InfoHub Logo

Kóktemniń kele jatqanyn eń aldymen kádimgi maıda qustar sezedi. Shymshyqtar shyqylyqtap, sekeńdeı bastaıdy. Birli-jarym naýryzkók kórinip qalady. Jáýdiregen kózderi monshaqtaı móldirep, adamdarmen yqylastana amandasqandaı, shymshyqtar sıaqty sekeńdemeı, shoshańdamaı, jorǵalaı basyp, janyńa jaqyndap: — Kóktem keldi, kózaıym bolyńyz! — degendeı ıshara bildiredi.

Ony kóp adamdar túsine bermeıdi. Adamdardan qustar tilin bilgen tek Súleımen paıǵambar ǵana bolǵan. Al, biraq ókinishke oraı, adamdardyń bári Súleımen paıǵambar emes.

Al búgin kádimgi shoshaqaı shymshyqtar da shyqylyqtamaıdy. Naýryzkók te kórinbeıdi. Shymshyqtar mamyq júnin jel qobyratyp, butaqtarda búrisip-búrisip otyr. Olar da qalyń qaıǵydan qabyrǵalary qaıysyp, qara jamylyp qalǵandaı.

Búgin Stalınmen qoshtasý kúni.

Borıs Fardzınov ekeýmiz birge barýǵa kelistik. Ásirese búgin jalǵyz-jarym júrý óte qıyn. Baratyn jerimiz — Kolonna zaly. Máskeýdiń dál tórinde. Kremlden alys emes.

Biraq búgin metromen júrip bolmaıdy. Tramvaı, troleıbýstan qaıyr joq. Taksı jaldaýǵa biz sıaqty stýdenttiń qaltasy kótermeıdi. Búgin, sirá, taksı de júrmeıdi.

Jaıaý tarttyq.

Máskeýdiń tańy túnerip turdy.

Kóshelerde adamdar seńdeı soǵysady. Máskeýdiń kósheleri qys boıy toń bolyp siresip jatyp, búgin kenetten seń júrip, taýdaı-taýdaı tasqyn tolqyndary týlaǵandaı.

Baıqasań, adamdardyń bári bir baǵytqa, shahardyń ortasyna bettegen sıaqty.

Biz Borıs Fardzınov ekeýmiz sol tolqynǵa dýshar bolyp, topan sýdyń betinde sekeńdegen jańqadaımyz. Kóshege qalaı shyqtyq boldy — tolqyn bizdi qaqpaqyldap, ilip alyp kete bardy.

Borıs Fardzınov meniń kýrstasym. Ulty — osetın. Soltústik Kavkazdan. Dáliregi – Soltústik Osetıadan. Ońtústik Osetıa deıtini taǵy bar. Ol, sirá, Grýzıanyń quramynda.

Ras-ótirigin kim bilsin, bireýler sybyrlap, Stalın grýzın emes, osetın eken. O basta famılıasy Djýgashvılı emes, Djýgaev eken dep júrdi.

Osetın deıtin bir-aq halyq. Biraq eki bólek. Bir jartysy Grýzıa quramynda, ekinshi jartysy — avtonomıalyq respýblıka Rossıa quramynda. Ortalyǵyn buryn Dzaýjıkaý deýshi edi, endi Ordjonıkıdze deıtin bolǵan.

Ordjonıkıdze ataqty bólshevık, Stalınniń serigi bolǵan. Kavkazda Sovet ókimetin ornatar kezde grýzın menshevıkterimen tóbelesip qalyp, sonysy úshin keıin Lenınnen taıaq jegen.

Meni osy joly júr-júrlep alyp shyqqan da osy Borıs Fardzınov. Qoıý qara shashy dúleı ormandaı, boıy men quralpy bolǵanymen, denesi shombal, typ-tyǵyz, naǵyz palýan tulǵa.

Keshe fakúltette sholaq qol dekan qaraly mıtıń ótkizgende, osy Fardzınov dap-dardaı bolyp, kóziniń jasyn pora-pora qylyp jylady. Janymda turǵan kýrs partorgy Borıs Sılkın meni túrtip qalyp: — Jyla, jylasańshy, — dep eńkildedi.

