InfoHub Logo

(Ýálı Nuraldın bektiń maqalalaryna oraı)

Ystambulda shyǵatyn «Habar» atty gazetiniń (14 jáne 15 i jeltoqsanda shyqqan) eki sanynda Ýálı Nuraldın bektiń maqalasy basylyp shyqty. Olardyń ekeýi «Dúnıe júzindegi túrikter ...tanysyńyz!», bireýi «50 mıllıon túrik buqarasy qaýip astynda» dep atalady.

Atalǵan maqalalardyń mazmundary olardyń attarynan da anyq kórinip tur. Bular Nuraldın bektiń kezinde «Iash Túrkistanǵa» kóshirip basylǵan (48-sanyna) eki maqalasynyń jalǵasy ispetti. Ýálı Nuraldın bek túrik baspasózi betterinde túrikshilik máselesin óz deńgeıinde kóterip, júrgen birinshi jáne qazirgi kezde birden-bir túrik qalamgeri...

Túrkıa syrtynda ámir súrip jatqan túrikterdiń jaǵdaılarynan habar alyp turý, olarmen qalypty qarym-qatynas jasaý máselesi áldekimge nemese Túrkıanyń áldebir elmen ornatqan saıası baılanystaryna qarsy baǵyttalǵan dushpandyq áreket emes. Osylaı dep esepteletin bolsa, mundaı kózqaras Túrkıanyń taıaýdaǵy, ótkinshi múddelerine bolsa, onyń alys bolashaqty kózdeıtin ıdeologıalyq negizderine nemquraıdy qaraǵandyq bolyp shyǵar edi. Keńes Odaǵy shekarasy ishindegi Túrik avtonomıalary bastan keshirip otyrǵan qaıǵy-qasiretin keńestik qurylym men Túrkıa arasyndaǵy dostyq - yntymaq arqyly úılestirmek bolyp júrgen Ýálı Nuraldın bek muny jaqsy biledi.

Keńes qurylymy men Túrkıa Respýblıkasy arasyndaǵy dostyq»... Bul maqalamyzda biz osy jóninen bir-aq sóz qozǵaýdy jón kórip otyrmyz. Ýálı Nuraldın bek Táýelsizdik» gazetinde (47-sanynda) «Keńestik qurylym men Túrkıa Respýblıkasy arasynda eshqandaı da dostyq bolýy múmkin emes» dep paıymdaǵan Myrzabala bekti qyryna alyp bylaı deıdi: «Biz kórshimizben (Keńes Odaǵy) dospyz... Bul dostyq eki jaqqa birdeı paıdaly. Oǵan biz ylǵı da senýmen kelemiz...»

Túrkıa — Keńes dostyǵy búgingi kúnniń shyndyǵy ekeni ras. Ony teriske shyǵarý jón emes. Nuraldın bek eń jaqsysy Túrkıa — Keńes qatynasyn qozǵamaǵany durys bolar edi. «Túrkıa men Keńes Odaǵy arasynda eshqandaı dostyq bolýy múmkin emes» dep jazǵanda, Myrzabala bek Nuraldın bektiń maqalasyna arqaý bolǵan túriktik máselesine negizdelgen edi. Bul turǵydan kelgende, Myrzabala bekke kiná taǵý bek qıyn. Keńestik qurylym men túrkilik bir - birine múlde janaspaıtyn eki basqa uǵymdar.

