Bir kem dúnıe
Jeńeshemniń jaýaby
Meniń atalas aǵam maıdanger Maqanbet Dembaıuly Roza (Razıa) degen tatar qyzyna úılendi. Razıa jeńgemiz toǵyz (9) bala tapty.
Abysyndary:
— Baıǵus-aý, taǵy bireýin týsańshy, sonda «Batyr Ana» atanar ediń, – deıdi ǵoı.
Razıa:
— Qudaı berse, tastamaımyz, Bermese qaqsamaımyz, – deıdi.
Qudaı bergende taǵy bireýin tabar ma edi, biraq Alla Taǵala Razıanyń ózin erterek alyp ketti. Asyǵys alyp ketti.
Abaısyzda taǵy bireýin týyp qoıa ma dep asyqty ma, kim bilsin.
Bir kem dúnıe.
Dýananyń jıren qasqasy
Qasıetti qart Qarataýdyń qoınynda, Qaraǵaı degen baıdyń toqsan toǵyz (99) jıren qasqa tulparlary bolypty. "Qansha dáýlet bitse de, baı qýanar egizge" degendeı, baıekem sol sáıgúlik jıren qasqalar júzge jetse eken dep armandapty.
Biraq, Qudaıdyń qudireti, bıeleri qaıtyp jıren qasqa qulyn týmaı qoıypty.
Sondaı kúnderdiń birinde baı aýylyna el kezgen bir dýana kele qalady. Qarasa, astyndaǵy aty Jıren qasqa! Baı jigitterin jumsap, dýananyń atyn tartyp alady. Budan asqan qorlyq, budan asqan zoraqylyq bola ma?! Sóıtse, dýana jaı dýana emes, qyzyr shalǵan áýlıe kisi eken, taýdan arqyrap aqqan asaý ózendi bógep tastap, Jıren qasqamen órge shapshyp, baı aýylyn qarǵap ketipti. Baı dáýletten aırylyp, qaıtyp mal-múlik qutaımaı qoıypty. Toqsan toǵyz Jıren qasqa hıkaıasyn aıtqan Ómirbek Baıgeldi. Bireýi-aq jetpegen. Dýananyń qarǵysynan Qaraǵaı eli, Eńbek Eri Baıgeldiniń tusynda ǵana arylǵan.
Nysap
Kedeı — baı, baı Qudaı bolsam deıdi.
Nysapsyzdyq jaman.
Bir kem dúnıe.
Qudiret
Bıdaıyn alyp, sabanyn qoıǵan Qudaı,
Jaqsysyn alyp, jamanyn qoıǵan Qudaı...
Bir kem dúnıe.
Qaıdan...
Kedeıdi baı, azdy kóp qylǵan patsha danyshpan.
Bir kem dúnıe.
Qaltaı aıtqan
Jýrnalıs — eto Qaranar,
No mızernyı gonorar.
Bir kem dúnıe.
Asqanǵa – tosqan
Toldym degen tógiledi,
Jettim degen jyǵylady.
Bir kem dúnıe.
Qunyqpa
Altyn ózi totyqpaıdy,
Adamdardyń janyn totyqtyrady.
Bir kem dúnıe.
Tym... tym...
Patshaǵa tym jaqyndama,
Tym alystap ta ketpe.
Ol da ot sıaqty:
Tym jaqyndasań — kúıip ólesiń,
Tym alystasań — úsip ólesiń.
Bir kem dúnıe.
Maımyl qurly joqsyń ba?
Jazýshy Dıdahmet Qaltaıǵa:
— Mashına satyp alaıyn desem, aıdaı bilmeımin. Pravam joq, – deıdi.
Sonda Qaltaı:
— Eı, sırkte maımyl da velosıped teýip júr ǵoı. Maımyl qurly joqsyń ba?! – degen ǵoı.
Dánek
Keıbir bastar ishinde dánegi joq jańǵaqqa uqsaıdy.
Ondaılar kóp qoı.
Bir kem dúnıe.
Ógeı sheshe
Kratkost– sestra talanta, macheha gonorara.
Oıshyl qarǵa
Túnimen — jańbyr.
Tańerteń — qar.
Jalańash aǵash múlgip tur.
Tóbesinde — qarǵa. Oılanyp otyr. Ne oılaıdy?
Qarǵanyń tilin bilmeımin. Áıtpese surar edim:
— Oý, Qareke, erteń ne bolady? — dep.
Ol kóp biledi. Júz jasaǵan ǵoı. Ol Musanyń oqystan óletinin bilgen. Kóp shýyldap, kóp qarqyldaǵan.
Ony biz túsinbedik.
Bir kem dúnıe.
Óltirý ońaı, tiriltý qıyn
Sottar qatelesip, kinásizderdi ólimge buıyrady. Kinásiz ekeni anyqtalǵanda qaıtadan tirilte almaıdy. Ne isteý kerek?
Bir kem dúnıe.
«Halyq jaýlary» degenderdiń kóbi solaı óltirildi.
Áńgi esek
Altyn artqan esektiń shyqpaıtyn shyńy joq.
Keıbir ákimder, baılar sondaı.
Bir kem dúnıe.
Aqymaqqa — shapalaq
Serik Úmbetov Jambyl oblysynyń jańa ákimi bolyp kelgende, eń aldymen Qarahan kúmbezine baryp, duǵa oqytty.
Sodan keıin Myńbulaqtaǵy Baýyrjan Momyshulynyń mýzeıine baryp, taǵzym etti.
Aýyl ákimi:
— Men Baýyrjannyń týysymyn, — dep tanystyrdy ózin. Sonda:
— Týysy bolsań, myna mýzeıdiń tóbesinen nege tamshy aǵyp tur?
— Aınalasy nege las? — dedi oblys ákimi.
Bir kem dúnıe.
Daýyl
Astananyń jeli kúshti. Biz turǵan on alty qabat úıdiń shatyryn daýyl ushyryp áketip jatyr.
Eń sapaly degen úı.
Bir kem dúnıe.
Ańsaý
— Ah-aý, Gúlderaıym, Kún men Aıym, ushýǵa qanatym joq, neǵylaıyn...
— Qos qanat qusqa bitken, maǵan bitse, barmas pa em qalqataıǵa áldeneshe...
Bir kem dúnıe.
Stalınge ne jetpedi
Basqa — basqa, Stalınge ne jetpedi deseńshi, Joǵary Keńeske saılaý kezinde ylǵı da 99, 09% daýys alýshy edi, 100% -ǵa jetpeı-aq qoıdy.
Bir kem dúnıe.
Hrýshevtiń eki beti
Stalınniń kózi tirisinde oǵan bir aýyz qarsy sóz aıta almaǵan Hrýshev uly kósem ólgennen keıin ony jerden alyp, jerge saldy.
Sóıtip, Hrýshev ólgen soń Neızvestnyı degen sýretshi onyń molasynyń basyna qoıǵan eskertkishti bir beti aq, bir beti qara boıaýmen boıapty.
Bir kem dúnıe.
Saryala qaz
Jazýshy Oralhan Bókeı:
— Elimniń bir jaılaýy Qurymbaı saz
Jaılaǵan alty aı jazǵa saryala qaz.
Sholpandaı tań aldynda týyp batqan,
Qaıteıin, o, dúnıe, ǵumyrym az,
— dep án salýshy edi.
Bir kem dúnıe.
Uıatsyz bolma
Adamǵa bala jastan eń keregi — Uıat degen qasıet. Ol týa bitedi. Biraq keıbireýi óse kele, úlkeıe kele uıattan jurdaı bolady.
Bir kem dúnıe.
Imansyz bolma
Bireýlerge Qudaı bárin beredi. Baılyq ta bar, altyn, gaýhar, injý-marjan — bári bar. Tórt qubylasy saı.
Biraq Iman joq.
Eń sorly adam sol.
Bir kem dúnıe.
Qısyq zań
Zań degenimiz – órmekshiniń tory: álsizder tutylyp, áldiler qutylyp kete beredi.
Bir kem dúnıe.
Joǵalǵan til
«Bolashaq» degen shyǵyp, baı balalary shet elde oqyp, birsypyrasy sol jaqta qalady. Birsypyrasy elge qaıtady. Bilimi jaqsy, isti biledi. Biraq tek oryssha, ıá aǵylshynsha sóıleıdi.
Qazaqshasy joq.
Bir kem dúnıe.
Aqsaq Temirdiń amanaty
Jalǵan dúnıeden óter aldynda jarty álemdi jaýlaǵan Ámir Temir janyndaǵylarǵa amanat aıtty:
— Men ólgen soń jylap-syqtap, daýys kótermeńder. Onyń túkke qajeti
joq. Ajaldy bireý aıqaılap,qorqytyp qýady ma eken? Kıimderińdi jyrtyp, jyndy adamsha júgirgennen góri Alladan «Allahý akbar» dep maǵan meıirim tileńder. Júregimdi jylytý úshin «Fatıhany» oqyńdar.
Jarty álemdi jaýlaǵan Ámir Temir de meıirimge muqtaj.
Bir kem dúnıe...
Qur alaqan
Jarty álemdi jaýlaǵan taǵy bir jahanger — Aleksandr Makedonskıı — Eskendir Zulqarnaıyn ólgen soń tabyttan qoly shoshańdap shyǵa beripti.
Bir danyshpan alaqanyna bir shókim topyraq salǵan soń ǵana qoly sylq etip tabytqa túsipti.
Sóıtse, Eskendir tirilerge:
— Eı, jarandar, men dúnıeniń jartysyn jaýlap, altynnan taý turǵyzsam da, o dúnıege eshteńe alyp bara jatqan joqpyn. Mine, qarańdar, — dep alaqan ashyp kórsetkeni eken.
Qaıran dúnıe, tirshilikte kim toıǵan...
Adamnyń ashqaraq kózi topyraqqa ǵana toıady.
Bir kem dúnıe...
Muragersiz patsha
Baıaǵyda bir patsha, ózi Qudaı emes, Qudaıdan bylaı emes bola tursa da, bir ul balaǵa zar bolypty.
— Ulym bolsa, muragerim bolar edi-aý, — dep armandaıdy.
Sonda bir ýáziri aqyl aıtady.
— Bul ómirde armansyz áıel bolsa, sol áıeldiń dambalyn óz jubaıyńyzǵa kıgizseńiz, Qudaı buıyrtsa, ul bala tabady, — deıdi.
Sodan soń patsha jer-jerge shabarmandar shaptyrady.
Biraq esh jerden armansyz áıel tabylmaıdy. Báriniń áıteýir bir armany bar.
Shabarmandar saldary sýǵa ketip, bastary salbyrap qaıtyp kele jatsa, árirekte bir qatyn otyn arqalap bara jatyr eken. Shabarmandar:
— Bul baıqusta arman joq deımisiń, – dep burylǵysy kelmese de, – kim biledi, múmkin, jolymyz bolar, – dep álgi áıeldi atqa mingestirip ala ketedi.
Patsha aldyna kelgende, patsha suraıdy:
— Shynnan armanyń joq pa? — dep. Sonda álgi otyn arqalaǵan qatyn:
— E, armanym da joq, dambalym da joq, qarań qalǵyr! — dep qoıyp qalypty.
Bul da bir kem dúnıe.
Aı men Kún týraly
Bular týraly aqyn Gete jazyp ketken. Ol da bireýden estigen.
Biz de elden estigenimizdi, oqyǵanymyzdy jazamyz.
Aspanda Aı men Kún bir-birinen ajyrap, adasyp qalǵanda, jerdegi pendelerge ne joryq?!
Qyz Jibek pen Tólegen, Qozy Kórpesh — Baıan sulý, Láıli — Májnún, Júsip — Zylıha, Seıpilmálik — Jamal — qaısy birin aıtasyń, bir-birine qosyla almaı ketken, shyn ǵashyqtar ǵoı.
Dúnıe jaralǵaly beri Aı Kúnge jete almaı keledi. Olar o basynda erli-zaıypty eken, ekeýinen juldyzdar týǵan. Ázázil ajyratqan.
Bir-birine shyn ǵashyq bolyp, qosyla almaý dúnıedegi kemdiktiń eń ulysy.
Qanaǵat qaryn toıdyrady...
Arany ashylǵan, ashqaraq toıymsyzdar — adaldyqtyń qazyǵynan ajyrap qalǵandar.
Adaldyqtyń qazyǵy — qanaǵat.
Bir kem dúnıe — zor kem dúnıe.
Jekenniń ormany
Jýrnalshylar da túıe sıaqty: arqalaǵany — altyn, jegeni tiken.
Gazette istep júrgende SK-dan talaı taıaq jedik.
«SQ» - da Jeken Jumaqanov degen jazýshynyń qaramaǵynda biraz boldym.
Jaryqtyq, gazettiń kelesi nómirine kezekshi bolǵanda, betti oqyp otyryp:
— Shirkin, bir asyrandy aq tyshqan bolsa, gazettiń betine júgirtip jibergende ıiskep-ıiskep, qatesi bar jerde eki aıaǵyn kóterip, shyńǵyryp-shyńǵyryp jiberse, qateni túzetip, redaktordan sógis almas edik, – dep armandap otyrar edi. Áli kúnge deıin aq tyshqan joq.
Bir kem dúnıe.
Jaryq astaý
Arab násildi Aleksandr Pýshkııniń Altyn balyq týraly injý-marjandaı ádemi ertegi bar. Balyqshynyń aýyna Altyn balyq túspeı me. sóıtse, Altyn balyqqa til bitip, balyqshy shalǵa:
— Meni bosat, ne tileısiń, sonyń bárin oryndaımyn, — deıdi ǵoı.
Balyqshy:
— Kempirimniń kir jýatyn aǵash astaýy jarylyp qalyp edi... — deıdi.
Altyn balyq:
— Úıińe qaıta ber, tilegin oryndalady, — deıdi ǵoı.
Kempir shalyna rıza bolýdyń ornyna, bas salyp ursady. Arany ashylyp ketedi. Jerdiń betin qoıyp, sý astynyń patshasy bolǵysy keledi. Eń sońynda baıaǵy jaryq astaýdyń qasynda qalady.
Toıymsyzdyq.
Bul da bir kem dúnıe.
Shóldegen juldyz
Shilde aıynda Qazan shaharda da kún ysıdy. Sondaı bir kezde ataqty aqyn Ǵabdolla Toqaı qatty shóldese kerek. Syrahanaǵa kirip, bir krýjka syra surasa, satýshy:
— Otyz bes tıyn, — depti.
— Sonda Toqaı qaltasyn qaǵyp, tıyn sanap turyp:
— Pıvo týra otyz bes tıyn, qalǵany týra bes tıyn, ı-ı, dúnıe-aı... — dep qınalsa kerek.
Ózin Pýshkın, Lermontov sıaqty alyptardyń qataryna qosyp:
«Trı zvezdy v nebe — Pýshkın, Lermontov ı Tokaı», — dep júrgen Toqaıdyń qaltasy tesik eken.
Bir kem dúnıe...
Júzdi azyrqanǵan jazýshy
Erterekte, Jazýshylar odaǵynyń úıinde bir jazýshynyń mereıtoıy ótip jatty. 90 jasqa tolǵan toı ıesi kópshilikke alǵys aıtyp, minberde sóz sóılep turǵanda, art jaqtan bireý:
— Áleke, Áleke! Júzge jet! Júzge jet! — dep aıqaılady.
Toı ıesi qaharlanyp:
— Eı, naısap! Júzden artyq san bilmeısiń be?! — dep renjidi.
Sóıtken Álekeń júzdi azyrqanyp júrgende, toqsan altyǵa kelip, dúnıeden ótti.
Bul da bir kem dúnıe.
Átteń, qanattyń keltesi-aı
Quladyn degen qus bar. Jyrtqyshtar áýletine jatady. Biraq óziniń atalas týystaryna qaraǵanda salaqtaý ma, álde olaqtaý ma, áıteýir, qopal qus. Onyń qasynda kishkentaı turymtaı, jaǵaltaılar áldeqaıda pysyq. Qyrǵı, qarshyǵa, lashynnyń shańyna da ilese almaıdy.
Biraq Qudaıdyń oǵan shaqtap bergen nesibesi bar. Sonymen kúneltedi. Tyshqan aýlaıdy, kúzde, tary piskende, bódene aýlaıdy. Tipti keıde asyrandy taýyqtardyń balapandaryna da túsetin kezderi bar.
Sondaı bir mezgilde úıdiń mańaıynda balapandaryn ertip, qurqyldap, balaqaılaryn shegirtke, shybyn-shirkeılerdi ustaýǵa baýlyp júrgen shubar taýyq baıqamaı qalyp, bir balapanyn quladyn ilip alyp ketedi. Shubar taýyq baıqus bar daýsymen oıbaı salyp, álgi quladyndy qýyp jetpekshi bolyp, aspanǵa atylyp baryp, qaıtadan qara jerge top ete túsken. Qanattary qysqa, ushýǵa jaratylmaǵan. Átteń, qanattyń keltesi-aı...
Bir kem dúnıe.
Mundaıda:
Quıryǵy joq, jaly joq,
Qulan qaıtip kún kórer,
Aıaǵy joq, qoly joq,
Jylan qaıtip kún kórer, —
degen muńdy óleń eske túsedi.
Bul da bir kem dúnıe.
Shyńǵys hannyń molasy qaıda
Jarty álemdi jaýlaǵan Shyńǵys han Tańǵut elinde áldeqandaı jumbaq ajaldan ketken deıdi tarıh.
Eń jaqyn adamdary Shyńǵys hannyń denesin qara jerge kómip, ústinen myń jylqy aıdatyp, taptap tastaǵan deıdi. Ony kómisken adamdardan tiri kýá qaldyrmaı, bárin óltirip tastaǵan.
Bul, sirá, Burhan taýynyń bir silemi kórinedi.
Endi bir ańyzda Orhon ózenin basqa arnaǵa buryp jiberip, sonyń tabanyna tereń qazyp, Shyńǵys hannyń súıegin toǵyz qabat tabytqa salyp, Orhondy qaıtadan óz arnasyna buryp jibergen.
Shyńǵys hannyń súıegi ózenniń tabanynda jatyr desedi.
Taıaýda bir «kóripkel» qazaq Shyńǵys hannyń qaı jerde jatqanyn men bilemin dep, baspasóz arqyly bósip edi. Áli eshteńe joq.
Shyńǵys han bul fánıden ótkeli myń jyl bolaıyn dep qaldy.
Jańa tehnıkamen qarýlanǵan japondar da izdep júr. Nátıje joq.
Bir kem dúnıe degen osy.
Kenesarynyń basy qaıda
Sóıtken Shyńǵys hannyń kókjal urpaǵy — Kenesary han Astananyń qaq ortasynda, Esil ózenniń jaǵasynda ońtústik-batysqa qarap, almaýyt attyń ústinde shirenip otyr.
Skýlptýra avtory — Nurlan Dalbaı degen azamat.
Tuǵyr salǵysh — kádimgi ózimizdiń Shota Ýálıhan.
Kenesary hannyń basynda aıyrqalpaq. Qalpaqqa keıde shymshyq qonyp otyrady.
Al shyn ómirde Kenesary óz jasaqtarymen Aqmola atty patsha qamalyna qarsy betten, ıaǵnı, ońtústik-batystan soltústik betke qaraı shabýyl jasaǵan.
Sóıtip, patshanyń zeńbirekpen, myltyqpen muzdaı qarýlanǵan qorǵanys qamalyna naızamen, qylyshpen, doıyr qamshymen, shoqparmen qarýlanǵan qoldy bastap, Aqmola qamalyn basyp alǵan.
Bári durys. Biraq keıin-keıin patshanyń sansyz áskerine, zeńbiregine qarsy tura almaı, ońtústikke, Qyrǵyzıaǵa qaraı bet aldy. Qyrǵyzdyń shonjarlarymen mámilege kelip, patshaǵa qarsy odaq qurmaqshy edi. Biraq patsha gýbernatorlary qarap jatpaı, qamdanyp, qyrǵyz manaptarynyń aýzyn alyp, zeńbirekpen, myltyqpen qarýlandyryp, Kenesary qolyna qarsy shyǵýǵa daıyndap qoıǵan eken.
Keleli istiń aıaǵy keri ketip, Kekilik taýdyń tusynda, han Kene qolǵa túsip, jaýyzdar onyń basyn kesip alyp, patshaǵa tartý retinde Ombyǵa, odan soń Peterbýrgke jibergen deıdi. Biraq sol bas áli tabylmaıdy.
Al Astana qalasynyń qaq ortasynda, Esil ózeni jaǵasynda almaýyt atqa mingen Kene han shirenip otyr. Basynda aıyr qalpaq. Bul tas beıne.
Ary-beri aǵylyp ótip jatqan adamdar. Eskertkishti aınala qoıylǵan skameıkalarda otyrǵandar.
Kóbisi han Keneniń óz basy áli tabylmaǵanyn bilmeıdi.
Bul da bir kem dúnıe.
Ókinishti dúnıe.
Soǵys jetimi
1998 jyl. 9 maı edi. Jeńis kúni. Almaty. Panfılov parkindemiz. Mereke kúnimen bir-birimizdi quttyqtap jatyrmyz. Ózi bir «kampanbyz». Qalyń qaraǵaı túbine shaǵyn dastarhan jaıyldy.
Ásirese jazýshy Bek (Sovhozbek) Toǵysbaev kóńildileý. Men sóz kezeginde Bekke qarata:
— Ákeń seniń osyndaı azamat, jaqsy jazýshy bolǵanyńdy kórmeı,
— Maıdanda qaza tapty, átteń... – dep edim, Bek kenet eńkildep jylady. Alpystan asty ǵoı. Áli bala. Áke úshin. Es bilmeı, jastaı qalǵan jetim, soǵys jetimi jylady. Mine, bul uly sezim, júregi jibip, eljiredi. Júregi eljiremeıtinderden qorqý kerek. Ondaılar jazýshy bola almaıdy.
Alpys jyldan keıin ákesi esine túsip jylaǵan jetim.
Soǵystan qalǵan jetim.
Bul da bir kem dúnıe...
Aýyl ıtteri
Ahmet Baıtursynov:
— Qınamaıdy abaqtyǵa japqany, qıyn emes darǵa asqany, atqany. Maǵan aýyr osylardyń bárinen óz aýylymnyń ıtteri úrip, qapqany, — dep edi-aý.
Átteń, dúnıe-aı, 1937 jyly bizdiń ákeıdi de óz aýylymyzdyń sholaq belsendileri naqaqtan jala jaýyp, ustatyp jiberdi de, joq qyldy ǵoı. Obaly kimge? Qorlyqty kóp kórdik qoı.
1937 jyly "halyq jaýy" dep ustalyp, atylǵan, aıdalǵan, asylǵandardyń bári keıin aqtaldy.
Biraq jazyqsyz japa shekkender qaıta tirilgen joq.
Bir kem ǵana dúnıe me eken? Orny tolmas orasan obal dúnıe.
Baýkeń solaqaı emes
Tarazdaǵy drama teatrynyń janynda Baýyrjan Momyshulyna eskertkish qoıylǵan.
Bul óte bir Imandy is boldy.
Tula boıy syıdıǵan eńseli eskertkish.
Báýkeńdeı batyrdy almaýyt tulparǵa mingizip qoısa da bolar edi, biraq bir bastyq eskertkishtiń bári attyly bolyp bara jatyr depti.
Meıli ǵoı. Biraq myna tula boıy tik turǵan Baýkeńniń qylyshy oń qol jaǵyna taǵylypty. Ony sýyryp alatyn Baýyrjan solaqaı emes edi ǵoı!..
Syzyp tastap túzetetin jazý emes, qısyq-qyńyryn túzete salatyn boıaýly sýret emes, shoıynnan quıylǵan eskertkish.
Átteń, bir kem dúnıe.
Tasbaqanyń kóz jasy
Dúnıede bir armansyz, qamsyz, ýaıymsyz jan ıesi bar bolsa, ol Tasbaqa shyǵar dep oılaýshy edim. Meıir shópti taýyp alyp, sony tistep jatyp, júz jyl jasaı beretin, Qudaıdyń súıgen bir maqulyǵy sıaqty kórinýshi edi.
Sóıtsem, kınodan kórdim, Tasbaqadan qasiretti jándik joq eken. Teńiz tasbaqasyn aıtamyn.
Teńiz tasbaqasy balasyn jumyrtqadan shyǵarady. Biraq jumyrtqany sýda týa almaıdy. Teńizden shyǵyp, jaǵalaýdaǵy qumdy qazyp, jumyrtqany týyp, qumǵa kómip ketedi eken.
Keterinde kóz jasy kól bolyp, ishten shyqqan tuqymdy qıa almaı, qurlyqta uzaq ýaqyt qala almaı, amalsyz teńizge oralady. Mine, sumdyq sol sátten bastalady. Tasbaqa jumyrtqasyna aldymen adamdar áýes, tipti jerik dese de bolady.
Adam sondaı bolǵanda, basqa jyrtqyshtarǵa ne joryq? Olar da jumyrtqa jegish.
Al endi jegishterden aman qalǵan jumyrtqalar qumnyń qyzýymen aı-kúnine jetip, balaqaı bolyp, jaryq dúnıege shyǵady ǵoı. Áne, sodar soıqan sonda bastalady. Endi olardy aýlaýǵa aspandaǵy jyrtqysh qustar da shúıligedi.
Týmaı jatyp, jaryq dúnıege kelmeı jatyp, ajal aranyna túsetinin Jaratqannyń bergen túısigi arqyly sezetin balaqaılar sol sezim jetektep, dereý teńizge jetýge asyǵady.
Teńizge jetkeni – jetti, jetpegeni jelkesi úzilip, qorqaýlardyń qulqynyna túsedi.
Bul da bir kem dúnıe, arpalys álemi.
Ospanhannyń «ńóńi»
Baıaǵyda Ospanhan marqumnyń bir áńgimesin jarıalap edik. Umytpasam, áńgimeniń aty «Ńóń» bolatyn.
Sodan, endi oılaımyn jaryqtyq Osekem áýlıe eken-aý dep.
Qazirgi myna zamanda «ń»-ǵa tili kelmeıtinder kóbeıdi. Teledıdardy tyńdap, qarap otyrsań, «janaǵy, janaǵy» dep sóz arasyna «aram» sóz qosyp sóıleıtinder jıiledi.
Basqany bylaı qoıǵanda, osy zamandaǵy qoǵadaı kóp partıalardyń dókeıi «ń» -ǵa tili kelmeıdi eken. «Janaǵy, janaǵy» deıdi. Jáne eki sóziniń biri «janaǵy».
Erte-erte bólshevıkter kósemi Lenın jaryqtyqtyń «r»-ǵa tili kelińkiremeýshi edi. Biraq oǵan bul saqaýlyq birtúrli jarasyp turatyn.
Endi qazirgi kósemderdiń biri: «Janaǵy jenisten jeniske jete bereıik!» — dep soǵady.
Bir kem dúnıe degen osy.
Jambyldyń jolbarysy
Jaryqtyq Jambyl — Jákemizdiń jolbarysy bar ekeni ras-aý. Ony bul dúnıeden óterinde ózi de aıtqan ǵoı. Úlken balasyna:
— Tezekbaı, qamdana ber, meniń jolbarysym maǵan qaramaı, taý jaqqa ketip qaldy. Keshikpeı men de ketetin shyǵarmyn, — dep edi-aý.
Toqsan asqanda Stalındi maqtaý kerek boldy. Jaǵdaı solaı edi. Tapsyrma solaı edi.
Maqtaýyn maqtady. Shyn túsingen adamǵa ol maqtaý emes edi. «Kúndiz bar da, túnde joq» kún de ornynda. «Túnde bar da, kúndiz joq» aı da baıaǵydaı.
Al Stalın baıaǵyda ólgen. Lenınniń qasyna qatar jatqyzyp edi. Hrýshev ony súıretip alǵyzyp tastady.
Bir kem emes, orasan kem dúnıe.
Itaıaqtyń kesiri
Shildeniń shyqyldaǵan ystyǵynda kúnshyǵystan qarasań, kúnbatys jaqta Kelinshektaý aǵyp jatqan asaý altyn ózen sıaqty.
Kúnniń aptaby qaıtyp, keshki salqyn túse Kelinshektaý anyq kórine bastaıdy.
Sonda Kelinshektaý týraly erte-erte ertedegi ańyz eske túsedi.
Otyz kún oıyn, qyryq kún toıy bolyp, baıdyń qyzy uzatylady. Qyryq túıege artylǵan jasaýdyń bári altyn, kúmis, gaýhardan eken deıdi.
Uzynnan uzaq sozylǵan dáýletjar kóshtiń aldynda kele jatqan qyz ákesi qyzynan:
— Qalaı qyzym, jasaýyńa kóńiliń tola ma? — dep surapty.
Sonda uzatylyp bara jatqan qyz:
— Rızamyn, áke, tek ıtaıaǵym altynnan bolmady-aý, — depti.
Mundaı toıymsyzdyqqa ne aıtaryn bilmegen áke baıǵus qos qolyn teris qarata jaıyp jiberip:
— O, qanaǵatsyz mundar, qaratas bolyp qatyp qal! – dep, qatty qarǵapty. Qarǵys Qudaıdyń qulaǵyna shalynyp, búkil asyl kósh lezde qaratas bolyp qatypty da qalypty.
Qanaǵatsyzdyqqa, toıymsyzdyqqa Qudaıdyń qahary osylaı tıipti.
Qarap tursań, myna qazirgi zamanda da, sol beıshara qyzdyń abaısyzda aıtyp qalǵan aıyp sózin keshpegen Jaratqan ıe myna qazirgi zamanda túıeni túgimen, kemeni júgimen jutyp jatqandardy qalaı kórmeıdi — ǵajap!
Biraq Qudaı asyqpaıdy: bul dúnıe bolmasa, o dúnıe bar; zaýal áıteýir bir soǵar.
Bul tek bir kem dúnıe emes, eki dúnıede de keshirilmes mol kem dúnıe.
Bir tal shash
Shirkin, qazaqtyń qara óleńi! Nege biraq «qara óleń»? «Qara» degen sózdiń ártúrli maǵynasy bar. Mysaly, qara mal – iri mal, Qarataý – uly taý, Qara han — ataqty han, qara jer, t.b.
Qara óleń de sondaı shyǵar. İri shyǵar.
Sonaý soǵys jyldarynda azynaǵan ashtyqta, kúnniń shýaǵy tym sırek kezde, qaqaǵan qysta, anda-sanda adamdar bir bas qosqanda, maıdanǵa ondap ketken azamattardan ilýde bireý jaralanyp qaıtqanda jetim aýylda bir azǵantaı toı-mereke bolar edi.
Sol toıda ekeý-ekeý án salyp, saǵynyshty áýender aıtatyn. Ásirese esimde qalǵany, kókiregimde óshpesteı jattalǵany, árdaıym qyraý shalǵan júregimdi jylytatyny eki-aq aýyz myna shýmaqtar:
Aýylyńnan ary da óttim,
Beri de óttim-oý,
Úkińdi shekeńdegi bermeı kettiń-oý.
Sol úkiń, kóp bolǵanda,
Júz teńgelik-oý,
Qaldyrdyń kóńilimdi
Myń teńgelik aı...
Qara kóz qaraı berdi dúrkin-dúrkin-aı,
Kózimdi qaryqtyrdy seniń kórkiń-aı.
Shashyńnan bir-bir taldap súıer edim-aý,
Qaıteıin, jetpeıdi ǵoı ómir shirkin-aı...
Qazir bir-bir taldap súıetin shash qaıda? Ondaı súıýdiń qadirin biletin bas qaıda?
Átteń, bir kem dúnıe!..
Ima Sýmak
Sonaý jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy alpysynshy jyldardyń basy edi. Men «Sosıalısik Qazaqstan» gazetindegi ádebı qyzmetkermin. Bólim bastyǵy aıtýly áńgimeshi, sheshen Jeken Jumaqanov.
Jazdyń bir aıynda Almatyǵa Ima Sýmak keldi. Onyń otany — jerdiń arǵy betinde jatqan Perý degen el. Ima Sýmak — kóne «qyzyl terili» kechýa tilinde «Sulý keldi» degendi bildiredi.
On jasynda keremet ánshi atanǵan osy ǵajaıyp qyz toı-tomalaqta jınalǵan kópshiliktiń arasynda kele jatqanda jurttyń bári:
— Ima Sýmak! Ima Sýmak! — dep asa zor qurmetpen qarsy alady eken.
Amerıkany budan bes júz jyl buryn jaýlap alǵan eýropalyq basqynshylardan aman qalǵan ınkter tuqymynan taraǵan tuıaq.
Onyń daýysy álemde sırek kezdesetin erekshe daýys eken. Iaǵnı ol tórt daýyspen án sala alady: koloratýra, messo-soprano, soprano, tenor.
Al «Kúnge tabyn» atty keremetti oryndaǵanda Ima Sýmak kómeıinen «bas» deıtin daýys ta shyǵady-aý dep qaldym.
