InfoHub Logo

Hıkaıat

Oıan, Marǵýa, oıan!..

...Jyp-jyly aıalaǵan bir ún alystan talyp jetkendeı...

Oıan, oıan!..

Marǵýa bul kezde óń men tústiń, bálkim, beımálim eki dúnıeniń sheginde býdaq-býdaq bult pen býaldyr tuman aralasqandaı buldyr álemde jatqandaı edi. Boıyn álde jeńildik, álde salmaqsyzdyq bılegendeı — beımaral. Tap bir qaýyrsyndaı, qalqyp ushyp júrgendeı. Jambasyna tas batqandaı túnimen dóńbekship shyǵatyn ol tósegin qazir seziner emes. Kókirek tusynyń kúıip, udaıy syzdaıtyny da tyna qalǵandaı, ózi tipti saýyǵyp ketken sekildi. Tek del-sal uıqy meńdegendeı bir kúı. Tún balasy kirpigi aıqaspaıtyn ol qalyń uıqyǵa qalaısha kez bolyp júr eken. Uıyqtaı berse ǵoı, uıyqtaı berse... Uıqy meńdegen ol býaldyr dúnıeden temen qaraı quldılap ketip barady, ketip barady... Aldy tas qarańǵy túnek... Zý-ý, zý-ý-ý...

Oıan, oıan degen soń, oıan! — Jup-jumsaq álgi ún taǵy qaıtalandy. Marǵýa qap-qarańǵy tuńǵıyqtan qalyqtap, qaı ta ushyp shyǵyp kele jatqandaı sezindi ózin... Jaryq, jaryq, áne, jaryń ta kórindi-aý. Shyńyraýdan áýpirimdep shyqqan tárizdi...

...Keıingi ýaqytta onyń yńqyl-syńqyly kóbeıe túskendeı. Ony ózi de sezip júrgen. Áıtse de, múldem jatyp qalýdan ázirge aman edi. Eshkimge aýyrtpalyǵyn salmaı, óz qajetin ózi atqaryp júrgenine shúkirshilik aıtatyn. Dese de, ál-dármeniniń kúnnen-kúnge kemip, tesik shelekten sýsyǵan qumdaı sarqylyp bara jatqany anyq edi. Iá, jebeýshi ıem, pendem deseń, eshkimge kiriptar etpeı, on eki múshemniń saýynda qor qylmaı ala gór. Dert azabyn tartqyzba. Tóńiregimdi tozdyrmaı, aq ólimmen attanýǵa jazǵaısyń dep jatsa da, tursa da jalbarynatyn bolǵan.

Marǵýanyń az jasadym dep ókinerlik jaıy joq. Qyzyq dáýrendi kem kórdim dese, onysy da kúpirlik bolar. Peshenesine jazylǵan iske shek keltirýden ada, «ótkenge — salaýat» deıdi ǵoı. Táńiriniń jaqsyly-jamandy bergen nesibesine — qanaǵat. Onyń ashysy da, tushshysy da, tátti-dámdisi de, kermek tatıyny da boldy. Barshasy — Alla isi. Jaqsylyǵyńdy ǵana ber, jamanshylyǵyńdy qoıa tur dep, qalaısha aıtsyn?! Túbiniń qaıyryn tiledi ǵoı. Tileýiń aq bolsa, Táńiriniń jarylqaıtynyna onyń kózi áldeqashan jetken...

Tek keıingi kezde kóńil túkpirinen ókinishke, óksikke uqsas áldebir túsiniksiz nárse boı kóterip, júreginiń basyn damyl-damyl syzdatatyny batady. Osyǵan alańdaıtyn bolyp júr. Osy bir kúmándi túıtkildiń birte-birte túıindeı baılanyp, kókirek tusyna keptelip turyp alǵany qınaıdy. Keıde syzdatyp-syzdatyp, tarap ketýshi edi. Endi uzaq toptalyp, kúıdiretindi shyǵardy. Kúıip turady-aý, kúıip turady kókiregi. Oıyn osynshama qamyqtyryp, kókiregin syzdatyp, syrqyratqan ne boldy eken? Sony oılap, ózinen-ózi qamyǵady. Syr ashysyp, oı bóliser tustasy da qalmaǵandaı. Kimge baryp muńyn shaqpaq? Ál-dármeni sodan quryp, tıanaq tappaı sharshaıtyndaı. Osy jasyna deıingi ótken-ketken kemdi kún kórgen qyzyqtaryn kóńil súzgisinen ótkizip, ár nárse bir eske túsip, meıirlenip kúlip te alady. Nemere-shóberelerdiń qylyqtarymen ózin bir ýaq aldarqatyp ta kórdi. Biraq túıinniń tarqar túri joq. Qaıta údeı túskendeı me, qalaı? Qartaıǵan shaǵynda sher-shemen bolyp baılanǵan bul neniń kúıigi, neniń muńy boldy eken? Nege kóringen joramal, neniń tuspaly. Osyny naq boljaı alar emes. Túkke túsinse, buıyrmasyn. Tek túbi jaqsylyq bolǵaı!..

Marǵýanyń ne kórmegen basy? Taǵdyry muny qaı qıyrǵa salmady? Endi esh nársege opynýdyń orny joq dep oılaýshy edi. Álde, áli de kóńil túkpirinde áldeqandaı ókinishi, atqarmaǵan paryzy qaldy ma eken? Túni boıy kókiregin syrqyratqan osy bir ataýsyz, kúmándi kesel ulǵaıyp, eńsesin kótertpeı, qajytyp tastaıdy.

Túnimen bir jaǵy jótel býyp, bir jaǵy uzaq sonar oıy da ár tarapqa bir tartyp, uıqysy qashqan Marǵýanyń tań aldynda ǵana maýjyrap, kózi ilinip barady eken. Sol, sol-aq eken, shyńyraýǵa qaraı shym batyp, kete bergeni. Bir dúleı kúsh qap-qarańǵy túpsiz tuńǵıyqqa shyrq úıire tarta jónelgendeı. Bul sanasymen qanshama qarsylasyp, bulqynaıyn dese de qımyldarlyq dármeni joq. Saýsaǵyn da qozǵaı alsashy. Saýsaǵyn qımyldatpaq túgili, kirpiginiń ár talyn qorǵasynǵa malyp qoıǵandaı aýyrlap ketken, kótere alsashy. Demi úzilip barady. Túpsiz tereń túnekke quldılap ketip barady, ketip barady. Taýsylar túri joq...

Ol buryndary da jıi bastyrylyǵyp qalýshy edi. Biraq tez oıanyp ketetin. Bul joly oıana alar emes, zymyrap, qulap ketip barady.

Oıan, qyzym, oıan! — Daýys qattyraq shyqqandaı.

Óń men tústiń, bálkim, beımálim eki dúnıeniń sheginde jatqan Marǵýa álgi daýysty anyq, tap qasynan taǵy estigendeı. Áldebir jyly alaqan lebi júzin biliner-bilinbes janaı sıpap ótkendeı. Álgi bolmashy lepten ózin qursaýlaǵan tordyń sansyz jibi bort-bort úzilip, boıy bosap, aıaq-qoly qımylǵa kelip, kózin zorǵa ashty-aý. Kózin ashqanda bozamyq tartqan qoımaljyń dúnıeniń ishinde maltyp júrgendeı edi. Bozǵyltym tumandaı býyldyr perde arasynan tóseginiń bas jaǵynda turǵan nur dıdarly júzinen meıirimi tógilgen aq saqaldy qarıanyń sulbasy kózine shalynyp, buldyr elesteı qylańytady. «Oıan, qyzym, oıan». Adam ba, eles pe? Ony Marǵýa ajyratarlyq halde emes edi. Tek júzin shyramytqandaı. Sol elesti joǵaltyp alǵysy kelmegendeı, kózin tars juma qoıdy. Óńi sonshalyqty meıirli, sonshalyqty et-jaqynyndaı eljireı qaraǵan, bul kim boldy eken? Esine túsire alsashy! Ony qashan, qaıdan kórip edi? Áıteýir, bir jerden kórgen sekildi. Iapyr-aý, qaıdan kórip edi? Qaıdan?

Qaıdan... qaıdan deri bar ma? Toqsandaǵy kempirdi kim «qyzym» dep aıalaýshy edi? Esine túse ketkeni. Túsinde, ıá, túsinde kórgen eken ǵoı... Marǵýa qaıta talyqsyp bara jatty...

Oıan, Marǵýa, oıan! Kókiregińdegi kúmánnan arylǵyń kelse, oıan!

Marǵýanyń qart sanasyn naızaǵaıdaı osyn, áldene jar qyldap ótkendeı. Sol jarqylmen birge denesi toq soqqandaı qatty solq etip, qaltyraı jónelgen. Onyń boıyn endi túsiniksiz úreı bıleı bastady. Tóseginiń aınalasynda áldebireýler júrgendeı.

Uıqysynan oıanǵany anyq. Úreıge boı aldyrǵan ol qımylsyz biraz jatty. Kózin qaıta ashqanda álgi býaldyr dúnıe qırap, bólmeniń qabyrǵasy aǵarań tartyp, oǵan ilingen sýretter nobaıy aıqyndalyp, tań bederlenip qalǵan eken. Aq saqaly belýaryna túsken qarıanyń elesi ǵaıyp bolypty. Marǵýa ony esinde saqtap qalyp edi, endi shyn tanydy...