Birneshe mysal keltireıin. 1919 jyly mamyr aıynyń sońǵy kúnderinde Tashkentte Túrkistan túrikteriniń «Komýnıstik uıymdary» ózderinin, birinshi quryltaıyn shaqyrdy. Bul uıymdar Keńes úkimeti tarapynan qurylǵan jáne onyń jaýapty oryndaryna keńestik ıdeologıaǵa shyn berilgen adamdar qoıylǵan bolatyn. Osy joldardy jazyp otyrǵan biz jáne basqa da birqatar túrkistandyqtar Túrkistan ulttyq kúshterin ulttyq avtonomıa týy astyna jınaǵanymyz úshin zańnan tys dep jarıalanyp, úshpý quryltaıdan buryn memleketimizdi tastap ketýge májbúr etilgen edik. Quryltaıǵa shartaraptan kelgen komýnıs — túrikter, tatarlar, bashqurttar, qazaqtar, qyrǵyzdar, ózbekter, túrkimender ókilderi ózderiniń ulystyq attarynan baz keship, birtutas Túrik komýnıstik partıasy degen atpen birigýge jáne Túrkistandy keńestik Reseıdiń sheńberinde Túrik Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy dep jarıalaýǵa qaýly qabyldaǵan bolatyn. Búkil dúnıe júzindegi ezilgen ulttardy óz taǵdyryn ózderi aıqyndaýǵa shaqyryp otyrǵan Keńes úkimeti myna qaýlyny qalaı qabyldaǵanyn, múmkin, siz bilmeıtin bolarsyz?!

Kóptegen dálelderdiń arasynan men tek bireýine ǵana, orys bólshevıkteriniń túrikterge qatynasyn barynsha aıqyn kórsetip turǵan bireýine toqtalyp etemin. Mýraevskıı (Lopýhov) degen bireýdiń «Orta Azıadaǵy tóńkeristik qozǵalystar tarıhy jóninde» degen maqalasyn mysalǵa alamyn. Bul kitapsha Ózbekstan Memlekettik baspasy tarapynan Tashkentte 1926 jyly basylǵan. Keńes partıa mektepteri men saýda oqý oryndary úshin oqýlyq retinde bekitilip berilgen. Osy kitaptyń 26-betinen biz mynalardy oqımyz. «Jergilikti (ıaǵnı Túrkistan) halyq buqarasynyń uıymy ult máselesi tóńiregindegi aıtystarymyzdy Keńes úkimetiniń ulttyq avtonomıa saıasatyna oraı qozdyryp, aýyr zardaptarǵa aparyp soǵýy yqtımal asa qaýipti jolǵa tústi. Bul «ulttyq qozǵalystar» tez arada pantúrkızmge, Shyǵystyń ezilgen túrikteriniń basyn qosyp birtútas túrik ultyn qalyptastyrýǵa baǵyt ustady».

Bólshevıkterdiń mundaı paıymdaýlaryna taldaý jasap otyrmaımyz. Keńestik túzim túrikterdiń ult retinde birigýine jáne mundaı birigýlerin keńestik Reseıdiń qol astynda júzege asyrýǵa da jol bergisi kelmeıtini osy mysaldan - aq kórinip tur. Jol bermeýdiń nátıjeleri bul kúnde túrkistandyqtardyń kóz aldynda. Túrkistandyqtar bólshekteldi. Birtútas túrik ultyn bir-birinen aıyryp, aralaryna « Qytaı qorǵandary» soǵylǵan bes birdeı «ulttyq respýblıkalar» jasaldy.

Ekinshi dálel: osydan birneshe jyl buryn bir túrkistandyq túrik Túrkıa haqynda bir maqala jazǵan bolatyn. Ankara kórinisin asa bir súıispenshilikpen sýrettegen, Túrkıa Ult májilisin halyqtyń shynaıy erkin bildiretin saıası qurylymy retinde zor iltıpatpen atap kórsetken osy maqalanyń avtory pantúrkızmmen jáne kemalızmmen aıyptalyp, qýdalaýǵa túsken edi .

Úshinshi dálel jaqynda ǵana bolyp ótken bir oqıǵaǵa baılanysty. Túrkıa Respýblıkasynyń keńestik dostary Túrkıanyń ulttyq merekesine oraı Túrkistan túrikteriniń, ıaǵnı ózderiniń qandas baýyrlarynyń bir aýyz jyly sóz aıtyp quttyqtaý joldaýyna da ruqsat etpedi (Bul týraly da «Iash Týrkistannyń» burynǵy sandaryn qarańyz).