Almatyda Ima Sýmakka jolyǵyp, suhbattasqan jalǵyz men boldy desem, maqtanshaq demeńder.
Esikti onyń kúıeýi, prodússer Moızes Bıvanko ashty.
— Siz bizdiń kechýa-ındeesterge uqsaıdy ekensiz, — dedi sonda maǵan ǵajaıyp Ima Sýmak, — basqa eshkimdi qabyldamaımyn.
Sóıtip, Ima Sýmak konserti týraly «Sosıalısik Qazaqstan» meniń aıqara qos bet ocherkimdi basty. Sodan keıin Ima Sýmak týraly habar zym-zıa. Arǵy taǵdyry, ómiri ne boldy – ary-beri surastyryp, izdestirip, eshqandaı derek tappadym.
Kim biledi, «Kúnge tabyný» ánin aıtqanda ol qos qolyn kók aspanǵa qaraı sozyp jiberip, shyrqaý bıikke samǵap ushqandaı kórinýshi edi, Kún kózine qaraı ushyp ketti me... Álde kolonızatorlardan kóp qorlyq, zorlyq-zombylyq kórgen óz násiliniń, qyrylǵan-joıylǵan óz ultynyń árýaqtaryna baryp qosyldy ma...
Bir kem dúnıe.
Naǵyz Tólegen osy edi
Jýyrda ǵana qorapta jatqan qaǵazdardy aqtaryp otyryp, «Egemen Qazaqstan» gazetiniń 2005 jylǵy 31 mamyrda shyqqan nómiri kózime tústi.
Taqyryby — «Sembın», avtory Qalı Sársenbaı eken. Tor kóz saýyt sıaqty toqyma jempir kıgen sulý jigit — sol Sembınniń ózi, qyryn qaraǵan sulý sýret.
Qalı Sársenbaı meniń Amangeldi Sembın týraly kezinde jazǵan bir aýyz sózimdi keltire ketipti.
Men: «Kezinde sondaı bir ánshi bolǵan, sondaı bir juldyz jarqyrap týǵan. Sol juldyzdy jabylyp júrip óshirgenbiz», — dep jazyppyn.
Endi arada jyldar ótip ketken soń oılap qarasam, durys aıtqan ekenmin.
Muny Qalı Sársenbaı myna «Egemen Qazaqstandaǵy» kólemdi maqalasynda, maqala emes-aý, asa iri daryndy joqtaý-essesinde eske sala ketipti. Rahmet. Iá, meniń Amangeldi Sembındi Almatydaǵy Opera jáne balet teatrynda «Qyz Jibek» spektaklinde kórgenim ras.
Sol spektáklde Sembın Tólegen rólin oınady. «Qyz Jibek» operasyn san ret kórip júrip, osy jolǵydaı tebirengen emespin.
Tólegen bolyp oınaǵan basqa myqtylardy mansuqtaǵym kelmeıdi. Qanabek Baıseıitov, árıne, klasık! Eshqandaı talas joq. Biraq ol keıin-keıin jýan tartyp, egde bolǵan kisi edi.
Al myna Tólegen ǵasyrlardyń tirilip kelgen, áli ólmegen, Bekejan jaýyzdyń qandy qanjary da júregine darymaǵan, ómirdegi Tólegenniń dál ózi sıaqty edi-aq.
Tula boıy tunyp turǵan talantpen qosa jaratylystan birge jaralǵan bekzattyq qasıet onyń bar bolmysyn asqaqtatyp turatyn.
Qalı Sársenbaı jazady: «AQSH-ta talantty qorǵaıtyn etıkalyq bas basqarma bar eken», — dep.
Ondaı mekeme bizde áli kúnge deıin joq. Ondaı mekeme bolsa nemese asa daryndy adamdardy ala kózden, bále kózden, suq kózden, teatrdaǵy, ómirdegi darynsyz Qotyrash, Batyrashtardan, ózge de jaqtyń ózeýregen ósekshi, báleqor, jalaqorlarynan qorǵaıtyn zań bolsa, kim biledi, Sembın báısheshekteı erte solmas edi.
Báısheshek baıǵus qaharly qys shyǵar-shyqpastan, kóktem áli keler-kelmesten, kúnásiz pák perishtedeı kúlimsirep shyǵa keledi de, jer betinen lezde kóship ketedi.
Qalı Sársenbaı Sembınniń anasynyń sózin keltiredi: «Dúnıege syımaı kettiń-aý, qulynym», — depti anasy.
Dúnıege Sembın syımaı ketken joq, qotyrǵyshtar syıdyrmady ǵoı. Biraq aqpeıil ana eshkimdi kinálamaıdy.
Kúnshil qotyrashtar taspaǵa jazylǵan daýsyna deıin qaldyrmaýǵa tyrysqan.
Sembındeı asyl talant teńiz túbindegi injý-marjandaı ǵasyrlarda ǵana bir-aq kezdesetin sırek qazyna.
Júz jylda bir-aq týatyny ókinishti.
Bosqa qorazdanba
Aıǵyr kisinegenmen, baıtal býaz bolmaıdy.
Bir kem dúnıe.
Jalǵyz
Atadan altaý týsań da — bir jalǵyzdyq.
Bu da kemshilik.
Nege aldaıdy
Ulytaý ortalyǵyna barar jolda, jartasta shamamen:
«Bul jerde qasıetti Ulytaý baýyrynda halyq birligi men memleket tutastyǵyn aıǵaqtaıtyn eskertkish ornatylady», — dep jazylǵaly talaı tań atyp, talaı kún batty. Jyljyp jyldar ótti. Jazý óshe bastady.
Ýáde oryndalmaıtyn rette tasqa qashap jazbaý kerek edi ǵoı.
Bir kem dúnıe.
Sorly
Ózgeniń kóleńkesinde turǵannyń óz kóleńkesi bolmaıdy.
Óz kóleńkesi bolmasa — ólgeni.
Kún-qudiret
Eger adamnyń júregine muz qatyp qalsa, kórkem kitap sony jibitýge tıis. Eger erite almasa, ol osal shyǵarma.
Bir kem dúnıe.
Áýlıe qus
Tumaýdan qulantaza aıyǵa almasam da, búgin dalaǵa shyǵyp... O, jaryqtyq! Jaqsylyqtyń jarshysyndaı bolyp kózge ottaı basylǵan kógildir Naýryzkókti kórdim. Ol jylda meni kóktemnen kóktemge deıin jetektep kele jatqan áýlıe qus. Kóriser kóktemimiz kóp bolsyn, áýlıe Naýryzkók!
Sen kórinbeı qalsań — sol qıyn.
Naǵyz kem dúnıe sol bolar.
Kóregen kósem
Men endi Astanada, Álıhan Bókeıhan kóshesinde turamyn. Úıdiń birinshi qabatyndaǵy magazın «Altyn Orda» atalady. İrgemizde – Kongres-holl, aldymyzda — túrik shaıhanasy.
Tústikte bir úıden keıin — Esil-ózen. Oǵan tónip turǵan — Kenesary eskertkishi.
Álıhan Bókeıhan — Alashorda kósemi. Sonyń atyndaǵy kóshe — aıbyn.
Sonaý 1910 jyldyń ózinde Petrogradta basylyp shyqqan «Qazaqtar» degen eńbeginde Álıhan Bókeıhan bylaı deıdi:
«Kresándardy qazaq dalasyna úıip-tógip qonystandyra berse, tyń jerdiń túgel jyrtylary haq. Al qazaq dalasy tyńynan aırylǵan soń, tuldyrsyz bedeý qalady da, egin óspeıtin bolady... Qazaq dalasynyń tamasha shúıgin jaıylymdarynyń topyraǵy kókke ushqan soń, dala shólge aınalady, sóıtip, kresán aıtaqyrǵa otyryp qalady, al jaıylymnan aırylǵan qazaq ábden azyp-tozyp, aqyry jańa turmystyń jaǵdaıymen proletarıat qamytyn kıip, taý-ken zavodtaryna, qalaǵa ketedi».
Arada elý jyl ótkennen keıin orys jazýshysy Chıvılıhın «Zemlá v bede» degen shyǵarmasynda Álıhan Bókeıhannyń kóripkeldigin rastap berdi.
Sóıtken kósem Álıhan Bókeıhandy Stalın jaýyzdary atyp tastady.
Imansyz jaýyz zaman, zalym dúnıe.
Alla jar
Patshalar zamanynan bastap qazaqtardy óz jerinen birte-birte yǵystyryp, shuraıly jerlerdi ıemdene berýge qumarlyqtyń syry nede? Muny 1907 jyly İİ Dýmanyń depýtaty Markov degen ashyqtan ashyq bylaı dep jaıyp saldy:
"Kırgızy (qazaqtar degeni - Sh. M) potomkı ord Chıngızhana ı Tamerlana ı chto s nımı nado postýpat tak, kak postýpalı s krasnokojımı v Amerıke".
Jaǵyna jylan jumyrtqalaǵyr Markovtyń aıtqany kele jazdap baryp, qazaqtarǵa Alla jar bolyp, áıteýir, memlekettiligin saqtap qaldy.
Biraq tolyq táýelsizdik áli de túgel emes.
Bir kem dúnıe.
Bir ýys topyraq
Smaǵul Sádýaqasov eren aqyl-oıdyń jáne batyl áreketterdiń ıesi bolǵan eken. Týǵan halqy úshin, óz ulty úshin shyn kúresker. Mundaı adam sol kezdegi Máskeýge unamaıdy-aq. Aqyry Stalın ókimeti ony Rostov na Doný degen jaqqa jumysqa jiberip, sol jaqta belgisiz jumbaq ólimge tap bolady. Máıitin Máskeýge jetkizip, krematorıı degenge salǵan ǵoı, kúli ǵana qaldy.
Smaǵul áıgili Álıhan Bókeıhannyń kúıeý balasy edi. Álekeńdi sol joly krematorııden Turar Rysqulov, taǵy bir qazaq, sirá, Nurmaqov, súıep alyp shyǵady.
Sóıtken Turardyń ózi de 1938 jyly kóktemde Stalın tizimimen atyldy.
Álıhan Bókeıhanǵa da Stalın oǵy atyldy. Súıegi qaıda qalǵanyn bilmeımin.
Esil erlerge, sóıtip, týǵan jerden topyraq ta buıyrmaǵan ǵoı.
Átteń, bir kem dúnıe.
Óz úıińdi qorlama
Adam da qustar sıaqty ómirbaqı alyp báıterektiń bir butaǵyn panalap tirshilik etedi. Sóıte tura, sorlylar, sol ózi panalaıtyn butaqty baltalap shaba beredi.
Butaq qulasa, ózi de qulaıtynyn sezbeıtin qandaı maqulyq?!
Keıde adamdar jasampaz bola tura, órkenıettene kele óz quıryǵyn ózi jalmaıtyn aıdahar sıaqtanady-aý deımin.
Qumyrsqa ekesh qumyrsqa da óz ıleýin qorǵaıdy. Al adamdar óz úıin (tabıǵatty) qorlaıdy.
Oısyraǵan orny tolmas bir kem dúnıe.
Dúleı kúsh
Karl Marks, árıne, aqyldan kende emes. Keıbir aıtqandary — shyn danyshpandyq. Mysaly, onyń: "Nadandyq — dúleı kúsh. Sol nadandyq áli talaı soıqannyń soıyly bola ma dep qorqamyn" degeni — kóregendik. Sodan beri de talaı qyrǵyn bolyp, talaı qan tógildi.
Nadandyqtan.
Orasan kem dúnıe.
Inkýbator balapany
Bizdiń aýyldyń jańa salynǵan jap-jaqsy meshitiniń azan shaqyrǵany — ınkýbatordan shyqqan bala qorazdyń daýysyndaı jaryqshaq ári beımezgil.
Dinı mektepterdiń shalaǵaılyǵy. Dúmbil moldalar daıyndaıdy.
Bir kem dúnıe.
Matrıarhat degen ne
Qaıran qazaqtyń qara óleńi!
Keregeniń basynda oımaq turar,
Kedeıshilik jigitke qoı baqtyrar.
Alǵan jary jigittiń jaqsy bolsa,
Atyn baılap, aldynda jaınap turar...
Ondaılar qazir bar bolsa, bar shyǵar. Áı, biraq kóbisi sol kúıeýiniń ózin erttep minip alyp, basyna júgen salyp, eki tizgin, bir shylbyrdy qolǵa alyp, qalaǵan jaǵyna qaraı buryp otyrar.
Áıelder qaýymynyń qatyn bastyǵy qoqańdap:
— Genderlik saıasat!
— Genderlik bılik! — dep qaqsap júr ǵoı. Kóresini sonda kórersiń.
— Nastýpaet matrıarhat!
Búkir dúnıe
Birinshi Petr patsha soltústiktiń Baltyq deıtin teńiziniń bir qoltyǵyna, batpaqtyń ústine qala saldyrdy. Sol qala batpaqqa batyp ólgen myńdaǵan adamdardyń súıeginiń ústine salyndy. Atyn Sankt-Peterbýrg dep qoıdy.
Keıin ol at lezde ózgerip, Lenıngrad bolyp shyǵa keldi.
Opasyz dúnıe. Jetpis jyldan keıin Lenıngrad aty óship, burynǵy esimi qaıta oraldy.
Stalıngrad Volgograd boldy.
Qalanyń, eldi mekenderdiń áýelgi atyn ózgerte bergen jaqsy emes.
Aqmola edi... Selınograd boldy... Astana boldy...Áldekimder shoshańdap, taǵy da ózgertemiz dep júr.
Keshegi Keńes ókimeti tusynda jer-sý attary qoparyla ózgerip: Andreevka, Alekseevka, t.b. tolyp jatqan kolonızatorlar atymen toǵytyldy.
Sodan ne bereke shyqty? Qaıtadan Kúreńbel, Qyztoǵan, Qoshqar-Ata, Túktibaı, Surym, Kári-Qorǵan bolyp, baıaǵy qalpyna keldi.
Biraq, ásirese, bir kezde Hrýshev pen onyń gýbernatorlary Sokolov, Borodın, Demıdenko degender "Selınnyı kraı" dep ózgertken Soltústik Qazaqstan tarapy sol patsha zamanynan, Hrýshev dáýirinen qalǵan attarǵa tunyp tur: Kıevka, Malınovka, Aleksandrovka, t.t.
Kıevka degeni Nura ózeni boıyndaǵy eldi meken. Áıgili ǵalym, halqynyń ardager azamaty Kárim Myńbaev týǵan jer. Kıevkany qoıyp, Kárim Myńbaev qoıaıyq deseń kónbeıdi. Baıaǵy otarshyldyq qamshysy qarǵys tańbasyndaı basylyp qalǵan baıǵustar, "Kıevka" atynan aırylsa, aram óletindeı ózeýreıdi.
Mine, bul búkir dúnıe.
Balasaǵun daýy
Erte, erte, ertede Balasaǵun shahary bolǵany ras. Ol Shý ózeniniń boıynda turǵan eken.
Al daýlasyp júrgen qazaq pen qyrǵyz oqymystylary.
Qyrǵyzdar aıtady: "Balasaǵun qalasy bizdiń jerde", — deıdi. Qazaqtar: "Joq, bizdiń jerimizde", — deıdi.
Shý ózeni ekeýiniń de aýmaǵynda jatyr.
Sonda Balasaǵun sol Shýdyń qaı tusynda turǵan?
Qyrǵyzdar aıtady: "Shýdyń boıynda Toqmaqtyń tusynda Býrana degen munara tur. Áne, sol Balasaǵun", — deıdi.
Ony da kórdik. Munara bar ekeni ras. Biraq Balasaǵun eger de kádimgideı qala bolsa, qala turmaq, kishigirim aýyl sıatyn jer joq. Bir jaǵy – jar, bir jaǵy – Shý.
Al profesor Shalakenov aıtatyn Balasaǵun Aqsý deıtin ózenniń Shýǵa quıatyn qıylysynda quladala jerdi alyp jatyr. Aınalasy at aptyrym qazylǵan ordyń sulbasy da kórinedi.
Qazaqtyń ál-Farabı atyndaǵy memlekettik ýnıversıteti tarıh fakúltetiniń stýdentteri jylda jazda osynda qazba jumystaryn júrgizedi. Kóne qalanyń tolyp jatqan belgileri tabylǵan.
Bul jaıdyń basy qashan ashylady?
Bir kem dúnıe.
Namys qaıda
"Álem bizdi qurmettesin desek, óz ultymyzdy jáne ulttyq beınemizdi aldymen bizdiń ózimiz bar sezimimizben, aqyl-oıymyzben, is-áreketimizben qurmetteýimiz kerek. Óziniń ulttyq beınesin taba almaǵan ulttardyń basqa ulttarǵa jem bolatynyn bilip qoıǵanymyz jón" (Atatúrik).
Al bizde, qazaqtarda qalaı? Basqa-basqa, tipti Parlamenttiń ózinde, Senaty bar, Májilisi bar, daýysqa salǵanda toqsan paıyzǵa jýyǵy qazaq tiline qarsy daýys berdi.
Al dál osy Parlament qazaq tilin memlekettik til dep sheshim qabyldaǵan bolatyn.
Bul tolqý sonda ne tolqý? Depýtattardyń basym kópshiligi keshegi óz sheshimine qarsy shyqqany qalaı?
Joǵaryda Atatúrik aıtqan ulttyq qasıetterdiń múlde ada bolǵany ǵoı. Ulttyq qasıet, ulttyq namys ólgen ǵoı.
Mine, bul naǵyz qasiret!
Bir kem dúnıe.
Oılan, qazaq
...Túrik ultynyń minezi asqaq.Túrik halqy eńbekqor.Túrik halqy zerek halyq. Óıtkeni, túrik halqy ulttyq tutastyqtyń jáne birliktiń arqasynda basqa kúshterdi jeńe bildi.
"Men – túrikpin! " degen adam qandaı baqytty (Atatúrik) .
Al bizde, qazaqtarda qalaı? "Men — qazaqpyn! " dep bári de qasqaıyp turyp maqtanyshpen masattana aıta ala ma? Aı, bilmeımin. Qazaqtardyń jartysyna jýyǵy óz ana tilinde sóıleı almaıdy dep jazyp júr ǵoı gazetter. Ol ras shyǵar. Oǵan ózim depýtat retinde Parlamentte júrgende kózim jetken. Qazaqsha sóıleıtinder neken-saıaq bolatyn.
Prezıdentimiz Nursultan myrza: "Qazaq qazaqpen qazaqsha sóılessin", – dep aıtqan.
Biraq...
Zor kem dúnıe. Amal qansha?!
Umytpa
9 mamyr — Jeńis kúni. Jylda toılanady. Gazetter N-lerin osy Jeńiske arnaıdy. Óte durys. Al osy Jeńis tek ásker kúshimen kelgen joq. Aýyl, qala eńbekshileriniń de úlken úlesi boldy ǵoı. Biraq Jeńis kúnine arnalǵan TV habarlarynda ne gazetterde tyl erleri týraly eshteńe aıtylmaıdy.
Ádiletsiz álem.
Tylsyz Jeńis keler me ed? Umytshaq zaman.
Bul bir kem dúnıe. Sol jaman.
Qanatty adam
Soǵys jyldarynyń biri. Jazǵy shilde edi. Jumystan kele sala Aısha qatty qulady. Tek úreılene qoryqqan maǵan qarlyqqan daýyspen:
— Aqqyz... Aqqyz apańa jet... — dedi.
Túsine qoıdym. Bizdiń úıden keıin eki saıdyń ar jaǵynda áskerge ketken Poshtaquldyń úıinde... eger basqa jaqqa ketip qalmasa, Aqqyz ápkemiz sol úıde. Esikten kire bere:
— Aısha... apam, — dep demim jetpeı, áıteýir, ıshara berýim sol eken...
Aqqyz ápkem kóz aldymda lezde joq boldy. Sirá, terezeden ushyp shyǵyp ketti me, bilmeımin.
Men úıge qaıtyp kelsem, Aıshany aınala zikir salyp júr eken.
Aqqyz ápkemiz múlde ózgerip ketken, naǵyz baqsy, baıaǵy shamandyqtan qalǵan shyn sarqyt osy bolar. Aqqyz dúnıeden ótken soń bizdiń Myńbulaqta baqsy bolǵan emes. Aqqyzdyń orny oısyrap qaldy.
Bir kem dúnıe.
Bir tamshy jas
O, Súıinbıke! Altyn Orda handarynan qalǵan tábárikteı asyl jan.
Sen jasyńda dáýirlediń.
Qazan halqynyń hany boldyń. Qazandy bılegen áıel zatynan shyqqan tuńǵysh han.
Seniń soryńa orys patsha Ivan Groznyı zamandas bolar ma?!
Qazandy sol qıratty.
Qazan qamalyn zeńbirekten atqylap qulatyp, seni tutqynǵa aldy.
Sen Qazanmen qoshtasarda kózińde jalǵyz tamshy jas turyp qaldy.
Keıin tamasha sýretshi Baqı Ormanshy (Ýrmanche) seniń sýretińdi aǵashtan oıyp salǵanda, kirpikterińniń astynan sol bir tamshy jas erekshe kórinip turdy. Sol tamshy jas bolmasa, sýrette jan bolmas edi. Sol tamshy jas bolmasa, bir kem dúnıe – shyn kem dúnıe bolar edi.
Párýana
Toqsanbaı babadan taraǵan tórteýdiń bireýi Jyltyr ata, odan Tóletaı, odan Sultan degen aǵamyz edi ǵoı.
Shyr bitpegen qý sıraq kedeı. 1932 jylǵy Goloshekınniń asharshylyǵynda, "asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn" degen uran shyqqan zamanda, aýdannan kelgen ýákil, aýyldan shyqqan belsendiler úı-úıdi tintip, bir túıir dán tabylsa, kámpeskelep kele jatyp, Sultan kókemizdiń qujyrasynyń tusynan ótip bara jatady.
— Burylmaımyz ba? — deıdi aýdannan kelgen ýákil.
— Bul baıǵus bıtin syǵyp, qanyn jalap otyrǵan qý kedeı, — dep aýylsovet burylmaıdy.
Bulardy kórgen Sultan jertólesinen shyǵyp:
— Oý, myrzalar, má, mynany ala ketińder, bir tostaǵan arpa... ala ketińder, — deıdi.
— Oı, baıǵus-aý, óziń ashtan ólesiń ǵoı, — dep jany ashyǵansıdy aýylsovet.
— "Kóppen kórgen uly toı" degen, — depti Sultan kókemiz.
Sol Sultan qystyń kúni júni shyqqan jaman kórpesin jamylyp júrýshi edi. Basqa kıer lypasy joq.
Sóıtken Sultandy, bir aýyz oryssha bilmeıtin, álipti taıaq dep tanymaıtyn, ómiri myltyq ustap kórmegen taqyr saýatsyz Sultandy áskerge alyp, Sovet ókimeti Uly Otan soǵysyna saldy-aý. Stalıngrad qasaphanasyna.
Molasy belgisiz, eshkim oǵan arnap duǵa da oqymaıdy. Eske de almaıdy.
Bir kem dúnıe.
Qumyrsqa ǵumyr
Uıyqtap jatqan qumyrsqany kórmedim. Bári qybyrlap-jybyrlap jem tasyp bara jatady.
Biz ǵoı túske deıin uıyqtaımyz. Tústen keıin qydyramyz.
Baı balasy baıǵa uqsaıdy,
Baılanbaǵan taıǵa uqsaıdy, — degen osy. Jalqaýmyz.
Bir kem dúnıe.
Qylysh pen qalam
Qylysh el shaýyp, qazyna quraıdy.
Qalam qazyna taýyp, qaıyr suraıdy.
Muny Júsip Balasaǵun baıaǵyda jazyp ketken. Qalam ustaǵan miskinder áli sondaı...
Bir kem dúnıe.
Jekeshe kóne me
Óz paıdańdy oılama,
El paıdasyn oıla!
Óz paıdań sonyń ishinde.
Biraq bári solaı oılamaıdy ǵoı.
Bir kem dúnıe.
Ne isteý kerek
"Sulý áıel alǵan adam ómir boıy qaraýyl bolyp ótedi. Baı áıel alǵan adam ómir boıy qul bolyp ótedi", — depti Balasaǵun babamyz.
Bir kem dúnıe.
Shuǵylanyń nazy
"... Biraq keıde kóńilge aýyr alatyn jaǵdaılar da bar. Keýdesin qýanysh kernep, alyp-ushyp kelgen qandastardy orys tilin bilmegeni úshin kinálap, keıbir memlekettik mekemelerde durystap jaýap ta bermegen sátteri bolyp jatady" (Shuǵyla, "Astana habary", 16. 12. 06 j.).
Keıbir jerlerde shoshqa baqtyryp qorlaıtynyn qaıtersiń?!
Bir kem dúnıe.
Tarıh qashan túzeledi
31 qańtar. Prezıdent mádenıet ortalyǵynda "Baıtaq dala" atty konferensıa ótti. Myrzataı Joldasbekov kirispe, Ábish Kekilbaı sóıledi. Al Ómirbek Baıgeldı : "Qazaq tarıhy 500 jylǵa syımaıdy. Qazaq tarıhyn Kereı men Jánibekten bastaý obal", – dedi. Ómekeń Saq dáýirin meńzedi.
Tarıhshy ǵalymdar osy ýaqytqa deıin qazaq tarıhyn durystap, anyqtap jaza almaıdy.
Bir kem dúnıe.
Týǵan jeriń
Tilshi menen suraıdy:
— Jurttyń kóbi qalada turady. Siz nege aýyldy ańsaı beresiz? – deıdi.
Men:
— Naýryzkók, qarlyǵash, t. b. qustar erte kóktemde sonaý jerdiń túbindegi Afrıkadan bizdiń elge myńdaǵan shaqyrym ushyp jetedi. Nemene, sonda Afrıkada uıa salatyn jer joq pa? Qus ekesh qus ta týǵan jerine jer túbinen ushyp jetedi. Al men adammyn ǵoı.
Keıbireýler týǵan jerinen jerise, bul da bir kem dúnıe.
Tuǵyryna sańǵyǵan suńqar ońbas,
Úıirinen bezingen tulpar ońbas.
Adasqan qaz
Qataryń sıregen saıyn adasqan qazdaı bolasyń.
Naǵyz jetimdik, shyn jalǵyzdyq osylaı keledi.
Zor kem dúnıe osy. Áıtpese, Óser qaıda? Joldasbek qaıda? Keńes qaıda? Áýeshan qaıda?
Shyn shyǵarma
"Soqyr mýzykantty" kóp jyldan keıin qaıta oqyp bitirdim. Kózimnen sarań jas shyǵyp, kirpigime ilinip qaldy.
Janyń jannatta bolsyn, jazýshy Korolenko!
Jazsań, osylaı jaz.
Marqum Músirephan týraly men de jazdym. "Jaramazan".
Biraq meniń áńgimemdi oqyǵan adam júregi eljirep, kózinen jas shyǵa qoıa ma?
Másele qaıda?
Obaly kimge
Jer — adamzattyń anasy. Sol jerdiń eldi asyraıtyn qunarly qyrtysy qansha? Eger Jer sharyn darbyzdyń úlkendigindeı desek, sol darbyzdyń qabyǵyndaǵy jup-juqa jasyl nil qansha bolsa, jer qunarlyǵy (gýmýs) da sondaı juqa.
Jazýshy Chıvılıhınniń "Zemlá v bede" degen ocherkin oqysań, jer qunarynyń qunyn túsinesiń. Birde Chıvılıhın Taýly Altaıdaǵy ormanshy dosynyń úıine túnep shyǵady. Tańerteń dalaǵa shyqsa, aınala-tóńirek qap-qara túnek. Ormandaǵy aǵashtar da qap-qara.
— Bul ne? — dep suraıdy jazýshy ormanshydan.
— Zemlá v bede, — deıdi ormanshy. — Mynaý daýyl kótergen Qazaqstan tyń jeriniń topyraǵy.
Erozıaǵa ushyraǵan jerdiń gýmýsyn qalpyna keltirý úshin 700 jyl kerek.
Áne, jappaı jyrtyp tastaǵan qazaq dalasynyń tyń "epopeıasy".
Qunarly qyrtysynan aırylǵan jer – bedeý. Eshteńe shyqpaı qalady.
Bul da bir dáýir.
Bir kem dúnıe.
Kim saq
Luqpan Hakimnen surapty:
— Saqtyqty kimnen úırendiń? — dep.
— Soqyrlardan, — depti Luqpan Hakim.
Myńbulaqta Músirephan soqyrdy marqum Joldasbek udaıy quıryǵynan túrtkilep oınaýshy edi. Sirá, qurdastar ǵoı.
Biraq Joldasbektiń kele jatqanyn Músirephan alystan sezip qoıyp, taıaǵyn yńǵaılap tosyp turady. Joldasbek jaqyndaı bergende taıaǵyn dál tıgizip, jon arqadan perip kep jiberedi.
Joqań baıǵus qan-qaqsap qalady.
Sonda Qudaı kimdi kem jaratqan? Joqańdy ma, Músirephandy ma?
Jandaryn jannatta qyla gór, Alla!
Asatý
Kóne túrik sultandarynyń salty:
Saraı aqynynyń óleńderi unasa, aýzy tolǵansha altyn tillá asatady.
Unamasa, aýzy tolǵansha jylqynyń tezegin asatady.
Qazirgi aqyn-jazýshylarǵa da osy ádisti qoldansa, ádebıet shyńǵa shyǵar edi.
Biraq "eralash" qoı.
Bir kem dúnıe.
Túıeni túgimen
Kóne Mysyrdyń "Marqumdar kitabynda" mynandaı jazýlar bar eken:
« — Men aǵyn sýdy bógemedim.
— Men eshkimdi óltirgen joqpyn.
— Men tarazydan jegen joqpyn.
— Men álsizderdi jábirlemedim.
— Men eshkimniń kóz jasyna qalmadym».
Osy ólshemmen kelgende, qazir bizde qalaı?
Maıly súıek
Itti maıly súıekpen ursań, qyńsylamaıdy.
Keıbir adamdar da sondaı.
Ozbyrlar kóbinese osy ádisti qoldanady.
Bir kem dúnıe.
Qısalańdaı beredi
Táńirdiń qudiretine tań qalasyń. Qudiret álemdi ádil, saǵat tetigindeı minsiz jaratty.
Bári tártipti: Kún de, Aı da, Jer de tek óz jolymen júredi. Sansyz juldyzdar da bári týra jolmen júredi.
Al adamdar she?
Paıǵambarlar, sahabalar, asa bir danyshpandar bolmasa, kóbisi qısalańdaı beredi. Buralań joldarǵa túsedi. Adasady, súrinedi, qulaıdy.
— E, Qudaı, ne jazdym?! — dep jylaıdy.
Qudaı jolymen júrseń, jylamaısyń.
Biraq sony umyta beredi.
Bir kem dúnıe.
Azdyń mańdaıy tar
Jolda ózinen úsh ese úlken tezekti domalatqan kóń qońyzyn áldene basyp ketipti. Shymaldar soǵan jabylyp jatyr.
Shymal - qumyrsqanyń ergejeılileri. Myńy jınalyp, qońyzdyń úlkendigine jetpeıdi. Biraq myńy jınalyp, álgi ólikti jyljytyp barady. Qaıda aparady? Álde azyq qyla ma? Álde arýlap, kómgisi kele me?
Sirá, azyq shyǵar. Qý tamaq. Al álgi qońyzdyń ózi de qý qulqynnyń qurbany bolǵan.
Dúnıeniń kepıetine qarap tursań, tirshiliktiń bári osyndaı.
Kópshilik azshylyqty aıamaıdy. Tipti, jeńimpaz Qubylaıdyń ózin qytaılar kezinde lek-lek túmen áskerimen túp-túgel jutyp jiberdi. Jeńimpazdardyń ózi qytaılanyp ketti.
Sonda aqyrǵy jeńimpaz kim?
Bul qaı sıpatty dúnıe?
Dar men dańq
Óltirý ońaı. Tiriltý qıyn. Stalın dáýirinde nebir marqasqalar atyldy.
Bas aıyptaýshy prokýror Vyshınskıı.
SSSR Joǵarǵy Sotynyń bastyǵy V.Ýlrıh.
Atyldy:
Býharın, Rykov, Hodjaev, Ikramov, Rysqulov, Seıfýllın, Maılın, Jansúgirov, Nurmaqov, Maǵjan Jumabaev... taǵy basqa asa iri qaıratkerler.
Stalın ólgennen keıin solardyń bárin aqtady. Aqtaǵany bylaı tursyn, maqtady.
Biraq odan ne paıda? Moraldyq, adamgershilik jaǵynan paıda bar shyǵar.
Biraq zorlyqpen óltirilgenderdi qaıtyp tirilte almaısyń ǵoı.
Bálkim, kinásizden "kináli" bolǵandardyń jaǵdaıy o dúnıede jaqsy shyǵar. Biraq jalǵan dúnıege qaıtyp oralmaıdy ǵoı.
Mine, bul biregeı kem dúnıe.