Biraq meniń kózimnen jas shyqpady. Bedireıdim de qaldym. Mylqaý sıaqtymyn.

Anam Aıshanyń aıtýyna qaraǵanda, men týǵan ákem Murtazanyń qazasyn estirtkende de jylamappyn. Ataqty otyz jetinshi jyly «halyq jaýy» atanyp, sottalyp ketken ákem Murtaza shamada 1940 jyly qulaq esitip, kóz kórmegen «Dálniı bostok» degen jaqta, Zeıa degen ózenniń boıynda, Ný ormanda aǵash kesip jatqanda, ústine qaraǵaı qulap ketip, basyp qalyp, sodan ajaly jetken.

Sol sýyq habardy jurt jınalyp kelip, anam Aıshaǵa estirtedi ǵoı. Beıshara Aısha at beline túsetin burymyn tarqatyp, qalyń qolań shashyn jaıyp jiberip, qyzyl shyraıly, aı dıdarly betine tyrnaq salyp, jyrtyp jiberip, qanatqanda, men onyń betin súrtip turyppyn. Biraq bedireıip, kózimnen jas shyqpapty.

Jataqhanadan qulqyn sáride shyǵyp edik, Kolonnyı zalǵa jeter túrimiz joq. «Taıfýn» deıtin dúleı daýyl bolady deýshi edi. Sirá, bul sóz bizdiń «Topan sýy» degen uǵymnan shyqqan bolar. Baıaǵyda-baıaǵyda, Nuh paıǵambar zamanynda, Alla-taǵala o basynda kúnásiz jaratylǵan adamdardyń kele-kele ábden buzylǵanyn, ımannan jurdaı bolǵanyn kórip, jer dúnıeni lastan, bylapyttan tazartpaq bolyp, Nuh paıǵambarǵa pármen bergen ǵoı.

— Bir keme jasa degen. Sol kemege adamzat, jan-janýar, ushqan qus, júgirgen ań, kúlli ósimdik ataýlydan bir-bir juptan eń tazasyn alyp, kemeńe sal degen. Men jer betine topan sýyn qaptatamyn. Sóıtip jer-dúnıeni jýyp-shaıyp, bylapyttan tazartamyn. Sonda osy Nuh paıǵambar, kememen topan sýdan aman qalyp, topan tartylǵan jerde kemeńdegi jan-janýardy, adamdardy, ushqan qus, júgirgen ańdy bosatyp qoıa beresiń. Solardan taza urpaq ósip-ónedi degen ǵoı.

Bireýler sol keme Sınat taýynyń qyrqasyna toqtaǵan deıdi. Bireýler Nuh paıǵambardyń kemesi Ararat taýynda qalǵan deıdi. Al, endi bizdiń ata-babalarymyz Nuh kemesi Qazyǵurt taýynyń basynda qalǵan deıdi.

Osy sońǵy áfsanany rastaıtyn kýá retinde halyq ejelden beri qaraı:

Basynda Qazyǵurttyń keme qalǵan,

Bolmasa keremeti nege qalǵan?! —

dep jyrǵa qosyp, toı-tomalaq, jıyndarda osy ándi áli kúnge deıin aıtyp kele jatyr.

Men osyny oılap bolǵansha, orasan tolqyn art jaǵymnan soqqan kezde Borıs Fardzınovten ajyrap qala jazdadym. Artyma burylyp qaraýǵa mursham kelmeı, qolymdy sozaıyn desem, óz qolymdy ózim bosata almaı, aı, endi kettim-aý, degen kezde palýan osetınniń álýetti qoly meniń ıyǵymnan tartyp ustap qaldy.

Endi bir zamanda shyńǵyrǵan, yńyrsyǵan daýystar estile bastady. Myna qıamettiń qyl kópirinde turǵan shaqta áıteýir qulaı kórme. Quladyń — bitti, qaıtyp turý joq, qý tirshilikpen qoshtasa ber. Topan sýdyń túbinde, myńdaǵan tuıaq-tabannyń astynda qalasyń! Uly kósemniń qurbandyǵy bolasyń.