Óń men tústiń arasyndaǵy azaptan áli quryp, júregi alqymyna tyǵyla atqaqtaı soǵyp, aýa jetpeı demigip, qur súldesi qalǵan ol basyn kóterip, tóseginde shoqıyp, uzaq otyrdy. Keýdesinen shyǵyp keterdeı soqqan júreginiń sýyly baǵylǵansha tapjylmady. Duǵasyn ońyp, kóńilin toqtatyp, birte-birte ózine-ózi kelgendeı.

Álginde jaı oǵyndaı mıyn osyp ótken ne boldy eken? Ne de bolsa, naızaǵaı oty tún túnegin qalaı bir sátke jap-jaryq etse, bul da onyń kári sanasyn dúr silkindirip, jarqyratyp jibergendeı. Qasań tartyp qalǵan sanasynyń qatpar-qatparyna deıin jaryq sáýle quıǵandaı. Ótken-ketkenderdiń bárin qaz-qalpynda oıyna oraltqandaı. Adamnyń sanasy sonshama keń bolar ma? Qyryq qatparynyń ishine bári sıa beredi eken ǵoı dep oılady bul. Osyǵan shekti jaqsyly-jamandy basynan ótkergenderi, kórip-bilgenderi búge-shigesine deıin esine túsip, burynǵysy búgingisimen mıdaı aralasyp júre berdi... Ótken kúnderdiń baıaǵyda umytylǵan elesteri aınalyp kelip, ózin qaıta tatqandaı.

Bozala tań aldynda óń men tústiń arasynda buldyraı kóringen aq saqaldy qarıa budan buryn da túsine kirip edi-aý. Ol ózi qaı zamandaǵy túsi edi? Esine qazir túsirip otyr. Qudaı-aý, sodan beri qanshama ǵumyr ótip, qanshama darıa sý aqqan deseńizshi?.. Qısapsyz kóp kúnderdi artqa tastapty ǵoı bul mundar. Óńirinen úzilip qalǵan túımedeı, jadynan áldeqashan shyǵyp ketken sol túsindegi qarıanyń aına-qatesiz oralǵany nesi eken?

Nege kóringen tús boldy bul? Neniń nyshany? Inshalla, jaqsylyqqa bolǵaı...

-1-

...Umytpasa, Marǵýanyń bir múshelden shyǵyp, balıǵatqa endi tolǵan shaǵy bolatyn. El jaılaýǵa jańa qonyp jatqan kez. Kóktem kúni ár kókirekti shýaqqa toltyryp, úlken-kishini masaıratyp jibergendeı. Tóńirek — ýyljyǵan kók maısa. Adam aıaǵy, mal tuıaǵy tımegen bekter gúlge tunyp tur-aý, tunyq tur. Aýyldyń kári-jasy úı tigip, bıe baılap, qazan kóterin ábiger. Kóńili alyp ushqan jasóspirim Marǵýanyń tóńirekke tańyrqaýy erekshe. Qýanyshynda shek joqtaı. Alańsyz, qamsyz shaǵy ǵoı. Qurbylarymen qyrǵa shyǵyp, gúl teredi. Qydyrady. Jaılaý qyzyǵyn armansyz qyzyqtaýda.

Bir kúni tús kóripti. Bul qyrda ádettegishe qyrmyzy gúl terip júr eken deıdi. Birinen-biri ótken jaýqazyndy qyzyqtaǵan bul gúlden gúlge ushyp-qonǵan kóbelekteı, júregi órekpip, júgirip keledi, júgirip keledi eken. Kenet, aldynan aq kıimdi, aq saqaldy qarıa shyǵa kelgeni. Júgirip kele jatqan muny alystan kórip, ádeıige bul qasyna jaqyndaǵansha meıirlene qarap, tosyp turǵandaı. Bul qasyna jetkende jyp-jyly meıirimge toly únmen:

Á, keldiń be, qyzym? Men seni kóreıin dep tosyp júrmin. Qoryqpaǵyn, men seniń ıeń bolamyn. Seniń baq juldyzyń joǵary, balam. Óte joǵary, sony bil! Oǵan jetýiń de ońaı bolmas. Áıteýir bir jeteriń haq. Sol jolda ne kórseń de jaqsylyqtan kúder úzbe. Saǵan alla sabyr sýyn bersin! Noqtaǵa moıyn usyn. Kimmen qaraısań, sonymen aǵararsyń... — deıdi jup-jumsaq únmen jyly ushyraı. Bunyń mańdaıyna alaqanyn jaqyndatyp, saýsaǵynyń ushyn sál tıgizip, bolar-bolmas sıpaǵandaı. Bul seskengendeı kózin juma qalyp, qaıta ashsa, qart ǵaıyp bolypty. Mańdaıy sodan ysı jónelgendeı...

Oıanyp ketse, túsi eken. Shynynda da mańdaıy ysyp, kúıip bara jatqanyn sezdi. Boıyna áldeqaıdan bula kúsh kelin quıylǵandaı. Keýdesin keremet qýanysh kernep, shattanyp oıandy. Qarasa, tań áldeqashan atqan. Túndikten qıǵashtaı túsken kúnniń altyn jalqyndaı shapaǵy keregeniń basyn qyzǵylt sary túske boıap, san qubyla saǵym oınaıdy. Jyp jyly nur-shýaq tósegine tógilip tur. Shýaqqa alaqanyn tosyp, shomylǵandaı erkeleı biraz jatty. Esine álginde kirgen túsi túsip, ornynan atyp turyp, anasyna aıtqanynsha asyqty.

Buny únsiz tyńdaǵan anasynyń túsi buzylyńqyrap, bir bozaryp, bir qýaryp, san qubylyp, tosylyp biraz otyrǵany áli kóz aldynda. Álden ýaqytta:

Botam, túsiń nysanaly tús sıaqty. Eshkimge aıtpaı, qoıa tushy. Tús degen ustaranyń júzindeı qylpyldap turatyn nárse, kim qalaı jorysa, solaı aýady deýshi edi. Muny bir qasıet qonǵan, aýzy dýaly janǵa jaqsylyqqa jorytalyq, — dep, ábigerge túsip edi-aý anasy. Jaılaýda qatar qonǵan aýyldardy aralap, molda izdep, biraz áýrelengen. Qaıran ana kóńili-aı! Ana kóńili — balada, bala kóńili — dalada júretin kezi eken onda. Anasynyń bulaı tym beımazalanýyna sheksilesi qata kúlgenin qaıtersiń? Ol aýyl-aýyldy kezip júrip, aýzynan — allasy, qolynan — asasy túspeıdi deıtindeı degdar molda taýyp, bir kúni buny qolynan jetektep, dedektetip aldyna alyp bardy emes pe?

Qart molda anasynyń artyna tyǵyla tuqshıyp otyrǵan bunyń júzine bolar-bolmas kóz tastap qoıyp, taspıyǵynyń tasyn syrtyldatyp, uzaq aýdardy. Anasymen qysqa til qatysty. Túsine kirgen aq kıimdi, aq saqaldy qartqa qaraǵanda myna moldanyń qabaǵy túksıip, qasy-kózin japqan júzi óte susty kórindi. Onyń ústine qalyń qastyń astynan syǵyraıa qaraıtyn ótkir janary óńmeninen ótkendeı, jon arqasy shymyrlady. Bala da bolsa, bir jaısyz nárse estıtinin sezgendeı qobaljı júregi titirkendi. Ornynan turyp, qasha jónelgisi kelgen, biraq ıyǵynan basqan áldeqandaı bir kúsh ornynan tapjyltpady. Sirá, bul moldanyń mysy bolar.

Anasymen bógde áńgime quryp otyrǵan molda bir ýaqtarda, bulardyń boıy úırendi-aý degen shamada, sóz arnasyn ózderine qarata burdy:

Báıbishe, qyzyńnyń taza perishtesi bar eken. Sol túsinde kózine qart bolyp kóringen ǵoı. Qoryqpasyn! Taǵy da kórinýi múmkin. Ony — adamnyń ıesi deıdi. Ol árkimde de bolar. Biraq kózge kórine bermeıdi. Nysanaly jandarǵa ǵana kóriner. Ieni ustap qalý — ońaı emes. Taza júrip-tursyn. Ala jipten attamasyn. Ie degen shamshyl keledi. Shamyna tıse, onyń kıesi urady. Kópke sozbaı, alǵashqy quda túsip kelgenderge balany uzatyńyzdar. Soǵan kóringen tús qoı. Baǵy men sory qatar júrer. Mańdaıyndaǵy jazýy sony aıtyp tur. Túbinde qaıyry mol. Iesine adal bolsa, Táńiri ózi jeber... — dep, sóziniń aıaǵyn jutyp, ár nárseni bir tuspaldaýmen bitirdi.

Anasynyń sabyry múldem ketip, odan ári úreılengendeı. Moldaǵa jasqanshaqtaı qarap, buny ushyqtap jiberýin ótinip edi-aý sonda, qaıran anasy. Moldanyń ishirtki jazyp bergeni, ony anasynyń uzaq ishkizgeni esinde qalypty. Onyń paıdasy tıdi me, tımedi me, ol jaǵy bir allaǵa aıan. Tap sol kezde bunyń aqyl-esin «Ie degeni kim?», «Uzatqany qalaı?» degen sekildi saýal torlap, álgi estigen kepterdi tolyń uǵyna almaı turǵany ǵana anyq edi. Moldanyń bul aıtqandary qulaǵyna túrpideı tıip, tipti, kesimdi jazadaı estilgeni sonshalyq — dirildep, qalshyldaı jóneldi. Júregi órekpı soǵyp, baıyz taptaǵan bul sol jerden tezirek ketkeninshe asyqqan.