Bularǵa qosymsha aıta ketetin taǵy bir jáıt bar. Túrkistanda «Túrkıa túrikshesinde» qoldanylatyn geografıalyq termınder men ataýlarǵa qatań tyıym salynǵan. Al «kemalızm» bolsa ol jerde «baı qulaqtyń» maǵynasynda túsindiriledi. Munyń saıası maǵynasy Nuraldın bekke jaqsy maǵlum dep oılaımyz. Joǵaryda aıtylǵandardan Keńes - Túrkıa dostyǵynyń mán-maǵynasy aıqyn ańǵarylsa kerek. Qoryta aıtqanda, ol: Túrkıa túrikteri men onyń syrtyndaǵy túrikter arasyndaǵy tabıǵı baılanystardyń álsiretilýine kónip, Keńes qol astyndaǵy túrikter men Ana - doly túrikteri arasyna soǵylyp jatqan «Qytaı qorǵanyna» maqul bolyp, «kemalızmdi» «túrikshildikten» aıyrýǵa da kelisip, shaǵyn ǵana Ázirbaıjanda 17 túrli til, tegi bir Túrkistanda 5 birdeı «Ulttyq Respýblıka» jasalynǵanyna da rızashylyq bildirip, tutas túrik birligi týrasynda jumǵan aýyzdy ashpaı ótý degen sóz.

Búgin saıasattyń ótkinshi múddeleri mundaı «júristerdi» talap etedi. Tipti májbúr de etedi. Ýálı Nuraldın bektiń maqalasyna oraı Túrkıa baspasózinde eshqandaı bir pikir aıtylmaýy, bizdiń oıymyzsha, osy sebepterge baılanysty bolsa kerek.

Nuraldın bek aldyńǵy eki maqalasyna («Iash Túrkistannyń» 48-sany) «orys dostarynan» jaýap kútkenin bildirip «Habar» gazetiniń 15 jeltoqsan sanyna bylaı dep jazady: «...Soz sóılesem de, málimdeme jasasam da, maqalalar jazsam da orys dostarymyzdan qandaı jaýap bolar eken dep kóp kúttim... Biraq bir aýyz jaýap bolmady...» — deıdi.

Ýálı Nuraldın bek «Nelikten jaýap bolmady?..» dep suraq qoıady.

«Orys dostar» ózderiniń baspasózderinde Nuraldın bektiń maqalalaryna jaýap qaıyra qoıar ma eken? Kúmándi. Jaýap qaıyrǵan kúnniń ózinde, ol jaýap «dostardan» kútken soz bola qoıary taǵy da ekitalaı. «Bólshevık orys dostary» túrikterdiń ulttyq jáne mádenı tutastyǵyn kórgisi kelmeıtinin, túrikter álemine turǵyzyp jatqan «Qytaı qorǵanyn» eshqashan buzbaıtynyn, qaıta búl qorǵandy uzarta, qalyńdata berýge olar shyn múddeli ekenin Ýálı Nuraldın bek pen onyń pikirlesteri qalaı ǵana bilmeı, sezbeı otyrǵanyna eriksiz tańǵalasyń...

Ýálı Nuraldın bekke óziniń oı-pikirlerin ne de bolsa ashyq ortaǵa salǵany úshin shyn júrekten rahmet aıtamyz. Onyń osylaısha kórinýi eki jaqtan paıdaly. Birinshi, óziniń «orys dostary» Túrkıanyń ulttyq jáne mádenı ıdeologıasy — túrikshildiktiń bitpes jaýlary ekenin Túrkıa Respýblıkasyndaǵylar sezinýleri tıis. Ekinshi, biz — Túrkıanyń orys dostarynyń tepkisinde jatqan túrikterdiń muǵajyrdaǵy ókilderi — túrikshildik úni atamekenimizde áli óshpegenin anyq kórý múmkindigine ıe bolyp otyrmyz.

«Bir qarlyǵash kóktem bolmas» degen sóz bar. Degenmen, kóktem lebi sezilmeıinshe qarlyǵash ta kele qoımaıdy...

1934 jyl, №50

---