Shymshyq pen adam
Tańerteń balkonǵa bir ýys tary shashyp tastap, ish jaqtan qarap turdym.
Áýeli bir shymshyq kelip qondy da, tarylardy abaılap shuqyp kórdi. Kórdi de, shyr-pyr bolyp shyqylyqtap, óziniń týystaryn shaqyra bastady.
Balkon lezde shymshyqtarǵa tolyp ketti.
"Óle jegenshe, bóle je" degen osy.
Al aıtalyq, adamdardan áldekim bir sandyq altyn taýyp alsa, shymshyq sıaqty óz jaqyndaryn aıqaılap shaqyryp alyp, bóliser me edi?
Bul jóninde marqum Oralhan Bókeıdiń bir ádemi áńgimesi bar edi. ... Kádimgi dýana "Allaýhý ah!" dep kele jatyp, jolda bir dorba altyn taýyp alady. Olja tapqanyn jurtqa jarıalamaq bolyp:
— Ýa, jarandar! — dep aıqaılaıdy.
Udaıy aıqaılap júretin dýananyń bul aıqaıyna eshkim nazar aýdara qoımaıdy. Sonda ol ishinen sybyrlap:
— Altyn taýyp aldym! — depti.
Kúnádan pák boldy.
Jalǵan dúnıede mundaı da aldampazdyq bolady.
Qylmystan — qylmys
Elde qylmystyń kóbeıýine joǵary-tómendi jemqorlar, paraqorlar kináli. Olar qarapaıym adamdardyń nesibesin ozbyrlyqpen jep qoıǵandyqtan, adal azamattar amalsyz túrli qylmysqa barady.
Bir qylmys kelesi qylmysty týdyrady.
Bir kem dúnıe.
Týysqan qandaı
Kisige birge týyspaý kerek. Týysqan soń, sóz qýyspaý kerek. Sóz qýǵan pálege jolyǵady. Jol qýǵan oljaǵa jolyǵady (Áıteke bı).
Pendeler bul aqyldy tyńdamaıdy.
Páleniń bári sodan.
Ashý men aqyl
"Ashý bar jerde aqyl turmaıdy", — depti Tóle bı.
Adamdardyń kóbi ashýshań. Aqyl qaıdan bolsyn.
Bir kem dúnıe.
Qyltanaq
Toqsan toǵyz jastaǵy Brıtanıa Korolevasy Elızaveta İ balyq aýlaǵandy unatady eken. Birde tamaǵyna qyltanaq turyp qalady. Operasıa aldynda Koroleva aıtty deıdi:
— Talaı balyqtyń tamaǵyna qarmaq salyp edim, endi balyq menen óshin aldy, — depti.
Patsha basymen qaqalǵany uıat bolǵan eken.
Bul da bir kem dúnıe.
Kim qaryzdar?
43-shi jylǵy qaharly qys. Esik aldyndaǵy kúltóbe. Shymshyqtar kúlden tamaq izdeıdi. Kúlde qandaı tamaq bar?
Shymshyqtar ash. Biz de ashpyz.
Kúl ústine qyl tuzaq qoıamyz. Tuzaqqa túsken shymshyqty otqa qaqtap jeımiz.
Obal. Qazir kúnde balkonǵa jem shashyp tastaımyn. Shymshyqtar, baıaǵymdy keshire gór dep.
Biraq sol shymshyqtar biz toqymdaı jerge tary ekkende jep qoıatyn.
Sonda kimnen kim keshirim suraý kerek?
Bir Alla biledi.
Káýsar jyr
Baıaǵyda aqyn Dýlat:
— Keýdeme qaıǵy tolǵan soń, káýsar jyrmen jýynam, — dep jazyp edi.
Al, káýsar jyry joqtar ne isteıdi?
Bir Alla biledi.
Az sóıle, kóp tyńda
Adamda bir aýyz, eki qulaq bar. Demek, az sóılep, kóp tyńda degen belgisi shyǵar Jaratqannyń.
Bir Allaǵa aıan.
Oqymaıtyn bastyqtar
Tańerteń emhananyń aldyna shyǵyp, aıaq-qolymdy erbeńdetip, zarádka jasap tur edim, qasyma domalańdaǵan kishkentaı kempir keldi:
— Durys. Qımylda! — dedi.
Tanıtyn sıaqtymyn. Shyramytamyn. Jyǵa tanymadym. Ózi ashyq, áńgimeshil eken. Kezinde Sovnarkomnyń orynbasary bolǵanyn sezdirtti.
Sonda baryp esime túse ketti: Záýre Sadýaqasqyzy Omarova.
— Aıaǵym aýyrady. Jas kezimde sonaý Dneprdiń sýyn keshtim. Qaraǵandy shahtalarynyń astyna tústim… — dep qolyndaǵy taıaǵymen sıraqtaryn túrtkilep qoıdy.
Seniń “Dattaryńdy” Kamalǵa jazǵan hattaryńdy qaldyrmaı oqımyn. Turar Rysqulov týraly jazǵan romanyńdy túgel oqydym, — dedi.
Al qazirgi bastyqtar oqymaıdy.
Bir kem dúnıe.
Búlik neden
Adamnyń júreginen ot kórinip turatyn bolsa…
Jaqsy adamdiki juldyzdaı jarqyrap tursa…
Jaman adamdiki kúńgirt, qaraıyp tursa…
Sonda aıyrý ońaı bolar edi.
Jaqsyǵa jaqyndar ediń, jamanǵa jolamas ediń.
Ókinish: ondaı belgi joq. Taný qıyn.
Dúnıe sodan búlikshil.
Jalǵyzdyq jaman
Jasyń ulǵaıǵan saıyn qurby-qurdas, qataryń kemı bastaıdy.
Óz qataryń bolmasa toıǵa barma degen.
«1950 jyly mektepti menimen birge bitirgenderden kimder bar?» – dep surastyrsam… kóbi joq. Saqal-shashy appaq qýdaı bolyp Ábdiýáli Danaev, tóbe shashy túsip qalǵan Isataı Úmbetbaev júr. Mahan molda, bozkóz Manap…
Ábdiýáli kúmis medalmen bitirgen. Lenıngrad temirjol ınstıtýtynyń túlegi. Kóp jyl Jambyl temirjolynyń bastyǵy boldy. Qazir de stýdentterge sabaq beredi.
Sonyń baryna da shúkir.
Mektepti birge bitirgen Qarataı Turysov edi. Kóp jyl qatar júrdik.
Sońǵy jyldary Parlamentte depýtat bolyp, birge otyrdyq. Jetpiske tolar-tolmas dúnıeden ótip ketti.
Taraz shaharynda sol 1950 jyly mektepti bitirgender sýretine qarap otyryp:
— Apyraı, men áli tiri júrmin, á, — dep qoıamyn. — Múmkin, Alla meniń qıanattan qyryqqa jetpeı qaıtys bolǵan ákemniń jasamaǵan jasyn maǵan qosqan shyǵar?
Bir Alla ózi biledi.
Degenmen, jalǵyzdyq jaman.
Bul da bir kem dúnıe.
Máńgilik eshnárse joq
“Egemen Qazaqstan” redaksıasy zeınetker meni sholýshy qyzmetine aldy. Keıbireýlerge kúlki: keshegi bas redaktor búgin sol redaksıanyń bosaǵa jaǵynda otyr.
Al, men oılaımyn: zamanynda osy gazettiń bas redaktorlary bolǵan Smaǵul Sadýaqasov, Turar Rysqulov, Sáken Seıfýllın, Beıimbet Maılın, Ǵabıt Músirepov sıaqty alyptar basqarǵan mekemeniń bosaǵasynda otyrsań da jarasady.
Máńgilik eshnárse joq.
Máńgi tek Qudaı ǵana. “Bir Alladan basqanyń bári ózgermek” (Abaı).
Kim oılaıdy?
Qazaq respýblıkasyndaǵy qazirgi tańda eń zárý máselelerdiń eń birinshisi demografıa dep moıyndaǵan jón.
Biz kúnbe-kúngi tirshilik qamymen áýremiz. Ol qajet. Bul búgingi kúnniń qamy.
Al, erteń ne bolaryna kóz salsaq, kóńilmen boljasaq jaǵdaı qandaı bolmaq?
Ulan-baıtaq Qazaqstanda nebári 15 mıllıon halyq turady. Onyń 8 mıllıony qazaqtar dep júrmiz.
Halqymyzdyń ósimi tym tómen. Bala týý mólsheri osylaı kete berse, aldaǵy 10-20 jylda qazaq sany kemı bermek.
Bir kezde qazaq aýylynda ár otbasynda 10-12 bala tapqan “Altyn alqaly” analar kóp boldy. Olardyń tizimi udaıy baspasóz betterinde jarıalanyp turdy.
Qazir ondaı oń tizimder kórinbeı ketipti.
Al, dúnıede jeri baı, keni baı elge ıe óz elinen tabylmasa, jat jurttyqtardan tabyla ketetini ejelden belgili.
Sonda demografıa asharshylyǵynan qalaı qutylamyz?
Árıne, ár memleket óziniń kórpesine qaraı kósiledi.
Halyqtyń áleýmettik kún kórisi máz emes ekeni beseneden belgili. Memlekettiń taqyr kedeıliginen emes, jemqorlardyń toıymsyz jemsaýyna túsip ketkendikten.
Jemqorlyq, paraqorlyq jalpaq tilmen aıtqanda, korrýpsıa zalaly halyq ósimine, ult ósimine Goloshekın asharshylyǵynan kem túsken joq sıaqty.
Ras, munyń bári taıaýdaǵy ótken shaq. Biraq áli túzele qoıǵan joq.
Degenmen, qansha talapaıǵa túskenmen, ekonomıka birshama túzele bastady.
Endeshe memleket endigi jerde demografıany da myqtap oılaıtyn mezgili jetti.
Qazir áıelder zeınetke 58 jasta shyǵady. Ol qaı ýaqytta bala týyp, qaı ýaqytta ony ósirip, tárbıeleı alady?
Endeshe 4-5 bala tapqan anany eńbekten bosatyp, zeınetaqysyn berekeli etip tóleý kerek. Ár balaǵa jarytyp járdemaqy berý qajet.
Bul óte jaýapty, taǵdyrshesh problemany Parlament, Prezıdent myqtap qolǵa alsyn.
Áıtpese, orasan kem dúnıe osy bolady.
Jalǵan dúnıe
Arqanyń tańy aǵaryp atqanda, Qudaıdan jaqsylyq tilep jatqanda, qaıran tilek keri ketip, qaharly sup-sýyq habar jetti: sum dúnıeden jampoz Kamal ótti.
Qaıran, Kamal! Biz ekeýmiz bir-birimizben hat jazysyp, bir-birimizge udaıy da jaqsylyq tileýshi edik. Eldiń, qazaqtyń armany men ańsaryn aıtyp, ol hattar "Egemen Qazaqstan" atty aǵa gazette jarıalanyp jatýshy edi.
Endi ne boldy?
Zamannyń dıdary men kepıeti týraly syrlarymdy endi kimmen bólisemin?
Sen tym aqkóńil, adal ediń ǵoı, Kamal! Qoǵamda bolyp jatqan tolaıym kemshilikterdi men ashyna jazǵanda, sol qoǵamdaǵy záredeı jaqsylyqtardy tizbelep, maǵan basý aıtýshy ediń. Zamannyń, qoǵamnyń aldaǵy kúnderde jaqsylyqqa, aqjarqyn kúnderge jetetinin dáleldep, udaıy da úmit otyn jandandyratynsyń.
Ekeýmiz bir-birimizge jazǵan osy hattar keıin, "Elim, saǵan aıtam, Elbasy, sen de tyńda!" degen atpen kitap bolyp shyǵyp, sol kitap halyqaralyq abyroıly syılyqqa ıe bolyp edi.
Kim endi menimen syr bólisip, armandar, tilekter aıtysyp, kim endi maǵan hat jazady?
Átteń, dúnıe... Ekeýmiz jup jazbaı Ulytaýǵa baryp-qaıtyp júretin zaman-aı...
Sen, Kamal, osy zamannyń Baýbek Bulqyshev aǵańdaı batyry ári qara sózdiń aqyny ediń. Sonaý ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldarynan beri jup jazbaı, jup jazsaq ta, kóz jazbaı, qatar kele jatqan bir jyldyń tólderi edik.
Jatqan jeriń jánnat bolsyn! Allahý-Taǵala o dúnıe qyzyǵyn bersin, qanattas, qalamdas asyl dos!
Sensiz dúnıe — bir kem dúnıe.
Mekteptiń tuǵyrtasy
Ulttyq keńes jınalysynda: Bilim tujyrymdamasyn talqylaý.
Prezıdent rezıdensıasy.
Men:
— «Baıqońyr qorlyǵy. Baıqońyr namysy degen uǵym týdy. Ýnızıtelnyı ı oskorbıtelnyı Baıqońyr.
Baıqońyrdy ózimiz ıgere almaıdy ekenbiz, tetigin, tehnıkasyn bilmeıdi ekenbiz. Buǵan bilimimiz jetpeıdi eken. Endeshe, nesine kekireıemiz?!
Aýyl mektebi. Bastaýysh mektep. Tuǵyrtasy myqty bolsa, úı qulamaıdy. Bastaýysh mektepte tuǵyrtas joq. Bar bále sodan.
Bastaýysh mektep — ýyz. Ýyz ornyna — kókshalap.
Muǵalim qaıyrshy. Odan bedel bola ma? Qarjy joq deıdi.
Búdjet salyqtan turady. Al búdjetke munaıdan munsha, mystan munsha, hromnan, molıbden, boksıtten munsha túsedi degen statá bar ma? Joq!
Qazaqstan qaıyrshy bolatyndaı sorly emes. Ony sondaı bolýǵa májbúr etti.
Uly urlyq dáýiri. Sóz bitti».
Ábish Kekilbaev qoldady. "Baıkonýrskıı sındrom", — dedi. (6.08.1995 j)
Bul qaı, qandaı kem dúnıe?!
Abylaıdyń túsindeı...
Batyrdan — barymtashy,
Barymtashydan — ury,
Urydan — qary,
Qarydan bári týady.
Ásirese sońǵysy kóp.
Bir kem dúnıe.
Zamanbektiń 54 páteri
Tún ishinde “Eltinjaldy” qaıtalap oqyp jatqanda Zamanbek Nurqadilov telefon soqty.
— Keshe Sizdi televızordan kórip, sálem berip qoıaıyn dep edim, – deıdi.
— Eske alǵanyńa rahmet. Ekeýmiz elge rahmeti joq jaqsylyq jasadyq. Alladan qaıtsyn.
Radıo, televıdenıege birden bergen 54 páterli úı edi. Sol úshin jazalandyq…(6.08.1995 j.)
Sóıtken Zamanbek jaýyz kezeńniń qurbany bolyp ketti.
Alla o dúnıesin bersin! Jaýyzdardyń jazasyn bersin!
Aıýan artyq
Baýyrjan Momyshulynyń Keńsaıdaǵy eskertkishi tonaldy. Myspen qaptalǵan shınelin “sheship” áketipti. Mys qymbat.
Adam — adam bolýdan qaldy.
Aıýan artyq. Ol zıratty tonamaıdy.
Bir kem dúnıe. (21.08.1995 j.)
Eshkiniń tońǵan maıy
Respýblıka saraıynda Abaıdyń 150 jyldyǵyna arnalǵan saltanat ashylarda Elbasy maǵan:
— Halińiz qalaı? — dedi.
— Birde jylqynyń qysyr taıyn jep, birde eshkiniń tońǵan maıyn jep júrip jatyrmyz. Rahmet!
Bir kem dúnıe.
Opasyz altyn
Júz jasaǵan terekti arqalap, baltalap jatyp alyp ketken. Tomary qalyp qoıǵan. Kedeı kempir samaýrynǵa dep, kúnde baryp, tomardy shetinen kemire beredi.
Bir kúni baltasy tasqa tıgendeı boldy. Qazyp qarasa, shaǵyn sandyq eken. Ashyp kórip edi, ishinen kıizge oraǵan alty kılo altyn shyǵady. Mılısıaǵa habarlaıdy. Ókimet kempirge altyn qunynyń 25 prosentin beredi. Balasy ursady:
— Balam-aý, osyǵan da shúkir de. O basta óz ıesine opa qylmaǵan altyn ǵoı. Osyǵan da qanaǵat. Qanaǵat qaryn toıǵyzar. Qanaǵatsyz jalǵyz atyn soıǵyzar. Saǵan qatyn alyp berýge osy da jetedi, — depti kempir.
Balasy dúrdıgenin qoımapty.
Bir kem dúnıe.
Bas pen muryn talasy
Panfılov parkine tańerteń shyǵatyndar “Jalańtas” komandasy dep atalady. Sonyń bir múshesi Bek Toǵysbaev:
— Sizdiń murnyńyzdan meniń murnym úlken, — dep maqtandy.
— Átteń, murnyń úlken bolǵansha, basyń úlken bolsashy, — deımin men. — Mysaly, Platon taıpaq bolǵan. Basy úlken eken. Biraq Platon (Taıpaq degen sóz) taıpaq dep tarıh ony mensinbeı qoıǵan joq.
Beke, Qudaıdan muryn emes, bas tilegen jaqsy (31. 05. 1995 j.).
Qaıran Bek! (Sovhozbek) dúnıeden o da ótti. Qudaı oǵan shoń muryn bergenshe, uzaq ómir bergende jaqsy bolatyn edi…
Bir kem dúnıe.
Shyn sóz aspanda
Juldyzdar — aspandaǵy jazýlar. Qudirettiń jazýy. Ne jazǵanyn túsinbeımiz. Túsinsek, oqı alsaq, albastylar alastalyp, shyn Adam bolar edik.
Qudirettiń shyn sózi aspanda.
Biz túsinbeımiz. Bir kem dúnıe…
Kimdiki durys
Men Prezıdentke:
— Babalarymyz júzdegen jyldar boıy qyzǵyshtaı qorǵap, urpaǵym úshin dep saqtap kelgen jerdi satý qalaı bolady?
Prezıdent maǵan:
— Satsaq, ol jerdi bireý qabyna salyp, topyraqty arqalap ketpeıdi ǵoı. Jer qalady! (1994 j.)
Aqyry Jerdi satý týraly Zań shyqty.
Baılar baıı tústi.
Ne bolaryn Qudaı biledi.
Bir kem dúnıe.
Tumar-ıis
Otyryp-otyryp, Ómekeme (Ómirbek Baıgeldıge) telefon soǵaıyn. Myń bolǵyr ornynda otyr eken.
— Ómeke, Orazańyz qabyl bolsyn! Men eski jazbalarymdy aqtaryp otyryp, Manastyń 1000 jyldyǵyn taýyp aldym. Esińde me sol toı?
Ómirbek:
— Esimde. Tarazdan 170 úı aparyp tikkenbiz.
— Áp bárekelde-e-e! Al, sonda deımin-aý, bizde Manas tulǵaly qaıratker bolmaǵan ba? Álgi Kırdiń basyn kesip alyp, qan toltyrǵan meske sol basty salyp: — “Kır! İzdegeniń qan edi, ish endi toıǵanyńsha!” – deıtin bizdiń Tumar anamyz emes pe?
Ómirbek: — Tumar-ıis
Men: — E, eýropalyqtardyń Tomırıs dep júrgeni sol eken ǵoı. Al endi sodan beri qansha jyl?
— 2500 jyl.
— Manas onyń qasynda bala eken ǵoı.
— Sonda deımin-aý, Tumar-ıis anamyzdyń 2500 jyldyǵyn biz nege atamaımyz? Muny biletin tarıhshylar joq pa?
— Joq.
— Budan myńdaǵan jyl buryn grekterden shyqqan Gerodot bolmasa, Tumar-ıis anamyzdan habarsyz qalatyn ekenbiz ǵoı.
— Solaı. Tumar-ıis anań óz aldyna. Zarına apańdy aıtsańshy.
— Endeshe nege jazbaısyń, oıbaı?!
— Erteń kel, sóıleseıik.
— Qup bolady, maqul.
* * *
Sonda deımin-aý, buryn beıshara qazaq zıalysy degeni qazaqtyń tarıhyn 1917 jylǵy uly Oktábr revolúsıasynan bastaýshy edi. Endigi qol jetkizgeni HV ǵasyrdaǵy Kereı men Áz Jánibek qurǵan qazaq handyǵy. Odan aryǵa qulashy jetpegen.
Al, Ómekemniń qulash siltesi mynaý… Kásibı tarıhshylar jolda qaldy.
Ǵylymdaǵy, tarıhtaǵy bir kem dúnıe. Zor kem dúnıe.
Yqtıat bol!
1972 jyldyń jazy edi. Jazýshylar odaǵynyń bastyǵy Ánýar Álimjanov Eńbek taqyrybyna arnalǵan Plenýmdy ashty.
Ol Plenýmǵa eńbek ardagerleri shaqyryldy.
Keıbireýler kósile sóılep, kóp myljyńdady. Sonda qalaı sóıleýdiń úlgisin ataqty kúrishshi Ybyraı Jaqaev kórsetti-aý, jaryqtyq.
Qoıshy taıaǵyna,
Dıhan ketpenine,
Jazýshy qalamyna
Yqtıat bolsyn!
Bar aıtqany osy-aq.
Zal kúńirente uzaq qol soqty.
Ezbe myljyńdarǵa — shapalaq!
Biraq Ybyraı Jaqaevtar ilýde bireý ǵoı.
Bir kem dúnıe.
«Ultshyldardyń ultshyly»
«Karavan» degen gazet meni «ultshyldardyń ultshyly» dep jazdy.
«Qazaqstan halqy» degenge qarsy depti. Talaı aıttym: «Ózbekstan halqy» degen halyq joq, «Ózbek» degen halyq bar, «Tatarstan halqy» degen halyq joq, «Tatar» degen halyq bar, t.b.
Sol sıaqty «Qazaqstan halqy» degen halyq joq. «Qazaq» degen halyq bar. Endeshe «Biz, qazaq halqy jáne Qazaqstandy mekendeıtin basqa halyqtardyń ókilderi nemese dıaspora» (1993 j.).
Aıdan anyq shyndyqty burmalaıtyn tońmoıyndarǵa ne dersiń.
Bir kem dúnıe.
Halyq qalaı kóbeıedi?
Shańyraq bolmasa,
Sharana da bolmaıdy.
Qus uıa salmasa,
Balapan shyǵarmaıdy.
Qalada úı-jaıdyń joǵynan myńdaǵan boıdaqtar sabylyp júr. Kóbisi súr boldy.
Qyzdar kári atanyp bara jatqan soń: «Kári qyz baı tańdamaıdy», degenniń keri boıynsha shet jurttyqtarǵa ketip jatyr.
Qazaqtyń sany sodan da ulan-ǵaıyr jerine saı emes.
Sodan da Aıdahar men Aıýdyń ortasynda otyrǵan kójek sıaqtymyz.
«Az halyqtyń mańdaıynda baq turmaıdy» deýshi edi.
Bir Alla qashanǵy jar bolady.
Bir kem dúnıe.
Tozaqtan qutylmaıtyndar
«Parany beretinder de, ony alatyndar da tozaqqa barady». (Hadısten).
Ásirese qazirgi paraqorlardy túgel jazalasa, tozaqqa syımaı, oryn tabylmaı, bále bola ma, qaıdam...
Bir kem dúnıe.
Kesepat neden?
Shaqyrǵan jerden qalmańdar.
Shaqyrmasa — barmańdar.
Ózi bolǵan jigittiń
Aıaǵynan shalmańdar!
(Myńbulaqtan shyqqan Jumabek aqyn)
Joǵarylap bara jatqan adamnyń eteginen tartyp, kedergi jasaıtyndar, kóre almaıtyndar aldymen óz aǵaıynyń emes pe? Óz jurtyń kúnshil, qaıyn jurtyń synshyl. Shyn janashyr naǵashy jurt, — deıdi. Kim biledi, ras shyǵar.
Bir kem dúnıe.
Adal men aramnyń tarazysy
(Meshitte aıtylǵan ýaǵyz)
Bir kedeı pende jalǵyz sıyryn saýyp, sonyń sútin satyp dınar aqsha jınaıdy eken. Bir qalta dınar jınaǵan álgi kisi kemege minip, bir jaǵdaımen jolǵa shyǵady.
Kemede kele jatyp uıyqtap ketedi. Sonda bir maımyl onyń dınar salǵan qaltasyn urlap alyp, keme jelkeniniń ushar basyna shyǵyp ketedi.
Jolaýshy oıanyp, ary-beri qarasa, dınar salǵan qalta joq! Ary izdeıdi, beri izdeıdi. Aqyry jelkenniń ushar basynda otyrǵan maımyldy kóredi.
Qarasa, maımyl bir dınardy alyp munyń qolyna laqtyrady. Kelesi dınardy alyp teńizge laqtyrady. Sóıte-sóıte qaltany bosatady.
Mánisi: álgi miskin sıyryn saýyp, sútin satarda azdap sý qosady eken. Iesine laqtyrǵan dınar — adaldan. Teńizge laqtyrǵan dınar — aramnan. Iaǵnı sýdyń úlesi — sýǵa, súttiń úlesi — ıesine.
Ár zamanda adal men aramnyń arasyn anyqtap turatyn osyndaı tarazy bolsa ǵoı, shirkin.
Biraq ondaı qural joq qoı...
Bir kem dúnıe.
Ǵaryshtaǵy aqyl-oı
Bizdiń Talas Alataýynda (Táńirtaý) Manas atty shyń bar.
Qyrǵyzda Manas batyr bar.
Ótken ǵasyrdyń aıaǵynda Manas batyrdyń 1000 jyldyǵy toılandy.
Astana shaharynda Manas esimdi úlken kóshe bar.
Sonda bul esim ne maǵyna beredi eken?
Kitapta: “Kosmıcheskıı razým — Manas”, deıdi. Iaǵnı ǵaryshtyń aqyl-oıy.
Demek Jaratqan Qudirettiń sheksiz aqyl-oıy, qap-qara qarańǵy túnde qap-qara taqtaıdyń ústinde jorǵalap bara jatqan qap-qara qumyrsqany kórip otyratyn kózi bar, sybyrlaǵanyńdy estıtin qulaǵy bar Jasaǵan Iem shyǵar.
Aqıqatyn bilmeımiz.
Bir kem dúnıe.
Qaıda
Turar Rysqulov 1938 jyly atyldy dep jazylatyn. Qabiri Moskva túbindegi Býtova degen derevnádaǵy zıratta deıtuǵyn. Biraq keıin izdeýshiler sol Býtovadan tappady.
Keıbir basylymdar Turardyń ólgen jyly «1943» dep júr.
Turar Rysqulov týraly "Slýjenıe narodý" atty qomaqty kitap jazǵan moskvalyq profesor V.M.Ýstınov: – Óte qupıa qujattar bar. Ol tek gensektiń ruqsatymen ǵana kórsetiledi. Bir sóz bar: Turar Rysqulov Soltústik Qazaqstanda ólgen, – deıdi-daǵy, sybyrlap: – Ashtan ólgen, 1943 jyly, – deıdi.
«Aqyr baıdyń balasy ashtan ólgen». Turar, mıllıondardy stalındik-goloshekındik ashtyq ajalynan (genosıd) arpalysa arashalaǵan Turar Rysqulov aqyr sońynda ózi ashtan ólgen?! Ádilet qaıda, atasyna nálet!
Tym bolmasa molasy da joq.
Shyńǵys hannyń molasyn osy ýaqytqa deıin tolyp jatqan zertteýshiler taba almaı keledi.
Al halyqty ashtyq qyrǵynnan saqtap qalǵan Rysqulovtyń molasyn kim izdeıdi?!
Bir kem dúnıe.
Salaýattyń armany
Salaýat neshe jasynda,
Jasyl kámshat bórki basynda.
Dushpandy qyrǵan sol Salaýat
Aq Edil, Oral tasynda.
(Bashqurt halyq jyry)
Baıaǵyda patsha Pýgachev kóterilisin basyp, onyń basyn dóńbekte shaýyp tastady ǵoı.
Pýgachevtiń bas kómekshisi, bas sardary Salaýat Jolaı balasy da qolǵa túsken. Patsha áskerin oısyrata qyrǵan Salaýatty ólim jazasyna kesýge kózi qımaı, áıel patsha Estonıanyń ar jaǵyndaǵy, Baltyq teńizindegi Paldısk degen aralǵa aıdatyp jibergen (ákesi Jolaımen birge).
Sol aralda Salaýat óle-ólgenshe (aıaq-qoly kisendeýli) tas tasyp, shvedterdiń shabýylynan saqtaıtyn qamal soqty.
Ári jas, ári kórkem, ári aqyn Salaýattyń sonda týǵan jerin, Oral taýyn, Aq Edilin ańsap shyǵarǵan jyrlaryn Bas qasqyr (Bashqurt) eli osy kúnge deıin súıip aıtady.
Qaıtar edim, jolym joq,
Sýlar býǵan meniń jolymdy.
Juldyzdardan kópir salar edim,
Buǵaýlady taǵdyr qolymdy...
Pýgachevtan general ataǵyn alǵan, asa daryndy qolbasshy, segiz qyrly, bir syrlynyń quljasy — Salaýat armanyna jete almaı, týǵan jerden alysta, Baltyq teńizindegi aralda máńgi qaldy.
Bir kem dúnıe degen osy da.
Týǵan halqy qansha zaman ótse de osy kúnge deıin:
Jaılaýda júrgen jylqynyń
Alasy kóp te, bozy joq.
Dushpandy qyrǵan sol Salaýat,
Aty qaıtty, ózi joq... —
dep jyrǵa qosyp, joqtaý aıtqandaı bolady.
Shyn bir kem dúnıe.
Kesteli qalta
Almatydaǵy Qonaev eskertkishin aınaldyra skameıkalar qoıylǵan. Ǵabeń (Músirepov) sol jerde demalyp otyrady. Keıde men qasyna baryp otyramyn. Ǵabeń «Kosmos» degen sıgaretti tutata bastaıdy.
Men:
— Bul temekini qaı ýaqyttan bastadyńyz? — dep suraımyn.
Sirá, 18 jastan, — deıdi. — Bir qyz maǵan monshaqtap, kestelegen kıset
(qalta) tigip syılady. Kısetti qaltaǵa bos salyp júrmeısiń. Saratov mahorkasyn toltyryp, juqa shylym qaǵaz satyp alyp, soǵan orap, «kozá nojka» jasap tartamyn. Tútindi ishke tartpaımyn. Qos tanaýdan tútindi jarystyra shyǵarsań, qyzdar qyzyǵatyn sıaqty.
Áne, bul «dos» sodan bastalǵan.
Bul kezde Ǵabeń 84 jasta edi.
Al temekini 18 jasta bastasa, shynynda da «eski dos» bolǵan.
Biraq bul da bir kem dúnıe.
Men:
— Ókpege zıan shyǵar, — dep edim.
Ol:
— Ystalǵan et kópke shydaı ma, álde jas et kópke shydaı ma? — dedi.
Bir jyldan keıin, 85-te qaıtty.
«Qalamgerde»
Myń da toǵyz júz jetpis jyldyń on birinshi qazany edi.
Ǵabeń (Músirepov) maǵan aqsha berip, bir shólmek konák aldyrtty.
— Qazir Shákir Áben degen shal keledi. Ózi dástúrli halyq aqyny, fılosof aqyn, — dedi Ǵabeń. — Semeıden...
Keshikpeı Shákir aqyn keldi. Basynda dóńgelek qundyz bórik. Saqaly appaq. Qolynda taıaq.
Shaǵyn stol basynda úsheýimiz otyrmyz. Sózdi Shákir aqyn bastady. Ǵabeńe qarata:
— Seni bir kórsem dep edim. Basqa aryzym joq. Jasym seksen ekide. Qujat boıynsha — jetpis alty, — dedi Shákir aqyn.
— E, kelesi jyly men de jetpis beske kelemin. Menen bir jas úlken bola ǵoı. Kisiniń jasyn týǵan kúnimen emes, qaı shaqta, qandaı qaıratta, soǵan qarap esepteý kerek, — dedi Ǵabeń.
Sol jetpis beske men (Sh. M.) bıyl (2007 j. 28 qyrkúıek) keldim. Shákir aqyn men Ǵabıt Músirepov o dúnıelik bolǵaly qaı zaman...
— Jasty qaıratyńa qarap esepte, — dep edi Ǵabeń. Kim biledi...
Báribir bir kem dúnıe.
Talant satylmaıdy
— Bárin de satyp alýǵa bolady, — dedi Ǵabeń bir joly. —
Aqshań bolsa qaltańda,
Taltańdasań — taltańda!
Bárin de — ataqty da, ar-uıatty da, áıeldiń mahabbatyn da...
Al biraq talantty satyp ala almaısyń. Eshqashanda. Talantty adam bermeıdi, Qudaı beredi.
Bizdiń Soıýzdyń (Jazýshylar odaǵyn aıtady. — Sh. M) esigi aıqara ashyq: haltýraǵa da, darynsyz súmelekterge de. «Qazannan qaqpaq ketse, ıtten uıat ketedi» degen sol. Bildiń be?
