǵa jetip qaldy. Bol endi! — dep, bir-bir aıǵaılap óte shyǵady. Budan soń eshkim bógelmeıdi. Shubyra ilbip jumys basyna qaraı bettesedi.

Iakov áýelde elmen birge qyrmanǵa baratyn. Kúnuzaq sol tóńirekte júredi. Ózin jaqyn tartqan áıelden aırylǵysy kelmegennen, ári Dáýrenbekten qoryqqannan. Kele-kele óz basyna eshqandaı qaýip joǵyn ańdady. Ári únemi qyrman mańynda júre bergennen ishi pysty. Sondyqtan azannan oıanǵanymen kóbine úıde qalatyn boldy. Onsha juǵysyp ketpese de aýyl balalarymen oınaıdy. İshinde birdi-ekili eski tanystary da bar. Áıtkenmen tilinin múkistigi jurttan oqshaýlandyra beretin.

Biraq oý bastan ońasha oınap úırengen Iakovtyń óz qyzyǵy ózinde edi. Buzaýǵa minedi. Sıyrdy kózdeıdi. Keıde qap alyp, tezek terip ketedi. Ári oıyn, ári qolǵabys. Apa da, kóldeneń jurt ta rıza bop qalatyn. Tipti, únemi sýyq qaraıtyn Dáýrenbektiń ózi birde Iakovtyń jýan qap tezekti myqshyńdap, áreń kóterip, qyrdan túsip kele jatqanyn kórgende: "Jaraısyń, joıytym! Jaraısyń, orysym!" dep maqtaǵany bar.

Qar jaýa Saqypjamal qoıǵa, shetkeri qystaqtardyń birine kóshti. Bir jaq — meńireıgen taý. Ekinshi jaǵyń — áli jazyq. Otyz-qyryq shaqyrym taıaý mańda el joq. Tóńirekte ertemen erip, keshke qoraǵa oralatyn qoı shıyrynan, qar betine jamyraı shashylǵan qumalaqtan, jortyp ótken ań izinen basqa tirshilik belgisi bilinbeıdi. Kúnuzaq qora mańynda bir top alaqanat saýysqan júredi. Túnde taý betten bórilerdiń ulyǵan úni estiledi. Syrtqy dúnıeden bul aýylǵa sybaı jan ıesi osylar ǵana. Biraq aýyl adamdarynyń ishi pysar, jalǵyzsyrar jaıy joq edi.

Saqypjamal qoranyń kúnes jaǵyndaǵy tal sharbaqqa qamalǵan jaman-jáýtik qoı-eshki, toqty-torymdy kútedi: shóp salady, astyn tazalaıdy, bulaq basyna, sýatqa aıdap aparady. Qoıshy Kóbegen shaldyń dimkás kempiriniń eshteńege sebi joq. Maldyń ekinshi jaq shetinde jurttyń tili kelmegendikten qazaqylanǵan Jaqyp degen atty ıemdengen Iakov júredi. Qora mańyndaǵy jumysynyń bir parasyn atqaryp bolǵan soń Saqypjamal murny tesik ala ógizdi súıretkige jegip shóp tasýǵa shyǵady. Iakovtaǵy birge ketedi. Súıretkiniń ústine turyp ap, ashamen ápergen shópti taptaǵannan basqa kómegi joq. Sonyń ózin ájeptáýir sharýaǵa balap, máz bop qaıtatyn.

Bári bir úıde turady. Tórgi bólmede Kóbegen kempirimen. Aýyzǵy bólmede Saqypjamal men Iakov. Syry ketken tósek, tozǵan sandyq, eski kórpe-jastyqtyń jınalý reti solaı. Áıtkenmen bári birge otyrady, birge tamaq ishedi.

Iakov keshki, qoı qamap kelgennen sońǵy otyrysty jaqsy kóretin.

Kóbegenniń kempiri únemi ot jaǵyp, sý qaınatyp qazan-oshaq mańynda júredi. Saqypjamal dıirmen tartyp, ne talqan túıip otyrady. Keıde qurt ezip, ara-tura, tipti, kespe jaıyp jatady. Ortada, qıýy qashqan dóńgelek sary stoldyń ústinde synyq keseniń túbine tutatqan bilte shytyrlaı janyp turady. Stoldyń tór jaǵynda, qurym kıiz ústinde tizerlegen Iakov, pesh jaǵynda eshki týlaǵynyń ústinde maldasyn qurǵan Kóbegen. Birer shynyaıaq shaı-paı iship jylynǵan soń qoıshy ata kózin ashyp-jumyp, mandaıyn sıpap, ondy-soldy teńselip biraz otyrady da kómeılegen qońyr daýsymen bastap ketedi.

— Erte, erte, erte eken, eshki quıryǵy kelte eken, bóri baqaýyl eken, túlki jasaýyl eken... — Únemi osylaı bastaıdy. Únemi jańa ertegi aıtady.

Kóbegen shal ertegi aıtýǵa kirisken saıyn:

— Pishtý, — deıdi dimkás qara kempir. — Ertegi senin ne teńiń!

Kóbegen kempiriniń úırenshikti sózine nazar aýdarmaıdy. Murtyn sylap, saqalyn sıpap qoıyp jeldirte jóneledi.

— ... Baıaǵyda bir baı bopty, tórt túligi saı bopty, bir perzentke zar bopty...

— ... Baıaǵyda bir bekzada elden eldi aralap, tektiden tekti saralap sulý qalyńdyq izdepti...

— ... Baıaǵyda jalań aıaq, jalań bas bir jetim bala Baǵdattyń bazarynda júredi eken. "Aqylymnyń kóbi-aı, aqshamnyń joǵy-aı!" dep jylap...

— Seniń baı, baǵlanyn kimge dári, bekzada, hanzadań kimge tulǵa, — deıdi qara kempir.

— Baǵdattyń bazary neńdi alǵan. Sorly-aý, otyrmaımysyń tynysh qana, kójeńdi iship. Kimge kerek senin ertegiń.

Shynynda, qazannyń mańynan shyqpaıtyn dimkás qara kempirdiń de, sharýadan qoly bosamaıtyn Saqypjamaldyń da ertegi tyńdaýǵa murshasy kelmeıdi. Al ázir tildi erkin úırenip jetpegen, ári qulaǵynyń múkisi bar Jaqyp qansha zer sap tyńdaǵanymen hıkaıanyń uzyn-yrǵasyn áreń túsinetin.

— ... Ata-anasymen tabysyp maýqyn basypty.

— ... Otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn qylyp, barsha muratyna jetipti.

— ... Elge aǵa, tonǵa jaǵa bolypty.

Úlkendi-kishili tórteý jatar mezgilde bólektenedi.

Kempir ahylap-úhilep eski aǵash tósekke jatady, tynymsyz sarnap, keıde qudaıdy, keıde adamdy qarǵap-silep túni boıy kóz ilmeı shyǵady.

Kóbegen shal tór aldyńa uıyqtaıdy. Sheshinbeıdi. Tósenbeıdi. Úlken qara tonǵa oranady da, qor ete túsedi. Túnde eki-úsh ret tysqa shyǵyp, úıdi aınala júrip, aıtaqtap keledi. Kóbegenniń án salǵandaı kúmbirlegen aıǵaıyna qos tóbettiń ekilene úrgen daýsy ulasyp, taý jańǵyryǵady.

Iakov pen Saqypjamal aýyz úıge, pesh túbine jatady. Saqypjamal da Kóbegenniń dimkás kempiri sıaqty, túni boıy mazasyzdanyp shyǵady. Uıyqtaýy da, oıana salýy da ońaı. Biraq eshkimdi qarǵap, silemeıdi. Aqyryn kúrsinedi. Keıde etpetinen túsip, álsiz yńyrsyp jatady. Kóbegenmen kezektesip maldy baıqap, qorany aınalyp qaıtady. Iakov ózin eshkim shaqyrmasa da únemi Saqypjamalmen birge turyp, qosa shyǵatyn. Juldyz tońǵan, aspan dirildegen aıazdy túnde ekeýi qaraýytqan taý jaqqa qarap qatar tura qap aıtaqtaıdy. Bir qyzyǵy, bular aıǵaılaǵanda eshqashan ıt úrmeıtin. Qoranyń yǵynda, salam arasynda buıyǵyp jata beredi. Qasyna barsa bastaryn bolmashy kóterip, quıryqtaryn bulǵańdatady. Itterdiń bul minezine úırengen Saqypjamal men Iakov olardy oryndarynan turǵyzyp áýrelemeıdi, — báribir úrmes edi. Daýystary qarlyqqansha aıǵaılap, aıǵaılap, boılary tońazyǵanda úıge kiredi.

Azanda jurttyń aldy bop Kóbegen turady. Sodan soń Saqypjamal men Iakov. Kúndelikti tirshilik kúıbeńi bastalady.

Iakov erteden keshke deıin tynym tappaıtyn. Biraq qı oıǵan qaýyrt kúnderde bolmasa, úlkender qusap jyǵyla sharshamaıdy. Únemi sergek júredi. Kóktem shyǵa onyń da jumys astynda qalýyna týra keldi. Mal tóldegen. Bar qıyndyq Saqypjamal ekeýiniń basyna tústi.

Kóbegen qoıda. Dimkás kempirden paıda joq. Saqypjamaldyń qystan sińirine ilinip áreń shyqqan kóteremderdi baǵyp-qaǵýdan, saýlyqtarǵa shóp salyp, qora tazalaýdan qoly bosamaıdy. Tólge qaraý, ony emizý, kútý negizinen Iakovtyń enshisine tıdi. Qansha aýyr, qansha mazasyz bolǵanymen qyzyq. Ári ýyz mol. Qarnyń únemi toq júredi. Apanyń da kóńli kóterińki. Tipti, qara kempir de qudaıdy qarǵaǵanyn azaıtty.

Kún jylynyp, jer aıaǵy keńı bastady. Qar taý eteginde ǵana qaldy. Qora tóńiregi kóktep ketti.

Iakov kúni boıy qozy, laqpen oınaıtyn. Keshke qyzyq ertegiler tyńdaıdy. Ózin Kóbegenniń balasy sanaı bastady. Saqyp pen Kóbegenniń asyrandy balasy.

Beker eken. Mal jaılaýǵa shyqqanda Saqypjamal shópaýylǵa kóshirildi. Kópeshi boldy.

Iakov Kóbegendi de, onyń ǵajaıyp ertegilerin de umytyp, jaz boıy taqyrda asyq oınady. Burynǵydaı ózin bóten sezingen joq. Kúreskenmen kúresti. Tóbeleskenmen tóbelesti. Aıǵaılap júgirdi. Daýlasyp shýlady. Jurttyń aıtqanyn tegis túsinedi. Qazaqshaǵa sýdaı. Tek oısha ǵana. Qulaqpen estigenge. Árıne, onda da qatty, anyq aıtylsa. Al sózge kelgende bógele beredi. S-z, t-d, r-l tegis t-d bop shyǵatyn. "Asyq" demeıdi, "atyq" deıdi. "Taqa" degeni — saqa. "Qaqta ódim, kıyd ódim" — qaqsa ózim, qıyr ózim. Kóldeneń estigen jurt uqpaǵanymen, balalar tegis túsinedi. Sonda da ımenshekteı beretin. Asa qajet bolmasa, sóılemeýge tyrysady.

Shóp bite úıi eginge aýysty.

Egin jınalǵan soń qaıtadan baıaǵy qystaýǵa kóshti.

Óstip taýqymeti mol tirshilik ústinde ýaqyt óte berdi.

Úshinshi jyly kúzde, alǵashqy qar jaýǵan kúni Kóbegenniń kempiri óldi. Sońǵy aıda múlde tósek tartyp jatyp qalǵan. Túni boıy: "Pishtý... ertegi... ertegi senin ne teńiń... ertegiń kimge kerek, óziń kimge kereksiń", — dep sandyraqtap shyǵatyn.

Aýylǵa mal sanaýǵa Dáýrenbek bastaǵan eki-úsh adam kep jatqan. Sanaq jaıyna qaldy. Bireýi qoıǵa shyqty da, qalǵan sekeýi Kóbegenmen birge áýdem jerdegi tóbesi oıylǵan kúmbezdi eski zırattyń irgesinen qabir qazýǵa kiristi. Jeri tastaq qatty bop, kúni boıy azaptandy. Máıitti erteńine tańerteń túsirdi. Artynsha maldyń esebin alyp, ýákilder kelesi qystaqqa júrip ketti. Kóbegen de qoıyn óriske shyǵardy. Saqypjamal men Iakov ekeýi ıen qorada qala berdi.