Úıge kelisimen ótken jyly Orynbordan Ahmetsaqı aǵasy ákelip bergen kishkentaı qol aınasyna úńile uzaq qaraǵan. Eger mańdaıyna jazylǵan jazýdyń bary ras bolsa, sony ózi de kórgisi keledi ǵoı. Biraq jazyq mańdaıy meńsiz appaq, qaı jerinde jazý tur? Jazyq aq mańdaıly, arasy alshaqtaý serpile qonǵan jańa týǵan aıdaı jińishke qasty, qoı kózdi aqsary qyz aınadan jáýdireı qaraıdy. Ańsary júzine bolmashy qyzǵylt reń júgirgen. Sál túrilgen juqaltań erniniń arasynan marjandaı tisteri kóz tartady. Eshqandaı jazýdy tappaǵanyna ókpeli ol, úlken kisiler aıta beredi eken den túıgen...

Moldanyń aıtqany kókeıinde az-kem kún júrgenimen keıin eske de almaıtyn bolǵan. Tipti, umytyp ta ketip edi. Tek anasynyń minezine kúrt ózgeris kirgendeı. Buny kózden tasa etpeýdi ádetke aınaldyrdy. Qyrǵa shyǵyp gúl terý, jaılaý qyzyǵyn qyzyqtaý sap tıyldy. Bir jaqqa baraıyn dese, qasyna ini-sińlileriniń bireýin qosyp jiberedi.

Sen endi oıyn balasy emessiń. Boı jetip kelesiń, selteń demeı, úıde otyr, — dep qıa bastyrmaıdy. İs tiktiredi, keste tóktiredi, shilter toqytady. Áıteýir, anasynyń buǵan kelgende tapsyrmasy bir taýsylmaıtyn bolǵan. Buryn bul is istemegende kúnderin qalaı kórgen? Endi, mine, bári osynyń qolǵabysyna ǵana qarap qalǵandaı otyrǵany... Bul mamyrajaı beıbit kúnderi de uzaqqa sozylmady.

Sol jazda-aq, suqsyrdaı moldanyń suńqyldaı aıtqany rasqa shyǵyp, Baǵanaly elinen bir top adam, qudaı qosqan qudamyz dep, saý etip kele qaldy. Ózderi jańadan quda túsýge kelgendeı emes, burynnan besik qudamyz dep, bergenderi ótken jannyń túrin tanytyp, óktemdikpen, aıbarlaryn asyra, ári syı sıapattaryn jasaı keldi...

Marǵýa — aıran-asyr. Beý, qyzdyń qyzǵaldaqtaı qysqa ǵumyry-aı! Kúni keshe ǵana qyrda kóbelek qýyp, gúl terip júrgen ol, ózi de jańadan qaýyz ashyp kele jatqan jaýqazyndaı emes pe edi? Ol jany názik, keremet qıalshyl, bir orynda turmaıtyn kishkentaı kúlegesh qyz bolatyn. Shynymen-aq boı jetip qalǵany ma? Júregi moınyna buǵalyq túsken asaýdaı bulqyna, tolassyz typyrlaıdy.

«Bul kelgender kim?», «Úlkender qalaı uıǵarady?»... Áıtkenmen, Marǵýa estip-bilmegen jáıtter kóp edi.

...Arqa tósinde jaz jaılaýda, qys qystaýda emin-erkin kóship-qonyp júrgen kóshpendi elde aty alysqa taraǵan bunyń Túsip qajy atasyn bilmeıtinder kem de kem edi ol ýaqytta. Myna kelip jatqan qudalardyń da arǵy atalary Qaptaǵaı qajy edi. Eki el shonjarlarynyń ataq-dárejeleri de, baılyqtary da bir-birinen asyp túspese, kem emes. Jaz — jaılaýlary — Ulytaý — ortaq qonys. Ejelden jaılaýda qatar qonyp júrgen el burynnan da shym-shytyryq qudandaly eken.

Bunyń sábı shaǵynda-aq atalary súıek jańǵyrtamyz dep nemerelerin atastyryp qoısa kerek. Balalardyń er jetýin kútip júrgende zamana jeli ózgere soqty. Saqarany dúrliktire bularǵa beımálim jańalyqtar kelip jetti. Onyń ishinde jan túrshigerlikteri de az emes. Myna kelgen meımandardyń aıtysyna qaraǵanda, el ishi baı-kedeı, qoja-molda bolyp ara jigi ajyrap, búlinip jatsa kerek. Áıel teńdigi deıtin ushpaqqa shyǵaratyn sóz taraǵan. «Qalyń mal joıylsyn!» degen dúrbeleń beleń alǵan. Kezindegi bata oqysyp, qol alysqan ýádelerinen taıyp, qudalyqty buzatyndar shyǵypty. Qalyńdyǵyn ala almaı qalǵandar jıilegen kórinedi. Osyndaı-osyndaı kepterdi sary maıdan qyl sýyrǵandaı bıpazdap aıta otyra, Baǵanaly eliniń jaqsylary eski qudadan ajyrap qalmaýdy oılap, salmaq sala kelgendeı túr tanytady. Balalardy bir-birine kórsetip, qudalyqty taǵy da bir qaıyra bekitýdi jón kóripti. Bulardyń aýjaılaryn baıqap, kókeıindegisin bilmek oılary bar.

Qalyńdyq pen kúıeýdi tanystyrýlary da qyzyq. Sol esine túskende Marǵýa osy kúnge shekti meıirlenip kúlip alady. Kishi aǵasynyń otaý úıine kúıeý jigit ekeýin ońasha otyrǵyzyp qoıdy. Ekeýi de — jasóspirim jetkinshek. Bir-birinen uıalatyndary sonshalyq, bastaryn kóterip, júzderine týra qarasa almaıdy. Jeńgeleri otyrǵyzyp ketken jerde tompıyp-tompıyp otyrýdy ǵana bildi. Bar bolǵany osy. Tilderin jutyp qoıǵandaı, sóz qatysa almaıdy. Tek kózderiniń qıyǵymen qarasady. Bir esinde qalǵany, qulaǵyna deıin qyzaryp ketken kúıeý jigittiń óńi tym qaraqoshqyl kórindi. Marǵýa onysyn unata qoıǵan joq. Qaratory adamnyń qatty qyzarǵannan júzi qabaryp, qaraqoshqyl tartatynyn ol shaqta Marǵýa qaıdan bilsin?

Tanystyrý salty aıaqtalyp, eki jaq qudalyqty bekitkeni men qyzdyń tórkinderi ashyq raı tanytpady. Kesimdi jaýaptaryn aıtpaı, qyz uzatýdy keıinge syrǵyta berdi. Qudalar habar alysyp turatyn bolyp, attanyp ketti.Oǵan Marǵýa qatty qýandy. Bir adamdar keldi-ketti. Onda turǵan ne bar? Qyzdyń alaburta soqqan júregi ornyna túsip, qobaljýy basylǵandaı. Kóńili selt etpegendeı... Nesine sonsha qoryqqan?..

Orynborda qyzmet isteıtin Ahmetsaqı aǵasy elge jazdyq demalysqa oraldy. Qyr eline ózimen birge jańa zamannyń tolyp jatqan tosyn jańalyqtaryn ala keldi. Olardyń bári ári tańsyq, ári úreıli, ári úmitti áńgimeler edi. El jaqsylary amandasa kelip, ár nárseni surap, májilis qurady. Jeńgesine kómektesip, kirip-shyǵyp júrgen bul da qulaq tigedi. Áıtse de, kóbi buǵan uǵynyqsyz buldyr dúnıedeı.

Úı ishilik bir ońasha áńgimede Marǵýanyń ańǵarǵany: buny aıttyra kelgen kúıeý jigitti aǵasy tanıtyn bolyp shyqty, ol da Orynborda oqýda eken. Nege ekeni ózine de túsiniksiz áýestikpen, osy sózden keıin ol óz erkinen tys eresekter áńgimesin zer salyp tyńdaıtyndy shyǵardy. Taǵy birde úlken adamdardyń bas qosýynda aǵasynyń: «Qaptaǵaı qajynyń nemeresi oqýǵa alǵyr. Orystyń nebir bilgirleriniń aldynda synnan súrinbeı ótip júr. Teginde oqýdyń túbine bir jetse, sol jigit jetetin shyǵar», — dep kúlgenin taǵy estidi. Jańasha oqýdyń túbin túsirip júrgen jigittiń túrin ótkende anyqtap kóre almasa da aǵasynyń sózi kóńiline bir túrli jaǵymdy, jyly tıdi. Tipti, júregi lúpildep, eki beti dýyldap, ysyp qoıa berdi. Osyndaı-osyndaı úzip-julǵan sózderdi estı kele, sol oqyǵan jigittiń etegin ustap ketýdi ózi de jek kórmeıtinin ishi sezdi.

Úlkender ótken joly qudalarǵa ashyq jaýap aıtpaı qaıtarǵandarynda bir gáp bar eken. Ahmetsaqı aǵasynyń kelýin tosqandaı. Aǵasy: «Bala — jaqsy, talaby — oń, oqý-bilimge qushtar. Túbi jerde qalmaıdy. Qyz berýge bolar», — dese kerek. Osydan keıin búkil el bolyp, qyz jasaýyn ázirleýge kirisip ketip edi.

Túsine kirgen aq; kıimdi, aq saqaldy qarıa aıtqandaı, noqtaǵa moıyn usynǵany sol shyǵar, kúıeý jigitke ishi jylyp, nıeti aýdy. Áýelgide selt etpegen kóńilinde bir názik sezim búrshik atty.