Men, árıne, bilemin.
Bul da bir kem dúnıe.
... Qazirgi Jazýshylar odaǵy — bizdiń Myńbulaqtyń egis dalasyndaı: ekken arpa-bıdaı aramshóptiń, esekmıanyń, kekireniń arasynan kórinbeıdi.
Jetpis bes
Osydan biraz jyl buryn áıgili ádebıetshi, synshy, úlken ǵalym Sherıazdan Eleýkenov 70 jasqa tolyp, Almatydaǵy Ǵalymdar úıinde mereıtoıy ótkende ózi aıtyp edi.
— Jetpis degen eki sózden turady: «jet», «pis» degen, — dep edi.
Al men bolsam, jetpis besti toılap tastadym. Endi sol Eleýkenov aıtqan sóz esime túse beredi. «Jet» degeni durys-aq. «Pis» degeni... Qaterli. Pisip turǵan jemisti árkim-aq jep qoıǵysy keledi. Ásirese, jaýyz torǵaı shoqyp-shoqyp jerge túsiredi. Jaqsy emes, ýyljyp pisken shaqta ózi-aq úzilip túsedi. Neni meńzeıdi?
Jetkeniń jaqsy.
Piskeniń qıyn.
Bir kem dúnıe.
Kitap qasıeti
Temirdi tat shiritedi. Tat temirdiń ózinen shyǵady.
Adamdy azdyratyn jaman qylyqtar da adamnyń ózinen shyǵady. Ol da tat. Ony sabyndap jýyp ketire almaısyń.
Adam janyn tat bassa, ony tek kitap ketire alady. Árıne, asyl kitap, adal kitap.
Eń birinshi – — Quran!
Ekinshi — hadıster!
Uly klasıkter.
Qazaqtyń uly aqyn-jazýshylary.
Kitap jem, sý suramaıdy. Kitap — ǵajaıyp qazyna.
Kitap — ómirserik.
Kitapty súımegen Qudaıdy da súımeıdi.
Bir kem dúnıe.
Baǵyndyrǵyshtar
Tele uıalmastan ottap tur. Álpınıser Han Táńiriniń bir shyńyn baǵyndyrdy deıdi.
Han Táńiri jaý emes baǵyndaratyn. «Baǵyndyrý» degen etistik basqynshy, zoraqy otarshyldardyń kekirik sózi.
Petr birinshi zamanynan, Ivan Groznyı zamanynan beri kele jatqan jaman sóz. Ivan Groznyı dáýirinde Ermak degen qańǵybas qaraqshy baılarǵa jaldanyp, «tas beldiktiń» arjaǵynda ne bar eken dep, Oral taýdan ótip, júzdegen qaıyq, kememen İbir-Sibir patshalyǵyna basyp kirip, Kóshim han patshalyǵyn kúshpen jaýlap aldy.
Qandybalaq qaraqshy Ermak Ertistiń bir salasy Baǵaı ózenine batyp óldi. Patsha sońynan Sibirdi jaýlap, baǵyndyrdy.
Tipti, patshadan soń sovet dáýirinde «tyńdy baǵyndyrýshylar» shyqty. Hrýshev maqtandy: patshalar júzdegen jyldar boıy ásteı almaǵandy men bir-aq jylda istedim dep.
«Baǵyndyrý» — ońbaǵan, jeksuryn sóz. Han Táńirini baǵyndyrdyq dep qaqsaıdy.
Tele — tentek.
Ne degen nadandyq?!
Bir kem dúnıe.
Kári shynar
Elge barǵan saıyn Zıratsaıǵa sálem bermesem, áldene jetpeı turǵandaı bolady. Keıde jalǵyz, keıde nemerem Ilıgo ekeýimiz eki atqa minip, ata-babalar jatqan mekenge qaraı jele-jortamyz.
Tereń saıdyń shyǵys jaǵyn qalyń qamys, qyzyl ızen, jýsan basqan. Ara-arasynan kóne tómpeshikter bilinedi.
Mine, bul ata-babalar zıratynyń jurnaǵy. Attardy qańtaryp qoıyp, bilgenimshe shyn berilip duǵa oqımyn. Bul zıratta ákemniń ákesi Berdimbet baba jatyr. Bul zıratta uly ana Kúnikeı jatyr. Durysy: olardyń súıegi jatyr. Jandary, Alla qalasa, aspanda, juldyzdardyń birinde shyǵar. Jandary jannatta bolǵaı!
Tereń saıdyń batys jaq betkeıinde butaqtary taram-taram, aspan astyn kómkergendeı baı shynar turady. Ol myna ata-baba zıratynyń kúzetshisindeı.
Jaryqtyq, sol baı shynar meniń bala kezimde bar edi. Áli tur. Al men jetpis besten asyp baramyn. Baı shynar áli baıaǵydaı. Tek úlken úıdiń turqyndaı dińgegi ǵana qatpar-qatpar ájimdi. Bir búıiri tesik. Áldebir qarǵys atqyr búıirine balta shaýyp, úńgirlep, ishine ot qoıyp, kúıdirgen. Kólemi bir adam syıyp keterdeı. İshimnen: men ólgende denemdi osy úńgirge salyp qoısa, qarsy bettegi babam Berdimbettiń, uly anam Kúnikeıdiń beıitterine qarap jatsam dep qoıamyn. Baı shynardyń japyraqtary jamyrap, kúndiz-túni ǵarysh ánin aıtyp tursa...
Qaı jerde, qaı saǵatta ajal jetip, súıegińniń qaıda qalaryn bir Qudaı ǵana biledi.
Bizdiki tek qıal ǵoı.
Bir kem dúnıe.
As pen tas
1944 jyl. Kóktem. Óte aýyr boldy. Qystan sıraǵymyz sińirimizge ilinip, áreń shyqtyq.
Qyltıyp jańa shyqqan kókti julyp jedik. Aısha anamyz:
— Kún kúrkiremeı jýa julyp jemeńder, ýy bar, — deıdi.
Kún qashan kúrkirer eken dep aspanǵa qarap, alaqan jaıamyz. Aspan alaqanǵa eshteńe tastamaıdy. Aspan soqyrdyń aqshel basqan kózindeı bedireıedi de turady.
Bir kúni qaryndasym Qurmashtyń qolynan jetektep, ekinshi aýyldaǵy Qaıyrquldyń úıine bardyq. Bir úzim nan, bir ýys talqan berer me eken dep.
Qaıyrqul bastyq:
— Ket, aıda! — dep qýyp jiberdi.
Judyryǵym tompaıady.
Bul ne eken dep qarasam, tas eken.
Qaıyrqul as ornyna tas salyp jibergen be?Ań-tań bolyp turyp, álgi tasty Qaıyrquldyń úıine qaraı qulashtap turyp laqtyryp jiberdim.
Tasty jerden qashan, qalaı alǵanym esimde joq.
Bir kem dúnıe.
Bir tostaǵan jasymyq
Janyń jannatta bolǵyr, Jolboldy degen kisi ótti dúnıeden.
Men Shanyshqyly aýylynan jaıaý kele jatqanymda, artymnan atty bireý qýyp jetti. Jolboldy atam eken.
— Qaıdan kele jatyrsyń? – —
— Ádıa ápkemniń úıinen... Úıinde joq. Qyrǵyz jaqqa ketip qalypty, — dedim.
— O, dúnıe jalǵan, — dep qoıdy Jolboldy ata. — Ádıa ápkeń Kúnikeı apańa tartqan ǵoı. Aı, biraq Kúnikeı apańdy sen kórgen joq shyǵarsyń. Uly apań Kúnikeı búkil aýyldy asyrady ǵoı. Berdimbet babań qaıtys bolǵannan soń búkil mal múlik Kúnikeı apańnyń qolynda qaldy. Jaryqtyq, «baı báıbishe» atandy. Maly joqtyń aldyna mal saldy. Qatyny joqqa qalyń malyn tólep, qatyn alyp berdi. Áýlıe apańnyń jaqsylyǵyn men de kórip edim, — dep Jolboldy ata aýylǵa jetkende meni attan túsirip, kóılegimniń etegine qorjynynan bir tostaǵan jasymyq salyp berdi.
Úıge jetkenshe bir ýystaıyn shıkideı jep qoıdym. Qalǵanyn ogorodqa egip tastadyq. Kúzde sodan bir qaptaı dán aldyq. Ashtyqta jegen quıqanyń dámi tańdaıdan ketpes.
Osy esime túskende Jolboldy esimin duǵaǵa qosyp qoıamyn. Menen basqa eske alar kim bar?
Bir kem dúnıe.
Bastan sıpaý
Qaı jyl ekeni naqty esimde joq, áıteýir, soǵys jyly edi. Mektep balalaryn bıdaıdyń arasyndaǵy aramshópti otaýǵa alyp kelgen. Bastyǵymyz Qaıraqbaı deıtin delqulylaý shal kisi.
Bizge ózinshe komandır bolady.
— Aıt-dýa, jaıratyńdar jaýdy! — dep buıryq beredi. Bıdaıdyń arasynda ósken mıany, kekireni otaı bastaımyz.
Ábden silemiz qatqan kezde Qaıraqbaı komandır:
— Demal! — dep buıryq beredi.
Taqtanyń basyna jete bere kógalǵa qulaı-qulaı ketemiz.
Bir kezde qasymyzǵa áńgi esek mingen, jazdyń kúni basyna eski tumaqty basa kıgen, býryl saqaldy bir kisi keldi. Qaıraqbaı «komandırmen» amandasyp bolyp:
— Osynda Murtazanyń balasy bar ma? – dedi.
— Bar, — dedi Qaıraqbaı «komandır». Sóıtip, meni álgi áńgi esek mingen kisige alyp keldi. Qaratory júzin ájim basqan, oń kóziniń aldynda burshaqtaı qaly bar qartań kisi meni qushaqtaı alyp, basymnan sıpalaı berdi de:
— O, jetimek! Jetimek! Áli-aq sen de jetilersiń. Aman bol, esil erdiń tuıaǵy! O, jetimek! Jetimek, jetilersiń... — dep esegine minip, kóziniń jasyn jeńimen súrtip, Shanyshqyly aýylyna qaraı kete bardy...
Artynan bildim, Shanyshqylydaǵy Ádıa ápkemniń qaıynaǵasy Kálen degen kisi eken.
— Shashymnan sıpaǵany esime tússe, áli kúnge deıin eljirep, jylaǵym keledi.
Shala qursaq, jarym kóńil jetimge basyńnan sıpaýdyń ózi de úlken baqyt.
«Jalǵyz bala» ýaıymy
Almaty. Muqan Tólebaev pen Qonaev (burynǵy Karl Marks) kósheleriniń arasy...
Alańqaıda sýburqaqtar, aınala shyrshalar. Ortada Dinmuhammed Qonaev bústi.
Skameıkada Ǵabeń — Ǵabıt Músirepov jáne men.
Ǵabeń maǵan:
— Sonymen, «jalǵyz bala» problemasyn jaz deısiń ǵoı. Qıy-y-yn. Biz kóbeıýimiz kerek. Biz jıylsaq – kóppiz. Jaıylsaq – joqpyz.
Jer keń. «Jalǵyz bala» máseleniń bir jaǵy. Al balasy bar-aý degen eń zıaly adamdardyń arty qandaı? Qanysh, Muhtarlardyń esikteri jabylyp qaldy. Men ólgen kúni... Meniki de... Sondyqtan bardyń ózi til, psıhologıa jaǵyn qaıtedi. Balasy kóp Qapan edi (Badyrov), surasam:
— Balalarym, nemerelerim qazaqsha sóılemeıdi, — deıdi. — Til júrgen jerde ulttyq sana-sezim júredi. Al sana-sezim teńdikke umtylady.
... Fontan jany. Búst túbi. Qarańǵylyq qoıýlanyp, salqyn tartty. Qoltyqtasyp, biz qaıttyq. Ýaıym kóp.
Bir kem dúnıe.
Generaldy sóıletpedi
Parlamenttiń Májilis palatasy. Qorǵanys mınıstri, kelbeti kelisken general Muhtar Altynbaev minbege kóterildi. Qazaqsha sóıleı bastady. Bul ózi ádeıi josparlanǵan kezdesý. Sóıte tura, zal gý-gý. Ekeý-ekeý, top-top bolyp sóılesip otyrǵan depýtattar. Ary-beri, ersili-qarsyly júrgender de bar.
General zal tynyshtalar ma eken dep biraz únsiz turyp edi, gý-gý tyıylmady.
Sonda general:
— Al endeshe, men oryssha da sóıleı alamyn, — dep orysshaǵa kóship edi, zal qulaqqa urǵan tanadaı tyndy da qaldy.
Qudaı sorlatqanda, sol depýtattardyń basym kópshiligi qazaqtar edi.
Osynyń bárin óz kózimmen kórip, óz qulaǵymmen estigen men edim. Ókinishten órtenip kete jazdaǵanym esimde.
E, Qudaı! Biz beıbaqqa óziń sana-sezim bere gór!
Bir kem dúnıe.
Husnı sáýle
Basyna bes bastaýdyń
Sylań qaǵyp,
Kelýshi eń, Husnı sáýlem,
Sý alǵaly...
Osy bir ándi Ramazan Stamǵazıev asqaqtatyp, aıbyndatyp aıtady.
Kimniń áni? Qaı zamannyń týyndysy?
Biraq kókeıge qonyp alyp, kópke deıin kókiregińnen ketpeı qoıady. Án de kúshti, ánshi de qudiretti.
Qaı zaman?
Husnı sáýlem,
Dıdaryń ǵaıyp boldy... —
dep aıaqtalady. Ǵaıyp bolǵany nesi, qaıda ketti?
Suraq kóp. Jumbaq kóp. Al áýen esten ketpeıdi. Qaıta-qaıta tyńdaı bergiń keledi. Shóp te óleń, shóńge de óleń myna zamanda osyndaı asyldardyń anda-sanda bir-aq aıtylyp, jumbaq bolyp qalatyny ókinishti.
Bir kem dúnıe.
Ábdezdiń áýiti
Jazda aýylda júrgende Álıhan meni kórshi mekendegi Ábdez degen azamattyń áýitine alyp bardy.
Áýit degenimiz ózen-saıdy bógep, plotına jasaǵan, ıaǵnı bóget. Sý tolǵan. Jan-jaǵy tal-daraq.
Balyqtyń uryǵyn jibergen. Ol kóbeıgen. Endi qalmaq salyp aýlaı ber.
Sodan beri bizdiń Myńbulaqtyń bir bulaǵy — Berdimbet saıyndaǵy burynǵy eski áýitti jóndep, tabanyn tazartyp, sý toltyryp, balyq ósirsek deımin ǵoı, baıaǵy.
Sonda Berdimbet baba saıynyń qos qanaty ný ormanǵa aınalsa, aıdynda balyqtar taıdaı týlap, toǵaıǵa qazdar qonyp, úırek ushsa deımin ǵoı, baıaǵy.
Kim biledi, tiri júrsek, ondaı kúndi de kórermiz.
Myńbulaqta baıaǵy-baıaǵy baǵzy zamanda ıt muryny ótpes qalyń orman bolǵan eken. Sol dáýren qaıtyp oralsa deısiń ǵoı, baıaǵy.
Bir kem dúnıe.
Tunjyr tuman
Tań azannan dala tunjyr tuman. Kóshede adamdar búrseńdep bara jatyr.
Al maıda qustar quıqyljyta án salady. Ásirese qara torǵaı. Álde olar tońbaı ma? Álde olar adamdarǵa qaraǵanda optımıs, úlken úmitker me?
Toq bolatyn da jaǵdaılary joq. Aınala appaq qar. Qurt-qumyrsqa shyǵa qoımaǵan kez. Qustar ómirsheń. Tirmizik.
Bálkim, olar bir-birine jamandyq, qastandyq oılamaıtyndyqtan bolar. Biriniń ústinen biri aryz jazyp, birin biri dattap, boqtap, bále jaýyp, sottatyp jatpaıdy ǵoı qustar.
Sol peıilderine qaraı Qudaı olarǵa qýat berip, qýanysh berip qoıǵan da bolar.
Áıteýir, án salady. Jylaýyq, zarly da emes, kóńildi.
Biz nege osylardaı emespiz?
Bir kem dúnıe.
Jaınamaz
Ákemiz Murtaza marqumnyń qyzǵyltym shyraıly, ádemi gúlderi jaınaǵan jap-jańa jaınamazy bar edi.
Aldymen meshit buzyldy. Onyń úıindi bolyp qalǵan kirpishteriniń ústinde baıǵyz deıtin qus suńqyldap, zarlap otyratyndy shyǵardy.
Kóp uzamaı Murtaza rahmetilik "halyq jaýy" retinde ustaldy. Bul 1937 jyldyń, sirá, jeltoqsan aıy edi.
NKVD úıge tintý jasady. Men ol kezde 5 jasar balamyn. Bári esimde. Tintkende bálendeı baılyq tabylǵan joq. Tek bir mılısıoner tórde ilýli turǵan jaınamazdy jazyp kórdi de: "E, mynaý shulǵaý bolýǵa jaqsy eken. Aıaǵym tońyp júr edi", – dep Allanyń aty jazylǵan jaınamazdy búktep-búktep, qoınyna tyǵa saldy...
Arada alpys jyl ótkende jolym túsip, Kereký qalasyna baryp, meshitine kirip, duǵa oqyǵanda, Táńiri jarylqaǵyr bas ımam maǵan Qaǵbadaǵy meshittiń sýreti salynǵan sulý jaınamazdy syılady. Sonda baıaǵy mılısıonerge shulǵaý bolyp, qorlanǵan jaınamaz ǵaıyptan qus bolyp kelip, qolyma qonǵandaı ǵajaıyp hal keshtim. Muny marqum Murtazanyń árýaǵy sezdi me... bilmeımin.
Bir kem dúnıe.
Napoleon maqtanshaq pa
«Qudaı qansha jasasa, meniń esimim de sonsha jasaıdy», — depti Napoleon İ.
Napoleon ústińgi ernimen kók tirep, astyńǵy ernimen jer tirep, dańqy álemdi titirentip turǵanda, qyz quryp qalǵandaı, Jozefına degen jesir áıelge úılenipti. Burynǵy baıynan týǵan Evgenıı degen er jetip qalǵan ul bar eken. Ógeı balany Napoleon ózi baǵyndyryp alǵan bir memleketke patsha qylyp jiberipti. Ógeı bala: «Áke, meni qolastymdaǵylar tegis jaqsy kóredi», – dep Napoleonǵa hat jazypty.
Sonda Napoleon:
— E, balaqaı, onda patshalyǵynnyń joly bolmaǵan eken, — depti deıdi.
Sóıtken Bonapart Vaterloo degen jerde aǵylshyndardan kúıreı jeńilip, qolǵa túsip, Qasıetti Elena atty aralda tutqynda turyp, rak aýrýyna ushyraıdy. Sonda aıtty deıdi.
— Rak — meniń ishime túsip ketken Vaterloo, — dep.
Napoleonnyń tabyty Parıjde, «Múgedekter úıinde» jatyr.
Ony kórý úshin eńkeıip, qudyqtyń túbine úńilýiń kerek.
Ólgennen keıin de adamdarǵa bas ıdirip qoıǵany ǵoı...
«Qudaı qansha jasasa, meniń esimim de sonsha jasaıdy» degeni osy ma? Sirá, danyshpan shyǵar?..
Qaıtse de, bir kem dúnıe.
Aǵarý
Samaıǵa aq kirip edi, murt ta aǵara bastady. Uıalǵan urydaı bolyp qastyń bir taly da aǵarypty.
Sóıte -sóıte... Súıek te aǵarady-aý...
Nesine tyrbańdaımyz.
Bári de ótedi.
Ótpeıtin tek ýaqyt qana.
Adamdar: «Ýaqyt ótip barady», — dep ókinedi. Shynynda ótip bara jatqan ýaqyt emes, ómir ótip barady.
Al ýaqyttyń basy da joq, aıaǵy da joq.
Ýaqytty jylǵa, aıǵa, saǵatqa, mınótke, sekóntke, ǵasyrǵa bólip júrgen adamdar ǵoı.
Ýaqyt — máńgilik. Máńgilik bastalmaıdy da, aıaqtalmaıdy da.
Bárin bir Alla biledi.
Alla bilimi sheksiz.
Bilimi shekteýli adamdar.
Bir kem dúnıe.
Qazaq kóp pe, az ba?
Alyptardyń bireýi Ǵabıt Músirepov aıtty:
— «Biz jıylsaq — kóppiz, jaıylsaq — joqpyz», – dep.
— «Biz myna keń dalaǵa syımaı júrgen joqpyz, syıyspaı júrmiz», — dep.
Sońǵy sanaq boıynsha 8 mıllıonnyń ar jaq-ber jaǵy. Sodan beri, bálkim, 9 mıllıon bolǵan shyǵarmyz. Shet elderde, shamada, 5 mıllıon bar deıik.
Shyǵystaǵy aıdahar eli — 2,5 mıllıard. Batys pen teristiktegi Aıý eli — 150 mıllıon.
Tipti irgemizdegi ózbekter 20 mıllıonnan artyqpyz dep maqtanady.
Ǵasyrlar boıy soǵys-soıqan, asharshylyq, jońǵarlar, patshalar, Stalın, Goloshekın, Hrýshev...
Qytaı kóptiginen bala týýdy shekteıdi. Biz nemenege jetisip shekteımiz?! Bizdiń hanymdar bir-eki balamen qaqaıyp qalady. Úkimet kóp balany laıyqtap qoldamaıdy. Tipti halqy kóp degen Reseıdiń ózi kóp balalylardy qoshemettep, kómektesip jatyr.
«Az halyqtyń mańdaıynda baq turmaıdy» deýshi edi. Alla ózi jar bolsyn!
Bir kem dúnıe.
Arsha besik
Uly Muhtar Áýezov: «Besigińdi túze!» — dedi.
El bolý úshin, ult bolý úshin, uly bolý úshin á degende besigińdi túze.
Áýelgi tárbıeniń anasy — besik, ári-beriden keıin, besik ananyń qursaǵynan bastalady. Amerıkalyq ataqty bıshi Aısedora Dýnkan:
— Men bıleýdi anamnyń qursaǵynda jatqanda úırendim, – deıdi eken.
Óıtkeni anasy shampan ishýge qumar eken. Shampannyń ýyty qursaqta jatqan sábıge de áser etken ǵoı.
Muhań aıtqan «besigińdi túze» degen sózde tereń maǵyna bar. Sonyń biri – besik aǵashynyń taza, sapaly bolýy. Al sapaly besik – arsha aǵashynan jasalǵan besik.
Arsha asa qasıetti aǵash. Qasıetti bolatyny – oǵan anaý -mynaý aýrý-syrqaý jolamaıdy. Túrli mıkrobtardy, qubyjyqtardy óltiretin kúshi bar. Arsha besikke qyzamyq, qara sheshek sıaqty báleli aýrýlar darymaıdy.
Men týǵan 1932 jyly sábıler qara sheshekten qynadaı qyryldy. Buǵan aldymen Stalın men Goloshekınniń qoldan jasaǵan genosıdi, asharshylyǵy, «asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn» degen surqıa saıasaty sebep boldy.
Allanyń qudireti eken, jaryq dúnıede tatatyn dám-tuzym bar eken, sol qyrǵynnan men aman qalyppyn.
Kim biledi, meni ajaldan arashalap qalǵan arsha besik shyǵar.
Biraq arsha besik jurttyń bárinde bolmaǵan da shyǵar.
Shamań jetse, arsha besik tap. Arshany kóp ósir. Tuqymyn qurta berme. Arsha besikke qut quıylady.
Shirkin, sol arsha besikke bólenetin náreste kóp bolsa ǵoı.
Áı, biraq az ǵoı.
Bir kem dúnıe. Zor kem...
Jańǵaqtyń qabyǵy qatty...
Jańǵaq aǵashyn ádette qart kisiler tigedi. Jastar otyrǵyzbaıdy. Yrym solaı.
Jańǵaq aǵashyn otyrǵyzyp jatqan qart kisiden bireý:
— Oý, ony nesine otyrǵyzasyz? Endi elý jyldan keıin jemis beredi eken. Ony báribir siz jemeısiz ǵoı, — depti.
Qarıa kisiniń jaýaby:
— Budan júz jyl buryn ótkender tigip ketken jańǵaqtyń jemisin jep júrmin ǵoı. Endi elý jyldan keıin nemere, shóberelerime kerek emes pe?! — degen eken.
Al endi jańǵaqtyń qabyǵy qatty, dánegi tátti ǵoı.
Keıbireýler nemere, shóbereleri turmaq, jalǵyz-jarym baladan basqa urpaq kórmeıdi. Onda bolashaq bar ma? Onyń óz qamyn oılaǵan ógizden nesi artyq?
Bir kem dúnıe.
Bári Belgershe bilse...
Bir toıda men bylaı dep sóıledim:
— «Eger Qazaqstandy mekendeıtin kóp ulttyń árbir azamaty Qazaqstandy, qazaqty, onyń tilin, salt-dástúrin, minez-qulqyn, jer-sýyn Belgershe túsinip, Belgershe bilip, Belgershe syılap, qurmettese, onda bul elde Qudaı súıgender ǵana turyp, jumaq ornar edi...».
Ókinishti-aq, Belgerler neken-saıaq. Esikten kirip, tór meniki deıtinder kóp. Sol jaman jáne buǵan kónbis, qulaq kesti quldar qazaqta kóp. Sol jaman. Bul bárinen de jaman.
Bir kem dúnıe.
Qorqyttyń qobyzy
Qorqyttyń qobyzy sarnap turǵanda ajal oǵan jolaǵan joq. Aýlaq júrdi.
Qorqyt áldeqalaı qalǵyp ketip, qobyzy tartylmaı qalyp edi, jylan shaǵyp óltirdi.
Demek, óner, ádebıet — rýhanı dúnıe toqtasa, asaǵany aq maı bolsa da, qoǵam óledi.
Osyny ásirese qazirgi atqaminerler eskere bermeıdi.
Qoǵamnyń eń kedeı toby jazýshylar, jýrnalıser, sýretshiler, kompozıtorlar, ártister, ıaǵnı memlekettik búdjetten alastatylyp tastalǵandar.
Ásirese naǵyz talanttarǵa qıanat. Darynsyz aramshópterge bul tásil kerek te shyǵar.
Biraq qummen birge altyn túıirshikterin de laqtyryp tastaý — ımansyzdyń isi.
Bir kem dúnıe.
Pıfagor bilip aıtqan
«Jaqsy zańyń bolǵansha, jaqsy ádet-ǵurpyń bolsyn».
Pıfagor bilip aıtady. Zań ádil bolsa jaqsy. Biraq kóbinese sol zań arbanyń oqtyǵy sıaqty. Qalaı bursań, solaı ketedi.
Al atadan qalǵan ádet-ǵuryp buzylmas. Táýke hanyń tusynda týǵan «Jeti jarǵy» sondaı. Jeteý-aq.
Al bizdiń Parlament shyǵaryp jatqan zańdardyń sanyna jete almaısyń. Sany bar da, salmaǵy joq.
Qandaı sandar shyǵaryp jatqanyn depýtattar ózderi umytyp qalady.
Parlament ózi shyǵarǵan zańnyń oryndalýyn qadaǵalamaıdy. Sondaı da bola ma eken?!
Bir kem dúnıe.
Sáýle ákesin izdeıdi
Stalınniń tizimi boıynsha Turar Rysqulov tutqyndalyp, qol-aıaǵyna kisen salynyp, Kıslovodskide demalyp jatqan jerinen Máskeýge, Lýbánka túrmesine jetkizildi.
Jendetter bir sát uıqy bermeı, udaıy uryp-soǵyp, qabyrǵasyn syndyryp, áp-ádemi buıra shashyn julyp, tozaqtan jaman azaptap, aqyry atyp tastap, Máskeý túbiindegi Býtovo degen derevnáǵa aparyp, kómip edi ǵoı.
Arada alpys jyl ótkennen soń úlken qyzy Sáýle Býtovoǵa baryp, ákesiniń molasyn izdep-izdep tappaı qaıtty. Týǵan jerinen bir ýys topyraqty oramalǵa túıip alyp baryp edi, qaı tómpeshikke tógerin bilmeı, búkil zıratqa qulashtap turyp shashyp kep jiberdi.
Sáýle ákesin Býtovodan beker izdeıdi. Turar Rysqulov sol 1938 jyldyń 10 aqpanynda-aq ǵaryshtaǵy Sholpan-Kebis juldyzyn mekendep alyp edi ǵoı.
Biraq tań aldynda týyp-batatyn Sholpan-Kebis juldyzyna jetý qaıda? Múmkin, tań mahsharda bolmasa...
Bir kem dúnıe.
Musa paıǵambardyń amaly
Bir zamanda evreı halqy Mysyr perǵaýyndarynyń quldyǵynda bolǵany tarıhtan belgili. Olardy sol quldyqtan qutqarǵan Musa (Moıseı) paıǵambar ǵoı.
Perǵaýynnyń tutqynynan qashyp shyqqan evreı elin Musa paıǵambar 40 jyl boıy shól dala – qumnyń ishimen ary-beri alyp júre beripti.
Maqsat: quldyqtyń qamytyn kıgenderdiń tuqymy taýsylyp bolsyn degen ǵoı. Quldyq psıhologıasynan azat, jańa táýelsiz urpaq ósse, sony Ierýsalımge alyp barmaq. Ol sol maqsatyna jetti de. Jańa urpaqtyń tuıaǵyn Palestına topyraǵyna tıgizse – armanyna jetedi.
Al 300 jyl boıy Reseı bodandyǵynda bolǵan qazaqtardyń eski kózi áli de sol baıaǵy quldyq psıhologıadan aryla almaǵan, jasqanshaq. Qulaqqa urǵan tanadaı shyr aınala beredi.
Tarıh jańa býynnan, jaltaqtamaı, jasqanshaq bolmaı ósip kele jatqan urpaqtan úmitker.
Biraq eskini esten shyǵartatyn Musa paıǵambar qaıda? Joq qoı...
Bir kem dúnıe.
Gegel
Osy jurt fılosof Gegeldi bile me eken?
Oqyǵandar ǵoı, biletin shyǵar. Bilse, sol kisi aıtypty: «Óz ana tilin mensinbeıtinder — óz ultyn úsh ret óltirgender», — dep.
Orysshasy: «Trıjdy ýbıvaet svoıý nasıý tot, kto ıgnorırýet rodnoı ıazyk».
Ol fılosof Gegel qazir tiri bolsa, bizdiń Qazaqstannyń, óz otanynda aıdyń-kúnniń amanynda ómir súrip jatqan qazaqtardyń , ásirese qala qazaqtarynyń, onyń ishinde bılik basynda otyrǵandardyń hal-jaǵdaıyn bilse, álgi aıtqany – aıtqan ba!.. Ne dep aıtaryn, ne nársege teńerin de bilmeı qalar edi-aý.
Qaıran Gegel! Seniń shákirtińbiz dep júrgen fılosofsymaqtardyń ózi dál qazir de ana tilin sen sıaqty qorǵaı almaı, kókezý bolyp júr-aý.
Bir kem dúnıe.
Tósektegi namaz
Sharıǵat boıynsha densaýlyǵy jaramsyz musylman namaz paryzynan azat.
Al baıaǵynyń bolysy, búginginiń tósek tartqan keseldisi Maqulbek bes mezgil namazyn úzbeıdi. Ony men óz kózimmen kórdim.
Erterekte, ótken ǵasyrdyń jetpisinshi jyldary edi-aý. Men qazynaly Qarataýdyń Jańatas degen qalasyna qaıta-qaıta baryp, kenshiler arasynda bolyp, jańa kitap jazyp júrgen kezim.
Qarataý qalasy men Jańatas qalasynyń arasy júz shaqyrymdaı jer. Joldyń orta kezeńinde Kóktal degen jer bar. Asfált joldan joǵaryraq Súńgi deıtin shaǵyn ózendi bógep, sý qoımasyn salǵan. Áne, sol sý qoımasynyń qaraýyly bolady. Úıi qoımanyń qasynda.
Baıaǵy bolys Maqulbek sol qoımanyń qaraýyly. Qazir tósekten tura almaıtyn keselge ushyraǵan. Biraq arqasyn qos jastyqqa súıep qoıyp, namaz oqıdy. Jaratqan Qudiretten ne tileıtini ózine ǵana aıan.
Uzyn joldyń ústinde ary ótkende, beri ótkende Maqańa jolyǵyp, sálem berýdi umytpaımyn.
Maqulbektiń qara aty
Maqańnyń ataǵyn bolystyqtan góri Qara at kóbirek shyǵarsa kerek. Qara attyń dańqy alysqa-alysqa ketken. Eren júırik, aldyna qara salmaǵan, júzdegen shaqyrym jerden jeke-dara jetetin almaýyt tulpar atanǵan ǵoı.