Kempirdiń aty bar da, zaty joq-ty. Sózine de, júris-turysyna da eshkim nazar aýdarmas edi. Eshkim elep, adam qataryna sanamaıtyn. Endi orny úńireıip qaldy. Ony Kóbegen men Saqypjamal túgili Iakov ta sezdi. Kóbegen kózin jumyp, teńselip otyryp ertegi aıtqanyn toktatty. Saqypjamal kúndelikti jumysyn júrdim-bardym isteıdi. Iakovty jalqaýlyq pen uıqy basty. Qys ótpeı qoıdy.

Aqyry kóktemge qarsy Iakov bul úıge áldenendeı ózgeris engenin baıqady. Bir kúni keshke Kóbegen qaıtadan ertegi aıta bastady.

Jatar mezgilde Saqypjamal tósegin tórgi úıge, Kóbegenmen birge saldy.

Kóbegen bir aıtqan ertegisine ómiri oralmaıtyn. Únemi jańasyn bastaıtyn. Mal tóldeı bastaǵan shaqta ol qasıetinen aıryldy. Jańylysyp, osydan úsh-tórt kún buryn aıtyp ketken ertegini qaıta týyndatyp, keıde, tipti, biriniń basyn ekinshisiniń aıaǵyna qosyp, shatystyryp ta alyp júrdi. Bıazy, momyn Saqypjamaldyń da minezi ózgerdi. Anany-mynany syltaý etip, Kóbegenge myjyńdap sóılep otyratyndy shyǵardy. Iakovqa múlde sýyq tartty.

Buryn qara kempirdiń sózine múlde mán bermeıtin Kóbegen Saqypjamaldyń qabaǵynan-aq yǵyp, al ol sóıleı bastasa múlde jasyp, myj-tyj bop otyratyn boldy. Keshke ekeýi eki kórpe jamylyp, eki jaqqa qarap jatady. Áıtkenmen tósekti qatar salyp júrdi. Soǵan oraı Iakov bıyl jaılaýǵa Kóbegenmen birge shyǵarmyz dep júrgen. Olaı bolmady. Bular shópaýylǵa ketti de, Kóbegen bir qora qoıymen jalǵyz qala berdi.

Kóp uzamaı Iakovtyń da jalǵyz qalýyna týra keldi. Jekken ógizderi oqalaqtap, Saqypjamal shóp mashınanyń shalǵysyna túsip óldi. Iakov jylamady. Saqypjamaldyń buryn bala kótermegendiginen, ıá jastyǵynan ba, álde Iakovtyń eresektiginen be, nemese qam kóńil men múkis til úılestik tappady ma — áıteýir biri bala, biri ana bop kete almaǵan. Iakov — tuldyrsyz jetim de, Saqypjamal — jamaǵaıyn baýryn qolyna alǵan jaqsy týys sıaqty edi. Keıingi kezde aralary sýyp ketken. Alaıda Iakov shyn jetimdik degenniń ne ekenin Saqypjamal ólgen soń ǵana kórdi.

Buryn úıde bardy ımenbeı jeıtin; óz úıinde júrgendikten ashtyqqa da, toqtyqqa da nazar aýdarmaıtyn. Endi kisi qolyna qaraýǵa, bardyń ózin ólshep ishýge kóshti. Buryn Saqypjamaldyń balasy dep, eshkim shetke qaqpaıtyn, endi eshkim de munyń kóńline qaramaıtyn boldy. Aınalasy eki-úsh aıdyń ishinde júdep-jadap, azyp-tozyp ketti.

El qystaýǵa qona áldekimdermen ilesip. Kóbegenniń úıin tapty. Basqa barar jeri de joq edi.

Kóbegen byltyr áskerden kelgen oıyq sheke kisimen birge turady eken. Bet súıegi soraıyp, kózi adyraıyp, múlde ózgerip ketipti. Tunjyraıdy da otyrady. Til qatyp, óz betimen sóılemeıdi. Ózine qarata aıtylǵan sózdi kóbine estimeıdi. Estise bas ızep, ne bas shaıqap qana jaýap beredi. Iakovtyń kelgenine qýanyp qaldy. Qasyna alyp jatady. Birer ret artyna mingestirip, qoı baǵýǵa da ertip shyqty. Iakov ózin qaıtadan panasy bar, úıli-kúıli adam retinde sezine bastady. Biraq bul sezim de uzaqqa barmady. Qys ortasynda Kóbegen shal da qara kempir men Saqypjamaldyń sońynan attandy. Erte turyp, qoı qoranyń túbinde shylbyrǵa asylyp qapty. Bul joly Iakov jylady. Egilip, shyn jylady. Kónpis Kóbegen úshin. Baqytsyz Saqypjamal úshin. Oq astynda qanǵa batyp ólgen beıtanys áıel — óziniń týǵan anasy úshin. Tipti, ómirin aýrýmen, azappen ótkizgen sóıleýik qara kempir úshin. Túptep kelgende ózi úshin. Kisi qolyna qarap, birjola jetim qalǵany úshin. Ózin qansha basqanymen toqtaı almady.

Kóbegen barlyq ertegisimen jer koınyna enip, birjola kózden ushqan soń-aq Iakov qaıtadan qataıyp aldy; ózin panasyz, biraq óz betimen jan saqtaı alatyn úlken azamat sezingen. Shynynda da, bul kezde Iakov erjetip qalǵan edi. Jasy on tórtke aıaq basqan. Biraq únemi taza aýada, jumys basynda júrgendikten ózi quralpas balalardan denesi de iri, kúshke de myǵym. Syrttaı kolhozdyń eńbekke jaramdy músheleriniń sanatyna engen.

Jaz boıy balakóshshilermen birge sińiri sozylyp, maıa saldy. Kúzgi qara sýyqta balshyqqa batyp eski qoralardy jóndesti. Qys boıy birde qı oıyp, birde shóp tasyp, bir qystaýdan soń ekinshi qystaýdy adaqtaýmen júrdi. Aınalasy úsh-tórt jyldyń ishinde zińgitteı azamat boldy da shyqty.

Es bilgen soń ata-anasyn izdestirgen. Dálirek aıtsaq ákesin. Óziniń qaıda týyp, qaıdan kelgenin. Famılıasynyń kim ekenin. Jalǵyz aýyz jaýap aldy. Neızvestnyı. Bul — famılıasy. Neızvestnyı — beımálim degen sóz. Kim ekeni beımálim bolǵan soń osyndaı famılıa beripti. Neızvestnyı — qaıdan kep, qaıdan turǵany belgisiz degen sóz. Qazaq teksiz deıdi. Atasyz deıdi. Joldan tabylǵan deıdi. Iakovtyń buǵan kóngisi kelmedi. Qabyldamady ondaı famılıany. Sonda kim? Ivanov pa? Álde Petrov, nemese Sıdorov pa? Belgisiz. Bári sol Neızvestnyıdyń aǵaıyny. Aqyry, oılana kele ózine famılıa tapty. Saqypjamalov degen bolmaıdy. Áıel. Kóbegenov. Durysy osy. Iakov Kóbegenov. Osylaı jazdyrdy.