El jaılaýdan túser kezde qudalar qaıta aınalyp keldi. Aǵaıyn jurty, týǵan týystary uzatý toıyn jasap, barsha jasaý jabdyǵyn túgendep, úsh túıege artyp, janyna qosaq baılap, yrǵaltyp-jyrǵaltyp attandyrdy. Kóshken elmen birge Ulytaýdy bókterlep, Syr boıyna Baǵanaly eline bet túzedi...

...Sodan keıin... Iá, sodan keıingi ǵumyry asaý ózenniń arnasyna quıylǵan jylǵadaı jutylyp kete bardy. Aryndap aqqan aǵynmen qosa jóńkildi. Aǵyny qatty aq darıa san márte arnasynan asa tasydy, san márte qaırańdap qaıta tartyldy. Jel aıdaǵan qańbaqtaı zamana lebi qalaı qaraı soqsa, solaı qaraı dóńgeledi. Ǵumyr-darıa ózeni toqtaýsyz áli aǵyp keledi. Qaı jerge jetip toqtaryn kim bilgen? Uly muhıtqa jete alar ma, álde sý aıaǵy — qurdymǵa ketkendeı, qumǵa sińip joǵala ma? Oǵan kimniń kózi jetken?..

* * *

Álgindegi jaı otyndaı jarqylmen birge Marǵýanyń esine kóp nárse túsip edi. Ár nárseniń basyn bir shalyp, oıy birden birge ketip, ózi de shatasa bastaǵandaı. Bar kúshin jınap:

Toty, áı Toty, — dep, álsiz daýyspen kelinin shaqyrdy. Beri kelip ketshi.

Anasynyń daýysyn estip, qyzmetke jınalyp jatqan uly da bunyń bólmesine kelinshegimen qabattasa kirdi.

Totyjan, meniń aqırettik kıimderimdi ázirlediń be? degendi bólip-bólip áreń aıtty.

Kelini «Iá» dep te, «Joq» dep te aıtýdyń retin tappaı qıpaqtady. «Iá» deıin dese, «Iá, endi alańsyz attana berýińe bolady», — degendeı estilerdeı kórindi. «Joq» deıin dese, enesiniń ótinishin aıaq asty etkeni. Jaýaptan múdirip, kibirtiktedi.

Ony kúıeýi qutqardy bul joly:

Apa, qalaısyń? Nemene, kókem túsińe kirip, shaqyryp jatyr ma? Balalarymnyń janynda bola turaıyn, sen tosa tur, asyqtyrma dep aıtpadyń ba? — dedi qaljyńǵa aınaldyrǵysy kelip.

Jo-o-ǵa, — dedi ol daýysyn soza aqyryn. — Sol shirkin, jumaqtaǵy hor qyzdaryn kórip, meni umytyp ketti ǵoı deımin, áýeli. — Tirshiliginde otaǵasyn qajap, ilip-shalyp erkeleı sóıleıtin ádetine basyp, ony taǵy bir qyjyrtyp aldy. Bul sózinen keıin balalary kóńildenip sala berdi.

Qaıdam... «kókelerińe baramyn» dep, baıaǵyda es bilmeıtin bizderdi ájemizge qaldyryp, jaıaý-jalpy Sibirge attanyp ketýshi ediń ǵoı...

E-e-e. Ol zaman basqa edi ǵoı. Tús kórgenim ras. Biraq túsime ákeleriń kirgen joq. Senderdiń ákeleriń jumaqqa ǵana laıyq jan ǵoı, jumaǵynda alańsyz júrgen de... Túsime ıem kirdi búgin. Jaıdan-jaı endi ǵoı deısińder me? Alyp keteıin dep kirip júrgen shyǵar... — Sóziniń aıaǵynda alqynyp, sharshap qaldy.

Lyp etip shyǵyp ketken Toty dereý jedel járdem shaqyrdy.

Apasy, qazir ájemiz joq, bizdi endi kimge tastap ketesiń? — dedi uly erkeleı anasynyń qolyn alaqanyna salyp, aıalaı sıpap, betine basty. Anasynyń qatty júdegeni anyq baıqalady.

Janaryna qýaqy ushqyn júgirip, ájimdi júzine shýaq tóge ezýine kúlki úıirilgen ol ulyna syǵyraıa qarap:

Kimge tapsyrýshy edim? Qatynyńa da... Seniń jaıyń jaman bolmas... Bosaǵań berik, balalaryń er jetti... Medet janymdy aıtpaısyń ba? — dedi. Kishi ulyn aýyzǵa alǵanda júzinde álgi qýaqy jymıystyń jurnaǵy da qalmaı, demde ıegi kemseńdep ketken ol betin qabyrǵaǵa buryp aldy. «Medetjan», «Qolymdaǵy aýyrtpalyǵymdy alǵan Medetim meniń»... Marǵýanyń bul aıtyp jatqany — kenje balasy edi...

Aýyz úıdegi dabyr-dubyrdan dáriger kelgenin uǵyp, qabaǵy keıis tarta qaldy. «Áı, balalar-aı, bekerge shaqyrǵansyńdar- aý. Olar maǵan endi ne isteı qoıar deısińder?..»

Kelgen dáriger tamyryn ustap, júregin tyńdap, kóp áýreledi. Balasymen ońasha uzaq kúbirlesti. Álden ýaqytta uly qasyna kelip:

Apa, dáriger seni aýrýhanaǵa alyp ketemiz dep otyr. Biraz dári quıǵyzyp shyqqanyń ońdy bolar. Áli-aq jazylyp ketesiń, — dep kóńilin aýlaı bastady. — Sen myqty ediń ǵoı. Sál-pál emdelgen soń saqaıyp keteriń sózsiz. Aldaǵy jyly, áli dúrkiretip, kókem ekeýińniń mereıtoılaryńdy ótkizemiz, kór de tur osydan. Sol úshin kúsh jınaýyń kerek qoı...

Marǵýa bolmashy ezý tartty. «Ózderiniń mereıtoıdan úmitteri bar. Al, meniń búgin be, erteń be dep qalt-qult etip otyrysym mynaý».

Úıde jatqanym-aq jaqsy bolar edi. Dárisin osynda aldyrtyp quısa, qaıtedi eken...

Oǵan kelispeı otyr ǵoı.

Marǵýa kıinbekke umtylyp edi, turýǵa bolmaıdy dep ornynan qozǵaltpady.

Ózine salsa, eshqaıda barmas edi-aý. Buny tyńdap jatqan kim bar? Shirkinderdiń adamǵa óz tóseginde jatyp ólýge mursat beretin túrleri joq. Aldy-artyna qaraılatpaı, zembilge salyp alyp, dedektetip kótere jóneldi. «Tym bolmasa, oz otynyń basynda, bala-shaǵasynyń qasynda kóz jumǵan adamnyń armany bar ma eken?..» Marǵýaǵa aspan aýdarylyp, jer tóńkerilip túskendeı, tóńirek shyrq aınalyp júre berdi. Zymyratyp, zyrqyratyp, tuńǵıyqqa qaraı qaıta tartyp áketti. Taǵy da tastaı qarańǵy shyńyraý. Quldılap ketip barady...

Marǵýany aýrýhanaǵa lezde jetkizgen. Ákelip ár túrli apparatqa, tolyp jatqan baý-shýlarǵa jalǵanǵan bıik kereýetke jatqyzdy. Aınalasy tolǵan japyr-jupyr aq halat. Aq halattylarda tynym joq. Bári qarbalas. Bir bilegine ıne shanshyp, dári jiberip qoıdy. Bir bilegine qan qysymyn ólsheıtin áldene kıgizdi. Ol sát saıyn ózinen-ózi jel úrlegen qaryndaı qompaıyp, qolyn býnap álek. Qan qysymy túsip barady deı me? Júregi talyp, sharshaǵan da. Kári júrektiń sharshaıtyn ýaqyty bolǵan shyǵar. Bir tútikti murnyna, bir tútikti ezýine qystyrdy. Tileýińdi bersin, tynysy sál keńeıgendeı. Áldekim uıyp bara jatqan saýsaqtaryn ýqalaýda. Marǵýa bul ýaqytta shyńyraýdan jan dármenmen áreń shyǵyp, býdaq-býdaq aq bulttar arasynda býaldyr álemde qalyqtap bara jatqandaı. Aq halattylar da bultpen aralasyp, bunymen birge ushyp júrgendeı. Sanasy aıqyndala bastady. Aq halattylar jerge qonyp, aıaqtarymen júrdi. Áldekim bas jaǵynda turyp alyp:

Kózińdi ash, tereń dem al, — dep qylqyldaýda.

Apa, uıyqtama...

Uıyqtaýǵa bolmaıdy, — deıdi biriniń aýzyndaǵy sózdi kelesisi qaǵyp alyp.

Búgin neǵyp bárisi bunyń uıqysyn kúzetip qalǵan? «Al uıyqtamasam, uıyqtamaıyn. Tuqymymda uıqyda esesi ketken eshkim joq edi ǵoı». Bul ejelden qus uıqy. Sál myzǵyp, kóz shyrymyn alsa boldy, jaraý attaı tyńaıyp shyǵa keletin. Áýlıeatada el aýyp, jer aýyp júrgende, soǵys ýaqytynda qyzylsha egistiginde kóp jyl jumys istep edi-aý. Sondaǵy bozala tańnan turatyn ádeti — ádet bolyp qalǵan. Shirkin-aı, qazir de bir myzǵyp alar ma edi. Sonda ózinen-ózi-aq dyńǵyrap keterdeı kerindi. Oǵan mursha berip otyr ma?