Adamzat balasynda qyzǵanysh degen «qyzyl ıt» bar. Ol sonaý Adam Ata men Haýa Ana zamanynan beri qaraı ómir súrip kele jatsa kerek.
Adam Ata men Haýa Anadan Qabyl men Abyl degen eki ul týady. Olar er jetedi. Qabyl eginshilikpen, baý-baqsha ósirýmen aınalysady. Abyl mal asyraıdy.
Bir kúni Jaratqan Qudiret osy eki nemeresiniń er jetkenin kórip, eńbekteriniń jemisinen dám tatpaqshy bolypty deıdi.
Qabyl jemis-jıdegin alyp barady. Abyl baǵlan qozy jetektep barady. Qudiretti Baba qozynyń etin súısinip jepti deıdi. Qabyldyń jemis-jıdegine asa nazar sala qoımapty.
Abyldy arqasynan qaǵyp maqtapty. Qabyl ondaı yqylastan qur qalsa kerek.
Qabyl men Abyl qaıtyp kele jatqan jolda qyzǵanyshtan jarylyp kete jazdaǵan Qabyl Abyldy taspen uryp óltirgen ǵoı.
Áne, sodan beri Adamzat arasynda qyzǵanysh degen qyzyl ıt paıda bolǵan.
Maqulbektiń Qara atynyń dańqy alysqa ketkenin estigen saıyn, azýy alty qarys aıbarly Kerimbaı bolys sol júırikti qolǵa qalaı túsirýdiń amalyn oılaıdy. Aqyry, Qara at qulyn kúninde Kerimbaı bolys aýylynan áldeqalaı Maqulbektiń qolynda ketken eken degen laqap taraıdy.
Kerimbaı bolys qol jınap baryp, Maqulbek bolystyń qol-aıaǵyn baılatyp tastap, Qara atty tartyp áketipti.
Biraq Qudaıdyń qudireti, Qara at áldekim arbap qoıǵandaı, shabystan qalyp qoıady.
Qara atqa bola jaýlasqan atalas eki bolys ekeýi de bul jalǵan dúnıeden ótip ketti. Ekeýine de opa bermegen Qara attyń da súıegi qýrap qaldy.
Tirilerge olar týraly álgindeı áńgime ǵana qaldy.
Baıansyz bir kem dúnıe.
Baızaq datqa men Ógizbaı datqa
Táńirtaý men Qarataýdyń arasynda jatqan eldi ol kezde Qoqan degen bıleıdi eken. Qoqan handyǵynyń qol astyndaǵy jergilikti basshylardy datqa deıdi eken.
Qazaqıanyń Reseı bılegen jaǵyndaǵy jergilikti basshylardy aǵa sultan deıdi eken.
Bizdiń Myńbulaqtyń datqasy Baızaq degen kisi bolady.
Al Qarataý jaǵynyń datqasy Ógizbaı degen eken. Ekeýi baqtalas pa, qalaı...
Baızaq Qoqan handyǵynyń sheksiz zorlyǵy men qorlyǵyna shydaı almaı, qarsylyq kórsete berse kerek. Qoqan basynda shashy joq tazdarǵa deıin salyq salady eken.
Oıma tazǵa — on teńge.
Qyrma tazǵa — qyryq teńge...
Mal salyǵy, dúnıe-múlik salyǵy, qyl aıaǵy «qyz salyǵy» degen shyǵypty. Kámeletke tolar-tolmas qyzdardy Qoqan shabarmandary zorlap alyp kete beripti.
Áne, sonda Qoqannyń hany óziniń Shymkenttegi orynbasaryna pármen beredi:
— Baızaqty jazala! — dep.
Shymkenttegi orynbasar Baızaqty ózi emes, Qarataý datqasy Ógizbaı arqyly shaqyrtady. Ógizbaı Baızaqqa:
— Quryltaıǵa birge baraıyq, — dep amalyn taýypty.
Baızaq senip qalyp, Shymkentke barǵanda, qoqandyq jendetter ony ustap alyp, zeńbirektiń uńǵysyna tańyp qoıyp, atyp jiberedi.
Kúl-talqan bolǵan deneden jalǵyz shynashaq saýsaǵy ǵana tabylypty. Sol saýsaq Áýlıe — Ata kúmbeziniń janyna kómilgen.
Ógizbaı datqany Qoqan hany shekpen kıgizip, marapattasa kerek. Qý dúnıe degen sol. Kúndestik, qyzǵanysh degen qyzyl ıt tirshilikte ne istetpeıdi.
Urpaqtar Baızaqty umytpaıdy. Qazir onyń atynda aýdan bar.
Al Ógizbaıdy eshkim bilmeıdi.
Bir kem dúnıe.
Qısaıǵandy túzetý
Hrýshevtiń dáýreni edi. Qazaqstandy qaq bólip, soltústigin «Selınnyı kraı» dep atady. Kraıkom — Sokolov degen. Kraıkomǵa qaraıtyn Kókshetaý oblysyn Qasym Táýkenov degen azamat basqarady.
Bir kúni Qasym aeroportqa kele jatyp, jol boıynda qısaıyńqyrap turǵan baǵandy kóredi. Qarasa, «Kokchetav» degen jazýy bar.
Qasekem shoferge:
— Toqta! — deıdi daǵy, mashınadan túsip baryp, álgi baǵandy yrǵap -yrǵap sýyryp alyp, laqtyryp tastaıdy.
Bul áreket úlken bastyqtarǵa jetedi. Qasym Táýkenov qyzmetinen bosatylady.
Onyń búroda aıtqan túsindirmesi boıynsha: «Kokchetav» emes, «Kókshetaý» bolyp jazylýy kerek eken.
Qazir, Qudaıǵa shúkir, solaı jazylady. Biraq oryssha bolyp, ózgertilip ketken jer-sý attary burynǵy «Selınnyı kraıda» áli tunyp tur-aý, tunyp tur.
Bir kem dúnıe.
Túzetetin Táýkenovter jalǵyz -jarym. Kópshiligi qorqady. Quldyq psıhologıa...
Bir kem dúnıe.
Otarlaý ozbyrlyǵy
Basqynshylardyń qorqaý tásili — basyp alǵan jer-sýdyń ejelgi atyn lezde ózgertip, el-jurttyń esinen shyǵaryp jiberý.
Sondaı mysaldyń biri — Medeo.
Almatyny Vernyı degenin áreń ózgertkende, Medeý shatqalyn kópke deıin túzete almaı -aq qoıdyq.
Marqum Telman Januzaqov «Pravda» gazetiniń menshikti tilshisi bola salysymen eń úlken gazettiń betinde osy ospadarsyzdyqty áshkereledi. Sóıtip, Medeý qalpyna keltirildi. Bul rette Telman Qasym baýyrynyń batyldyǵyn qaıtalady.
Endi qazir Astanadan attap shyqsań, aınala -tóńirekte kolonızatordan qalǵan ataýlar áli qaptap tur.
Sonyń bireýi Stalın zamanynda ALJIR atanǵan, «Halyq jaýlarynyń» áıelderi otyrǵan meken — aýdan ortalyǵy Malınovka. «Ne jızn, a malına» dep tutqyndar keketip qoıǵan ataý.
Bir kem dúnıe.
Shoshqa tiken
Jylt etken jaqsylyq habar bar ma? Úlken qalanyń túngi aspanyndaǵy sırek juldyzdardaı jylamsyrap áreń-áreń kórinedi.
Sonda bul dúnıe, óziń bes-aq kún qonaq bolsań, nesi qyzyq?
Qyzyq etý, sirá, asa daryndy sırek adamdardyń ǵana qolynan keletin bolar.
Mysaly, myna Nurǵısa sıaqty jarqyldap ótseń dúnıeden.
Biraq ol qıynshylyq kórmep pe? Taǵdyr qıynshylyǵynyń kókesin kórgen shyǵar. Oǵan moıymaǵan, qaıǵyny da, muńdy da kórip-bilip júrip búgilmegen adamnan anandaı surapyl da sulý kúıler, ádemi áýender tógiler.
Olar – Qudaı súıgen quldar.
Talanttar raýshan gúli sıaqty jan-jaǵyna jupar shashady, kóńil ashady. Tikeni, azaby ózine.
Talantsyz topastar tiken sıaqty. Gúldemeıdi. Súıkimsiz. Azaby ózgege. Jamandyq solardan.
Mundaılar bizdiń ádebıette bar ǵoı.
Bir kem dúnıe.
Júgen alyp júgirgen bala
Uly Abaıdyń 150 jyldyq toıy edi. Toıdyń eń bir súbeli tusy at jarys qoı. Respýblıkanyń túkpir-túkpirinen nebir sáıgúlikter jınalǵan.
Báıge bastaldy. Jarys jolynyń eń arǵy shetinde býdka sıaqty birdeńe qaraıady...
Áne, áne! Sońǵy aınalym. Qarager tulpar qara nópirden oq boıy ozyp shyǵyp, alda keledi, janýar. Kenet tip-tik shanshylǵan quıryǵy sylq etip salbyrap, dál qalyń halyq otyrǵan tusqa jete bere Qarager omaqasa jyǵyldy. Ústindegi bala onyń basynan asa ushyp túsip, tez túregeldi de, attyń basyndaǵy júgendi sypyra bastap edi, aýyzdyǵy shyqpaı, álgi bala tizgindi julqyp-julqyp áreń shyǵardy da, márege qaraı tura júgirdi. Bul kezde onyń tusynan qylań boz zý etip óte shyqty. Onyń sońynan bala da márege jete bere jyǵyldy-aý... Ózi sál-pál jetpegen márege júgendi laqtyrdy. Júgen dál máre syzyǵynyń ústine baryp tústi. Bul kezde qylań boz da syzyqty kesip ótip edi.
Artynsha dúrmek qaptap ketti de, bala kórinbeı qaldy.
Jarystyń aıaǵy daýǵa, tipti janjalǵa aınala jazdady.
Ozyp kelgen qylań bozdyń ıesi men onyń jaqtastary máre syzyǵyna laqtyrylǵan júgendi esepke almaý kerek dep kergidi.
Zoryǵyp qulaǵan Qaragerdiń janashyrlary márege júıriktiń ornyna júgen barǵanyn ata-baba salty degen ýáj aıtyp qasarysty.
Sóıtkenshe, báıge jarystyń bas baqylaýshysy mıkrofon arqyly, qylań boz jarysqa sonaý býdkanyń tasasynan sońǵy aınalymda qosylǵanyn aıtyp, ne kerek, birinshi báıge júgen laqtyrǵan balaǵa berilsin dep jarıalady.
Bul kezde eren júırik Qaragerdiń óli denesi jol ústinde áli teńkıip jatyr edi.
Bir kem dúnıe.
Úreı áfsanasy
Eýropalyqtar Avısenna dep ketken ataqty Ábý Álı Sına aıtqan myna bir áńgime:
Egiz qozy. Ekeýi emgen emshek, jegen jem, ishken sý birdeı. Biraq bireýi qasqyrdyń qarsy aldynda baılaýly. Ekinshisi — aýlaqta, qorada.
Endi bir qarasa: qasqyrdyń aldyndaǵy qur súldesi qalǵan. Qoradaǵy sep-semiz.
Birinshi qozynyń kúnin Qudaı basqa bermesin.
Keıde oılaısyń, birinshi qozynyń háli meniń basymda emes pe dep.
Keıde men ózimdi aıdahardyń aldynda otyrǵan kójek sıaqty sezinemin. Aıdahar talaı-talaı kúshtilerdi jutyp jiberip edi-aý.
Aqyn men aqbóken
Ekeýi de qorǵansyz.
Ekeýi de taǵdyrlas.
Aqynnyń aty — Baýyrjan. Biraq ataqty batyr emes, aqyn edi. Ol da Jýalydan. Betbaqtaǵy aqbóken qyrǵyny. Ol sony óleńmen jazdy. Aqbókendi áýeli tórtaıaqty qasqyrlar qyrdy. Olarda nysap bar eken — bes quralaıdy qulatyp, sonymen tyndy.
Al endi jerde — mashına, kókte tikushaq mingen qasqyrlar aqbóken tabynyn qynadaı qyryp saldy.
— Úreıden Betbaq dala juldy shashyn,
Jel turdy solqyldaǵan qumdy shashyp.
Jaraly jalǵyz qalǵan tekti teke,
Qulamaı, art jaǵyna burdy basyn.
Ór sezim múmkin ony yryqqa aldy,
Qulamaı qalt-qult etip turyp qaldy.
Adamdar qýyp jetken, oq shyǵarmaı,
Myltyqtyń dúmimenen uryp qaldy.
Pendeler, kózderińdi quıyn basqyr,
Toımasań, taǵy qyrǵyn uıymdastyr.
Bes birdeı quralaıdy qanaǵat qyp,
Qap qoıǵan seri eken ǵoı úıir qasqyr.
Bolmadyń qasqyr ǵurly ór toıatty,
Basyńa oınatar ma edi sol taıaqty?!
Bul sózdi teke biraq aıta almady,
Serpidi, qulap túsip, tórt aıaqty.
Qyrǵynǵa kýá bolyp qum jylady,
Aspanda Aı da jylap, qynjylady.
Qasqyr da ishin tartty bul sumdyqqa,
Pana etip uıyqtap jatqan bir jyrany...
Baýyrjan Úsenov Betpaqdala qyrǵynyn osylaı jazdy.
Ajaldyń oǵy oǵan da tıip, ómirden jarq etip, lezde ótip ketti. Al óleńderiniń ómiri, sirá, uzaq bolar.
Al ańdy, tabıǵatty qorǵaý qoǵamy aqynnyń osy óleńin óz mekemesiniń mańdaıshasyna jalaýlata ilip qoısa ǵoı... Biraq sol qoǵamnyń ózi aldymen atyp júrmesin quralaıdy...
Ana jyldary Saryaǵashqa baryp júrgende, sondaǵy zaldan qabyrǵaǵa iri jazýmen ilýli turǵan «Hosh, Saryaǵash, nárli sý» degen Tumanbaı aqyn óleńin kórip edim. Esten shyqpaıdy.
Al tabıǵat, ańdardy qorǵaý mekemeleri Baýyrjan Úsenov óleńderin bilse ǵoı, shirkin.
Bir kem dúnıe.
Taskekire
Baıaǵy-baıaǵy, soǵys jyldary, bala kúnimde (eger bala kún deýge keler bolsa) taskekiremen talaı shaıqasqanbyz.
Mektep balalaryn sabaqty qoıǵyzyp, arpa-bıdaıdyń aram shóbin otaýǵa aıdap shyǵýshy edi ǵoı. Sondaǵy taskekire ǵoı. Tasmıa sıaqty bul da jaý...
Sol taskekiremen myna Marhabat Baıǵuttyń áńgimesinde taǵy kezdeseıin. Arada alpys jyl ótkennen keıin.
Marhabattyń taskekiresi — sımvol. Meńzeý.
Basqalardyń áıel súıýi — lázzat. Al Marhabattyń geroıy Qalypbek segizinshi klasty bitire salysymen — qoıshynyń kómekshisi. Ómiri qoı baǵýmen ótken. Jurt sıaqty oınap-kúlip, jastyq shaqtyń qyzyǵyn kóre almaı, tomaǵa tuıyq kún keshken jan.
Oǵan úlgi kórsetip, «kózin ashqan» kolhoz bastyq. Onyń áni: «Ládi-lúkki-Láılim». Tórt balasyn, áp-ádemi áıelin tastap, qalanyń boıdaq qatynyna úılengen «Ládi-lúkki-Láılim».
Al sodan kórgenin istemek bolǵan qoıshy Qalypbektiń «jegeni» taskekire – ashshy, ýly, kermek kekire.
Bir kem dúnıe.
«Stalınge hat» — Moskvada
«Stalınge hat» pesasyn jaryqqa shyǵaryp, baǵyn ashqan rejıser Raıymbek Seıtmetov edi. Almatyda, spektákl Jastar teatrynda úzbeı uzaq ýaqyt júrdi.
1987 jyly Jastar teatry osy spektákldi Moskvanyń teatrlar bilimin jetildirý ınstıtýtyna aparyp qoıǵanda, sondaǵy ustaz Mıhaıl Novojıhınnan bastap, barlyq artıser, kórermender – bári jylaǵany-aı.
Jastar teatrynan Raıymbek qalaı ketti, sol-aq eken basqa «danyshpandar» sol spektákldi repertýardan alyp tastady.
Raıymbek Túrkistanǵa baryp, jańa teatr ashyp, «Domalaq Anany» qoıdy.
Esil azamat jalǵan dúnıeden erte ketip qaldy.
Onyń rýhyn Domalaq ananyń, Turardyń árýaqtary qoldaı júrsin, Alla o dúnıesin jumaqtan bersin.
Tarlan Tahaýı
Almatyda, «Gornyı gıgantta» jazýshylarǵa arnalyp shyǵarmashylyq úı salyndy. Sonda jatyp Ǵabıt Músirepov «Ulpandy», «Jat qolyndaǵyny» jazdy.
Tahaýı Ahtanov «Shyraǵyń sónbesindi» jazdy.
Men «Qyzyl jebeniń» sońǵy kitabyn bitirip edim.
Almaı-bermeı, Tahań meni ish tartty. İnisindeı syrlasty. Men onyń 60 jyldyq mereıtoıyna arnap «Aıǵa shaǵylǵan naıza» degen esse jazdym.
Áńgime qumar kisi edi, jaryqtyq. «Ant» atty ataqty pesasyn jazǵanda tarıhty qalaı qoparǵanyn aıtady.
Jalań tarıh kórkem pesa bolmaıdy ǵoı. Tarıhqa jan bitirý kerek. Ábilqaıyrdyń Ábilqaıyr ekenine, Fatımanyń Fatıma ekenine kórermen shynnan senýi kerek.
Al bul sharýa tek has talanttyń qolynan keledi.
— Ábilqaıyr — tragıcheskoe lıso, — deıdi Tahań. — Aqyldy. Naǵyz qolbasshy. Biraq zamany — tragedıa. Taǵdyr ony orys qatyn patshaǵa táýelder edi.
— Al Ábilqaıyr hannyń balasy Nuraly, mine, bul dýndýk, — deıdi Tahań. — Dýndýktiń qaıdan shyqqanyn bilesiń be?
— Joq, — deımin men. — Áıteýir, orystar dýndýk dep jatady ǵoı.
— Ol qyzyq, — deıdi Tahań qyza túsip. Qasy keıde kerilip, keıde eki qastyń arasy jıyrylyp ketedi. — Ol bylaı. Anaý Edildiń ar jaǵynda qalmaq bar ǵoı. Sol qalmaqtyń Aıýke degen hany bolǵan. Kádimgi qıssalardaǵy Aıýke she?
— Iá.
— O, Aıýke kovarnyı. Birese orystarmen dos bolady. Birese bashqurttarǵa jaqyndasady. Endi birde bashqurttardy orystarmen birge shabady. Qyrym handyǵymen de dos bolady. Tipti Osman-túrik sultandarymen de septesedi.
Sol Aıýke ólgennen keıin, onyń urpaqtarynyń biri Dýndýk taqqa otyryp, Edil qalmaqtaryn Túrkıanyń qolastyna qaratpaq bolady.
Ondaıdy orystar ońdyra ma? Sodan keıin orystar esalań shatystardyń bárin «Dýndýk» dep atap ketken.
Tahań sıgaret tutatady. Oımaqtaı rúmkelerdi qaǵystyryp, azdap-azdap konák urttap qoıamyz.
— Nuraly han, onyń týysy Aıshýaq sultan orystardyń shen-shekpenine,
syılyqtaryna máz bolyp, estekterge kóp obal jasady.
— Estek kim?
— Bizdiń jaqta bashqurttardy estek deıdi. Bashqurttarda Qarasaqal,
Batyrsha degen kósemder bolǵan. Orys patshasyna qarsy kóterilis kósemderi.
— Salaýat, — dep qalamyn men de birdeńe bilgen bolyp.
— Ol keıin, — deıdi Tahań sózdi bólme degendeı tyjyrynyp. — Patsha
aıasyn ba, estekterdi qyryp jiberdi. Estekter bas saýǵalap qazaq dalasyna qashpaı ma? Orystardyń aıdap salýymen Nuraly, Aıshýaq bosqyn bashqurtardy ábden azaptady.
Áńgime «Anttyń» qalaı jazylýymen bastalyp, aıaǵy Aıýke, Aıshýaqtarǵa jalǵasyp ketkenin baıqamaı qalamyz...
Bir kem dúnıe.
Baýyrjan men Tahaýı
Báýkeń aıtty:
— Osy kúni «meniń babam batyr bolǵan. Meniń babam pálen bolǵan, túgen bolǵan» deıtin dýaıpattar kóbeıdi. Jaraıdy, bolsa, bolǵan shyǵar. Al sol ulynyń urpaǵy babasynyń tyrnaǵyna tatı ma? Endi onyń keler urpaǵy onymen maqtana ala ma? Sony nege oılamaıdy?! — dep qaharlanady.
... Al urpaqtary uıalmaı Tahaýımen maqtanýyna bolady.
Baýkeńe jaǵympazdar, ekijúzdiler, maqtanshaqtar unaı bermeıdi. Al Tahaýı dese:
— O, ol Kótibar kókemniń tuqymy ǵoı. Uqsaıdy babasyna, – dep qoıatyn.
Shynynda da, aty qıyn babamyzdyń batyrlyǵy, adaldyǵy, ańǵaldyǵy, týrashyldyǵy Tahańnyń tula boıynda tunyp turǵandaı edi.
Baýyrjan Momyshuly dúnıeden qaıtqanda, Tahaýı qabir basynda, jandúnıesin aqtara, has sheshendigi eseleı ashylyp:
— Baýyrjan myna noqtaly dúnıede noqtaǵa basy sımaı ketken adam, – dedi ǵoı.
Tahań ózi de sondaı edi-aý.
Qaıtys bolardan biraz buryn kóńilin surap, úıine bardym.
— Myna júrekke járdem beretin stımýlátor Germanıada bar eken. Jete almaımyn. Qarjy kerek. Tereshenkoǵa hat jazyp edim, jaýap joq, – dedi.
Dál sol tusta úkimet Qazaqstan qazynasyn talapaıǵa salyp jatqan shaq edi.
Qazaq ádebıetiniń báıteregi qulaıyn dep turǵanda soǵan tireý bolýǵa jaramaǵan úkimet kimge opa beredi. Keldi – ketti.
Týra kelgen ajalǵa amal joq. Al kópe-kórneý sol ajaldy tejeı turýǵa bolatyn sátte qol ushyn bermeý – tasqudaılyq!
Tiri bolsa, bıyl seksen beske tolar edi.
Betege ketip, bel qalar,
Bekter ketip, el qalar.
El aman bolsa, Tahaýı esten ketpes.
Aqyndardyń pyraǵy
Áýeli pyraq týraly. Pyraq — Muhammed paıǵambardyń ǵaryshqa ushqanda mingen aty.
Ǵafý aǵamyz aqyndardyń ishindegi naǵyz pyraǵy edi.
7 noıabr. Mereke. Qarashanyń qara sýyǵy. Demonstrasıa. Opera jáne balet teatrynyń irgesindegi trıbýnanyń aldynan ótýge tıispiz.
Uzynnan-uzaq jalaýlatqan, kósemderdiń portretterin kótergen tizbek. Jazýshylar, baspagerler, redaksıa qyzmetkerleri – Dzerjınskıı men Kalının kósheleriniń qıylysynda turmyz.
Kún sýyq. Araq alyp, jylynaıyq desek, magazınder jabyq. Osyndaı bir «qıyn» sátte «Prostor» jýrnalynyń bas redaktory Ivan Shýhov bir jýan terektiń tasasynda teris qarap tura qalyp, shalbarynyń artqy qaltasynan áp-ádemi kúmis flágin sýyryp alyp, tyǵynyn burap ashyp, ishindegiden qylq-qylq etkizip, jutyp-jutyp alyp, qaıtadan qaltasyna salyp qoıdy. Dóńes kózildirigin kóterip, aýzyn sıpap, jótkirinip aldy. Sonda ap-alasa boıy uzaryp ketkendeı kórindi. Sonyń bárin baıqap turǵan aqyn Ǵafý Qaıyrbek taban astynda:
— Ivan Shýhov degeniń myna kisi,
Kóteninde salpańdaıdy flágisi.
Ivan iship, sen ishpeı turǵan kezde,
Kisiniń keledi eken jylaǵysy, -
dep sańq ete qaldy. Búrseńdep turǵandar jarqyrap, qyran kúlkige batty.
Ivan Shýhov túkke túsinbeı:
— Cho-cho? — deı beredi.
Oǵan bireý Ǵafýdyń óleńin aýdaryp, túsindirgen bolyp jatyr. Biraq óleńniń sońǵy jolyndaǵy «kisiniń» degendi «qazaqtyń» dep ózgertip jiberdi. Jalǵyz sózden mán-maǵyna múlde basqa sıpat alyp, saıqal saıasatqa burylyp ketti.
Qaıran Ǵafekem, eren júırik edi ǵoı. Erterek ketip qaldy.
Bir kem dúnıe.
Tasmańdaı balyqtar
Taraz shaharynda júr edim. Jigitter:
— Balyq aýlap qaıtaıyq, — dedi.
— Bılikólden be?
— Joq, Seńgirbaıdan, — deıdi.
Qaladan onsha alys emes (shamada, Ákim Tarazı týǵan aýyl tusy).
Balyqshy Mamyrdyń aıtýy boıynsha, joryqqa tas qarańǵy, aısyz túnde shyǵýymyz kerek eken. Jelsiz tún bolsa, tegi,jaqsy.
Táýekel dep qaıyqqa mindik.
Mamyrdyń mańdaıynda — fonar sham. Tereńge jetkende mańdaı shamdy jarq etkizip jaǵyp jiberdi.
Sol-sol eken, sýdyń astynan dáý-dáý balyqtar shorshyp, shapshyp, sekirgeni-aı. Mamyr naıza-taıaqpen shanshyp-shanshyp, qaıyqtyń ishine tastap jatyr. Esirgen balyqtardyń keıbireýi qaıyqtyń ishine ózderi qulap túsip jatyr.
— Bul qaı balyq? — deımin.
— Tasmańdaı. Tverdolobık, ıakı Tolstolobık.
— Sazany joq pa?
— Sazan jaryq túsirgende tereńge ketedi.
— Balyqtar da adamdar sıaqty eken ǵoı. Aqyldysy bar, aqymaǵy bar.
Aqymaǵy kóbirek pe, nemene?..
Bir kem dúnıe.
Ulttyq rýh
«Jahandaný! Jahandaný!» dep jalaýlatqan uran sıaqty únder údeı túsken zaman.
Jalaýlatqan jahandanýdyń ar jaǵynda ne bar?
Úńilip qaraıyn desem, boıym jetpeıdi. Oıym da jetpeıdi.
Men bilsem, bul Jaratqan Qudirettiń ámirine kápirstan-qarsylyq.
Jaratqan Qudiret Tabıǵatty san alýan etip jaratty. Gúlderge qarańyzshy: san alýan qyzyl, jasyl sary, kók... Shuǵyla-kempirqosaqqa qarańyzshy: boıaýlardyń san túri bar. Jan-janýar, ań qustar she... Árqaısysynyń óz úni, óz tili bar.
Bárin bir kelki, bir bir qalyptan shyǵaramyn dese, Qudaıdyń Qudireti jetpeı qalǵan joq shyǵar.
Adamdar da sondaı. Ár ulttyń óz tili bar.
Al endi Jahandaný degen «jańa Qudaıdy» qoldan jasap alyp, adamdar bir-aq tilde sóılemekshi me?
Kúni keshe ǵana bolǵan sondaı bir soraqy talap shyǵyp, Sovetter Odaǵy degen elde barlyq ulttardy bir-aq tilde, orys tilinde sóıletpekshi bolǵan.
Qudaı saqtap, ol Odaq tarady da, ár ult óz tilinde sóıleýge erkindik aldy-aý.
Biraq qaterli kesel atpen kelip, jaıaý qaıtatyn kórinedi. Oryssha bolyp ketken til ásirese keńselerde, úkimette, parlamentte, mınıstrlikte áli siresip tur.
Arktıkanyń muzy sıaqty dese de, Muzdy muhıt ta erıtin kórinedi.
«Ana tili» atty gazet taıaýdaǵy bir nómirinde elden súıinshi surap: «Alqa májilisi qazaqsha ótti» — dep aıqaılaıdy. Biraq artynsha «Alaıda memlekettik til bıliktiń kúndelikti eń mańyzdy mindetine aınalmaı otyr», — dep sybyrlady. Buǵan da shúkir.
Sirá, qaterli aýrý batpandap kirip, mysqaldap, gramdap shyǵatyn shyǵar.
Bir kem dúnıe.
Eldibaı — Lıbaı — Lı Bo
«Egemenniń» keshegi, 5 aqpanda shyqqan sanynda «Qytaıdy qaıran qaldyrǵan qandasymyz Eldibaı aqyn týraly ne bilemiz?» degen taqyryppen Muhtarhan Orazbaıdyń úlken maqalasy jarıalandy.
Materıaldy oqyp shyqqannan keıin, bir kezde kóne qytaı poezıasyn oqyǵanym esime tústi. Sol jınaqtyń ishinde Eldibaı — Lıbaı aqyn óleńderi bar sıaqty edi-aý degen mazalaı berdi. Aqyry, 1956 jyly Moskvada basylyp shyqqan álgi jınaqty jat ta kep izdeıin.
Taptym. Biraq onda Eldibaı — Lıbaı joq, Lı Bo bar eken. Týǵan jyly 701 dep tur. Bul maqalada aıtylǵan jylmen dál keledi. Dúnıeden ótken kezi de Muhtarhan týyndysynda kórsetilgen datamen birdeı — 762 jyl. Al Eldibaı — Lıbaıdyń qytaı tilinde Lı Bo bolyp ketýi ábden múmkin. Óleńderiniń sıpaty gazette jarıalanǵan maqalada keltirgen mysaldarmen saryndas.
Osy arqyly aıtpaǵym: kóne zamanda ómir súrip, qytaı klasıkteriniń qatarynda júrgen qandas babamyzdyń óleńderin óz urpaqtary qazaqsha oqysa, Qudaı tilekti bergeni emes pe?! Bilsin álem qazaq teginiń ulylary qaıda jatqanyn.
Óner — uzaq,
Ómir — qysqa.
Azt longo,
Vita vrevis.
Iskýstvo dolgovechno,
Jızn korotka.
«Tózim tamasha sıpat. Biraq sheksiz uzaq tózýge ómir tym qysqa ǵoı» (Muhtar Áýezov dápteri).
Túgel men tutas
Tarazdan shyǵyp, Shaqpaqtan asyp, Túrkibas ortalyǵyna kire bergende jol boıynda qasıetti jazý tur:
«Túrki eli, túgel bol!
Túrkistan tutas bol!»
Avtory Turar Rysqulov eken. Sirá, ol kisi Túrkistan Respýblıkasynyń Tóraǵasy bolyp turǵan kezinde aıtylǵan uran shyǵar.
Sol Túrkistan Respýblıkasynyń quramyna Qazaqstannyń ońtústigi, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrikmenstan, Tájikstan kirgen edi.
1924 jyly Stalın birtutas Túrkistandy bólip-bólip tastady.
Rysqulovtyń armany úzildi. «Bólip al da, bıleı ber!» degen surqıa saıasat beleń aldy.
Al bólingendi bóri jeıdi deýshi edi.
Kim biledi.
Bir kem dúnıe.
Jalǵyz ul...
Jalǵyz uly bar kisiniń
Shyǵar-shyqpas jany bar.
Eki uly bar kisiniń
Ókpe, baýyr, jaly bar.
Úsh uly bar kisiniń
Buharada maly bar.
Tórt uly bar kisiniń
Aspanǵa salǵan joly bar.
Keshegi joq-jitikteý, qıyn-qystaý kezdiń ózinde «Altyn alqa», «Kúmis alqa» taqqan analar tizimi gazetterde jıi-jıi jarıalanyp turýshy edi. Sońǵy on-on bes jyldyń kóleminde kórinbeı ketti.
Bala týýdyń altyn besigi aýyldyń ózinde qazir náreste sany qasqaldaqtyń qanyndaı azaıdy. Bala tabý jalǵyz-jarymnan aspaıtyn boldy.
Ne sebep? Turmys-jaǵdaı burynǵydan góri birshama táýirlengen sıaqty edi. Ne kórindi? Álde órkenıettiń «ókirigi» me, álde genderlik saıasattyń sıpaty ma?
Biz tym-tym azbyz ǵoı. Azdyń mańdaıynda baq turmaıdy deýshi edi ǵoı.
Keıbir elder sıaqty bizge jer jetpeı jatqan joq.
Shynnan bolashaqty boljaı almaıtyn, bir kúndik qaryndy ǵana oılaıtyn beıqam elmiz be?
Úkimet, Parlament qur kekirik atyp otyra bere me?
Kári qyzdar men Súrboıdaq jigitter kóbeıdi.