Aspannyń júzi aq býdan kórinbeıdi. Keshke qaraı aıaz qysqan soń aýyzdan shyqqan lep aq býǵa aınalyp, aspan dıdarynan adasqan jurt kúnniń qaı mezgil ekenin de ajyrata almaı qaldy.

Ajal quryǵyna ilinip, sansyz aıaq astynda qalǵan adamdardyń jan aıqaıy; áli taban astyna túse qoımaǵan, biraq ary-beri tolqynnyń qatty soqqysynan eseńgiregen júregi nasharlardyń shyńǵyrǵany; baqyrǵany – álemniń esh sharasyz kúızeliske ushyraǵanynyń anyq aıǵaǵy edi.

Onyń ústine muhıtqa aınalǵan kósheniń qos qaptalyndaǵy bıik-bıik úılerdiń tóbesinen bajyldaǵan mysyqtardyń ashshy daýsy qosylady. Ol ras, mysyqtar orasan qyspaqqa túsip, ókpeleri óship, júrekteri jarylyp bara jatqandyqtan bajyldamaıdy. O, olardyń baqyrysy basqa!

Kún kósemniń ólimi mysyqtar úshin — Pishtý! Mysyqtar oǵan bola qaıǵyrmaıdy. Pendeler úshin qaıǵyly bastalǵan mart-naýryz mysyqtar úshin mahabbat maýsymy. Áne, másele qaıda jatyr.

Adamdar aqyrzaman ornaǵandaı kúızelip, qaıǵyrsa, mysyqtar mahabbat qyzyǵyna batyp, úılerdiń tóbesine shyǵyp alyp, oınaq salyp júr. Mundaıdy batystaǵy jurt: «Pır vo vremá chýmy» deıdi. Iaǵnı «Oba jaılaǵan jerdegi toı» degeni ǵoı.

– Usta meni, Borıs baýyrym, myqtap usta, qulap qalmaıyn. Qulasam – turmaımyn! Men qulasam myna sum dúnıeniń nesi keter deısiń. Eshkimniń de eshnársesi ketpeıdi. Biraq eldegi jalǵyz anam Aıshaǵa obal da! Áne, sol jylaıdy ǵoı, sory arylmaǵan sorly. Meni Máskeýge oqýǵa jibergisi kelmek edi, jaryqtyq. Jylap edi. Men stansıaǵa, poıyzǵa mineıin dep bara jatqanymda Musa brıgát atpenen artymnan qýyp jetip: —Qaıt, júgermek, óleıin demeseń, qaıt! — dep basyma qamshysyn úıirip edi. — Týǵan jerden shalǵaı-shalǵaı aıdaýda júrip ákeń Murtazanyń súıegi jat jerde qalǵany az ba edi?! A? Ana shesheńmenen ini-qaryndasyńdy kim asyraıdy? A? Olar qudaıdan sen óssin, Áýlıe-Atadaǵy oqýyn bitirsin, sodan keıin bizge kómektesedi dep úmittendi. Áýlıe-Atadaǵy oqýyń bitti, qudaıǵa shúkir. Endi jer túbindegi Máskeýde seniń qaı naǵashyń bar edi ?! A?!

Bul Musa jaryqtyq otyz jetinshi jyly meniń ákem Murtazamen birge «halyq jaýy» bolyp ustalyp ketip edi, bir-eki jyldan keıin «kókirek aýrý» dep qaıtyp keldi. Endi kolhozda brıgát! Bılep júr.

Biraq brıgát bolsa da men kónbedim.

Endi dál qazir sol Musa shaldyń tilin almaǵanyma, anam Aıshanyń, qaryndasym men inimniń qasynda qalmaǵanyma ókingendeımin. Á degende myna teńselis qaqpaqyl oıyny sıaqty kóringenmen, bara-bara órship, arsyz ajaldyń aýyly jaqyndap qalǵandaı jan qysylyp barady.

Qoı, olaı bola qoımas dep ózimdi ózim jubataıyn desem, aınala jan aıqaı. Shyńǵyryp jatyr. Qulap qalǵan. Júregi talǵan. Amalsyz qulap qalǵan. Qaıta turýǵa qaýqar joq. Quladyń, sorly, qor boldyń. Aqyrǵy áreketi — shyńǵyrý. Shyńǵyryp ólgen jaman-aý. Ondaıdy qudaı qalamas.