Aı artynan aı, jyl artynan jyl óte berdi. Iakov esimi tilge yńǵaıly Jaqypqa aınalyp, birjola turaqtady. Kóldeneń jurt kópke deıin qoımaı júrgen orys aty da, áktep Dáýrenbek taratqan joıyt aty da umtyldy. Kóziniń kók ekeni de, murnynyń úlken ekeni de, bet beınesiniń ózgesheligi de ony jurttan ereksheleıtin belgi bolýdan qaldy. Jelge, kúnge totyqqan, syrma shalbar, teri tondy kóp kolhozshynyń biri boldy da shyqty.

Jaqyp ferma bastyǵy, nemese, brıgadır jumsaǵan jerdeı tartynýdy, anaý-mynaý syltaý aıtýdy bilmeıtin. Jáne qolǵa alǵan isin tıanaqty atqardy. Ne jumysqa tússe de opyryp jiberedi. Aldarqatpaıdy, aıanshaqtanbaıdy. Sony biletin basshylar ony qaıda qıynǵa salady. Qaı ara ketilse, sonda aparyp tyǵyndaıdy. Jut jyly jylqy baqty, qýańshylyq jyly qudyq qazdy. Tas tasyp, qoı qoralar qalady, balshyq quıyp turǵyn úıler saldy, aryq tartyp egin sýardy; pishen shapty, shóp úıdi — istemegen jumysy qalmady. Bireýler muny Jaqyptyń dúleıliginen kórse, bireýler adaldyǵyna, eńbekshildigine balaıtyn. Átteń, tili múkis, áıtpese qazaqqa bergisiz dep maqtasatyn.

Shańyraq kóterip úı bolsa, qatarǵa qosylyp keter edi, oı, ne kerek dep ókinisetin. Janashyr aǵaıyndardyń ishinde qyz qarastyrǵandar da boldy.

Bulardyń alǵash nysanaǵa alǵany — Polına deıtin aspaz áıel edi. Osydan jeti-segiz jyl buryn qaladan jazǵy jumysqa kelgende aýyl jigitteriniń biri alyp qashyp, jibermeı qalǵan. Artynan qoıa berdi. Biraq Polına osy aýylǵa birjola turaqtady. Kúni boıy qazannyń mańynda júretin bes-alty jasar qaradomalaq uly bar. Ózi de baltyrly, bókseli, dop-domalaq áıel. Jıyrmadan jańa astym deıdi, onysyn kim bilsin, áıteýir qyryqqa jetpegeni anyq. "Jaqyptyń qoly" desti qamqor aǵaıyndar. Biraq qudalyq jaıyn sóıleskende Polına: "Qudaı saqtasyn! Mylqaýǵa qatyn bop ne qara basypty. Aýlaq! Aýlaq!" dep azar da bezer boldy. Saly sýǵa ketip qaıtqan qudalar aýylda Jaqypqa laıyq taǵy kim baryn oılastyra bastaǵan.

Bul kezde Iakovtyń kóńli áıel máselesinen tysqary — múlde basqa jaqta edi. Syrttaı burynǵy tunjyrańqy qalpynda, biraq ish pikiri ózgerip, múlde bóten keıipke túsken.

Buryn men kimmin, qaıda júrmin, nege júrmin, búginim nege osylaı, erteńim ne bolady degen tárizdi saýaldar tóńireginde oılanbaǵan. Jurttyń bári ózindeı. Mal baǵady, shóp shabady, egin jınaıdy. Kárisi de, jasy da, erkegi de, áıeli de qysy-jazy tynym tappaıdy. Iakov ta sol kóptiń biri bop júre bergen. Sóıtse, basqasha da ómir súrýge bolady eken. Muny jaılaýdaǵy aýyldyń irgesinde kileń aq shatyr quryp, jaz boıy jatqan ken izdeýshi geologtardan bildi.

Geologtar kil qazaq jaılaǵan shalǵaı aýylda júrgen jalǵyz orys retinde Iakovty baýyr sanap, ish tartqan. Shaqyryp qonaq qylǵanda da, beısaýat kezdesip áńgimelesken shaqtarynda da jat ólkede bulaı júrýiniń beker ekenin, qalada turmaǵan kúnniń ózinde orysy bar, jemisi mol, turmysy jeńil jerlerdiń birine ketýi kerektigin aıta bergen. Ras, Iakovtyń oryssha shalaǵaılyǵynan jóndep uǵynysa almady. Biraq orys jigiti oryssha bilmeıdi dep oılamaǵan geologtar Iakovtyń árneni qaıta-qaıta suraı bergenin, ózi de jarytyp eshteńe aıta almaǵanyn qulaqtyń tosańdyǵynan, tildiń múkistiginen kórgen. Áldeneshe ret qaıtalap, baıjaılap túsindirdi. Iakovtyń bar uqqany: shahar ómiri nurly beıish; saǵatpen ǵana isteısiń, ýaqytynda tynyǵasyń, senbi — qysqa kún, jeksenbide jumys joq, jylynda bir aı demalysty bylaısha taǵy alasyń: ashana, restoran — qalaǵan tamaǵyń ázir, kıno, teatr — ne qyzyq kórem demeısiń. Jan raqaty qalada. Mundaı ıt baılasa turǵysyz jerden ketý kerek. Sozbaı, tez ketý kerek.

Osy áńgimelerden soń Iakov ómirinde tuńǵysh ret óziniń basqa ult ókili ekendigi týraly shyndap oılady. Kóńil túkpirinde saqtalǵan buldyr sýretterdi qaıta tiriltip, ata-anasyn eske aldy. Eshqaısysynyń da atyn bilmeıdi. Biri, árıne, óldi, al ekinshisi tiri bolǵan kúnniń ózinde munymen eshqashan ushyraspaq emes. Eshkimi joq. Tek ózi ǵana. Tek ózin ǵana oılaýy kerek, tek ózi úshin ǵana ómir súrýge tıis. Al qazirgisi — ómir emes. Jat jer, jat orta. Qaraılaıtyn eshteńe joq, ketýi qajet. Týmasa da týysqan, qandas baýyrlarynyń arasynda júrgenge ne jetsin. Óz oılap tapqany ma, álde ózgeniń pikiri me — bilmeıdi. Áıteýir osy oı kóńilinen myqtap oryn tepti. Qaıtse de ketýge, qalaǵa ketýge bel baılady.