Baǵanaǵy dúrlige júgirgen dárigerler tarap, aınalasy saıabyr tapty. Sanasy aıqyn. Tek eki bileginiń erki ózinde emes. Bir bilegine shanshylǵan ıneden tamshylaǵan dári áli quıylyp tur. Bireýisindegi apparat tynymsyz býnap, mazasyn alýda. Janynda qazdıyp qarshadaı qyz otyr. Ańdyǵany bunyń qas-qabaǵy jáne de áldebir ırek sáýle júgirgen áınek qorap. Sirá, ol bunyń júrek soǵysyn kórsetip tursa kerek. Qyz álsin-álsin bunyń júzine úńilip qoıady. Kirpikteri sál aıqasyp bara jatsa:

Uıyqtamańyz, uıyqtamańyz, — dep shyr-pyr bolady.

Uıyqtap ketse, ne bolaryn kim bilipti? Osylardiki jón shyǵar. Bulardy attaı alty jyl oqytady emes pe? Bir nárse biletin bolar, bilgen soń aıtady da. Marǵýanyń dárigerler jaıynan habary bar. Onyń bir balasy men kelini dáriger bolyp edi ǵoı. Onyń dáriger ataýlyǵa qurmetpen qaraıtyny — sodan. Qaıtkenmen de nandaryn adal taýyp jep júrgen jandar sanaıdy. Balasy Qaısar men kelini Roza esine túsýi muń eken, ıegi kemseńdep, alqymyna óksik tyǵyldy. Shirkin-aı, olardyń aldynda bul ketip, «Apam-aý» — dep artynda solar qalsa, ondaı ólimniń ókinishi bar ma? «Beý, dúnıe-aı! Balasy ıilip, qasiretin anasy tartpas bolsashy-aı». Aıtyp-aıtpaı ne kerek, adamnyń degeni emes, allanyń degeni bolady eken... Marǵýanyń et-júregi eljirep, kóziniń aldy tumandanyp júre berdi. Medbıke júgirip kelip, jastyǵyn túzep, sýlanǵan kózin súrtip:

Bári jaqsy bolady, apa, ýaıymdamańyz, — deıdi. Marǵýanyń «Aınalaıyn-aı, myń jasa, rahmet!» degisi keledi. Biraq aýzy sózge ıliger emes.

Baǵyńyz bar eken, apa! — deıdi taǵy qarshadaı qyz bunyń kóńilin aýlap.

«Ony qaıdan bildiń?» — der edi oǵan hali kelse.

Balańyz der kezinde alyp keldi. Áli-aq jaqsaryp ketesiz, — deıdi ol taǵy sendire. Sirá, muny jubatqandaǵysy. «Jaqsarǵanda men bir jasaryp keter deısińder me? Aıtasyńdar-aý, shirkinder!» — dep oılady ishteı. «Baǵyńyz bar eken!» Marǵýa osy sózdi uzaq ǵumyrynda qanshama ret estidi eken? Eń bir sharshap-shaldyqqanda, dińkelep shegine jetkende estıtini nesi? Álde, buǵan buıyrǵan baqyttyń dámi ashshylaý bolǵandyqtan ba eken? Astapyralla. Sol baqyt degeniń ózi qandaı bolady eken? Jaqynnan bir kórer me edi ózin. Marǵýa osy bir aýyz sózdi kimderden, qashan estigenin, sol shaqtaǵy óziniń jaı-kúıin, aryp-ashyp júrgen kezderin oılaıdy ǵoı. Shynaıy baqyty qaısy? Qaısy aldamshy, jalǵan nárse, kim aıyryp bilgen. Shynaıy baq ekeni ras bolsa, turlaýly bolsa kerek edi. Álde onyń da túrli-túrlisi bar bolǵany ma? Salystyrmaly dúnıe me eken? Solaı-aý shamasy. Soǵan bir zer salyp kórmekshi edi, kirpigi aıqasyp, kózi jumylyp bara jatty. Bunyń qarsylasarlyq qaýqary joq, ıirimge batyp bara jatqandaı. Onyń qalǵyp ketkenin baıqaǵan medbıke qyz jaǵynan jeńil shapalaqtap, oıatyp aldy. «Aıtpaqshy, uıyqtaýǵa bolmaıdy eken ǵoı».

Apa, jaǵymdy nárse oılańyz. Qyzǵylyqty sátterdi elestetip, jas ýaqyttaryńyzdy, mahabbattaryńyzdy eske túsirińiz.

«O, tobaı! Adam bir ary ketip, bir beri kelip, eki dúnıeniń sheginde jany baıyz tappaı jatqanda «mahabbat» deıdi ǵoı maǵan». Sol shirkindi Marǵýa umytqaly qashan. «Al, oılasam. oılap kóreıin...»

-2-

Joq, umytpapty. Ahmetsaqı aǵasy aıtsa, aıtqandaı-aq, kúıeý jigiti Muqannyń oqýǵa degen yntasy shynymen-aq zor bolyp shyqty. Zor bolǵany sondaılyq — jas kelinshegin ata anasynyń qolyna túsirip bergen soń Orynbordaǵy oqýyna attanyp ketti. Ol oqýdy da mise tutpady ǵoı. Ony bitirer bitirmesten, sol jyldary Almatyda pedagogıkalyq ınstıtýt ashylyp, jer-jerden talapty jastardy jınap jatyr eken degendi estip, bilim qýyp, solaı qaraı jol tartty. Kúıeýi sol ketkennen mol ketip, uzaq ýaqyt qarasyn kórsetpedi...

... Ata-enesi elde joq keńpeıil jandar edi-aý. Jas kelinderin oń jaqtaǵy qyzdaı úlpildetip, álpeshtep-aq ustady. Muqannyń óz anasy onyń on jasynda qaıtys bolyp, tórt bala jetimsirep qalǵan ýaqytta, solarǵa shyn janashyr meıirman júrekti pana bolar ma eken degen nıetpen atasy báıbishesiniń jaqyn sińlisin alyp, tósek jańǵyrtqan kórinedi. Bul qosaǵy Máken — jastaý adam eken. Marǵýany jyly qabyldap, oń qabaq tanytty. Ekeýi tez shúıirkelesip, syrlas jandarǵa aınalyp ketip edi. Bul qysylyp-qymtyrylmaı, óz úıindegideı erkin júrip-turdy. Kelin eken dep kúni keshke deıin, aýyr jumysqa salmady. Qoldarynan kelgenshe aıalap baqty ǵoı, jaryqtyqtar.

Bireýdiń úlpershekteı qyzyn alyp kelip, «oqý , oqý» dep úıge toqtamaǵan balasynyń qylyǵy úshin ózderi qysylatyn tárizdi. Biraq Marǵýa kúıeýiniń qasynda joqtyǵyn qaperinde de almady. Kúıeýdi tipti qajetsinip júrgen bul joq. Óz úıindegideı tıesili isin atqaryp júre berdi...

...Marǵýa oılap kórse, qudaı qosqan qosaǵynyń jolyn tosýy sonda-aq bastalǵanǵa uqsaıdy ǵoı...

...Pedagogıkalyq ınstıtýtqa qabyldanyp, bir jylyn túgesip baryp, bir-aq oraldy emes pe, sabazyń. Kúzde oqýyn jalǵastyrýǵa attanarda Marǵýany ózimen birge ala ketpek oıy baryn aıtty. Ata-enesi buny qup alysty. Tek, Marǵýanyń ózi eki oıly bolyp, uzaq tolǵandy. Ásirese, jolǵa shyǵar aldynda qatty tolqydy. Baǵanaly eline alǵash uzatylyp kele jatyp, tap mundaı qobaljymaǵan edi. Endi qorqýyna jol bolsyn... Dalanyń erkin ósken balasy shahar degenge ol kezde úrke qaraıdy. Buryn kórip-bilmegen jerdi tosyrqaıdy. Kóńili kúpti. Tórkininen shalǵaıǵa kelgende ata-anasynyń, aǵa-jeńgeniń, tipti kúıeýiniń de ornyn joqtatpaǵan ata-eneni, osy eki-úsh jyl ishinde baýyr basqan otynyń basyn qımaıdy. Bir jaǵy, kúıeýiniń minezin tolyq uǵyp, jańyn bilip kete qoıǵan joq. Ol, áıteýir kelip-ketip, ózinshe dúrdıip júrgen bireý. Jas kelinshegim bar-aý dep oılaı qoımaıtyn sıaqty. Bir ketse, uzaq qarasyn kórsetpeıdi. Kelip-ketkeninde ekeýi ońasha qalsa, bul ózin qalaı ustaryn bilmeı sasqalaqtaýshy edi. Keshkisin otaýyna baryp, shymyldyqqa enýden qashqalaqtap, oshaq basynda kúıbeńdep uzaq júrip alatyn. Ony baıqaǵan enesi: «Osy úıdiń sharýasy bir saǵan qarap qalǵan joq. Bitpegeni bolsa, erteń de kún bar ǵoı», — dep ıtermelep, otaýyna kirgizip jiberetin. Sóıtip júrgende endi onymen, kóz kórmegen, qulaq estimegen jaqqa erip ket deıdi. Bul sodan qaımyǵatyndaı. Osyny sezgendeı, táńiri jarylqaǵyr, enesi: — Kúıeýińnen qalma. Ne kórseń de birge júr, alyp ketemin dep otyrǵanda — birge ket, — deıdi qudaıdyń qutty kúni qulaǵyna quıyp...