Baıaǵydan qalǵan ańyz bar: Ybyraıym paıǵambarǵa Alla-taǵala buıryq etti:

— Ana Ysmaıyl degen balańdy baýyzda! — dep.

Paıǵambar Allanyń aıtqanyn eki etpes bolar. Óziniń Ajar atty toqalynan týǵan Ysmaıyldy shaqyryp alyp:

— Osylaı da osylaı, Allanyń buıryǵy. Oryndamasqa amal joq, — dep balasyn baýyzdamaq bolyp, alqymyna pyshaq sala bergende, Alladan buıryq keldi:

— Balany bosat. Ornyna kók qoshqar soı! — dedi.

Pyshaqqa túsken kók qoshqar sonda dybys shyǵarǵan joq, janýar.

Al mynalar shyńǵyrady, baqyrady, baıǵustar.

Sóıtken Ysmaıyldan jarty álemdi jaılaǵan arab jurty tarady.

Osyndaıda keýdeńde bir suraq qalady. Bulaı oılaýdyń ózi pendeshilik, kúnákarlyq bolýy da múmkin. Áıtpese sol Ybyraıym paıǵambardyń báıbishesi Saradan týǵan Ysyraıyl bar emes pe edi?

Alla-taǵala qurbandyqqa nege Ysyraıyldy qalamaı, nege Ysmaıyldy tańdady? Jaýaby joq suraq. Ysyraıyldan evreı áýleti tarady.

E, baıǵus, baıaǵy-baıaǵyda ótip ketken uly árýaqtarda neń bar? Onan da myna myń bolǵyr osetın jigiti Borıs Fardzınovtyń jýan beldiginen myqtap usta! Tabanǵa túsip qalmas úshin. Alysta, Talas Alataýynyń baýyrynda seniń amandyǵyńdy qudaıdan kúndiz-túni tilep júrgen anań Aıshany ańyratpas úshin.

— Ýberı rýkı! Tart qolyńdy, ońbaǵan! — dep aıqaılaıdy qatarymyzda ary-beri teńselip júrgen jýan áıel.

Bul endi ózi órtenip jatqan úıdiń otyna qoıdyń basyn úıtip almaqshy bolǵan adamnyń áreketine uqsaıdy. Jýan áıeldiń qaltasyna, álde bir uıatty jerine qol suqqan sumyraı myna aqyrzaman kezinde de sumpaıylyǵyn istep júr.

Al bıik úılerdiń tóbesindegi mysyqtardyń bajyldaǵan, baqyrǵan daýystary órshimese, tıylar emes. Mysyqtardyń mahabbat maýsymy. Bul ózi Jaratylys belgilep bergen qysqa merzim. Osy merzimde oına da kúl. Sodan keıin sap tıyl! Adamdar sıaqty jyl on eki aı: qys demeı, jaz demeı, kóktem demeı, kúz demeı, kúndiz demeı, tún demeı adamdar sıaqty aımalasyp, aıqasa berme! Mahabbat symaq batpaqqa bata berme!

Jalpy, mysyqqa kózqaras ár elde ár túrli. Batysta aldynan mysyq ótip ketken adam: «Jolym bolmaıtyn boldy-aý», dep kóńiline alady.

Al bizdiń Muhammed paıǵambarymyz (s.ǵ.s) uzyn túıe jún shekpeniniń eteginde jatyp uıyqtap qalǵan mysyqty oıatpaı-aq, shekpeniniń mysyq jatqan jerin qaıshymen qıyp tastap, túregelip, namazǵa turǵan ǵoı. Mysyqtyń áldeqandaı qasıeti bolmasa, paıǵambar sóıte me?

Osy men qatelespesem, mysyqtyń beınesin budan bes myń jyl buryn ótip ketken perǵaýyndardyń pıramıdalaryna ómiri óshpesteı etip sýretterin salyp tastaǵan deıdi. Nege?

Men osyndaı oımen álek bop júrgende, Borıs Fardzınov meni ońǵa qaraı oıystyryp, qolymnan tartyp, jaǵalaý jaqqa bir súıem, synyq súıemnen jaqyndaı berdi. Shetke jete bergende doly tolqyn qaıtadan kósheniń ortasyna qaraı laqtyryp jiberedi.