Oılan, Úkimet!
Shańyraq bolmaı, sharana da bolmaıdy.
Bir kem dúnıe.
Jeti kúlshe qudaıy
Almatyda Masanchı degen kóshede turýshy edik. Kórshi úıdegi Uljan esimdi qart apaı búkshıińkiregen belin qos qolymen tiregendeı arqasyna salyp alady.
Sol kisi bir kúni aýlaǵa shyǵyp, aıqaılap júr:
— Qudaıy nan! Qudaıy nan!
Aýlada oınap júrgen balalar jınalyp, qyzyq kórgendeı bolady. Qart kisi olarǵa jalynǵandaı bolyp:
— Aınalaıyndar, kelińder, qudaıy nan jeńder, – dep árqaısysyna kúlshe usynady.
Bar bolǵyr balalar muryndaryn shúıirip, nandy almaı, sheginshektep ketedi.
Qaıran toqshylyq-aı deseńshi.
— Aınalaıyndar, alyńdar! Áýken aǵamyz jazylyp ketsin dep jeńder!
Sóıtse, keıýananyń jalǵyz uly qatty aýyryp jatyr eken. Ony túsinetin balalar qaıda? Toqshylyq qoı.
Sóıtken qaıran Ana baıǵusty qar erip jatqan kezde, kóktemniń kók ózeginde, bes qabat úıdiń tóbesinen qulaǵan muz súńgi dál basyna túsip, mert qyldy.
Dalada janazasyn shyǵaryp jatqanda, álgi balalar sostıysyp qarap turdy.
Endi olarǵa:
— Aınalaıyndar, alyńdar, qudaıy kúlshe, alyńdar! – dep kim sońdarynan jalynyp júrer eken?
Dúnıeden eskiniń sońǵy kózi ótti-ketti.
Bir kemdúnıe.
Kári qulja jalǵyz jaıylady
Myń da toǵyz júz otyz ekinshi jyly týǵandar...
Sol jyly týmaı jatyp qyrylǵandar...
Obaldaryń Goloshekın — Qý Sheke degen ımansyzǵa. Stalınniń Qazaqstanǵa jibergen jendeti.
Goloshekınniń shyn aty-jóni Shaıa Iskovıch. Goloshekın — psevdonım, revolúsıoner bolǵandaǵy aty. Onysy da ońyp turǵan joq. Shynynda da, Qý Sheke boldy. Asharshylyqty qoldan jasaı keldi.
Urany: «Lýchshe peresolıt, chem nedosolıt!».
Nátıjesinde halyq qynadaı qyryldy.
1932 jyly týǵandar óte az. Sonyń biri — men. Menen basqa, men biletinderden áıgili Ázirbaıjan Mámbetov bar. Aqyn Kákimbek Salyqov bar. Jazýshy Nurǵoja Orazov bar. Menimen orta mektepti 1950 jyly birge bitirgen Ábdýáli Danaev bar.
İri tulǵa Kamal Smaıylov bar edi. Ol qazir joq. Qudaı o dúnıesin bersin.
Aıtpaqshy, Shyńǵys han tuqymynan qalǵan tuıaq — Shota Ýálıhanov bar. Ómir-jasy uzaq bolǵaı!
Jıyn-toıǵa, kópshilik bas qosqan jerge barǵanda bata qylyp, duǵa oqıtyn kárisi men bolyp qalyppyn.
Biraq kóbinese jalǵyz qalasyń. Jurttyń bári jumyla jumysta. Meniń jumysym — jalǵyzdyń jumysy. Qarýym — qalam. Órisim — qaǵaz.
Endi qansha jaryq sáýle buıyrady — bir Jaratýshy Qudiret biledi.
Jalǵyzdyń jary — Qudaı degen.
Bir kem dúnıe.
Mektep qartaımaıdy
Baıaǵy Mámbet batyrdyń, onyń uly Baızaq datqanyń urpaǵy Nábı myrza ana bir jyly men depýtattyqqa túsip, saılaýshylarmen kezdesip júrgende, meniń senimdi ókilim boldy.
Saılaýshylarmen kelesi bir kezdesý kezinde men oqyǵan mektep týraly aıta kelip:
— Mektep qartaımaıdy! — dedi. Óte bir taýyp aıtylǵan sóz — qanatty sóz
dese de bolady. Mektep muhıt tolqyndary sıaqty. Jylda jańa tolqyn bitirip shyǵady. Mektep bitirgender qartaıady. Al jańa tolqyndar kele beredi.
Mektep qartaımaıdy.
Mektep bitirgender qartaıady.
Bir kem dúnıe.
Bagıra — qara qabylan
Astanaǵa kóshetin bolyp, Almatynyń vokzalynda poıyz kútip turmyz.
Kóp kúttirmeı, kógildir vagondar tizilip kelip tura qaldy. №7 vagon. Kýpesi eki kisilik.
Asyǵyp-úsigip, Jeńis baja men qaıynbıkem Aqtamaq jetti. Bajanyń qolynda qatyrma qaǵaz qorap bar. Tort eken dep qaldym.
Sóıtsem, mysyqtyń máýleni — judyryqtaı ǵana balaqaı. Qap-qara. Kózi monshaqtaı jasyl-sary.
— Atyn ne dep qoıdyńdar, — deımin bajama.
— Aty joq, — dep kúldi Jeńis baja. Jaqsy yrymǵa baladym da:
— Munyń aty Bagıra bolady, — dedim
— Sol Bagıra segiz jyl jasady. Úsh ret balalady.
Bagıra — aǵylshyn jazýshysy Redárd Kıplıngtiń «Maýglı» degen romanyndaǵy qara qabylannyń aty.
Kóne Egıpettegi perǵaýyndar pıramıdasyndaǵy sýreti salynǵan mysyq.
Hazreti Muhammed paıǵambar aldyna alyp, arqasynan sıpaǵan mysyq.
Muhammed paıǵambardyń shekpeniniń etegine mysyǵy jatyp uıyqtap qalypty. Hazreti paıǵambar namazǵa turaıyn dese, mysyqty oıatýǵa qımaı, shekpeniniń etegin qaıshymen qıyp tastap, túregelipti. Asa qadirlegeni ǵoı.
***
Túsimde vokzal basy eken deımin. Júk poıyzy ketip barady. Sońǵy ashyq vagonda — Bagıra! Shaqyrsam, qaramaıdy. Júgirsem, jete almaımyn. Bagıra nege qaramaıdy? Ókpeli me dep oılaımyn.
Bul túsim edi.
Biraz kún ótkende Bagıra qatty aýyryp óldi.
Aqyldy mysyq edi. Meniń aýrý júregimdi jazbaqshy bolyp keýdeme jatyp alýshy edi. Aldyńǵy eki aıaǵymen ishime massaj jasaýdy oǵan kim úıretti?! Ózine týasy bitken qasıet.
Qaıdaǵy bir mysyqty jazǵany nesi dep qalmańdar.
Ol — Paıǵambardyń súıiktisi.
Qabylan áýletiniń jurnaǵy.
Bar edi — joq boldy.
Bir kem dúnıe.
Aýyldy ańsaý
Bir jol bar — jaqyn,
Jaqyn da bolsa — alys.
Bir jol bar — alys,
Alys ta bolsa — jaqyn.
(Halyq aıtqan)
Tarazdan shyqqan jolaýshy poıyzy Borandyǵa bir saǵatta jetip qalady. Oǵan jetkenshe jolda Teskentaýdan ótedi. Teskentaýdyń túnelinen shyǵa bere sol jaǵyńnan Táńirtaý jarq ete qalady. Tútin sasyǵan qarańǵy túnekten shyǵyp, jannattyń jaryq álemine shyǵa kelgendeı bolasyń.
Poıyz da osy peıish kelbetin kıe tutqandaı kisinep-kisinep alyp, júıtkı túsedi. Áne-mine degenshe Kúrkireýsýdan ótip, Surym stansıasyna jetip, 111-beketke bet alady.
Endi men tamborǵa shyǵyp, táýekelge bel baılaımyn. 111-bekettiń burynǵy aty — Qazbastaý. Ar jaǵy — taýǵa qaraı bizdiń aýyl jap-jaqyn.
Eger Borandydan túsip qalsam, aýyl alys. 111 — jap-jaqyn. Jeksenbi – bir-aq kún demalys, erteń keri qaıtýym kerek.
Poıyz 111-ge toqtamas. Sondyqtan tambordan sekirýge týra keledi. Esikten týra sekirseń, ekpin poıyzdyń astyna tartyp ketýi múmkin. Sondyqtan poıyzben jarysa alǵa qaraı sekirý kerek.
Jol jaǵasy shaǵyl tas. Ótkir pyshaq sıaqty.
Júreksinemin. Poıyz 111-ge taıap qaldy. Táýekel deımin. Júrek sorly atqaqtaıdy. Tipti poıyzdyń dúrsilinen de qatty. Biraq 111-den ótip ketetin boldy ǵoı! Sekir!
Shekem tyz etip aýyrǵandaı boldy. Sıpap edim, alaqanym qan-qan. Ústi-basymdy qaqqylap qarasam, saý sıaqty. Tek sol jaq shekem qanapty.
Bastan qulaq sadaqa!
Aýylǵa qaraı tike tarttym. Jolsyz. Bylaı shyǵa bere aıaqqa oralyp, shóp qalyńdaı berdi. Izen, jýsan, alabota, shoshqa, tiken, káriqyz, ásirese shyrmaýyq jaman. Sıyrquıryq gúldegen eken, soǵan sary torǵaı qonyp alyp, quıqyljyta saırap otyr. Maǵan sálemdeskendeı, biraq men jaqyndasam ushyp ketedi.
Endi birde soqamen aıǵyzdap tastaǵan kúzdikke tap boldym. Aıdaýǵa aıaǵym tobyǵyma deıin batyp ketedi.
Sóıte-sóıte Jaısańǵa da jettim-aý. Aınalasyn jalbyz kómkergen qaınar kóz burq-burq etip, qum atqylap jatyr eken, jaryqtyq. Etpetimnen jata ketip, tastaı bulaqtan simirdim-aı, dáýren!
Sodan, ne kerek, qalyń shyrmaýyq, súdigirlik aıdaý, shoshqa tiken ábden dińkeletti me, joq álde myna nárli sý býyn-býynyma túsip ketti me, áıteýir, sol bulaqtyń basynda, jupar ıisi ańqyǵan jalbyzdyń arasynda balbyrap uıyqtap ketippin...
— Tur! Tur! — dep álde bir samal uıytqyp ótkendeı boldy ma, kózimdi
ashyp, jan-jaǵyma qarasam, kún sáskege kóterilip qalypty. Atyp tursam, Táńirtaý aspandap tur eken. Jap-jaqyn jerden ıtter sháýildeıdi. Áńgi esekter aqyrady.
Aýyldyń irgesinde ekenmin.
Sonda «tur-turlaǵan» kim? Áli kúnge deıin bilmeımin.
Álde Domalaq-Ana?
Álde Kúnikeı-Báıbishe?
Áıteýir, Ana daýysy qulaǵymnan ketpeıdi.
Kim ekenin aıta almaımyn. Endi bir sát ústi-basyma zer salsam, ınternat jańa bergen shalbardyń balaǵy batpaq, káriqyz tiken tutasyp qalypty. Aıaqtaǵy týflı... ókshesi qısaıyp ketipti...
Bir kem dúnıe.
Ospanhannyń jaýaby
Qańtardyń qaqaǵan aıazdy tańy. Ospanhan erte turyp, malaqaıyn basa kıip, kósheniń kelesi betindegi gastronom aldynda ary-beri teńselip júredi.
Qarsy aldynan qalyń qara ton kıgen, aıaǵynda pımasy bar kezekshi mılısıoner shyǵa keledi. Mıllısıoner Osekeńe odyraıa qarap, ary ótip ketedi. Osekem keri qaraı júrgende mılısıoner taǵy aldynan shyǵady.
Osylaısha úshinshi ret betpe-bet kezdeskende, mılısıoner:
— Neǵyp júrsiń? – dep ars ete qalady. Osekeń lezde:
— E, adam bolǵannan keıin júredi, ıt bolǵannan keıin úredi, — depti deıdi.
***
Sóıtse, gastronom áli ashylmaǵan eken. Osekem ótken túnde ishińkirep qoıǵan ba, tańdaıy keýip, bir shól áketip bara jatqan soń, kósheniń qarsy betindegi «alqashtardyń aq úıi» atanyp ketken jazýshylar úıinen erterek shyǵyp, magazınniń ashylýyn asyǵa kútip júrgen sáti eken de.
Sóıtip turǵanda, birte-birte tanys (bótelkeles) joldastary jınala bastaıdy. Báriniń bastyǵy Hızmet Abdýllın degen jazýshy. Magazın ashylǵan soń, Hızmet-aka jınalǵan topqa:
— Qane, aqsha salyńdar, kimde ne bar? Mine, mende atańnyń basy bar, — dep alaqanyn ashsa, Lenınniń sýreti salynǵan ap-aýyr bir somdyq shaqa eken.
Hızmet-akanyń alaqanyna bireý bir som, bireý úsh som, árkim baryn salyp jatady.
Hızmet-aka Ospanhanǵa qarap:
— Sen ne salasyń? — deıdi.
Osekeń qynjylǵan keıip tanytyp:
— Maǵan bir jolǵa qaryzǵa bere turyńdar. Úıde úsh som aqsha bar edi, qatyny túskir, mebel satyp alyp qoıypty, — dedi.
Hızmet:
— Ket, sandalma, úsh somǵa kim mebel beredi? — dep ajyraıady.
— Oqtaýdy aıtam, oqtaý, — depti Osekem aıanyshty únmen.
Jınalǵandar máz bolyp kúledi, sonda Hızmet-aka myrzalyq jasap:
— Men qazir bir nárseni kórsetemin. Shyn aqyn bolsań, soǵan taban astynda, eksprotom, bir aýyz óleń shyǵarasyń. Kelisesiń be? Kelisseń, seni topqa qosamyz.
— Qudaı aýzyma ne salady, kóreıin endi, — deıdi Osekem yrshyp turyp.
— Mine, — deıdi Hızmet vıtrınanyń satpaq-satpaq shynysynyń arjaǵynda jatqan, eki kózi aǵyp ketken, keýińkirep qalǵan balyqty nusqap.
Osekem úńilip qarasa, astynda óshińkirep qalǵan «stavrıda» degen jazý bar eken. Sonda aqyn arqalanyp, boıyn tiktep, sustanyp turyp:
— Assalaýmaǵaleıkým, stavrıda! Áli ótpeı jatyrmysyń, mystan ryba?! depti ǵoı.
— Áı, erim-aı, áı, bórim-aı! — dep jurt rıza bolyp, ýralap turyp, portveın degen sharapty bólip ishken eken deıdi.
Bir kem dúnıe.
Tesikten alaqandaı...
Janyń jannatta bolǵyr Mádı aqyn:
İshinde abaqtynyń biz jatamyz,
Kóńildi qumalaqpen jubatamyz.
Alystan izdep kelgen aǵaıynǵa
Tesikten alaqandaı jubatamyz, —
degen eken. Qudaıdyń qudireti, dál osy hál bes jasymda meniń basymnan ótti.
Ákem Murtazany, aýyldaǵy taǵy bes-alty kisini 1937 jyldyń jeltoqsanynda bir túnde tutqyndap, Borandynyń túrmesine aparyp qamap tastady.
Qamalǵandardyń jubaılary jınalyp, Borandynyń abaqtysyna barsyn. Anam Aısha meni de ilestirip alǵan.
Barsaq, túrme esiginiń aldynda myltyǵyn shoshaıta ustap, shoshaq bas bórik kıgen, kózi irińdegen, uzyn boıly qaraýyl tur.
Eshkimdi esik jaqqa jolatpaıdy.
Aısha maǵan sybyrlap:
— Anaý esiktiń alaqandaı tesigin kórdiń be? — dedi.
— Kórdim.
— Ana qaraýyl teris aınalyp ketkende, sol tesikke júgirip bar da, «Jáke, Jáke» dep aıqaıla.
Qaraýyl túrmeniń temir torly terezelerine kete bergende, men esikke quldyrańdap júgirip jetip:
— Jáke! Jáke! — dep aıqaılaıyn.
İsh jaqtan áldekimder:
— Eı, Murtaza, balań keldi, balań keldi, — dep jatty.
Jákem tesikke kelip, tesikten shıyrshyqtalǵan bir qaǵazdy maǵan usyna berdi.
Sol sol eken, bir alyp kúsh shapanymnyń jelke tusynan búrip ustap alyp, shıirip turyp laqtyryp kep jiberdi.
Basym úıindi qarǵa kirip ketipti. Aısha meni qardan sýyryp alyp, ústi-basymdy qaqqylady.
Judyryǵym qatty jumylyp qalǵan eken, alaqanymdy áreń ashyp, álgi shıyrshyqtalǵan qaǵazdy anama berdim.
Bylaı shyǵyp, qaǵazdy ashyp qarasa, «Zınger» tigin mashınasynyń tórt ınesi eken.
Bul ne sonda? Neniń belgisi? Sodan beri de jetpis jyldan asyp ketti. Áli kúnge deıin sol jumbaq sheshilmeıdi. Shyǵys Sibirdiń Zeıa degen ózeniniń jaǵasynda qalǵan Murtaza ne aıtpaq boldy?
Bir kem dúnıe.
Quran sózin qurmette
«İship, jeńder. Biraq ysyrap qylmańdar»
(Qasıetti Quran. «Aǵraf» súresi. 31-aıat)
Bul áńgimege arqaý bolǵan «Islam jáne órkenıet» gazetinde jaryq kórgen «Aıtta teleekrandar qanǵa boıaldy» atty maqala.
Avtory Keýlimjaı Quttıev degen azamat qasıetti Qurban aıttaǵy qurbandyq shalý kezinde «asyra silteý» jaǵdaıyn jazǵan eken.
Qurbandyqqa mal satyp alý maqsatymen Astananyń Artem bazarynyń mańyna barǵanbyz. Sondaǵy kórinis: qorshaýǵa qamalǵan qora-qora qoı. Maldyń aýzym ashyp, arqasyn basyp, qoı tańdap júrgen adamdar. Tańdaǵan maldy qasapshyǵa kórsetse boldy, tabanda sol jerde qol jaıyp, bata qylyp, qurbandyq shalynady. Bulaqtaı bolyp aǵyp jatqan qan.
Quttıev jazǵandaı, laqtyryp tastalǵan ishek-qaryn, kesilgen bastar. Aınala qan-jyn sasıdy.
Qurban aıt — asa qurmetti mereke. Munyń arǵy tegi Ybyraıym paıǵambarǵa baryp tireledi. Paıǵambardyń ekinshi áıeli Ajardan týǵan Ysmaıyl esimdi uly bolady. Alla Taǵaladan úkim keldi:
— Eı, Ybyraı, ul balańdy qurbandyqqa shal! — dedi.
Ybyraıym paıǵambar Allanyń ámirin eki etpeı, Ysmaıyldy qurbandyqqa shalmaqshy bolyp jatqanda, Alladan taǵy habar keldi:
— Eı, Ybyraıym balany bosat. Onyń ornyna myna qoshqardy shal! — dep aspannan kók qoshqar túsirdi.
Zamannyń qyspaǵynan Qurban aıtqa tyıym salynǵan kezder de bolǵan. Endi erkindik ornaǵan kezde, «qurbandyq shalǵannyń» reti osy eken dep, maldyń qanyn sýdaı aǵyza berýdiń jóni joq sekildi. Bárin de Quranda aıtylǵandaı: ysyrap qylmaý kerek shyǵar. Asyra silteý ár zamanda da zıan.
Bir kem dúnıe.
Otqa oranǵan qyrǵaýyl
Jaratýshynyń qudiretimen dúnıege kelgen adam balasy Tabıǵat-Ananyń aıasynda kún kórip, ónip-ósip edi.
Endi sol Anasyn qorlap, zorlaýdy shyǵardy. Ormandy, sekseýildi dalany órtep, oırandaıdy.
Sol sekseýildiń túbinde qyrǵaýyldar uıa salyp, jumyrtqalap, balapan bastyrady.
Temirqanat balapan áli usha almaıdy. Ana-qyrǵaýyl olardy baýyryna basyp jatady. Imansyz áldekimder sekseýildi dalany órtep ketedi.
Balapan basyp jatqan qyrǵaýylǵa órt jaqyndap qalady. Orasan qyzý jan-jaǵyn sharpı bastaıdy. Qyrǵaýyl áldekimdi kómekke shaqyrǵandaı, janushyra qaqylyqtaıdy. Qorazy kúıip jatqan mekıeniniń ústine tónip, tumsyǵynan sý tamshylatyp turǵanda, qanaty kúıip, qulap tústi.
Qyrǵaýyldyń mekıeni — asyl Ana balapandaryn ottan qorǵaımyn dep otqa orandy.
Urpaq úshin jaralǵan párýanalar!
Biraq jalmaýyz ot aıamaıdy.
Bir kem dúnıe.
«Altyn júrektiń ıegeri»
«Aıqyn» atty gazet «Jıyrma tórt jyldyń ishinde jıyrma tórt balany dúnıege ákeldim» degen úlken suhbat jarıalady (15 aqpan, 2008 j).
«Balany josparlaý» degendi qaıdan shyǵarǵandaryn bilmeımin», — deıdi «Altyn júrekti» Ana Kamash Seıitjanova.
Bala týýdy tunshyqtyryp, bireýden asyrmaý, jarassa, Qytaı sıaqty mıllıardtaǵan halqy bar elderge jarasatyn shyǵar.
Al biz qazaqtar, nemenege jetisip bala týýdy qoldan shekteımiz?! Jer jetpeı jatyr ma? «Qoı egiz tapsa, shóptiń basy aıyr shyǵady» deıdi danalar.
Qazaq balany kóptiginen asyraı almaı, alaqan jaıyp qaıyr surap júrgen joq bul zamanda.
«Bala týýdy josparlaý» degendi shyǵaryp júrgender — tabıǵat zańyna, Qudaıdyń qudiretine qarsylar.
Ondaı «belsendiler» túptiń túbinde Jaratqan Qudirettiń qaharyna ushyraıdy.
Odan da Kamash Seıitjanova syndy «Altyn júrekti» Ananyń asyl sózine qulaq túrgender muratqa jetedi:
«Bala týyńdar!
Qazaqtyń sanyn kóbeıtińder! Sonda udaıy jasaryp júresińder!» — dedi ǵoı «Altyn júrek» Ana.
Qulaq asqan qor bolmaıdy.
Qulaq aspasa, sol jaman.
Bir kem dúnıe.
Ádebıet jas tańdamaıdy
Ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynyń basynda bir jınalysta Ǵabıt Músirepov bylaı dedi:
— Sońǵy on jylda ádebıetti ekige bólý áreketi shyqty: shaldar, jastar degen. Ádebıet — orman. Qaıyńy da, emeni de bar. Jel tursa, qulaıtyny da bar.
Sodan beri de shırek ǵasyrdan astam ýaqyt ótti. «Shaldar», «jastar» dep ádebıetti ekige bólý órshı túsken syńaıly.
Biraq ómirdiń ózi kórsetip kele jatqandaı, ádebıet jas tańdamaıtynyn dáleldep keledi.
Sol Ǵabıt Músirepovtiń ózi seksennen asqanda «Ulpandy», «Jat qolyndaǵyny» jazdy. Tahaýı Ahtanov alpysqa taıanǵanda «Antty», «Shyraǵyń sónbesindi», Ábdijámil Nurpeıisov «Sońǵy paryz» romanyn támámdady.
Ádebıetke «shaldar», «jastar» dep shekara qoıý qolaısyz bolar.
Ádebıet arbasyna ekeýi de jegiledi.
Bólip-jarý — bir kem dúnıe.
Máńgi, máńgi...
Osy asa qymbat, asa qasıetti sózdi keıbireýler jón-josyqsyz, orynsyz qoldana beredi.
Bir ádemi áýende:
Tańǵy eles, tańǵy eles,
Bul ómirde eshteńe de
Máńgi emes... —
delinedi. Shyndyq osy.
Bir Alladan basqa máńgi eshnárse joq.
Uly Abaı aıtqan: «Bir Alladan basqanyń bári ózgermek».
Bir kezde Lenındi, Stalındi máńgi-máńgi jasaıdy dep qoǵadaı japyryla madaqtadyq.
Endi eskertkishterin talqandap, qulatyp tastadyq.
Máńgi ólmeıtin tek Jaratqan Qudiret, Jasaǵan Iem!
Máńgilik degen Kún de bir zamanda sónbekshi.
Bir kem dúnıe.
Alaqandaı aralda...
Ózderiniń alaqandaı aralyn japondyqtar «Uly Japonıa» dep ataıdy. Besiktegi balalaryna deıin osy uǵymdy olardyń mıyna quıyp ósiredi.
Al Japonıadaı talaı memleket syıyp ketetin Qazaqstandy «Uly Qazaqstan» dep atap, maqtana alamyz ba?
Jazýshy Ǵabıt Músirepov aıtqandaı, «biz jıylsaq — kóppiz, jaıylsaq — joqpyz» ǵoı.
Qasıetti kitapta «adamdardy shashyratatyn mezgil bar, jınap alatyn mezgil bar» dep jazylǵan.
Bizdiń qazaqty taǵdyr talaı ret shashyratty: joıqyn soǵystar, otarshyl qorlyqtar, qoldan jasalǵan asharshylyq (genosıd), t.b.
Endi, Alla qoldasa, shashylǵandy jınaıtyn, qıraǵandy jańartatyn, qısaıǵandy túzetetin kezeń keldi. Ol úshin ósim kerek. Biraq ósim az.
Bir kem dúnıe.
Ógeı jandar
«Ózge ulttyń orystanǵan ókilderi shovınısikke kelgende orystardyń ózinen asyp túsedi» (Lenın).
«Qazaqsha sóılemeıtin qazaqtar — anasyn býyndyryp óltirgender». (Jabal Erǵalıev, «Kókshetaý» gazetiniń bas redaktory)
Uıat-aı!
TV-dan bir jýrnalıs:
Elý jylda — el jańa,
Qyryq jylda — qazan, –
dep soqty. Masqara! (26. 12. 2007j.)
Uzaq jasaýshylar
Kóktemniń kókózegi. Jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úziletin shaǵy.
Soltústikte qys uzaq.
Ońtústikte kóktem kemeline keldi.
Astananyń qysy sozylyńqy. Keshke qaraı qarǵalar qalanyń teristik jaǵynan ońtústigine qaraı qaptaı ushyp, Esil ózeniniń soltústik betkeıindegi park ormanyna baryp qonaqtaıdy.
Bul kórinisti men Kenesary eskertkishiniń janynda otyryp baıqaımyn.
Bir qarǵa kóp qarǵalardan bólinip, eskertkishtiń tuǵyrtasyna áldekim shashyp ketken bıdaıdy baıqap qalyp, eki shoqyp, bir qarap, qý qulqynnyń qamymen otyr.
Eki shoqyp, bir qaraǵanda, kúdiktisi men, maǵan qaraıdy. Men oǵan tıiskim kelmeıdi. Qaıta onymen sóılessem deımin. Qarǵa tilin bilmeımin. Qudanyń qudireti, sonda álgi qarǵa adamsha sóılep til qatady:
— Qarr-qarr, neǵyp jalǵyz otyrsyń?
— Jaı otyrmyn. Sen basqalardan bólinip qalǵanyńa tań qalamyn.
— Onyń nesine tań qalasyń? Keıinirek barsam da, bir butaq buıyrady. Al myna jemdi qalaı qıyp ketesiń?!
— Basqalar baıqamaǵandy sen kórip qoıdyń.
— Basqalar kóbisi sary aýyz balapandar ǵoı. Men bárinen úlkenmin.
— Qanshadasyń?
— Qarǵalar úsh júz jylǵa deıin jasaı beredi. Men sonyń eki júzin jasadym. Men áli jas kezimde myna batyrdyń soǵysyn kórdim, – dep kári qarǵa ushyp baryp, Kenesarynyń ıyǵyna qonyp otyrdy.
— Shyn aıtasyń ba?
— Qarǵalar ótirik aıta almaıdy. Men kórgen Kenesary sonda sonaý Qaraótkeldiń tusynan arǵy betten shabýyldap, Aqmola qamalyn basyp alǵan. Qalyń qoldyń talaıy Esilge batyp ketti. Orys qamalynan Kenesary áskerine qarsy zeńbirek pen myltyqtan oq jaýdy. Al Kenesary áskeriniń qarýy – naıza, qylysh, doıyr qamshy...
Zeńbirektiń gúrsilinen shoshynǵan biz, qarǵalar, anaý qalyń ormanǵa baryp tyǵylyp, soǵys soıqanyn baıqap otyrdyq. Solaı...
Qarǵa úndemeı qaldy.
— Odan ári ne boldy?
— Ne bolǵanyn óziń de bilesiń. Nesin suraısyń? Myljyń bolma.
Men buıyrsa, áli júz jyl jasaımyn. Al myna Kenesary myń jyl osylaı tura beredi.
Osyny aıtty da, kári qarǵa arǵy bettigi ormanǵa qaraı qalbańdap usha jóneldi.
Qaraótkel
Qystaı muz qursanyp jatqan Qaraótkel endi tolqyn atyp qalypty. Sony kórip eske túsedi.
... Mádıdiń áni. Ony Qaraótkeldiń túrmesine qamatqan Qaqabaı baı. Qaraótkel. Qajymuqan, Iman Júsip, Balýan Sholaq... Ǵalıa...
O da bir dáýren. Endi sol Qaraótkeldiń tusynan eki birdeı kópir salynǵan. Qazirgi baılardyń nebir sándep saldyrǵan úıleri.
Esil ózen. Tas atqa mingen Kenesary.
Tuǵyrtasynyń granıt qaptaýyn áldekimder búldirgen. Kimder?
Kimder bolýy múmkin? Eskertkishti kúndiz-túni qorǵap turatyn qaraýyl joq. Júz jyl, a, bálkim, myń jyl qalaı qorǵap tura alasyń. Jaýlary kezinde Han Keneniń basyn alyp edi. Endi tas beınesine deıin tynyshtyq bermeıdi.
Máńgilik óshpendilikpen óter bir kem dúnıe.
***
Araǵa qyryq kún salyp, eskertkish túbine qaıta baryp edim...
Bul eki arada Túrkibasqa baryp, nadan jaýyzdyń qolynan tym erte qaza tapqan beıkúná jas órkendi jerlesip, qyrqyna qatysyp kelgen betim.
Eskertkishtiń qaptal granıt tastary ala-qula bolyp qalypty. Kenesarynyń jaýlary áli taýsyla qoımaǵan, tuqym qýalap kele jatqan jaýyzdar eken — eskertkishti jaralap, búldirip tastapty.
Mektep bitirgender merekesi bolar, jastar kóp. Biraq tuǵyrtasy búlingen eskertkishti eshkim elemeıtin sıaqty.
— Eı, árýaq syılamaıtyn ımansyz urpaq! Nege ashynbaısyń?! – dep aıqaılaǵym keldi. Máz-meıram bolyp, shala mas júrgenderdiń aıqaı-shýynan daýsym qumyǵyp, tunshyǵa berdi.
Qasiretti bir kem dúnıe.
Kengrý men kúnkórý
Jazdyń bir jaıdarman kúninde jolyp túsip Taraz qalasyna baryp, Jambyl qonaqúıine burylyp edim, syrtqy esikten astanalyq ártister shyǵyp kele jatyr eken.
Sirá, gastrólde júrgen bolar. Arasynan tanys beıne kórgendeı boldym. Batys oblystardyń birinen kelgen, Prezıdent orkestriniń aıtýly ánshisi eken.
Emshektegi balasynyń betin óziniń omyraýyna qaratyp, beline oramalmen tańyp tastapty.
— Oho, kengrý! — dedim men ári súısinip, ári tań qalyp.
Asa qadirli ánshi:
— Joq, kengrý emes, kúnkórý! — dedi.
Kenet tosylyp qaldym.
«E-e», — dedim ishimnen.
Prezıdent orkestriniń ártisteri kúnkóris qamymen júrse, jaǵdaılary máz bolmaǵany ǵoı. Ádebıet, óner adamdary qashanǵy kúnkórý ýaıymymen ómir súrýi kerek?!
Bir kem dúnıe.
Aqshadaǵy alaqan
Jaman yrym. Alaqan jaıǵan jaqsy emes. Igi tilek bolsa, bir jón.
Memlekette teńge álsin-álsin ózgerip jatatyny belgili jaı. Aqshasynyń óńi ózgermeıtin, men bilsem, tek AQSH pa dep oılaımyn.
Keshegi Keńes dáýirinde bizdiń elde jalpaq qaǵaz aqshada Lenınniń sýreti bolýshy edi.
Elimiz egemen bolǵan kezeńde teńgemizdiń óńi ózgerip, ál-Farabıdiń, Abylaı hannyń, Ábilqaıyr hannyń, Abaıdyń, Jambyldyń, t.b. uly qaıratkerlerdiń sýretteri basylyp shyǵyp júrýshi edi.