... Júreksine-júreksine jolǵa shyqty. Kóńilinde kúmán kóp. Dese de, úlkenderden irge ajyratyp, bólek shyqqan soń bir-birine úırenise bastaǵandaı. Qaladaǵy tirlikteri ózgeshe yrǵaq tapqandaı. Jańa oryn, oqyǵan jastardyń ortasy Marǵýaǵa, aıtary joq, jaǵymdy áser etip edi. Baıqaıdy, dostarynyń arasynda kúıeýi syıly, sol syıly bolǵan soń buǵan da yqylas erekshe. Almaty erli-zaıypty ekeýin jaqyndastyra túskendeı. Birte-birte júrektegi kóp kúmán tarady...

Bir jaǵyn jaǵalaı jasyl shyrshaly taý kómkergen, saıaly baqtyń ortasynan oryn tepken qala kórki Marǵýany aıryqsha tańyrqatty. Almatynyń ol ýaqtaǵy sáni qandaı edi, shirkin! Kósheniń eki qaptaly jaıqalǵan tal-terek, syldyraı aqqan bulaq, sybdyr qaqqan japyraq, Alataý jotasyna ıek artqan kún sáýlesi onyń aqshańqan kúmispen aıshyqtaǵandaı qarly shyńdarynda oınap, erekshe shuǵyla shashady. Ertegiler eline para-par...

Kúıeýi sabaǵynan oralǵan soń keshki as-sýyn berip, ekeýi Almatynyń tymyq keshterinde ońasha qydyrýshy edi. Qyz ben jigit kezinde jańa úrdispen tanys-bilis bolyp, qoltyqtasyp qydyrmaǵandarynyń, úılengen soń eki jaqta júrgenderiniń esesin Allasy ózi toltyrǵandaı. Mahabbatqa sýsaýlarynda shek joqtaı. Kúıeýi ekeýi jastyq keshýdiń jumbaq tylsymyn bastan ótkerip, juldyzdy aspan astynda qol ustasyp, uzaq júrýshi edi. Almaty túni — mahabbat shyrynynan qanyp iship, shattyqtan bastary aınalǵandaı qamsyz, alańsyz shaq tarynyń kýási ǵoı. Qalaı umytsyn?! Qasynda qudaı qosqan qosaǵy, ýaıym joq. Kóńilderi albyrt, júzderi shat... Baqyt degen, bálkim, osy shyǵar... Olaı bolsa, Marǵýa sol shaqta shyn baqytty eken-aý!

Muqannyń kisiligine kúmándanyp, beker júreksingen eken. Oqyǵannyń aty — oqyǵan: sózi sypaıy, minezi adyr-budyrsyz, birtoǵa; shoshań etken oǵash qylyǵy, kóńiliniń búkpe qaltarysy joq; jaryna nıeti adal. Buǵan eshqashan «Men seni malǵa satyp aldym... sen tómen etek urǵashysyń...» degendeı, záredeı pıǵyl tanytqan emes. Qaıta buny kótermelep otyratyn. Marǵýanyń ózin jańa ortada tómenshik sezinbeýi úshin, ony jańasha oqytpaqqa talaptandy. Bul ózi de tym qara jaıaý emes-tin. Bala jastan musylmansha hat tanıtyn. Buǵan kúıeýi rıza bolyp, qýanyp qaldy, biraq ol bilgeni qazir kádege aspaıdy eken. Ózi oqıtyn ınstıtýttyń janynda ashylǵan saýat ashý tobyna, odan daıyndaý kýrsine jazdyryp, birer jyl oqytty. Marǵýa ol aradan latynsha oqý-jazýdy meńgerip, oryssha til syndyryp shyqty. Kele-kele Muqannyń úıge ákelgen kitaptaryn jarysyp, birge oqıtyn ádet tapty. Ondaıda kúıeýi kúlip: — Ǵylymı kitapty oqyp, basyńdy qatyryp qaıtesiń? Má, mynany kórshi, — dep, basqa bireýin qolyna ustata beretin.

Bir joly usynǵanyna qarasa, «Shuǵanyń belgisi» degen shaǵyn kitap eken. Bas almaı demde oqyp tastap, al kelip jylasyn. Súıgenine qosyla almaı armanda ketken Shuǵanyń muńy munyń júregin torlady. Onyń ústine eldi-jerdi qatty saǵynyp júrgende álgi kitapta jazylǵan dúnıelerden dalanyń ıisi burqyrap qoıa bergendeı. Bas kótermeı oqı berdi. Sol ádeti — ádet bolyp qaldy. Marǵýaǵa ermek tabyldy, úı sharýasynan qoly qalt bosaı qalsa, kitapqa úńiledi.

Marǵýa sol qysqa kýrsty támamdaǵannan keıin qaıtyp oqý degenniń ne ekenin bilgen de emes, ony qajetsinip izdegen de joq. Bunyń bar ınstıtýty da, ýnıversıteti de — kúıeýi ákelip beretin álgindeı kitaptar. Qalǵanyn tirshiliktiń ózi úıretti...

Muqannyń stýdentke tólenetin azdy-kópti puly qoldaryna tıgen kúni bazarǵa baryp kerek-jaraǵyn alady. Ózinshe, dastarqan ustaǵan ájeptáýir kelinshek. Birde bar, birde joq, birde ash, birde toq júrip, kúıeýi oqýyn jalǵastyra berdi. Kóńilderinde esh qaıaý joq, erteńgi kúnge degen úmit pen senimi mol. Keleshekteriniń jarqyn bolary aıdan anyq sekildi. Ol týrasynda tipti shúbálary joq, ózinen-ózi túsinikti jaıdaı kóringen.

Marǵýa, turmysqa shyqqannan soń biraz jyl elde Muqannan bólek qalaı turǵanmyn dep keıde oılap qoıady. Endi, tańerteń ketken kúıeýin keshke kórgenshe taǵatsyzdanyp saǵyna qalatyndaı. Kúıeýiniń de buǵan yqylasy ózgeshe, kóńiline qarap, qıylyp turǵany. Jarynyń, jo-joq, ekeýleriniń bir-birine kóńilderi qaltqysyz aq bolsa, odan artyq ne kerek pendege? Ásirese áıelge. Muqannyń ózine degen kóńiliniń kirshiksiz taza ekenin túsingen shaqta barlyq qıyndyń artta qalǵandaı. Aldarynan tek jaqsylyq kútetindeı edi-aý.

Muqan ınstıtýtty támamdaýǵa taıandy. Sol jyly tula boıy tuńǵyshy — Qaısary dúnıege keldi. Instıtýtty úzdik bitirgeli otyrǵan jaryna shekesi torsyqtaı ul syılady. Budan asqan allanyń syıy bolar ma?! Aǵyl-tegil qýanyshtarynda shek joq. Marǵýa sonda mereıi ózinen asqan áıel joqtaı asqaqtady emes pe? Ańǵal jastyq-aı! Sonym asylyq boldy ma eken dep artynan san márte oılady ǵoı... Ol oı kóp keıin kelip edi-aý esine. Artynan...

Ol kezdegi jańa zaman lebi aldarynan aıqara aq jol ashqandaı. Bir qýanyshtan soń, bir qýanysh. Instıtýttyń sol jylǵy bir top túlegin kún kósem atyndaǵy shaharǵa — Lenıngrad qalasyna ary qaraı taǵy oqýǵa jiberetin bolypty. Arasynda Muqan da bar, kileń júırikter sýyrylyp shyqsa kerek. Bilimniń kelesi bıigine umtylyp, baqtaryn synamaq. Sol ýaqytta, úkimettiń ózi múmkindik berip otyrǵanda bola shaqqa úlken qushtarlyqpen umtylǵan jastyń qaısysy orys elinde ejelden óner-bilimniń tal besigi atanǵan bul kóne orynda oqýdy armandamas? Bári de armandaıdy ǵoı. Ár kókirekte bir qıaldyń jasyrynyp jatqany anyq. Sol qol jetpesteı armap alaqanǵa kelip qonyp tursa she? Oqý dese qulshynyp ketetin ádetine basyp, Muqan janyp tústi. Alaýlaǵan asqaq sezimder jeteginde ol jas jaryn ertip, on aılyq sábıin baýyryna basyp, orys eline qaraı qadam basty. Baǵyty aıqyn, ol — ǵylym joly edi. «Saparlaryń qaıyrly, joldaryń oń bolǵaı!» desti qaýmalaǵan aǵaıyn jurt.

«Qaıyrly sapar bolǵaı!»

...Talaptary shynynda da ıgilikke bastaǵandaı. Kóńilderi alyp-ushyp kelgen jastardy kórkem de kóne shahar jatsynyp, jatyrqaǵan joq. Qaıta qushaǵyna alǵandaı. Muqan barǵan boıda bilim muhıtyna kúmp berip, boılaı túskendeı. Kúndiz ǵulama ustazdardan dáris tyńdasa, keshkilik baratyn jeri kitaphana. Kóńil alańdatar kóldeneń jáıt joq, tek qalaǵanyńdy taýyp, oqı bil... Marǵýa jas balamen úıde otyrady.

Ol jaqta bular jalǵyz emes-ti. Almatyda birge oqyp, birge bitirgen dostary bar, oǵan burynnan sonda oqıtyn qazaq jigitteri qosyldy. Ózderi birqaýym el. Ár nárseni syltaýratyp, bastary jıi birigedi. O-o-o! Olardyń bas qosýlaryndaǵy máslıhatty tyńdaýdan Marǵýa esh jalyqqan emes. Aıtarlary — óner-bilim jaıy, ádebıettiń áńgimesi, odan arǵysy — eldiń qamy. Báriniń kókeılerinde — erteń oralǵan soń kópke paıdamyz tıse degen ystyq qulshynys. Shetinen sheshen, ótkir tildi, óreli oıly, murattary asqaq, kúsh-qaırattary tasqyndaǵan saıdyń tasyndaı kileń iriktelgen óndirdeı órender. Ózderi saýyqshyl-aq. Otyrystary ánsiz, kúısiz ótpeıdi. Kesh sońynan bári birge ubap-shubap qalaǵa qydyrady. Bul da bir dáýren edi-aý! Qalaısha umytqan? Umytqany emes-aý, tek esine almaı ketipti. Boz tuman búrkegen aq túnin aıtpaısyń ba? Tolqyny biliner-bilinbesteı, astynan tynyp aǵatyn mol sýly Neva ózeniniń jaǵalaýynda uzaq qydyrýshy edi...