Áne sonda shyn úreı boıdy bıleı bastady. Bul adam — aıýan tutqynynan qutyla almastaı áser shyrmap aldy.

Budan góri tas túrme táýir shyǵar. Myna adamdar abaqtysy seni tynysh turǵyzbaı jan-jaǵyńa aıaýsyz laqtyrady. Ár laqtyrǵan saıyn qabyrǵalaryń kúırep kete jazdaıdy.

Meniń osy ýaqytqa deıin qulap qalmaı, taban astynda taptalmaı, súldemdi súıretip, ary-beri átkenshek tepkendeı, seńmen birge serpilip qalyp júrgenim, bala kezimnen eriksiz shynyqqanymnan shyǵar. Ákeı alysqa aıdalyp ketip, jat ólkede jer jastanyp qalǵannan keıin, meni Tasbet brıgát toǵyz jasymnan qamshynyń astyna alyp, jumysqa salǵan joq pa?

Bir jamandyqtyń bir jaqsylyǵy bar, eger eńbekte shyńdalmaǵan shynjaý bolsam, myna jerde áldeqashan súıegim shashylyp qalatyn edi. Ári dese Qudaı meni osetın Borıs Fardzınovqa joldas qylǵanyn kórmeısiń be. Ol bolmasa, men myna dúleı qyspaqqa shydaı almaı, qulap qalýym ábden múmkin edi. Alla-taǵala alystaǵy Aıshany aıaǵan shyǵar...

Mysyqtar baj-baj ete qalady. Olarǵa myna túksıgen bıik úılerdiń tóbesinen tómendegi myń-myń, a bálkim, mıllıon adamdardyń kúńirengen kúrsinisi, jan aıqaıy, shyrqyrap shyńǵyrǵany eshqandaı áser etpeıtin sıaqty. Olar óz sharýasymen áýre.

Al adamdar baıaǵy-baıaǵydaǵy Vavılon (Babyl) alasapyranyndaǵy sıaqty birin-biri túsinbegendikten aldyńǵy jaǵy tuıyqtalyp, artqy jaǵy muhıttyń loqsyǵanyndaı kúshene ıterip, jarǵa soqqan tolqyn keıin sheginip, adamdardy sýsha sapyrǵanda, pendelerdiń bir aqylǵa kelmeýi, birin-biri uqpaýy — mylqaý sumdyqqa aınaldy.

Baıaǵy-baıaǵyda Babyl turǵyndary Kúnge deıin munara turǵyzbaqshy bolypty ǵoı. San túrli tilde sóıleıtin, biriniń tilin ekinshisi uqpaıtyn, san taraptan jınalǵan tobyr eken. Munara bıikteı beripti, bıikteı beripti. Aqyry adamdar birin-biri túsinbegenniń kesirinen esil eńbek esh bolyp, zaıa ketipti.

Mynaý da sonyń bir túri ne kóshedegi adamdardyń aldyn qatar-qatar avtobýstarmen bógep tastamaı, tas toǵan salmaı, joldy ashý kerek. Ne arttan adamdardyń aǵylǵan lek-legi tejelý kerek. Ap-anyq nárse. Biraq adamdar bile tura búlindi.

Qudaı tótennen eshqandaı kesepat jibergen joq. Naızaǵaı shashyraǵan joq. Jer silkingen joq. Taýlar teńselip, sel tasqyn qaptaǵan joq.

Adamdardyń birin-biri túsinbegen maqaýlyǵynan endi birin-biri janshyp, birin-biri taptap, ózine-ózi aqyrzaman tilep aldy.

Ras, Stalın qaıtys boldy. Ol da Qudaıdan kem emes dep júrsek, kádimgideı pende eken, ajal jetti, óldi.

Al, endi soǵan bola, sonyń jolynda myna jerde júzdegen adamnyń aıaq astynda qalyp, taptalatyn ne jóni bar? Úıinde otyryp ta qaıǵyrýǵa bolady.