Alaıda, birden kete almady. Naýqan ýaǵynda jumystan bosaý múmkin emes edi. Onyń ústine kolhoz qandaı qıynǵa salsań da kóteretin beldi jumysshysynan aırylǵysy kelmedi. Naýqan ýaǵy bitken soń da sózbuıdaǵa sala berdi. Úgittedi, aqyl aıtty, qorqytty — bolmady. Iakovtyń aýzynan "Qadaǵa ketemnen" basqa sóz shyqpady. Aqyry birtalaı mashaqat kárip júrip esebin aldy. Eshkimmen qoshtaspastan, sol kúni-aq qalaǵa tartyp ketti.

* * *

Arada jyl ótken. El jaılaýǵa jańa shyqqan kez edi. Jaqyp aýdan ortalyǵy Sarterekke kelipti-mis degen sóz tarady. Pálenshekeń kóripti. Túgenshekeń sóılesipti. Áńgime neshe saqqa júgirdi. Bireýler: "Baıǵustyń dokýmenti joq eken, esh jerge jumysqa ornalasa almaǵan soń amalsyz qaıtypty" dedi. Endi bireýler: "Dokýmenti bar kórinedi, tek oryssha bilmegendikten qalaǵa syımapty" desti. Taǵy bireýler: "Bári bos sóz. Jumys ta isteıdi, syıysyp ta júr. Demalysqa shyǵypty. Kolhozda kóp aqshasy qalǵan eken, soǵan oralypty", — dedi.

Kóp uzamaı "Belarýs" traktoryna mingesip, Iakovtyń ózi de keldi. Shyttaı kıingen. Ústinde shoqpardaı etip galstýk taqqan aq neılon kóılek, az-muz qyry ketip tizesi qaltalanǵan jańa qońyr kostúm, basynda kúnqaǵar pisti qaıqıǵan sur shlápa. Jazdyq ala paltosyn nemquraıdy búktep, sol jaq bilegine asa salǵan. Ekinshi qolynda úlken qara shabadan. Shash qoıǵan, murt qoıǵan. Túri múlde ózgerip ketipti. Burynǵy júzi totyqqan qara Iakov emes, eńgezerdeı sary orys.

Jurt birden tanyǵanymen, jatyrqaı amandasqan edi. Qurby ósip qatar jumys istegen bir-eki jigitti Iakovtyń ózi kep qushaqtady. Odan sońǵy elmen de shurqyrasyp tabysty. Shaldardyń arqasynan qaǵyp, balalardyń betinen súıip, yrjıa kúlip, byldyrlap sóılep júr. Túr-tulǵasy ǵana emes, minezi de ózgergen tárizdi.

Eki-úsh kún ishinde aýyldaǵy úıge tegis qonaq bop shyqty. Shabadannyń ishi tolǵan injin sháı men álekeı-shálekeı oıynshyqtar eken. Sháı — kári sheshelerge, oıynshyq kishkene balalarǵa. "Apyr-aı, qala — bilim men mádenıet ordasy degen ras-aý, qarańǵy Jaqyptyń ózi bir jylda osyndaı dárejege jetipti" dep tańyrqamaǵan adam joq. Byltyr bári sógip edi, endi tegis qostap otyr: "E, munda ne bar, áıteýir týǵan jer dep júre beremiz, ketkeni jón bolǵan" desti. Iakovtyń qaıtýyn kútti. Syıǵa syı retinde tábárik ázirlesti.

Alaıda, eshkim kútpegen oqıǵa boldy. Aýylmen kórisip, qymyz iship, et jep, az-maz aýnap-qýnaǵan soń Iakov bir kúni tańerteń shabadanynyń túbinen jańa kók kombınezon alyp kıip, shóp maıalaýǵa shyqty. Erteńine de, arǵy kúni de ketpedi. Arada birer aı ótkende jurt oılamaǵan taǵy bir ǵajaıyp boldy: Iakov Kúlıman kempirdiń qolyna kirip aldy. Kúlımannyń anaý jyly balalar úıinen Iakovtarmen birge kelgen Olá degen qyzy úıde otyryp qalǵan edi. Kópede júretin. Túski úziliste kóp áıeldiń ortasynda dem alyp otyrǵan kezinde qasyna barypty da: "Sen jaqsy qatyn, men kúshti jigit, kúshti jigitke jaqsy qatyn kerek" depti. Qurdastary shyǵarǵan qaljyń. Janynda turǵan eshqaısysy joq. Al kýá bolǵan áıelder t-t-t, d-d-d degennen basqa eshteńe uqpadyq desedi. Bulardiki de ázil. Shyny — sol kúni keshke Iakov úılenip shyqty. Alaı-bylaı emes, kádimgideı. Erteńine brıgadırden suranyp aýdan ortalyǵyna baryp, neke kýálikterin alyp keldi. Qolma-qol toı yrymyn jasady.

Sonda ǵana Jaqyptyń aýylǵa birjola kelgenine, endi eshqaıda ketpeıtinine jurttyń kózi jetti.

ARNA

Gazette istep júrgen kezim. Jeńis kúni qarsańynda maıdangerler ómirinen erlik jóninde kórkem ocherk jazýǵa tapsyrma aldym. Buryn jýrnalıser nazaryna múlde ilinbegen adam týraly tyń dúnıe bolýǵa tıis. Redaktordyń keńesimen birden Otan soǵysy múgedekteriniń qalalyq gospıtaline tarttym.

İstiń mán jaıyna qanyqqan bas dáriger meni Toǵryl degen qazaqqa siltedi. Jıyrma jyl ishinde aldymnan talaı adamdy atqardym, biraq dál mundaı berik, mundaı qaısar, mundaı ómirge qushtar adam kórgem joq degen sóz meniń kóńlimde eshqandaı kúmán qaldyrmady. İzdegen kisimniń osy ekenin aıttym da tezirek tabystyrýyn ótindim.

Toǵryl gospıtál bagynda doıby oınap otyr desti biletinder. Men tańyrqap qaldym. Jańa ǵana eki qol, bir aıaǵy joq dep estigem. Kóz aldyma, nege ekeni belgisiz, qulaǵy julynǵan, túbi tesik eski samaýryn elestegen. Qalaı doıby oınaıdy? Jaraıdy, tasyn bireý qozǵap berip tursyn. Sonda nesine jetisip oınaıdy? Tamaqty qalaı ishedi, kıimdi qalaı kıedi?.. Ne tirlik, ne ómir!