Esine túskeni mundaı jaqsy bolar ma? Ómir-ózeniniń basyndaǵy móldir bulaqtaı, eń tunyq, beıbit jyldary bul. Bálkim, dostarymen ara qatynastarynyń kirshiksiz taza, qulaı senisken, jarqyn kezeńi bolǵan shyǵar. Ol tusta aldarynda ne kútip turǵanynan bári de beıhabar edi ǵoı...

Muqan bilimge ábden sýsaǵandaı, berile shuqshuıady. Ǵylymǵa túbegeıli bet burdy. Oqý jylynyń alǵashqy toqsanynda-aq úmitkerler arasynda bir báıgege qatynasyp, jataqhanadan oryn utyp alyp edi syrbazy. Ol, tipti, jataqhana dep ataýǵa aýyz barmastaı, úlken bir bólmeli kádimgideı páter bolatyn. Ortasynda temir peshi bar. Ony ózderi kelip, jaǵyp beretin. Otyn-sýy ishinde. Qalanyń bir shetinde páter jaldap júrgen bularǵa kókten táńiriniń ózi jibergen oljadaı kórindi bul. Bularǵa taǵy bir qýanyshtysy: sol úıdiń astyńǵy qabatynda ózderindeı jas otbasynyń sábılerine arnalǵan balabaqshasy bar bolyp shyqty. Sondaılyq ońdy bolmasy bar ma? Kishkentaı Qaısardy baqshaǵa ornalastyrdy. Muqan ózi alyp barady. Marǵýa keshkilik alyp keledi. Muqan óte balajan edi ǵoı. Sol tileýine oraı, ol jaqta Jigeri dúnıege keldi.

Arqa-jarqa qýanǵan Muqan dostarynyń basyn qosyp, aıta qalǵandaı shildehana ótkizip, besik toıyn jasap, máre-sáre. Onyń eki sábıin eki jaǵyna alyp, «Qaısarym, Jigerim» dep, jaǵasy — jaılaý, marqaıyp otyratyn kezi bolýshy edi. Oılap qarasa, ol Muqannyń áke bolǵanyn moıyndap, urpaǵynyń ósip-óngenine shúkirshilik etken bir tusy eken. Kún kósem atyndaǵy qalada ótkergen úsh jyldary úsh kúngi tátti tústeı, ádemi elesteı óte shyǵypty.

Muqannyń oqýy túgesiletin jyly Almatydan «Elge tezirek oralyńdar» degen qysqa habar aldy. Synaqtaryn erte ótkizgen kúıeýi shuǵyl jolǵa jınaldy. Bular úsheý bolyp ketip edi, endi tórteý bop qaıtyp kele jatty. Kórgen-bilgenderi az emes-ti, odan túıgen oılary qanshama?! Aıtyp taýysqysyz áser. Al, Muqannyń jıǵan bilimi — orasan mol, qısapsyz qazynadaı. Ózderinen oljaly jan joqtaı. Kúıeýi boıynda taý qopararlyq qýat bardaı-aq, jaraý attaı shıyrshyq atady. Qaıda salsa da buzyp-jaryp shyǵardaı... Júrekteri toly — senim men úmit.

Almatyǵa kelip, poezdan túse qalǵanda erteńgi sát edi. Qala aq úlpek qar jamylyp jatty. Kóktemniń kóbik qary. Tóńirek tegis appaq. Aǵash butaqtaryna deıin aq ulpaǵa oranyp, sol mamyqtaı qardy aýyrsyna maıysatyndaı. Ań torqaǵa malynǵan dúnıe bulardyń kókirekterindegi alyp ushqan aqshańqan armanmen astasyp ketkendeı. Jazylmaǵan aq paraqtaı taza betten bulardyń jańa ómirleri bastalmaq.

Bunyń kózi áýeli qala ústinen asa aq bas shyńdy Alataýdy izdegendeı. Úı shatyrlarynan, bıik shynar basynan jeńil kúlgin tústi seldir tuman túrilip, taý betkeıine qaraı kólbeı sozylyp, ubap-shubap bara jatty. Raýandap atqan tańnyń alǵashqy qyzyl araı shapaǵy áýeli Alataýǵa túsip, beıne altynnan táj kıgizgendeı onyń shyńdaryn qyzǵylt sary túske boıap, erekshe kóz tartady. Nur-shýaq birte-birte etektegi qalaǵa qaraı baıaý jaıylyp kele jatty. Marǵýa ondaı sulý tań kórinisin buǵan deıin kórmegendeı edi, odan keıin de kóre almady. Jalqy ret qana ushyrasqan tabıǵattyń tylsym sáti. Jańa tań — jaqsylyq tańy dep oılaǵan sonda. Bul — bir myń toǵyz júz otyz jetinshi jyldyń kóktemi edi...

* * *

Appaq munar tóńirekti tutas qymtap jaýyp kele jatqandaı. Dymqyl aýanyń syzyn tula boıy túgel sezgendeı. Jotasy shymyrlap, boıyn sýyq ter jaýyp barady. Qabyrǵalar teńselip, dúnıe buldyraı jóneldi.

Dáriger, dáriger! Qan qysymy túsip barady, — dep dabyl qaqty medbıke qyz.

Palataǵa dárigerler japyr-jupyr tez jınala qaldy. Bilegin taǵy julmalap dári quıa bastady. Birneshe qutysy qatarynan ketti. Álden ýaqytta Marǵýanyń aýa jetpeı jaǵalaýda typyrshyp jatqan balyqtaı jıi-jıi lypyldaı soqqan júregi solq etip, oqys shorshyp baryp, arnasyna túskendeı bir qalypty yrǵaqpen qatty soǵa bastady. Qatty soqqany sonshalyq — eki jaq sheke tamyry qosa solqyldady. Boıyna ystyq qan júgirdi. Kózin ashqanda ol tóńireginde tolyp turǵan aq halattylardy kórdi.

Apa, halińiz qalaı? — deıdi, orta boıly, myǵym deneli, kózildirikti jigit aǵasy jasyndaǵy er adam bunyń júzine úńilip. Bul bolar-bolmas basyn ızegendeı. Osy araǵa ákelgeli buny qarap júrgen dáriger kelinshek erni-ernine juqpaı bunyń dertiniń jaıyn bul túsinbeıtin tilde jyp-jyp etip baıandap jatty. Aıtyp bolyp buǵan qarap:

Apa, bul kisi — bizdiń qadirli profesorymyz, — dep onyń aty — jónin aıtyp, Marǵýaǵa tanystyrdy. Estýi bar edi. Júrek dertiniń bilgiri deıtin. Bul jyly shyraı úmitpen júzine qarady.

Profesor bunyń aýzyndaǵy, murnyńdaǵy tútikterdi aldyrtyp, júregin uzaq tyńdady. Otyrǵyzyp ta, jatqyzyp ta tyńdap kórdi. Áınek qoraptaǵy júgirgen sáýlelerge kóz toqtatqan ol:

Dárilerdi aýystyrý kerek, — dedi bunyń dárigerine qarata. Jańadan em taǵaıyndady. Keıbir dárini qolma-qol ákelip quıǵyzdy. Júregin qaıta bir tyńdaǵan profesor:

Apa, ýaıymdamańyz, qaterli shaq ótti. Endi táýir bola bastaısyz. Tek kóp qozǵalmańyz. Turýǵa áli erte, — dedi.

Qaraǵym, myna tútikterdi tyqpalamaı-aq qoıyńdarshy.

Joq. Tútikterdiń endi sizge qajeti bola qoımas. Degenmen, osy arada áli biraz jata turasyz. Qasyńyzda medbıke otyrady.

Rahmet, shyraǵym. Tek meniń deregimdi balalarǵa aıtyp qoısańdar bolǵany. Ýaıymdap jatqan shyǵar.

Apa, balalaryńyz myna esik syrtynda kútip tur. Qazir baryp aıtamyn. Bul araǵa kirýge ruqsat etilmeıdi. Sizge artyq qobaljýǵa bolmaıdy. Olar kelse, kóńilińiz buzylady. Ońasha bolyńyz. Jalpy bólimge aýystyrǵanda kelip-ketýshilerge mursat beremiz. Ázirge bizdiń qaramaǵymyzdasyz! — dep, Marǵýaǵa qýlana qarap, kúlip qoıdy.

Durys qoı, profesor balam, — dedi álsiz daýyspen.

Áriptester, bul kisi — ǵasyrymyzdyń eń ataqty, uly áıeli. Kezinde bul hanymnyń aldynda Almatynyń búkil erkegi qalpaǵyn alyp, bas ıetin. Solaı boldy emes pe, apa? — dedi kúle, qaljyń-shyny aralas. — Apamyz — tunǵan tarıh!

Iá, ıá! Jańa ákesiniń atyn aıtyp tanystyrǵanda esine i ústi. Bul Muqanmen ıtjekkenge birge aıdalǵan jazýshynyń balasy eken ǵoı. Buny biletin bolyp shyqty, shamasy, áke-sheshesinen estigen-aý. Joldarynyń toǵysýyn qarashy. Ákesi ol jaqtan ókpe dertine shaldyǵyp kelip, erterek kóz jumyp edi. Qaıran azamat... Artynda kelisti urpaǵy qalypty. «Ornynda bar — ońalar» degen osy-aý!