Baıaǵy-baıaǵy bir adamzattyń áli de taǵylaý kezinde patsha ólse, onyń janyna quly men kúńin, qarý-jaraq, ereýil atyn birge kómetin salt bar eken. Ol zamannyń patshalary nysapty eken ǵoı. Al, myna Stalınniń jolynda júzdegender qurban bolyp barady.

Jaryqtyq, ólgende de qurbandyqqa toıar emes. Al, tirisinde she? O! Tirisinde onyń jolyna qurbandyqqa myna qazirgideı shynjaý, álsiz, jabyrqaýlar emes, tirisinde onyń jolynda qurbandyqqa kileń marqasqalar, kileń aı múıizdi arqalar shalyndy emes pe?! «Halyq jaýlary»!

Bir kezde óte pármendi qatty tolqyn bizdi alǵa qaraı emes, oń jaq qaptalǵa qaraı laqtyryp jiberdi. Bul endi qudaıdyń bizge on kózi túskeniniń nyshany ma dep ishim jylyp qaldy. Óıtkeni bul surapyl aǵysty ózenniń bir qoltyq-qoınaýy sıaqty der eken. Bizdi qaıtyp qatty aǵystyń arnasyna tartqan joq.

Qaltarysta qalyp qoıdyq.

— Endi ólmeımiz, — dedi aqkóńil Borıs Fardzınov.

— Qudaı biledi de, — deımin áli tozaqtan shyqqanymyzǵa senińkiremeı.

Jon arqamyz qaraqoshqyl kirpishten qalanǵan qabyrǵaǵa tireldi. «Bizdi saqtaı gór» demesem de, soǵan uqsas ishteı bir tilekpen álgi kirsheńdeý kirpish qabyrǵany alaqanymmen sıpap qoıdym.

Áıteýir az jasamaǵan. Bálkim, Ivan Groznyıdyń zamanynan beri turǵan qabyrǵa shyǵar. Bálkim, bul túrmeniń qabyrǵasy ma? Óte kóne kórinedi, kirsheń. Kim biledi, Ivan Groznyı baıaǵyda Qazandy alǵanda, Qazannyń Súıimbıke esimdi qatyn patshasyn tutqyndap Máskeýge alyp ketkende, osy abaqtynyń ishine ákelip qamady ma — qaıdan bileıik. Qaı-qaıdaǵy oıǵa keledi. Jańa ǵana kópe-kórneý ajalmen arpalysqan sıaqty edim, endi qaıdaǵy-jaıdaǵy tarıh esime túse beredi.

Buǵan da shúkir. Bul tiri ekenińniń belgisi.

Arada bir apta ótkende aýyldan hat keldi. Hat jazǵan jalǵyz qaryndasym men jalǵyz inim ǵoı.

«Apam (Aıshany aıtady avtor) jeti shelpek pisirip, qudaıy nan taratty. Tús kóripti. Túsinde sen sheksiz-shetsiz teńizde maltyp júr ekensiń.

— Jaǵalaýǵa shyq, — dep seni shaqyrypty.

Sen:

— Jákeme bara jatyrmyn depsiń. (Murtazany aıtady avtor.)

Apam:

— Jákeń alysta ǵoı, jete almaısyń, jaǵaǵa qaıt, — dep aıqaılapty. Sóıtip jatyp oıanyp ketipti. Ertesine apam jeti shelpek pisirip, qudaıy nan úlestirdi balalarǵa», — dep jazypty.

Hatty oqyp, kóz aldyma anam Aısha, qaryndasym men inim keldi. Aýyldy qatty saǵynǵanymdy sonda sezdim. Oqýdy tastap ketsem be eken dedim.

Alysta, alysta, Talas Alataýynyń baýyrynda, Myńbulaqta jatqan aýylymdy saǵynyp, tamaǵyma bir túıin tyǵylyp, jylaǵym keldi.

Stalın qaıtys bolǵanda qasarysyp shyqpaǵan jas, endi kózimnen parlap aqty. Tıa alsamshy...

Elimniń bir jaılaýy — Qurymbaı saz,
Jaılaǵan aıy saı jazǵa saryala qaz.
Sholpandaı tań aldynda týyp-batqan,
Qaıteıin, o dúnıe, ǵumyrym az!
(O. Bókeı)

---