Jerge qazyp ornatqan dobal stol basynda teris qarap otyr eken. Biz taqaı bergende qarq-qarq kúlgen daýsy estildi. Túri Kotovskııge uqsaǵan taqyrbas, tolyq qazaq ornynan oqys turyp, qoly dir-dir etip shapanynyń omyraýyn túımelep jatty.

— Oıbaı, Sáke, keshirińiz. Baıqamaı uttym. Oıyn joly bolsyn. Qaıta oınaıyq.

— Taǵy utasyń, — dedi Sákeń. — Oınamaımyn. — Aıtqanyndaı, stolǵa súıeýli turǵan taıaǵyn aldy da, burylyp júre berdi. Doıbyshy áriptesinen tezirek qutylǵysy kelgendeı, aqsańdaı, asyǵa basyp, kelesi stolǵa qaraı bettedi.

— Qap, ózime de obal joq. Utyla salý kerek edi...

Eki úlken kisiniń balalyq minezine endi bizdiń kúlýimizge týra keldi.

— Ýaqa emes. Sizben doıby oınaýǵa myna jigitti ákeldim, — dedi bas dáriger.

Toǵryl sonda ǵana bizge buryldy. Shashy appaq qýdaı. Tipti, qasyna deıin boz qylaýlanypty. Biraq kózi ótkir, óńi jas edi. Áli elýden aspaǵany aıqyn tanylady. Múgedektigi de men oılaǵannan góri ózgesherek sypatta. Ras, bir qol ıyqtan kesilgen. Al ekinshi qoldyń basy ǵana joq eken. Kári jiliktiń qos shabaǵyn qyshqash ispettes etip, ortasynan aıyrypty. Maǵan óte epeteısiz, esh yńǵaıǵa kelmeıtin tárizdi kórindi. Munymnyń qate ekenin keler sátte-aq ańdadym. Toqań qos "saýsaǵymen" doıby tigýge kiristi. Árıne, tabıǵı saýsaqtardaı názik emes, biraq ıesine qajetti isti óz qadarynsha atqarýǵa mashyqtanyp qalǵany baıqalady.

Jumys ústindegi adam, dáriger bógelmedi, meni tanystyrdy da, óz jaıyna ketti.

Toǵryl aqjarqyn, ashyq kisi eken, tez til tabystyq. Jaralanǵan soń eki jylǵa jýyq, uzaq ýaqyt boıy ólim aýzynda jatqanyn, odan sońǵy kórgen mehnattaryn, hırýrgterdiń snarád jaryqshaǵy qalǵan tuqyl qoldyń ózin kespek bolǵanyn, oǵan kelisim bermeı, aqyry aýyr operasıamen qutylǵanyn tegis áńgimeledi. Eshteńe jasyrǵan joq. Óziniń kóńil kúıi, qamyqqany, toryqqany, neshe ret ólip, neshe ret qaıta tirilgeni, tipti, azaptan qajyp, talaı ret egilip jylaǵany týraly da aıtty.

Neshe partıa utqyzǵanym esimde joq, áıteýir eki-úsh suhbattan soń-aq ózime qajetti derekti tegis jıyp aldym. Qalamym júrip, arqam qozyp turǵan bir sátti kez edi, uzatpaı jazyp ta tastadym. Oıdaǵydaı shyqty. Ózime-ózim rıza bop, kóńlim ósip qaldy. İstyq-sýyǵymyz basylǵanymen, ázir meniń jazǵyshtyǵyma kúmán keltirmeıtin áıelime úsh qaıtara oqyp berdim. Tym qurysa elý-elý bes som alatynymyzdy estip, ol da máz boldy.

Biraq amal ne, ocherkti redaktor jaratpady. Bul ózi kim, qandaı adam, ne bitirgen? Tank qıratqan ba, dzot buzǵan ba? Neshe ordeni bar? Hosh, rýhanı erlik kórsetsin. Sonda kim úshin? Ózi úshin, óz ómiri úshin. Al bul ómirden qoǵamǵa keletin paıda qandaı? Ne kerek, qansha kúngi eńbek dalaǵa ketti. Onyń ústine gazetke qajetti materıaldy ýaǵynda daıyndap bere almaǵanym úshin sógis aldym. Bul joly aýyzsha. Biraq sógistiń aty sógis.

Alaıda, meniń janyma batqan — zaıa bolǵan enbek te, kóp aldynda arqalaǵan sógis te emes edi. Arttaǵy elden uıaldym. Gonorardan qaǵylǵan áıeldi qoıshy, aldap-sýlap bir ebin tabarmyz. Toqańa ne betimdi aıtam. Búgin-erteń jarıalanady dep ketip em. Sonsha alaqaılamasam qaıtetin edi. Basqa pále tilden degen osy eken ǵoı. Álde tastaı batyp, sýdaı sińip degendeı, únsiz joǵalsam ba eken. Abzaly osy bolar edi, biraq namysym jibermedi. Ótirikshi atanǵym kelmedi. Bar páleni redaktorǵa jaýyp, aqtalyp qaıtpaq nıetpen gospıtálǵa taǵy bardym.

Bul joly baq ishinde serýendep júr eken. Protez kıgen kóp jurt qusap aıaǵyn qadaı baspaıdy, syltyp alady. Keýdesi shalqaq. Qasynda, sirá, qala turǵyny bolsa kerek, ıntellıgent keıipti jas jigit bar. Ýaqytym tyǵyz edi, ońasha qalýyn kútýge shydamym jetpeı, salyp uryp Toqańnyń ózine týra bettedim. Sharýasy támamdalsa kerek, beıtanys jigit te meni kórisimen ketýge yńǵaılandy. Sońǵy sózderin ǵana estidim.

— Jaraıdy, aǵa. Tym qursa on shaqty kún jatyp ketińiz. Áıtpese Balym ókpeleıdi.

Toqańa qurmetpen sálem bergen maǵan salqyn ǵana bas ızep amandyq ısharatyn jasady da, burylyp júre berdi.

— Telefon soǵyńyz, bireýimiz mashına ákelemiz, — dedi anadaıdan daýystap.

Men ańtarylyp qaldym. Beıtanys jigittiń qazaqsha sóılegenine. Úıtkeni qazaq emesi anyq-ty. Tatar ma, bashqurt pa, álde shubash pa. Tipti, orys bolýy da. Aýzymdy ashyp úlgergem joq. Toqań meni odan ármen tańyrqatty.