Endi sol teńgege kóz úırenip bolmaı jatyp, aqshanyń óńi ózgerip shyǵa keldi.
Aqshaǵa jaıýly alaqan paıda boldy. Ne tileıdi? Neniń nyshany? Bul ne qubylys? Kimniń qıaly? Teńgeden sýretteri alynyp tastalǵan uly árýaqtardan keshirimdi ne dep suraımyz? Ne betimizben?
Bir kem dúnıe.
Polıgon
Armanshyl aqyn Aqtanberdi:
— Betbaqtyń en bir shólinen tótelep júrip jol salyp, shóleń bir jerdi kól qylsam... — dep edi...
Bul qaı zaman? Sirá, zar zaman.
Qaıratker oqymysty Kárim Myńbaev:
— Betbaq dalany Baq dalaǵa aınaldyraıyq! — dep edi...
Bul qaı zaman? Sári, tar zaman.
Akademık Ýfa Ahmetsafın:
— Betbaqtyń asty telegeı teńiz, — dep edi.
Bul qaı zaman? Sózi jetim qor zaman.
***
Aqtanberdi aqyn aıtsa, aıtatyndaı jóni bar. Onyń jyrlary ón boıy, tula boıy tunyp turǵan arman.
Betbaqtyń shólin kól qylsam deıdi. Jaǵalaı jaılaý, aqboz úıler tigilse deıdi. Túgel toqshylyq, ıt basyna irkit tógilgen jumaq zaman.
Iá, bul arman. Bul turǵydan Aqtanberdi aqyn sonaý bir qıyrdaǵy Mahambet aqynmen úndesip jatyr.
Kárim Myńbaı keshegi Keńes dáýiriniń ǵalymy. Ol baıaǵy revolúsıa kezinde-aq Nura boıynan údere kóship, Betbaqty tóteleı kesip, Shý boıyna jetken kezde eldiń kóshin bala kúninde kórgen. Sol bala dáýirdiń kórinisi óskende de esinen ketpeı, Betbaqtyń ajaryn ózgertýdi armandaǵan azamat.
Osy armandy respýblıka basshylarynyń aldyna arqalaı barsa... o basynda Kárimdi qýattap, qoldaǵan basshylar múlde ózgerip qalypty. Máskeýge Betbaq basqa maqsat úshin kerek eken.
Al Ýfa Ahmetsafın bolsa, úlken ǵalym. Kóp zertteýdiń nátıjesinde Betbaqtyń asty telegeı teńiz dep ketti.
Shirkin, sol teńizdi zor nasospen tartyp, jer betine shyǵarsa... O, sonda Aqtanberdiniń de, Kárim Myńbaıdyń da armandary oryndalar edi...
Biraq anaý Balqashtan bastap, alystaǵy Azǵyrǵa deıin myńdaǵan shaqyrymdarǵa sozylǵan Polıgon jatyr. Sonyń ýly zardabynan myń-myńdap jaıylǵan aqbóken tam-tum ǵana qaldy. Tipti, Kárim Myńbaı aqbókenge aınalyp, polıgonnyń oǵynan órtenip ketti.
Túptiń túbinde Betbaq Baq dalaǵa aınalar. Oǵan deıin qurbandar...
Bir kem dúnıe.
Kógershinnen uıat boldy
Shaǵalalardyń kúnkórisi jaman emes. Esildiń sýynda ázirshe maıda shabaqtar bar. Erinbegender qarmaq salyp, shynashaqtaı shabaq ustasa, qýanyp qalady. Sýdyń betine oınaqtap shyqqandaryn shaǵala kókpar ilgen shabandozdaı qaqshyp alyp, qaıqań qaǵady.
Al kógershinder balyq ustaı almaıdy. Kenesary eskertkishin aınala otyrǵandarǵa jaqyndaı beredi. Azyn-aýlaq nápaqany adamdardan dámetedi.
Bireýi skameıkada jalǵyz otyrǵan maǵan jaqyndap kelip, ary-beri júrip aldy. Kógershin syryn bilgender qaltalaryna nan, shekildeýik, tary sala júredi. Qus balasy soǵan dánikken.
Al meniń qaltamda tamaq joq, ne beremin? Kózin qylılandyra qarap, basyn qısaıtady. Áli dámetedi. Qaltamda tıyndar bar. Biraq kógershin aqsha tilemeıdi. Oǵan nan kerek, dán kerek. Ol úshin altyn, kúmis nábary tas sıaqty.
Qaltalarymdy qaqqylaımyn. Nan da joq, dán de joq. Kógershin kózi qylılana qalady. Meni mazaqtaıtyn tárizdi. Uıat-aı...
Bir kem dúnıe.
Iman Júsip
Balýan Sholaq. Qajymuqan. Iman Júsip. Qaraótkel.
O da bir dáýren. Qaraótkeldiń boıyndaǵy Ǵalıanyń qymyzhanasy. Ireleń aqqan Esildiń boıy baıaǵy Qypshaq aýyldary. Kúıgenjar, Talapker, árirekte Qajymuqan týǵan jer.
Ereımentaý men Aq Meshit jaqtaǵy Shıeliniń arasynda at artqan sol Iman Júsip, keshegi Keńes zamanynda kolhozdastyrý kezeńi kelip, Sozaqta saıqal saıasatqa qarsy kóterilis bolǵanda, sol kóterilis kósemderiniń birine aınalǵan ǵoı. Kóterilis kúshpen basylǵanda, Áýlıe-Ata mańynda bólshevıkterdiń qolyna túsip, qala shetindegi Qarasý boıynda «halyq jaýlary» atylǵan orda esil erdiń súıegi qaldy.
Basyna baryp, duǵa oqıtyn belgi joq: Qarasý boıy qaptaǵan úıler. Qaı úıdiń astynda qalǵanyn bir Qudaı biledi.
Bir kem dúnıe.
«Keli» deıdi. Qaı «keli»?
Bıdaı túıetin, tary túıetin, arpa aqtaıtyn keli bolýshy edi. Keli men kelisap baıaǵy qazaq aýylynyń úı sharýasyndaǵy basty quraldarynyń biri edi.
Dál osy zamanda gazetter «keli», «keli» dep jazady. Qaı «keli» deseń, kádimgi orysshadan kelgen «kılo» eken. Iaǵnı kılogramm.
Al endi onyń «keli» bolyp ketetin qandaı qısyny bar? Kúni keshegi keli — kelisap qazir qoldanystan shyǵyp qaldy dep, onyń negizgi maǵynasyn ózgerte beremiz be?
Ótkenin umytyp ketpeý úshin, jaryqtyq Aıaz bı babamyz:
Aıaz bı, álińdi bil,
Qumyrsqa, jolyńdy bil! —
dep qaýdyraq tonyn bosaǵa jaqqa ilip qoıǵan eken.
Bul zamanda keli men kelisap úıińde bolmasa da, mýzeıde tur.
Aldyńa qarap tirlik et.
Ótkenge qarap shúkirlik et.
Shirkin, bir kem dúnıe.
Umytshaqpyz.
Kópir
Arystan ótip, Túrkistannan ótip, Shymkentke jetip, Borandyǵa kelip tirelgen shoıyn jol qurylysy toqtap qaldy.
Oılaý jerden orǵytyp, qyrlaý jerden qarǵytyp kele jatqan temir tulpar qańtarýly.
Áýlıe-Atada tóńkeris. Patshalyq ókimettiń sońǵy tiregi qulap, taǵy tóńkerilip, Keńes ókimeti ornaǵan shaq.
Jańa ókimet bastyǵy — Turar Rysqulov.
Jańa ókimet temir joldyń Áýlıe-Ataǵa qashan jetetinin surastyrady.
Sóıtse, Borandy Beket temir jolynan kópir salynýy kerek eken.
Kópir degende, kóz aldyńa joldyń ústinen ótetin ótkel elesteıdi. Al mynaý temir joldyń astynan ótetin kópir.
Máseleniń shıelengen túıini — Táńirtaýdan bastaý alyp aǵatyn bulaq sýy sol kópir asty arqyly ótýi kerek. Al ol sýdan mashına, arba óter, atpen, esekpen ótersiń, al jaıaýdy qaıtersiń?
Kópirge qarama-qarsy jarlaýyt ústinde alasa úılerdiń biriniń tusynda Orynbaı shal alasa oryndyqta otyrady. Eki jaǵynda eki baldaǵy jatady.
Aldynda jaıdaq ústel ústinde temeki, papıros. Saýdasynyń túri sol.
Kóksaıdaǵy qyrǵyz jezdemiz Nuraly qart bizdiń úıge bir qap temeki ákelip tastaıdy. Ony Aısha anamyz osy Orynbaı qaınaǵasyna jetkizip beredi. Orekeń ótken-ketkenderge osy «tovardy» stakandap satyp otyrady.
Sol Orekeń bir kúni bir oqıǵanyń kýási bolady. Bizdiń aýyldan jońyshqa artqan dáý satyly arba Orekeń otyrǵan kóshemen ótip, tómendegi temir joldyń astyndaǵy kópirge taıap qalady. Baý-baý jońyshqanyń ústinde shoqıyp «Qosbas» Baıjuman jákemiz otyrady. Jońyshqa artqan satyly arba bıik qoı.
Kópirge jaqyndaı bergende at aıdaýshy bala:
– Ata! Ata! Jat! Jat! – dep jantalasa aıqaı salady.
Baıjuman jákemiz bıik arbanyń ústinde qazdıyp otyrǵan jerine búk túsip jata qalady. Arba sý aqqan kópirdiń arǵy shetine ótkende at aıdaýshy bala qarasa, Baıjuman jákemiz bezildep jatyr eken. Relstiń astyndaǵy kópir jákemizdiń jon arqasynyń terisin sypyryp alyp qalypty.
Sony estigen Orynbaı shal:
— Áı, Baıjuman! Sol kópirdiń seniń basyńdy alyp qalmaǵanyna shúkir de! — deıdi ǵoı. — Jata qalmaǵanyńda basyńdy qaqshyp túsetin edi. Qudaı saqtady.
Eńiske qaraı satyly arba jyldam júrip ketkende Baıjuman ata óziniń zamandasy Orynbaıdy baıqamaı, sálemdespeı óte shyqqan ǵoı.
Bastan qulaq sadaǵa degen. Bas aman. Jon arqasy jazylar.
Bir kem dúnıe.
Qymyz
Aqtanberdi jyraý aıtty:
Arýdan asqan jan bar ma?
Jylqydan asqan mal bar ma?
Sary qymyzdan asqan dám bar ma? —
dedi. Áýlıe ǵoı. Imany bar ár azamat, ár ákim osyny oılap, jylqy malyn jeı bermeı, kóbeıtip, qymyzben jurttyń shólin qandyrsa, halyqtyń toqsan toǵyz paıyzynyń densaýlyǵy jaqsarar edi.
Jaryqtyq Jambyl jákem aıtty:
Úıirilgen qyshqyl-tátti sary qymyz,
Aýrýǵa em, saýǵa qýat, dári qymyz, —
dedi. Sol qymyzdyń qýaty shyǵar, Jambyl jákeń jaryqtyq júz jasady.
Eger bizdiń elde ákimderdiń bári Serik Úmbetovteı bolsa, Qazaqstan tutas dúnıe júzindegi eń deni saý memleket bolar edi.
Serik Úmbetov Jambyl oblysyn basqardy. Taraz shahary túgel qymyzhanaǵa aınaldy.
Serik Úmbetov Almaty oblysyn basqaryp edi, Taldyqorǵan qymyzǵa molyqty. Basqalar qaıda?
Bir kem dúnıe.
Serik Úmbetovteı taǵy bir azamat — Darhan Myńbaı Ońtústik Qazaqstannyń Túrkibas aýdanynyń ákimi bolyp júrgende Kúmisbastaý men Kemerbastaý baýraıynda keremet qymyz festıvalin ótkizdi.
Keıin oblys ákiminiń orynbasary qyzmetine kóterilgende, Qymyz merekesin Shymkenttiń ózinde ótkizdi.
Qazir ol Mádenıet mınıstriniń orynbasary bolyp, Astanaǵa keldi.
Endi erke Esildiń boıynda baıaǵy Balýan Sholaq, Qajymuqan, Iman Júsip zamanyndaǵydaı Ǵalıa arýdyń qymyzhanasy ashylar ma eken?
Átteń, bir kem dúnıe.
Tasattyq
Tyshqan jyly — qurǵaqshylyq. Myńbulaqta qulpyryp ósetin asyl qyzǵaldaq bıyl shyqpaı qaldy. Qutyryna gúldegen órik pen almany bir túnde qyrǵyn úsik uryp ketti. 10 gradýsqa deıin sýyq bolyp, qalyń ósken kógerishtiń bárin jaıratty.
Táńirtaýdyń Aqsý-Jabaǵylysyn qalyń bult búrkep turyp-turyp jaýmaı ketedi.
«Epoha vodoleıa» degeni osy ma? Biraq álem ala-qula. Muzdy muhıt erip jatyr deıdi. Amerıkada, Evropada tý tasqyndarynan zardap shekkender kóp desedi.
«Tabıǵattyń bermesin tartyp alamyz!» degen bólshevıkshil urandy Qudaı jazalaǵan sıaqty.
Endeshe, Qudaıǵa qulshylyq et. Meshitte quran oqytqyzyp, tasattyq bergiz.
Kim biledi, Allanyń rahymy túser.
Qudaıǵa syıynǵan qustaı ushady. Adamǵa syıynǵan murttaı ushady.
Táńirtaýdyń basynda býdaq-býdaq bult bar. Biraq bedeý sıaqty, tambaıdy. Iá, Jaratqan Qudiret, bulttardy ıdire gór!
Bir kem dúnıe.
Ázázil
Araqty o basynda adamdar dári retinde oılap tapqan eken. Shıpa bolǵan soń, ony bir-bir tamshydan ǵana paıdalanǵan.
Bara-bara, kele-kele, ásirese ormandaǵy halyq araqty rúmkemen, stakanmen ishetin bolǵan.
Al araqpen aýyzdanbaǵan, qymyzdan artyq qyzýly sýsyn ishpegen bizdiń halyq, keıin-keıin, ásirese ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin, araqqa boı aldyrǵany sonsha, araqty «atasynyń asyndaı» kóretinderden ozyp ketip, shirkindi kesesimen ishetindi shyǵarǵan joq pa?!
Ata-baba qanynda bolmaǵan záharǵa boı aldyrǵandar ajalynan buryn baýdaı túsip jatty. Kóz aldymyzda qanshama bozdaqtar, qanshama talanttar ókpe-baýyrlary irip-shirip óldi. Olardan týǵan urpaq shalajansar múgedekter.
«Ómir degen ómirboıy ázázilmen arpalys» degen eken bir danyshpan.
Ázázildiń eń úlkeni — araq!
Bir kem dúnıe.
Ustaz
Ony sol kezdegi Qazaqstan Úkimeti sonaý Lenıngradta oqyp júrgen jerinen, oqýyn bitirtkizbeı Almatyǵa shaqyrtyp alyp, Jazýshylar odaǵynyń birinshi bastyǵy etip taǵaıyndap qoıyp edi.
Bul qandybalaq 1937-shi zulmat jyl bolatyn.
Lenıngradtan shaqyrtyp alyp, aı-shaı joq, lezde bastyq etip qoıǵan azamattyń aty-jóni Muhamedjan Qarataev edi.
Sóıtse, Úkimetke kósek kerek eken. Jap-jas bastyqqa sol kezdegi qazaq ádebıetiniń marqasqalaryna qarsy qaralap maqala jazdyrý kerek eken. Ony oryndamasa, Muhamedjannyń ózi atylyp keter eken.
Aqyry, sonyń qolymen ot kósep alyp, Muhamedjan Qarataevtyń ózin on jylǵa ıtjekkenge aıdatyp jiberdi ǵoı.
On jyldan keıin Qarataevty aıdaýdan bosatyp, Jambyl qalasyna muǵalim etip jiberedi. Ol sonda Jambyl qazaq orta mektebi men pedagogıka ýchılıshesine qatar sabaq berip júredi.
Astanamyz Almatyda turýǵa ruqsat joq.
Biraq bir jarym jyldan keıin KGB tarapynan qaıtadan tutqyndalyp, katorgaǵa aıdalady.
Baıaǵy patsha zamanyndaǵy Sibirge aıdalǵan dekabrısterdiń áıelderi sıaqty, Muhamedjan Qarataevtyń jubaıy Marhýma kúıeýiniń sońynan ıtjekkenge izdep barǵan ǵoı.
1953 jyly Stalın qaıtys bolǵannan keıin, «jylymyq» kezeń kelip, «halyq jaýlary» elge qaıta bastaǵanda, Muqań Almatydaǵy qazaqtyń kórkem ádebıet baspasyna qatardaǵy redaktor bolyp jumysqa ornalasty.
Dál sol jyly men de ýnıversıtet bitirip, dál sol baspaǵa jumysqa keldim. Bir kezdegi ustaz ben shákirt bir stoldyń basynda qatar otyrdyq.
Bul da bir kem dúnıe.
Qıraǵan meshit, zarlaǵan baıǵyz
Men es bilmeıtin sábı kezde aýyldaǵy táp-táýir meshitti belsendiler-qudaısyzdar qıratqan.
Keıinirek, oıyn balasy bolǵan kezde, qıraǵan meshittiń úıindisine baryp, basqa balalarmen birge jasyrynbaq oınaıtynbyz.
Sonda bir baıǵyz suńqyldap, jaǵy talmaı zarlap otyrýshy edi. Ásirese keshke qaraı, odan ári túni boıy zarlap shyǵady.
Onyń qaıǵy-muńyn túsinbeıtinder: «O, óz basyńa kóringir!» – dep qarǵaýshy edi. Beker qarǵaǵan. Sóıtse, onyki zaman zary eken ǵoı.
Meshittiń moldalaryn zorlap, qorlap, azaptaıdy eken. Atylyp ketken damolanyń árýaǵy baıǵyz bolyp kelip, jylap otyrady eken da.
1937-shi zulmat jyl kelip, estıar, aqyly bar, qasıeti bar, ımany bar, eskishe oqýy bar pendelerdi qyryp ustap áketti, atty, aıdady, toz-toz qyldy. Bastary shabylǵan qur deneler qaldy. Bassyzdardan zalymdar shyqty.
Mine, bizdiń kórip óskenimiz.
Bir kem dúnıe.
Qaraly Qarasý
Kıe qonǵan Áýlıe-Ata (Taraz) shaharyna qybyla jaqtan kireberiste Qarasý deıtin bir bulaq sý aǵyp jatady. Ne kórmegen Qarasý. Kimder keship ótpegen deısiń.
Eki myń jyldyq tarıhy bar Tarazdyń kúnbatys jaǵynda qazir jańa móltek aýdandar ornap, dendropark, aeroport salynyp, qala kelbetin ózgertip jibergen.
Al Qarasý ótkeline kópir salynyp, bary-joǵy bilinbeı, eleýsiz jatyr. Tymyraıǵan tarıh. Sol tylsym tarıhty sál-pál qoparyp jiberseń, ar jaǵynan qańqa súıekter azynap, jamyrap qoıa bermekshi.
Jazyqsyz jazalanǵandar!
Jaýyzdarǵa laǵnet jaýdyryńdar. Jahannamda jatsyn!
Qarasý qapasynda qalǵandar úndemeıdi. Olardy eshkim eskermeıdi. Olar umyt bolǵan. Aqyly kelte adamdar kúni keshegi opat dáýirdi eleń de qylmaıdy.
Al mundaı ortaq molalar burynǵy SSSR-da, onyń ishinde ásirese Qazaqstanda óte kóp. Qyrǵyzdarda da bar eken.
Osy 2008 jyldyń maýsymynda, seksenge qaraǵan jasynda Germanıa jerinde adamzattyń Aıtmatovy atanǵan jazýshy Shyńǵys dúnıeden ótti. Onyń denesin Bishkekke ákelip, Qyrǵyz Alataýynyń belýarynda jatqan «halyq jaýlary» zıratynyń irgesine jerledi.
Óıtkeni zamanynda Turar Rysqulovtyń qoldaýymen úlken qyzmette júrgen Tórequl Aıtmatov 1937 jyly «halyq jaýy» retinde atylyp, 170 adamnyń biri bolyp osy taýdyń belýarynda «ortaq» zıratta qalǵan.
Bergi beıbit zamanda Qyrǵyz úkimeti sol zıratty sáýlettendirip, adamdar zıarat etetin mekenge aılandyrǵan.
Endi Shyńǵys Aıtmatov óz ákesiniń irgesinde, basqa da «halyq jaýlarymen» qatar jatyr.
Ondaı ortaq zırattar Astananyń irgesinde de, basqa qalalarda da bar. Biraq olar ımantarazylanyp, retke keltirilgen.
Al Tarazdaǵy azap shekkender zıratyna ázir ondaı ıshara kórsetilgen joq. Áıtpese, dál osy múrdeli orda Qadir, Qasymbek, Pirná sıaqty bizdiń aýylǵa irgeles Shanyshqyly aýylynyń da azamattary jatyr.
Odan da bir ereksheligi: osy Qarasý boıyndaǵy «ortaq» orda kómilgen azapkerler arasynda ataqty aqyn, kompozıtor, has batyr Iman Júsip jatyr degen boljam bar.
Ol otyzynshy jyldardaǵy Sozaq kóterilisiniń basshylarynyń biri bolǵan. Kóterilis kúshpen basylǵanda, Imanjúsip NKVD qolyna túsip, atylyp, Qarasý boıynda qalǵan degen emis-emis derek bar.
Jaratqan Qudiret ımandaryn bersin.
Bir kem dúnıe.
Balaqtan kirgen ash bıtter
Qaıran Almaty. Sonaý Vernyı atanǵan kezeńde Kolpakovskıı esimdi general-gýbernator osy shahardyń bas arhıtektory sıaqty bolǵan eken.
Kósheleri túp-túzý, Táńirtaýdan ańqyldap soǵatyn samal jelge bóget joq. Qalanyń tabıǵı jelpýishi.
Aryqtary túp-túzý. Salqyn sý kúndiz-túni sylq-sylq kúlip aǵyp jatady. Janyńdy jadyratady. Aryqtardyń jaǵasynda alma, alqory, alsha aǵashtary jamıǵatqa jemis syılap, qut-bereke besigindeı jaınap turady.
1950 jyly men Almatyǵa oqý izdep kelgenimde osyndaı astanany kórip edim. Sodan beri jarty ǵasyrdan astam ýaqyt ótip ketipti. Qala halqy mıllıonnan asyp jyǵyldy. Qala kelbeti ózgerdi. Úıler kóbeıdi. Kóshelerdiń bastary tuıyqtaldy. Endi samal jel qalany ańqyldap jelpimeıdi. Aryqtarda sý syldyrap aqpaıdy. Aryqtar boıynda jalpy jurttyń nesibesindeı bolǵan jemis te óspeıdi.
Samal jel ornyna — kók tútin.
Syldyr ornyna — sheksiz mashına aǵyny.
Taý bókterinde qalyń qaraǵaı ornyna — shyńǵa órmelep bara jatqan kotejder...
Balaqtan kirip, basqa órmelep bara jatqan ash bıtter sıaqty.
Bir kem dúnıe.
Tamshy
Qarnyń ashsa — qaıǵyrasyń. Tamaq izdeı bastaısyń.
Uıqy bassa — qalǵısyń. Uıyqtap alasyń.
Sharshasań — demalasyń. Tynyǵasyń.
Aýyrsań — emdelesiń. Saýyǵasyń.
Osynyń bárin sezinesiń de, áreket jasaısyń. Áıteýir, ólmeýdiń amaly.
Al endi kózge kórinbeıtin, tipti esh ýaqytta elenbeıtin bir nárse bar. Biraq onsyz ómir joq. Sóıte tura, eleńsiz, eskerýsiz.
Áıtpese, bir mınýt dem almaı shydap kórshi!
Júregiń bir-eki mınýt toqtap qalsynshy. Ne bolar ekensiń!
Meni emhanaǵa jatqyzyp qoıdy. «Sıstema» degendi salyp jatyr. Ol bir-eki júz gramdaı suıyq dári. Bilegińe ıne shanshyp, sol ıne arqyly tamyryńa álgi dárini tamshylaıdy.
Tamshynyń jıiligi medbıkeniń qalaýyna qaraı: keıde jyldam, keıde baıaý.
Tamshylaǵan dári júrekke shıpa deıdi. Tamyrlar arqyly osy tamshy júrekke de jetetin kórinedi. Nár beretin kórinedi. Ondaı shıpadan aınalyp ketseń bolmaı ma! Ondaı emniń zeketi bolǵyń keledi. Jasasyn tamshylar!
Biraq sol tamshylar da taýsyla bastaıdy. Ólsheýli ǵoı. Bul ǵumyrda bári de ólsheýli.
Áne, sońǵy tamshy! Jeke jyljyp barady. Sońǵy tamshy! Shynymen bári bite me?! Jeke jyljyp barady. Jyljıdy. Sońǵy... Joq! Toqtap qaldy. Jyljymaıdy. Orta jolda toqtady.
Ol meniń oıym. Meniń qıalym. Áıtpese, sońǵy tamshy toqtaýshy ma edi?! Toqtamaıdy. Ótedi. Bári de ótkinshi.
Bir Alladan basqanyń bári ózgermek! (Abaı)
Solaı.
Bir kem dúnıe.
Jan alqymda
Shyjyrylǵan shilde aıy.
Qalada kún 40 gradýs.
Taý alqymy ımantarazylaý. Sonda da ystyq aptap órtenip tur. Arpa, bıdaı pisigi ábden jetken. Endi oraq keshikse, tógileıin dep tur.
Oraıyn dese, kombaın joq.
Baıaǵydaǵy qol oraq, bel oraq dáýreni ótken. Kombaın kerek!
Kerek, kerek! Kerek qaıdan tabylady. Sharýanyń jany murnynyń ushyna keldi. Sharýa zaryǵa-zaryǵa aspanǵa qaraıdy. Aldyńǵy kúni oımaqtaı bult shyǵa kelip, lezde aspan asty túnerip, jarq-jurq etip naızaǵaı oınap, qoıdyń qumalaǵyndaı burshaq urdy da ketti.
Sharýanyń jany alqymǵa kelip tireldi. Taǵy da doly burshaq eni eki kılometr qasqa jolaqpen josylyp ótip, lezde tyıyldy. Sonyń ózinde jolyndaǵy arpa men bıdaıdyń masaǵyn qyljıtyp ketti.
Meıli ǵoı. Dıhan baıǵus oǵan da shúkir deıdi.
«Qyryqtyń biri — Qydyr degen, qyryqtyń biri — zeket degen» dep ózin ózi jubatady.
Al sonda endi qansha shydaıdy?
Úkimet aıtty: jekeshe bol dedi. Meıli. Jekeshe boldy. Bireýdiń traktoryn, bireýdiń soqasyn, bireýdiń tyrmasyn áke-kóke dep surap alyp, áreń-áreń egin saldy.
Pisigi jetti. Endi kombaın joq!
Al sol Úkimet osyndaıda nege qol ushyn bermeske? Qalaı? Qalaıy sol, bir kezdegideı MTS (mashına-traktor stansıasyn) uıymdastyr!
Dıhannyń tilegin qanaǵattandyr. Tıisti aqysyn al. Quda da tynysh. Qudaǵı da tynysh.
Úkimet! Jeke baılardyń qoljaýlyǵy bola bermeı, halyqpen birge bol! Sonda bereke tabasyń.
Áıtpese, bir kem dúnıe.
Tiken basqan tirshilik
Bir áńgime jazbaqshy bolyp, terezeniń aldyndaǵy ústelge otyramyn.
Tereze Táńirtaýdyń Manas shyńyna, Aqsaı men Kóksaı alqymyna, qybyla jaq Aqsý-Jabaǵyly qoryǵyna qaraǵan.
Qarsy aldymda — kók munaraly meshit. Tóńiregi soqamen jyrtylǵan. Qoparylǵan topyraqty aq kıimdi molda ketpenmen óńdep júr. Bul moldanyń sybaǵaly jeri. Azan shaqyryp bolyp, jerdi baptap júr.
Al osy jurt moldanyń aıtqanyn iste, istegenin isteme deıdi.
Endi eger moldanyń dál myna istegenin istese, jerden jemis terer edi. Olaı emes, tıesili jerlerine egin ekpeıdi. Shoshqa tiken, shońaıyna basyp ketken.
Ortasynda bir áńgi esek qasasyn shyǵaryp, jatyp isher jalqaýlarǵa, maskúnemderge:
— Meni esek dep qorlaısyńdar, ózderiń kimsińder?! — dep múlgip turǵan sıaqty.
«Elge kúlki, esekke tań» degen sóz osydan qalǵan.
Bir kem dúnıe.
Súmelekter
Táńirtaýdyń shyńdarynan aq janartaý atqylaǵandaı býdaq-býdaq bult kóterildi.
Eger Shaqpaqtyń tentek jeli qýalap ketpese, jaqsylap bir jaısań jańbyr jaýmaqshy. Jer-Ana ımekshi.
Qudaı, tilekti bere gór deımiz. Aldyńǵy kúni meshittiń túbinde Qudaıy tamaq berilgen.
Alla qalasa, aspannan nur jaýsa, jerden altyn ónip shyqpaqshy.
Araq iship, mas bolyp uıyqtap qalǵandar nesibesinen qur qalady.
Qýraǵan taıaq tikseń, shynar ósip shyǵatyn jannatty jerden jemis jemeı, jatjurttyq almany, órikti, kartopty, sábizdi bazardan qymbatqa satyp alady.
Jibekti túte almaǵan jún qylady.
Jerdi kúte almaǵan sum bolady.
Bir kem dúnıe.
Qyzǵaldaqsyz kóktem
Tyshqan jyly (2008) sáýir táýir bolmady.
Jas kelindeı jasanǵan órik aǵashtary aq gúlden butaqtary kórinbeı esire gúldep edi, bir túnde úsik uryp ketti (13 sáýir). Qaraıyp ketken dinderi qaldy.
Dalada jaýqazyn joq. Qyzǵaldaq shyqpaı qaldy. Mundaı jaǵdaı buryn bolmap edi-aý. Táńirtaýdyń qyzǵaldaǵy dúnıe júzine dańqy shyqqan. Qazir Golandıa ósirip, dúnıe júzine taratyp, qymbatqa satyp júrgen gúldiń túpatasy osy Táńirtaýdyń «Greıg» atalyp ketken bizdiń eldiń qyzǵaldaǵy.
Qudaı rahym etip, meıirim tókpese, bul jyl jutań. Tasattyq berip, qudaıy tamaq úlestirip jatqan musylmandar barshylyq.
Itqyzǵaldaq (mak) kórine bastady. Itqyzǵaldaqtyń ómiri óte qysqa. Qyz dáýren sıaqty óte shyǵady.
Kók kóterilmeı qaldy. Qys qıyn bolar. Jurt kúni buryn malyn matap satyp jatyr. Asyraı almaıdy.
Bir kem dúnıe.
Shyńǵys shyńy
Bizdiń aýyl Myńbulaqta. Onyń ońtústik-shyǵys jaǵynda, jıyrma bes shaqyrym jerde Táńirtaýdyń eń bıik shyńy Manas taý asqaqtap turady.
Búgin Manastyń aspanǵa shanshylǵan asqaq shyńyn qalyń qara bult orap alypty.
Etegindegi Sheker-aıyl da qara jamylǵan.
Bul — adamzattyń Aıtmatovynyń aýyly.
Osydan otyz jyl buryn Shyńǵys Aıtmatov elý jasqa tolǵanda, Almatydan alty jazýshy eki mashınaǵa minip, sol Shekerge baryp edik: Tahaýı Ahtanov, Zeınolla Qabdolov, Qaltaı Muhamedjanov, Seıdahmet Berdiqulov, Asqar Súleımenov jáne men — Sherhan Murtaza.
Sonda Qaltaı taý jaqqa qarap turyp:
— Ana Manas shyńymen teteles qatar jatqan eńseli shyń — Shyńǵys shyńy,— dep edi.
Sol aıtqany keldi-aý deımin. Shyn dúnıede Shyńǵys endi Manas babasymen tabysqan shyǵar.
Bul Shyńǵys budan shamada 900 jyl buryn jasaǵan Shyńǵyspen de tabysar. Ol Shyńǵys jarty álemdi qylyshpen jaýlap alsa, bul Shyńǵys búkil álemdi qalammen baýrap aldy.
Rýhtary máńgi sónbeıtin alyptar eki dúnıede de jarqyraıdy.
(11. 06. 2008).
Baǵa qaıda barasyń?
— Solárkanyń lıtri 100 teńgeniń ústine shyqty, — dep keldi «Nıva» aıdap júrgen nemerem.
— Sonda ortalyqqa jetkenshe qansha kerek?
— Ary 5 lıtr, beri 5 lıtr — 10 lıtr — myń teńge ǵoı.