— Balalar meni kóshirip alǵysy keledi, — dedi, qalyn buǵa shoǵyn aınala bere kórinbeı ketken jigittiń sońynan qarap turǵan kúıi. Úninde rızalyq, masattyq bar. — Jylda qolqalaıdy. Ózimniń de kóshkim keledi-aq. Ne amal, saqaraǵa úırengen jandarmyz. Kók shalǵyn, sary qymyzsyz kúnimiz joq. Anda-sanda bir kelgende ishiń pysyp óle jazdaısyń. Eseısin dep júrmin, keler jyly Bolatymdy jiberem. Qoldarynda turyp oqysyn.

— Bul jigit kúıeý balańyz ǵoı, — dedim men.

— Joq, inim, — dedi Toqań. — Týǵan inim.

— Aty kim?

— Ráshıt.

İnisi. Sirá, ákesi bir, sheshesi bólek boldy. Osymen qoıa salýǵa bolar edi, biraq bizdiń qazekeń at surasyp bastasa, jeti atadan beriden toqtamaıdy. Sol súıekke bitken ádetpen men de perip kettim.

— Túri naǵashy jurtyna tartqan eken.

Toqań shart ashýlandy. Meniki de rabaısyz qylyq edi. Úlkendigin syılap, keshirim ótindim. Álgi iske jaramaı qalǵan maqalanyń aıyby taǵy bar.

Toqań sabasyna tez tústi.

— Ǵafý et, aınalaıyn, — dedi syńar, ári kelte qolyn meniń ıyǵyma salyp. — Saǵan aıyp joq, kórinip turǵan nárse ǵoı. Biraq Ráshıttiń tegi bóten dep kóztanys jurt ta, jaı tanys jurt ta aıtyp kórgen joq edi. Suraǵanyń — bilmestigiń emes, ańǵyrttyǵyń. Onyń máni bylaı edi, qalqam...

Sóıtip, Toqań maǵan ata-anadan tuldyrsyz qalǵan Ráshıttiń jáne taǵy birneshe balanyń sonaý soǵys kezinde alystaǵy qazaq aýlyna kelýi, jańadan týys tabýy týraly áńgimelep berdi. Kóp qazbalamaı, shet jaǵalap qana aıtty. Denin kóńilmen uqtym. Kórkemdik, qyzǵylyqtylyq jaǵyn qaıdam, men birden-aq hıkaıanyń ıdeıalyq mánine nazar aýdardym. Baspasózimizde kóp aıtylyp júrgen, biraq qurǵaq aıtylyp júrgen halyqtar dostyǵy deıtin taqyryp úshin taptyrmas materıal. Sol arada-aq jańa bir kólemdi ocherk jazýǵa, sóıtip alys-jaqyn, úlken-kishi jurttan aldyńǵy sátsizdigim úshin keshirim alýǵa oı ketti. Biraq áli de materıalym jetkiliksiz edi. Sol alys túpkirdegi aýylǵa baryp, bárin óz kózimmen kórýge, bolashaq shyǵarmanyń keıipkerlerimen júzbe-júz tanysyp, aýyzba-aýyz sóılesýge tıis edim.

Jańa ıdeıa týǵanyn saltanatty túrde redaktorǵa málimdedim. İnisiniń úıinde qonaqtap jatqan Toqańdy kútýge de mursham kelmeı, — bul joly qupıa saqtaǵam: kezdeısoq aıtqan áńgimesiniń bedeldi gazet arqyly jer júzine taraǵaly turǵanynan ol kisi múlde beıhabar, — qolma-qol attanyp kettim.

İzdegen adamym tegis bir aýyldan tabyldy.

Bala Zıgfrıd qazir sovhozdyń bas zootehnıgi. Otyzdy eńsergen jigit aǵasy. Zıgfrıd Volfgangovıch Begimbetov. Kelinshegi muǵalıma eken. Ýnıversıtette oqypty. Men túserden birer jyl buryn bitiripti. Áńgimelese kele tolyp jatqan ortaq tanystar tabyldy. Jaıdary minezdi, meıirban kisi kórindi. Baıaǵynyń báıbisheleri osyndaı-aq bolǵan shyǵar. Ári mádenıetti, ári keń. Tamaqty qandaı dámdi pisiredi. Úıi tolǵan bala. Jeteý me, segiz be, shúpirlep júr. Sanyna jete almadym. Túgel ádemi. Túgel qoıkóz aqquba. Jalǵyz balany aýyrsynyp júrgen kóp jasaǵyr óz áıelim esime túsip, kıyn emes pe dep em, kúldi. Qıyn deıdi. Atam barda jaqsy edi. Báıbishesi ólgen soń balalarynyń qolynda qalǵan Ahmet aqsaqal osydan úsh-tórt jyl buryn dúnıe salǵan eken.

Iakovty shópaýyldan taptym. Onymen ne oryssha, ne ymdasyp sóılesetin shyǵarmyz degem. Qajeti bolmady. "T-t, d-d"-syna tez úırendim. Jaqsy túsinistik.

Osy Iakovtyń úıinde otyrǵan kezde meni sovhoz basshylarynyń biri Dáýrenbek aqsaqal izdep tapty. Jaılaýda júrip, Almatydan jýrnalıs kep jatyr degen habardy kesh estipti. Áıtpese birden jetedi eken. Uly Otan soǵysynyń múgedegi, osy aýylǵa kóp eńbegi sińgen qadirli adam kórinedi. Meni qyzyqtyrǵan istiń búge-shigesinen naqty habardar. Jetim balalardy alǵash aýylǵa ákelgen de osy kisi bop shyqty. Túgel kishkentaı edi deıdi. Zaman degen osy. Birde alaı, birde bylaı. Qalaı ótkenin bilmeısiń. Keshegi shıborbaı balalar búgin tegis zińgitteı azamat. Bir adam, eki adam emes, búkil kollektıv bop tárbıeledik. Endi sonyń zeınetin kórip otyrmyz.

— Myna, qaradomalaq, — dedi maǵan Iakovtyń tórt-bes jasar ulyn kórsetip, — kim qazir. Oılap kórińiz, endi on-on bes jyldan soń kim bop shyǵaryn. Baqyt, beri kelshi! — Bala Dáýrenbektiń aldyna kele qoımady.

— Bul ózi bir qý, — dedi otyrǵandardyń biri. — Bilmeıtini joq. Baqytjan, Almatydan kelgen aǵaǵa aıtshy, kimsiń?

— Kimsiń, aınalaıyn, aıta ǵoı, — dedim men de.

— Ákem orys, sheshem qalmaq, ózim tatar, — dedi bala. Kúlip jatyrmyz.

— Ákeń de, shesheń de qazaq, sen aqymaqsyń, — dedi bireý. Erkelete, zilsiz aıtty.

— Buralqy sóz kúlýge jaqsy, dep kishkene balany qazirden bastap ata-tek taratýǵa úıretkenderiń jón emes, — dedi ekinshi bireý.

— Aıta bersin, — dedi Dáýkeń. — Búgin aıtady, erteń umytady. Biraq, balam, ákeń orys bolar, orman bolar, shesheń qalmaq bolar, shúrshit bolar — óziń sovetsiń. Osyny jadyńa tut. Osyny umytpa.

Óńi qaıtqanmen, daýsy áli qatqyl. Kúsh-qaıraty boıynda ekeni ańǵarylady. Týrashyl, ashyq Dáýkeń maǵan qatty unady. Yqylasymdy tanysa kerek, Dáýkeń mashınasynyń bıligin maǵan berdi de, qashan júrip ketkenimshe qasymda boldy. Ózime qajet maǵlumattyń denin osy kisiden aldym. Eshteńe jasyrǵan joq. Bar shyndyqty aıtty. Tek Ertaı men Nartaı týraly áńgimeden ǵana taıqaqtaı berdi. Bar bolǵany, Berden baıǵus óle ólgenshe arman qyp ah uryp ketti, aqsaqalǵa soǵys jutqan eki balasynyń kúıiginen góri kishkentaı Ertaıdyń qazasy qattyraq batty dedi. Qartaıǵan shaǵynda Tileýbaı ekeýi aǵaıyndy adamdardaı qatar kóship, qatar qonyp, birge júrdi, qazir eki úıden de jan qalǵan joq, tútinderi óshti dedi. Al Ertaı men Nartaıdyń qazasyna kelsek, oǵan ne kolhozdyń basshy uıymdarynyń, ne mekteptiń jazyǵy joq, oqystan, balalardyń balalyǵynan bolǵan is, qaıta qozdyrǵanmen túk ónbeıdi dedi. Budan ary eshteńe aıtpady. Áıtse de balalardyń basyna baryp qaıtýdy paryz sanadym.

Kóp zırattyń shet jaǵyna qoıylypty. Uzyndyǵy qulashqa tolmaıtyn qos tómpeshik. Kezinde besiksypa ornatylsa kerek, jaýyn shaıyp, ústine boz jýsan, qyzyl ızen shyǵyp ketipti. Ekeýiniń basyna bir-aq qulpytas qoıylǵan eken. Taýdyń uzynshaq, tórtqyrly kók tasy. Betine aı sýreti oıylyp. "Aǵaıyndy Nartaı jáne Ertaı Arystanbekov" dep jazylǵan eken.

Men bul balalardyń ákesin biletin em. Gazettiń merekelik nomerleriniń birine ıntervú alǵanym bar. Meni keńsede emes, óz úıindegi jumys kabınetinde qabyldady. Qasynda bes-alty jasar ǵana kishkene ul oınap júr. Asa mazasyz eken. Kózge kórinbeıtin jaýlarmen qylyshtasty, aıǵaılap óleń aıtty, kilemge aýnady, stoldyń astyna kirip ketti, eń aqyrynda sórelerdi aqtaryp, sýreti mol kitaptar izdeı bastady. Tym erkeletip jiberipti. Nemeresi bolar degem. Óz balasy eken. Sonda sózden sóz shyǵyp aıtyp edi. Qansha surastyrsa da izin kese almapty.

Almatyǵa túsken bette birden Arystanbekov aqsaqalǵa jetpek em. Qabyrǵammen keńesip, munyń paryqsyzdyq bolaryn ańǵardym. Qaraly habar aıtý da murat pa eken. "Bıyl úlkeni otyz beske, kishisi otyz úshke keledi, — degen edi. — Qazir olardyń balalarynyń ózi myna Altaıdaı bolǵan shyǵar. Bir jerde júr. Erte me, kesh pe, tabylýǵa tıis". Jaryq dúnıede úmitten artyq ne bar. Qaıtadan tútin tútetip, qaıtadan shańyraq kóterip otyrǵan aıaýly azamattyń kóńilindegi úmit sáýlesin birjola úzýge dátim barmady. Jendet rólin atqarǵym kelmedi.

Gazet bergen arnaıy komandırovkamnyń da ornyn toltyra almadym. Aırylysar sátte Zıgfrıd: "Atasyn jasyrǵan — námárt. Men ózimdi tárbıelep ósirgen dalanyń darhan perzenti — búkil semámyz famılıasyn alyp otyrǵan kókem, sizdershe Ahmet aqsaqaldy ǵana emes, fashısermen aıqasta ıspan respýblıkashyldary qatarynda qaza tapqan, maǵan ómir bergen ǵazız ákem Volfgang Vagnerdi de maqtan etem. Biraq nemispin dep aıta almaımyn. Bul — meniń qalaýymnan tysqary nárse. Qazaq taǵdyr isi deıdi. Anyq: men nemis emespin. Qazaqpyn dep kesip aıtýda kıyn. Shyqqan tegim nemis desem qısynǵa keler. Al balalar... Jalpy, arǵy tekti qazý — azamattyń isi emes. Qazir bárimiz bir ózenniń arnasy, bir atanyń balasymyz. Bir semányń múshesi, bir ulystyń ulymyz. Eski jaranyń aýzyn tyrnap qaıtesiz", — degen edi. Tek óziniń ǵana emes, Iakovtyń, Ráshıttiń, búkil qaýymnyń atynan aıtqandaı kóringen. Qabyldamaı ketip em, oılana kele sóziniń durystyǵyna den qoıdym.

Áıtse de, osy saparda estigen-bilgenimdi, kózben kórip, oısha túıgenimdi tolaıymen mansuq etýge qımadym. Ómirde shyn bolǵan adamdardyń báriniń atyn ózgertip, kókeıimdegi tiri sýretterdi eptep tuzdyqtap, poves pe, áńgimeler sıkly ma, álde, tipti, roman ba, áıteýir birdeńe jazyp tastadym. Jýrnalıs shyqpady, bálkı jazýshy bop ketermin. Meniki úmit. Múmkin oryndalmas. Qaıtemiz. Kónemiz. Kóterip alamyz.

Bir jaqsysy, oǵan deıin áli kóp ýaqyt bar.

1973, Peredelkıno — Almaty

---