— Odan da baıaǵydaǵydaı esek minip barmaımyn ba, — deımin men, ne kórmegen basym.
Egin pisip tur. Endi oraq túspese, tógilip qalaıyn dep tur. Qalyń bult tónip-tónip kelip, áıteýir, jel aıdap ketedi. Kombaın joq, traktor joq, mashına joq. Bárin jaldaý kerek.
Sharýa baıǵus káıtip kún kórer.
Úkimet bári keremet dep qoıady.
Obaly kimge?!
Bir Alla biledi. Jazasyn beredi.
Bir kem dúnıe.
Jel
Bir apta boldy. Shaqpaqtyń jeli azynaıdy da turady.
Jaýynsyz, qyzǵaldaqsyz kóktem ótti.
Egin, qorlyqpen, azappen egilgen egin, mıa men kekire, qamys basqan egin pisti.
Ásirese arpa osal. Azynaǵan jelden jyǵylyp, masaǵy qıylyp túsip jatyr.
Eńbegiń esh, tuzyń sor.
Azynaǵan jel.
Túptiń túbinde bárin de jel jeńedi.
Bári de Maqtymqulynyń óleńindegideı.
Tek azynaǵan jel ǵana qalmaq.
Biraq bárin Alla biledi. Dúnıe álemdi ádemi qalpyna keltiremin dese — bári de Allanyń alaqanynda. Ashsa da, jumsa da ózi biledi.
Adamda bári de bar bolýy múmkin. Áıteýir, birdeńe jetpeı turady.
Bir kem dúnıe.
Qosh, Saryaǵash, nárli sý...
Qosh, Saryaǵash, nárli sý,
Dertim bolsa, shıpa bol!
Ómir degen alysý,
Erkeletpes sıpap ol.
Tumanbaı.
Radıo qaıta-qaıta qaqsady:
— Saryaǵash sýy sarqylyp bara jatyr, — deıdi.
Tumanbaı aqyn Saryaǵashpen ýaqytsha qoshtasyp edi-aý. Jyl qusyndaı aınalyp kelem dep edi ǵoı.
Al myna radıo sózi... Salqyn ǵoı. «Tabıǵattyń bermesin tartyp alamyz!» — dep ákireńdeýshi edi sonaý Sovet kezindegi naısaptar.
Endi «jańa baılar» — jabaıy kapıtalıser Qudaıdyń kúlli halyqqa arnaǵan nesibesin bas-basyna jekeshelendirip alyp, nárli sýdy súlikteı soryp jatsa, nárli sý taýsylmaǵanda qaıtedi?!
Aqyrzaman bolarda sý tartylar,
Qarap turǵan jigitke qyz artylar, — dep edi baıaǵyda bir aqyn. Sol aıtqany keldi me?! Áýlıe eken ǵoı, jaryqtyq.
Áı, uqsaıdy, uqsaıdy.
Bir kem dúnıe.
Urpaq
Jamannan jaqsy týady,
adam aıtsa nanǵysyz.
Jaqsydan jaman týady,
bir aıaq asqa alǵysyz.
Halyq danalyǵy.
Onyń aty Saparqul edi. Endi oǵan «sholaq» degen anyqtama qosyldy. Óıtkeni bul aýylda taǵy bir Saparqul bar bolatyn.
— Oı, Saparqul týraly gazetke jazypty, — deıdi bireý.
— Qaı Saparqul? — dep surady endi bireýi.
— Sholaq Saparqul.
O basynda ol sholaq emes edi, uly jahan soǵysy kezinde, Lenıngrad túbinde jaýdyń snarády oń qolyn topshysynan julyp ketip, sodan beri «Sholaq Saparqul» atandy.
Jaryqtyq jaqsy kisi edi, múgedekpin dep jatyp almaı, aıanbaı jumys isteıtin. Kolhozdyń qoıyn baǵatyn. Maıdanda ǵana emes, eńbekte de batyr edi.
Sol Sholaq Saparqul bir kúni maǵan kelip:
— İnishek, seniń orysshań bar ǵoı, maǵan orysshalap aryz jazyp bere qoıshy, — degeni ǵoı.
Sóıtse, Sholaq Saparqul o basynda İ toptaǵy múgedek retinde aqsha alady eken. Sońǵy kezde qaıtadan komısıaǵa salyp, sol komısıa ony İİ topqa túsirip tastapty.
Sodan otyra qalyp, sol kezdegi SSSR Joǵarǵy Keńesiniń bastyǵy Voroshılov joldasqa Sholaq Saparqul atynan aryz jazaıyn.
Táńir jarylqaǵyr, sol hat Voroshılov joldastyń qolyna tıip, İ toptaǵy múgedektigin qalpyna keltirgen ǵoı.
Bul zamanda Voroshılov joldas ta joq, Sholaq Saparqul da o dúnıede.
Sholaqtyń nemeresi bar. Qudaı sorlatqanda, maskúnem. Jáne men turatyn úıdiń irgesinde, kórshi. «Alystaǵy aǵaıynnan jaqyndaǵy kórshi artyq» deýshi edi. Mynaý ondaı bolmaı shyqty. Ózi ylǵı mas bolyp alyp úıinde jatady.
Týra meniń jazý jazyp otyrǵan bólmemniń tusyna áýpildetip, arsyldatyp esekteı ıtin baılap qoıady. Ol ıt kóbinese ash bolady. Esi durys-aý degen kelin kórinbeıdi. It az bolǵandaı, baılaýly esek ishegin tarta aqyrady. Jemi taýsylǵan taýyqtary qaqylyqtaıdy da júredi.
— Shyraǵym-aý, mal-janyńa qarasańshy, mazany aldy ǵoı, — desem:
— Mazańdy alsa, kóship ket,— dep dúrse qoıa beredi.
Kóshe salý ońaı ma, qaıda sıasyń? Baspadan, shartqa otyryp, azyn-aýlaq tıyn-teben alyp edim, kitabymdy bitire almaı qınaldym.
Bir kúni tań qulanıektene dalaǵa shyqsam, áýpildek tóbetti jetektep, áńgi esekke minip alyp, aq kıimdi kisi ketip bara jatyr eken, aq shapanynyń oń qol jaq jeńi jelbireıdi.
— Apyr-aı, myna kisi baıaǵy Sholaq Saparqul emes pe?— dep ań-tań qalyp, qasyna jaqyndaı bergenim sol edi, álgi aq kıimdi kisi lezde ǵaıyp boldy.
— Seniń mazańdy almasyn dep edim, — degen daýys shyqty. Jan-jaǵyma qarasam, eshkim joq. Kún juma edi. Úıdegilerge aıtyp, shelpek pisirtip, bir toqtyny soıǵyzyp, kórshilerdi shaqyryp, qudaıy tamaq bergizip, meshitke baryp árýaqtarǵa arnap duǵa oqytqyzyp, Sholaq Saparqulǵa dep bir rákat namaz oqyp, kóńilim jaı tapqandaı boldym.
Bir kem dúnıe.
Dıogen
Baıaǵyda Dıogen esimdi ataqty oqymysty, fılosof kisi ómir súripti. Bir qyzyǵy, ol teńiz jaǵasynda bóshkeniń ishine kirip alyp, quıryǵyn kúnge qyzdyryp jatady eken. Sondaı bir kezde onyń ataǵyna tánti bolǵan, jarty álemdi jaýlap alǵan jahanger Aleksandr Makedonskıı — bizdińshe Eskendir Zulqarnaıyn sol Dıogendi ádeıi izdep kelip, sálem bermekshi bolypty.
Sóıtse, Dıogen ádetinshe bóshkeniń ishinde quıryǵyn kúnge qyzdyryp jatyr eken. Aleksandr Makedonskıı óziniń Býsefal degen tulparynyń ústinde turyp:
— Dıogen! Saǵan sálem berip turǵan Eskendir Zulqarnaıyn! — depti.
Sonda Dıogen bóshkeniń ishinde teris qarap jatyp:
— Eskendir Zulqarnaıyn bolsań káıteıin. Kúnniń kózin kóleńkelemeı, bylaı turshy, — dep aıtty deıdi.
Ataǵy jer jarǵan Eskendir Zulqarnaıyn ne derin bilmeı, abyrjyp qalsa kerek.
Qant pen qoraz
Ataqty fılosof Kant Shyǵys Prýssıada bir kisiniń úıin jaldap, óziniń dańqty eńbekterin jazyp júrgen kezi eken.
Bári jaqsy-aý, biraq álgi úıdiń aıdary qyp-qyzyl qorazy bar eken. Qojaıyny sıaqty qoraz da tıanaqty. Mekishterin renjitpeıdi. Tańsáride, kún sáskede, besin kezinde, namazshamda, ne kerek, ózinshe tıesili merziminde zor daýsymen aıqaılap turady eken.
Biraq bul daýys fılosof Kanttyń mazasyn maı ishkendeı qylady. Jazý jazyp otyrǵanda, ıakı ómir týraly tereń oılarǵa ketken kezde oıyn bóle beredi ǵoı.
Kant qorazdyń ıesine jalynyp:
— Myna báleniń kózin qurt. Maǵan jumys istetkizbeıdi, — deıdi ǵoı.
Biraq qojaıyn nemis emes pe:
— Jazyǵy joq qorazdy qalaı qurtamyn, — dep kónbeı qoıypty.
— Onda ne men turamyn, ne qoraz turady, — deıdi fılosof.
— Óziń bil, — deıdi qojaıyn.
Ataqty fılosof qorazǵa bola basqa jaqqa kóship ketipti.
Bir kem dúnıe.
Bizdiń aýyldyń kelinderi
Úıdiń balkony Táńirtaý jaqqa qaraıdy. Sol balkonda kelesi áńgimeniń jaıyn oılap, qarly shyńdarǵa qarap, qapersiz otyr edim... Kóshede aq oramaldy, qyzyl kóılekti bir kelinshek ótip bara jatyp, maǵan ıilip sálem saldy.
— Rahmet, aınalaıyn, Qudaı tileýińdi bersin, — dedim. Beıtanystaý eken:
— Kimniń kelinisiń? — dedim.
— Allabergen atamnyń, — dep jarqyldap jaýap berdi.
Men oılanyp otyryp qaldym.
«Qaı Allabergen? Bul aýylda Allabergen degen bar ma edi?»
Otyryp-otyryp, ondaı adamdy taba almadym. Keıin bilsem, ózimizdiń atalas aǵaıyn Qudaıbergen eken.
Qazirgi zamannyń kelinderi qaıyn ata, qaıyn aǵa, qaıyn ene, abysyn-ajyn degenderdi sartyldatyp, badyraıtyp óz attarymen ataı beretinine qulaq úırenip ketken.
Al mynaý tosyn jańalyq. Bul zamannyń belsendi qatyndary «genderlik saıasat» dep basyńnan asyra dúńkildeıtin dáýirde... Burynǵylar eske túse ketkeni...
***
Aýyldyń syrtynan shyryldaǵan daýys estiledi. Qulaqty eleń etkizedi.
— Ata, ata! — dep aıqaılaıdy álgi daýys, — Ata, ata!
Syldyramanyń ber jaǵynda,
Sarqyramanyń ar jaǵynda
Mańyramany ulyma jaryp ketipti.
Janymany bilemege janyp-janyp, tez ákelsin bireý, — dep shyryldaıdy álgi jańa túsken kelinshek.
Qazirgi qazaq muny túsinýi úshin mynandaı sózdik kerek:
Syldyrama — qamys,
Sarqyrama — ózen,
Mańyrama — qoı,
Ulyma — qasqyr,
Janyma — pyshaq,
Bileme qaıraq.
Sonda bul jańyltpash nege kerek bolǵan?
Sóıtse, álgi jańa túsken kelinniń:
Qamysbaı degen atasy bar eken,
Ózenbaı degen qaınaǵasy bar eken,
Qoıbaǵar degen qaınysy bar eken,
Qasqyrbaı degen taǵy bir qaınaǵasy bar eken,
Pyshaqbaı degen atasy bopty,
Qaıraqbaı degen taǵy qaqbas bar bolsa kerek.
Mine, baıaǵy zaman kelinshegi solardyń eshqaısysynyń kóńilin qaldyrmaı, ádepten ozbaı, árýaqtan attamaı, salt-dástúrdi saqtaı bilgen adal jan ǵoı.
***
Al álgi «Allabergenniń kelinimin» degen aınalaıyn sol baıaǵylardan aman-esen osy zamanǵa jetken qutty qus bolar, sirá. Qudaı tileýin berip, aldynan árdaıym aq kún týa bersin.
Sirá, jańadan túsetin basqa da jas kelinder osyndaı shyǵar.
Qaıdam-aý, qaıdam...
«Gender! Gender!» dep dúrsildesedi...
Bir kem dúnıe.
On eki aıdyń sultany
Oraza — densaýlyq kepili.
Oraza — rýhtyń tazalyǵy.
Oraza — tozaqtan qorǵaıtyn qalqan.
Oraza — tilektiń qabyldanýy.
Orazada — aýyz berik.
Aýrý — astan, daý — qaryndastan.
Oraza — ashtyqtyń ne ekenin bilý.
Oraza aıynda daý-damaıdan, urys-keristen, qıanattan, zorlyqtan, dórekilikten, urlyq-qarlyqtan tyıylǵan jón. Áldekim kılikse: «Aýzym oraza», — de.
Oraza tek ashyǵý emes.
Oraza — jaqsy minez qalyptastyrý. Tárbıeli taqýa bolý.
Bir kem dúnıe.
Ash bala men toq bala
Ash bala toq balamen oınamaıdy, toq bala ash bolam dep oılamaıdy.
Ol ras. Bala kúnimde, ásirese soǵys jyldary kóp ashyqtym. Sonyń saldary áli kúnge deıin bilinedi. İshek-qarnyma gastrıt deı me, holesıstıt deı me, áıteýir, óńsheń «ıtter» tolyp ketken. Munyń bári sol soǵys jyldaǵy ashqursaqtyqtyń kesiri.
... Bastyqtar keıde bir ýys, jarym ýys talqan beredi. «Biraq ıtke súıek tastaǵanyń qaıyrymdylyq emes. Óziń de ash otyryp ıtpen súıek bóliskeniń qaıyrymdylyq» (Dj. London).
«Qaıyr bergen qol bata bergen aýyzdan artyq» (Ingersoll).
Qudyqtyń basynda bir ıt shólden óleıin dep jatyr. Jeńil etek, jezókshe áıel týflıine jip baılap, qudyqtan sý alyp berip, ıtti ólimnen alyp qalady. Osy jaqsylyǵy úshin Qudaı onyń barlyq kúnásin keshedi.
Sonda da bir kem dúnıe.
Aqsuńqar qaıda
Qaraqus jemin basyp jeıdi. Aqsuńqar jemin shashyp jeıdi.
«Ýhýd taýyndaı altynym bolsa, aldymen qaryzymnan qutylar edim. Qalǵanyn janymda úsh kúnnen artyq ustamas edim», — deıdi Paıǵambar hadısterinde . Ras pa, joq pa, bir Alla biledi.
Al qazirgi baılar – ajdaha, túıeni túgimen, kemeni júgimen jutsa da toımaıdy.
Munaı teńizi jutylyp jatyr.
Temir men mys, altyn, kúmis...
Tóbeden tómen qaraı tógilgen baılyq murtty jaǵalaı aǵady, aýyzǵa túspeıdi.
Túspese túspesin. Halyq aman bolsyn. El bar bolsyn.
Bir kem dúnıe.
Urpaqsyzdar umytylady
Urpaqsyzdar umytylady. Ómir zańy solaı.
Men es biletin kezden beri aýylda talaı adam urpaqsyz qalyp umytyla bastady.
Mysaly, jaqyn aǵam Námetqul. Temir ustasy edi. Zerger edi. Ekinshi jahan soǵysynyń jaýyngeri. Jalǵyz uly Baıbosyn erte ketti.
Námetquldan urpaq qalmady. Aýyldaǵy úıde ol soqqan temir qysqash qalǵan edi. Qazir bar ma, joq pa bilmeımin.
Begaly degen týysqanymyz tal-daraq ósirgen ormanshy eken. Soǵys jyldarynda orman taýsyldy. Jalǵasy joq. Aty umytylǵan. Onyń aǵaıyny Mámbetáli de sondaı. Endi ózim she? Jalǵyz ul 50 jasqa keldi. Balasy joq. Sonymen tuqym úzile me? Qudaı Batyrhannan taraǵan urpaqqa ǵumyr bersin! Sonda Murtaza aty óshpeıdi.
Al menen kitaptar qalar. Olar urpaqty jalǵastyra ala ma?
Bir kem dúnıe.
Kúmis qońyraýly elikter
Bul áńgimeni jazý úshin aldymen Sanjar Asfandıarovpen sóılesý kerek. Al ony tabý qıyn. Taǵdyr ony qaı juldyzǵa aparyp qonystandyrǵanyn onyń ózinen basqa kim biledi? Aspan álemindegi rýhtar ishinde Stalınniń oǵynan o dúnıege attanǵandardyń sanyn bilip bolmaısyń.
«Qaı juldyzdasyń Sanjar aǵa? Ertedegi qazaq tarıhyn qalaı jazǵanyńdy bileıin dep edim. Sonyń ishinde meniń týǵan jerim – Myńbulaq týraly da aıtypsyń».
Sanjar aǵa til qatpady. İzdep júrip ol jazǵan kitapty áreń taptym.
Batys Túrik qaǵanaty týraly aıtylǵan eńbekti tabý qıyn. Qazir ondaı qundy kitapty qaıta basyp shyǵaratyn baspa da joq pa, bilmeımin.
Áıteýir, izdep júrip, surap júrip, jalynyp júrip áreń oqydym-aý… Qasıetti, kún dıdarly Myńbulaq týraly, ondaǵy kúmis qońyraýly elikter týraly… Bar eken!
… Bizdiń osy kúngi Túlkibas dep júrgenimiz shynynda Túrkibas. Batys Túrik qaǵanaty kezinde Han ordasy bolǵan.
Sol Han jaz jaılaýyn Myńbulaqta (ıaǵnı qazirgi Jýaly) qonystaıdy eken.
Sanjar Asfandıarov óz kitabynda erte zamandaǵy, jetinshi ǵasyrdaǵy Qytaı saıahatshysynyń áńgimesin keltiredi. Saıahatshy, monah Súan Szın Taraz shaharynyń ońtústik-batysynda, alpys farsah jerde Myńbulaq degen ólke jatyr. It murny batpas qalyń orman. Hannyń kúmis qońyraýly elikteri jaıylyp júredi eken. Olardy óltirgen adam darǵa asylady eken deıdi…
Qazir sol Myńbulaqta ol orman joq. Eń sońǵy qaldyǵy ótken surapyl soǵys jyldarynda otqa jaǵylyp ketken.
Sol Myńbulaqtaǵy meniń jerlesterim, kim biledi, sirá, sol qara ormandy qalpyna keltirer…
Kim biledi, bizdiki arman, qıal ǵoı. Al bálkim, ondaı esti urpaq tabylyp ta qalar.
Bir kem dúnıe
Bostandyqtyń atyna min!
«Alyspaǵan, julyspaǵan bostandyq atyna minbeıdi, buǵaýdan bosamaıdy, er quldyqtan, áıel kúńdikten shyqpaıdy, malyna da, basyna da ıe bolmaıdy!»
Bul haldi Álıhan Bókeıhan “Qyr balasy” degen búrkenshik atpen baıaǵyda jazyp ketken. “Qazaq ádebıeti” gazeti ony 1996 jyly kóshirip basqan.
Sol Bostandyqtyń atyna shyndap mindik pe eken? Onda nege Balqashtyń jaǵasynan sonaý batystaǵy Azǵyr, Kapýstın Iarǵa deıin sozylǵan polıgondar áli kúnge deıin tur? Búıirden qadalǵan qanjar emes pe?!
Bir kem dúnıe.
Kıeli kindik
Erterekte qazaqtar memlekettiń ortalyǵyn, ıaǵnı astanasyn kindik qala dep ataǵan. Demek, ol bas qala degen sóz.
Al adam kindiginiń mańyzy qandaı?
Anasynyń qursaǵynda jatqanda bala kindik arqyly sheshesimen jalǵasyp jatady. Áýlıe aqyn Shákárim:
Kindigimdi kesip qınaǵanda
Anamnan kettim alystap, — deıtini sondyqtan.
Adam organızmindegi eń asyl múshe. Ony jalańashtap júrý — ásirese, boıjetken qyz balaǵa, bolashaq anaǵa sheksiz kúná.
… Avtobýs lyq toly. Oryndyqta otyrǵan saqal-shashy appaq qýdaı qarıa kisiniń qarsy aldynda turǵan boıjetken… Jalańash kindik… Adamdar lyqsyp ıtergende álgi qarttyń aýyzyna baryp tireldi. Sonda aqsaqal álgi qyzdy dál kindiginen túıip kep jiberdi.
Ne boldy?!
— Naısap! — dedi. — Bala kórmeı ótesiń! — dedi.
Sirá, aıtqany keletin shyǵar.
Mundaı qasiretke ushyraıtyn álgi baıǵus qana ma eken?
Kóp qoı! Batystyń ımansyz qylyǵyna eliktegen essiz kóbelekter! Tozaq otyna kúıedi-aý…
Sony sezbeıdi ǵoı.
Qoǵam qaıda?
Ata-ana qaıda?
Mektep qaıda?
Obal boldy ǵoı.
Bir kem dúnıe.
Iman baılyǵy kerek
Kedeıdi baı etý — saýap. Osy sońǵy jıyrma jylda talaı-talaı túsiniksiz nárseler, ıaǵnı joqtan bar bolyp, kedeılikten bir-aq sekirip baı bolǵandar kóbeıdi.
Al, biraq baılyǵyna saı ıman kóbeıdi me? Óte sırek. İlýde bireý. Olar ertegidegi baqa sıaqty. Bastaryna baq qonady. Qus patshasy búrkittiń ózi baryp olarǵa sálem beredi.
Sóıtse de kedeı baı bolsam deıdi. Baı qudaı bolsam deıdi. Kesir-kesapattyń túbiri osy jerde jatyr.
Bizde dál qazir osyndaılar kóp. Imandylar az.
Al endi azdy kóp qylý… Biz, qazaqtar, áli azbyz. Kóbeıetin retimiz bar ma? Patsha aıtty, taıaý jyldary jıyrma mıllıonǵa jetemiz dep. Áli segiz mıllıonbyz. Sheteldegilerdi qosqanda on eki mıllıon sıaqtymyz.
Ósip-ónýdiń bal-bulaǵy aýyl edi… Aýyl da aqyrzaman amalyn úırenip aldy. Balany qursaǵynda jatqanda qurtady.
Abortqa tyıym salatyn zań kerek. Ol da adam óltirýmen birdeı. Jazasyn alsyn!
Erterekte boıdaq salyq degen bolýshy edi… Qazir joq bilem. Biraq boıdaqtyń da boıdaǵy bar. Áýeli sebebin anyqta.
Azdy kóp qylýdyń amaly: áýeli halyqqa jaǵdaı jasa. Kóp jastar úısiz-kúısiz.
Kóp balalyny barynsha kótermele. On bala, odan da kóp tabatyndar buryn kóp edi. Zaman ózgerdi, ómir ózgerdi. Halyqtyń basynan neshe alýan zulmattar ótti. Kóp qyrǵynshyq, asharshylyq, genosıdter boldy.
Dál qázir beıbitshilik, birshama túzik zamanda, dana halyq bolsań kóbeıýge tyrys.
Kim biledi, aldymyzda áldeqandaı zaman bar.
Alladan rahym tile!
Áıtse de Jasaǵan ıem jaqsylarǵa ıman men danyshpandyq qasıet bersin.
Bir kem dúnıe.
Asyrandy kirpi
Batystyń telehabarlaryna qarap otyrsań — ne joq, bári bar. Sonyń ishinde jabaıy ań-qustar, jan-janýarlar týraly arnaıy baǵdarlama, arnalar da bar.
Biz úırener bir qasıeti – úısiz, kúısiz qalǵan ıt, mysyq sıaqty maqulyqtardy qorǵaıtyn qoǵamdyq uıymdar jumys isteıdi.
Al endi bizdiń jaqta tártip saqshylary kóshede buralqy ıt kórse atyp tastaıtynyn kórgenbiz.
Erterekte, Máskeýde oqyp júrgende, Vıktor degen kýrstas joldastyń úıinde asyrandy kirpini kórip tań qalǵanym bar. Sóıtse kirpi qandala, taraqanǵa qyrǵıdaı tıedi eken. Qabyrǵasy qaraǵaıdan soǵylǵan eski úılerde qandala, taraqan kóp bolady. Kirpisi bar úıge ondaı qansorǵyshtar jolamaıdy eken.
Tikenekteri tikireıgen kirpiniń sol Vıktordyń úıinde tárelkeden sút iship jatqanyn kórip edim.
Kirpini kıeli deýshi edi, ras shyǵar. Qandala, taraqandar tasyrańdap ketse, ol da zıan.
Bir kem dúnıe.
“Hassaq” deıdi…
Bala kezimde estigenim esimde. Bizdiń Myńbulaqqa kórshiles, Kúrkúreý sý boıyndaǵy qyrǵyzdarǵa bara qalsaq:
— Iá, hassaq bala, — dep qarsy alar edi.
Keıin-keıin, jol túsip Mońǵolıaǵa barǵanymyzda:
— Hassaqtar keldi! — dep qushaqtasty.
Al bizdiń tarıhshylar, oqymystylar áli kúnge deıin “qazaq” degen sózdiń tórkinin dóp basyp aıta almaı, ár saqqa júgirtedi.
Aý, sonda bizdi bir zamanda “saqtar” “saq” degeni ras qoı. Al endi “has” degen sózdiń maǵynasy “naǵyz”, “anyq”, “shyn” degenge saıady. “Saq” sózimen birikse – has+saq!
Myna bizben ejelden aralas-quralas qyrǵyzdar, mońǵoldaǵy dúrbit, uryńqaı, halha, oırat, buırat, mańǵyttar bizdi “hassaq” dese, solar ótirik aıtpaıtyn shyǵar.
Aqıqatyn bir Alla biledi. Áıtse de ejelgi kórshiler beker sóılemes.
Sondyqtan aýzy túkti qazaqtarmen shatasa bermeı, hassaq bolǵan abzal shyǵar.
Bir kem dúnıe.
Tuńǵysh tamshy
Kóp keshikpeı kóktem de kelip qalar.
Esinetip, esirtip, erikti alar.
Azan-qazan aspannyń qońyraýy,
Jaqsylyqtan tursa ıgi berip habar.
(Muqaǵalı).
Jańbyrdyń tuńǵysh tamshysynan jasyl japyraq di-i-ir-r ete qaldy. Tyǵynshyqtaı tompaq, perishte keýdesine bozbala jigittiń qoly tuńǵysh ret tıgen qyz sıaqty. Di-i-ir-r…
Sodan balkonnyń jaqtaý temirine tıgen tamshydan bir názik qońyraý zyń-zyń-zyń dep yzyńdady da turdy.
Jubanbas, jylaýyq jaýyn. Qaıta qýanbaı ma… Jańbyr basylyp, kún ashylyp, dún-dúnıe jarqyrap-jaınap shyǵa kelýshi edi… Zyń-zyń-zyń…
Dúnıege adam balasy bir tamshydan jaralyp kelgen deıdi. Tuńǵysh tamshy. Bárimiz sol tuńǵysh tamshydan taraǵanbyz. Qasıetti tamshy. Azbyz.
Bir kem dúnıe.
Esh pen kesh
Urylardyń usaǵy túrmede júr,
Urylardyń úlkeni minbede júr.
(M. Tazabekov).
Asa iri aıtys aqyny Muhamedjan balam durys aıtady: urylardyń usaǵy bar, úlkeni bar. Mysaly, órmekshiniń toryna udaıy shirkeı ilinedi, al sona, ara sıaqtylar tordy úzip shyǵyp kete beredi.
Osydan on bir jyl buryn, 1997 jyly, «Egemen Qazaqstan» «Sherhanǵa hat» aıdarymen Kamal Smaıylovtyń «Ótpeli kezeń ókindirmesin» atty maqalasyn jarıalady. Oǵan men jaýap retinde «Jemqorlyq, urlyq-qarlyq, parqorlyq, qylmystyń bir túri bar jalaqorlyq» degen hatty jarıaladym («Egemen Qazaqstan», 1. 10. 1997).
Sodan beri de on bir jyl ótip barady. Ókimet jemqorlyq, urlyq-qarlyq, paraqorlyqpen kúresti endi-endi bastap jatqan sıaqty. «Qoıyn aldyryp, qorasyn bekitkensip» jatqan syńaıy bar.
«Eshten kesh jaqsy» degen-aý.
Bir kem dúnıe.
“Ov” pen “ev”
Osydan on jeti jyl buryn “Egemen Qazaqstan” gazetinde meniń famılıam “Murtaza” bolyp jazyldy, “ev” alyp tastaldy.
Dál osy amaldy Parlament májilisi endi qolǵa alyp, zań qabyldap jatyr. Qara: “Aıqyn”, 8 qazan 2008 jyl.
Buǵan da shúkir.
Áli de “ov” pen “ev”, “ın”, “ıch” degender mańdaılaryna týshpen jazylǵandaı, ómiri ketpeıtin tańbalar kóp. Arada urpaq óter. Keler urpaq tazalanar.
Baıaǵyda evreı halqy perǵaýynnyń quldyǵyna túsip, odan áýlıe Musa paıǵambar qutqaryp, quldyqta bolǵandar ómirden ótip taýsylǵansha, evreılerdi qyryq jyl boı shóldiń ishimen alyp júrgen.
Jańa, jas urpaq dúnıege kelgende Musa paıǵambar olardy Palestına jerine qonystandyryp, Izraıl memleketin qurǵan ǵoı. Bárine tózim men aqyl kerek.
Bizge de taza, quldyq kórmegen urpaq keler.
Bir kem dúnıe.
Jarymjan jalǵan dúnıe
Mine, saryala kúz kelip, kári qudań qys ta taıap qaldy.
Áskerı mekemeler kúzgi maýsymda jasy jetkenderdi ásker qataryna shaqyryp jatyr. Bizdiń tuqymnyń tarazyǵa tartylar shaǵy bul. Oǵan deıin irili-ýaqty aralas dúnıede sezile bermeıtin kem-ketik osy jerde áshkerelenedi.
Áskerge shaqyrylǵan jastardyń 80 paıyzy jaramsyz. Kóbisi jarymjan, boıy alasa, ergejeıli urpaq ósip kele jatyr. Salmaǵy bir toqtynyń salmaǵyna da jetpeıdi.
Keshegi ótken Mahambet batyr-aqyn:
— Ótemisten týǵan on edik,
Onymyz atqa qonǵanda,
Jer qaıysqan qol edik… —
demep pe edi?!. Qaıda qazir “adyrnasyn ala ógizdeı móńiretken, atqan oǵy Edil-Jaıyqtan teń ótken” eren erler?!
Bizdiń Aısha bıbi aýylynda keshegi er Baızaq datqanyń urpaǵy, eren kókparshy Nábı baýyr jergilikti kókparshylar komandasyn quryp, talaı jerde jarystar uıymdastyryp, saıdyń tasyndaı batyr, balýan jastardy tárbıelep júr. Dúnıejúzilik olımpıada oıyndarynyń jeńimpazy Muhtarhan Dildábek batyr kókparshylar jarysyn bastap, jaqsy úlgi kórsetip, taǵy bir erlik jasap júr.
Úmittiń oty osylarda. Olar az.
Jaqynda baspasóz sonaý Kanadadan taza tuqymdy buqalar jetkizilgenin habarlady. Maldyń tuqymyn tazartqan jaqsy.
Al azyńqyrap bara jatqan adam tuqymyn, ult genofonyn qalaı jaqsartýǵa bolady? Densaýlyq saqtaý degen sala osyny oılaı ma? Oılaıtynyn bilmeımin, aıtady. Biraq dármensiz.
Qalaı bolǵanda da memleket tuǵyry myzǵymastaı bekem bolýy úshin ókimet te, úkimet te, jalpy áleýmet qazirgisin, bolashaǵyn oılap, urpaq tazalyǵyn erekshe qolǵa alǵany abzal bolar edi.
Ony oılap, otan súıer áreket qylatyn qaıratkerler qaıda?!
Bir kem dúnıe.
You Might Also Like
-
Kún saıyn ajyrasý habaryn estý úırenshikti jaǵdaıǵa aınaldy. Kúshti, berik mahabbatpen úılenip, 2 aıdan keıin ajyrasyp jatatyndar endi eshkimdi tań qaldyrmaıdy. Aınalamyzda alǵashqy kúngideı bir-birine...
-
Shildeniń kúni shańqaı tús bolǵanda batystaǵy Kelinshektaý saǵymdanyp, úzdik-sozdyq qımyldaı bastaıdy. Baıaǵy baıdyń uzatylǵan qyzynyń kóshi qaıta tirilip, ýap-shýap bara jatqandaı.