Jarqynym, qurmetińe rahmet. Osy emderińdi aqtap, jazylyp ketsem jarar edi... — dedi Marǵýa kúrsine.

Jazylasyz, apa. Qasaqana, barlyq aýrý ataýlynyń betine shyrt túkirip, eregeskende ornyńyzdan qarǵyp turyp, attaı shaýyp ketińizshi. Oǵan meniń senimim kámil. Boıyńyzda sarqylmaǵan qýat oty áli mol.

«Jaqsy sóz — jarym yrys» degen. Jyly lepesińe alla razy bolsyn, qaraǵym. Myń jasa!

Aýrýǵa berilmeńiz!

E-e-e, óz erkimen kim aýrýǵa berilgisi keler deısiń? Marǵýa da anaý-mynaý dertti eleń qylmaýshy edi. Endi, mine, kórmeımisiń jatysyn...

Dárigerler tarap, qasynda jalǵyz medbıke otyr. Baǵanaǵy qyz emes, basqasy aýysypty.

Kezinde Almatynyń eń sulý boıjetkeni bolǵan ekensiz ǵoı, apa! Profesor sizdi tanydy ǵoı, ol kisi tegin aıtpaıdy, — dep, tamshy dáriniń saýytyn aýystyryp jatyp, betine kúle qaraıdy. Myna kúrk-kúrk jótelgen shúıkedeı kempirdiń jas bolǵanyna tipti sengisi kelmeıtindeı. Sulýlyǵy qaı jerinde tur degendeı júzine áýestikpen úńiletindeı.

Beý, shirkin! Sondaı bir shaqtardyń da bolǵany ras edi-aý... Kórgen tústeı óte shyqqan dúnıe-aı!..

«Adam ıtjandy» degen sózdiń rastyǵyn Marǵýa endi oılap jatyr. Aıtsa aıtqandaı, sol ózi shyn ba dep qalady. Áıtpese, bunyń kórgen mehnaty az ba? Zamannyń úıirilip soqqan qara quıyny ortasynda qalǵan bulardyń bastaryn qaı qıyrǵa salmady. Sonda da ál-qýatynyń áli sarqylmaǵany ma? Álde, dáriger jigittiń buny jubatý úshin aıta salǵan sózi me? Onda táńiri jarylqasyn ony. Qalǵan ál-dármeni qanshaǵa jeter deısiń? Qansha kórer jaryǵy qaldy eken?..

Jańaǵy quıǵan dárilerdiń áseri me, álde shynymen jazylyp kele jatyr ma, boıy jeńildep, shırap qalǵandaı. Júreginiń basyn kúıdirip turatyn toptanǵan túıin de taraı bastaǵandaı. Iá, qudaı, bergen qýatyńa shúkir! Manaýraǵan, uıqy meńdegendeı del-sal kúıden arylyp, sergigen edi. Esine ótken kúnderdiń úzik-úzik elesteri qaıta oralyp, qaradaı kóńilin qamyqtyrdy...

-3-

...Kún kósem atyndaǵy qaladan oralysymen Muqannyń qyzmetke ornalasýynyń da oraıy tez kele ketti. Ózi támamdaǵan pedagogıkalyq ınstıtýtqa kafedra meńgerýshiligine kirdi. Stýdentterge dáris oqıdy. Onyń ústine, qoqyraıtyp aparyp, jazýshylar uıymynyń hatshysy saılady emes pe! Bastyǵy eń ataqty, sol kezdiń tilimen aıtqanda, proletarıat tabynyń birden-bir jyrshysy — Sábeń. Maıtalman, marǵasqa jazýshylardyń ortasy. Muqan bolsa, óziniń tyndyrymdy minezine saı, eki qyzmetti de jan-tánimen berilip, qulshyna atqarýǵa kirisip ketti.

Oqý, oqý dep úsh jyl syrtta júrip, Muqan odan ózgeni bilmegen qasqa eken. El ishi qatty ózgergen. Ony kelgen bettegi saǵynyshtyń, qaýyshýdyń aptyǵy basylǵanda baryp ańǵarǵandaı. Eski tanystar syr ashysyp, emen-jarqyn sóılesýden qalǵan, qashqaqtaıdy. Ushyrasa ketkende bul shúıirkelese bastasa, jan-jaqtaryna alańdap, ózderinen-ózderi úreılenip turatyndaryn baıqady. Basynda mán bermegendeı eken. Endi ár nársege qulaǵyn tosatyn boldy.

Radıo kúni-túni bir tynbastan «Jaý joq deme, jar astynda», — dep qaqsaıdy. Gazetter halyq jaýlaryn birinen keıin birin taýyp, shýlasyp, áshkereleýde. Neǵylǵan qaptaǵan jaý? Qaıdan kelip jatyr? Jas keńes ókimetine jaýlyq oılaıtyndar tym kóbeıip ketkendeı dúrbeleń beleń, alǵan, alapat zaman týǵan eken. Jurtty úreı bılegen, kóńilderge kúdik kirgen. Sol órtengen órttiń, qyp-qyzyl shoqtyń ortasyna sory qaınaǵan bular dóp túspesi bar ma?

...Keshegi aǵa-dos İlıas qas bolyp shyqqan. Ol ustalǵannan iseıin, onyń otyrǵan páterin bularǵa bosatqyzyp berdi. Burynǵy ıesine kút ákelmegen shańyraq... Kimge qaıyrly qonys bolmaq?.. Taǵdyr tálkegindeı endi bularǵa buıyrypty. Bul da bir azapty dúnıe eken. Shıetteı balalarymen ár jerde kóship-qonyp júrgen soń, «Árkimdi qudaı ózi esirkesin», — dep, bergen úıge kirip aldy. Táńirine jalbarynyp, qaıyrly-qutty meken ete gór dep ishteı tileýdeı-aq tiledi. Áıtse de, tileýi qabyl bolmaǵandaı. Osy asqaqtaǵandaryń, osyǵan shekti kórgen qyzyqtaryń jetkilikti, endi basqasyn da bir kórip baıqańdar degen pıǵylmen bir qara kúsh bulardy aıyqpas tas túnek azapty jolǵa ádeıige buryp jibergendeı...

Muqannyń qýana, qulshyna kirisken qyzmetinen qabaǵy túnerip, qapalanyp oralýy jıiledi. Ózi de kóp sózge joq adam, múlde tuıyqtalyp aldy. Úıge kelisimen jumys bólmesine qaraı ótip ketip, saǵattap tapjylmaı otyratyndy shyǵardy Attaı qalap, qolpashtap aparyp qoıǵan qyzmetinde onyń shekesi qyzyp júrgeni shamaly eken. Ony Marǵýa artynan baryp uǵyndy ǵoı. Sóıtse, jeıtini kúnde toqpaq eken. Joǵarǵy jaqtan halyq jaýyn áshkerelemeı, kúres júrgizbeı salǵyrttyq, shabandyq tanytyp otyrsyńdar dep kúnde bas taryna áńgirtaıaq oınatyp, qýyratyn kórinedi. Uıymnyń birinshi basshysy shuǵyl Máskeý jaqqa attanyp ketedi. Shyǵarmashylyq jumystyń sorabymen sol ketkennen elge uzaı oralmaıdy. Qıyn-qystaý kezeńniń bar aýyrtpalyǵy jıyrma bes-jıyrma alty jastaǵy Muqannyń moınyna túsedi...

Aldarynan ne kútip turǵany adamǵa beımálim dúnıe ǵoı.. Ony bilgende Muqan da Lenıngradtan kelmeýi kerek-aq eken... Átteń, deseńshi.

Albyrt jastyqpen áýelde Muqannyń, qıan túkpirindegi keshegi kóshpendi qazaqtyń qara domalaq balasyn oqytyp, ınstıtýt bitirgizip, odan kún kósem atyndaǵy qalaǵa úsh jylǵa jiberip, bilim nárine sýsyndatqan Keńes ókimetine degen seniminde selkeý joq edi. Oǵan qastyq oılaıtyndar bar degenge esh sengisi kelmedi... Al, eger bary ras bolsa, onda ózine de qastyń oılaǵandaı qabyldaǵan bolar... Jolyndaǵynyń bárin jaıpap, qıratyp kele jatqan qaterli qara daýylǵa qarsy tájirıbesiz jas jigittiń tótep berýi ońaı emes-ti... Ańǵal jastyǵyn, saıasatqa olaqtyǵyn qybyn taýyp, ábden paıdalanǵan qıturqy júıe tártibi aıaýsyz arandatqan. Bireý diń qolymen ot kóseıtinder ár kezde tabylatyn kórinedi ǵoı. Sol tusta tipti asqyndasa kerek. Marǵýa osyny oılasa, kókiregi áli de ókinishten «ah» urady...

Joǵarydan túsken pármen qatty. Sonyń qysymymen kúnde jıyn, kúnde aıǵaı-shý. Muqandy maqala jazasyń dep qystaıdy. Oǵan bir jaǵy otyrǵan orny da májbúrleıtindeı. Lajsyzdan maqala da jazdy. Jazdy emes-aý, jazdyrdy. Jazdyrǵanda da qalamyn sol ýaqyttaǵy saıasattyń boıaýyna qanyqtyra jazdyrtty. Sol, sol-aq eken, qý shópke ot tıgendeı gýleı jóneldi. Qaıran Muqan! Onyń naqaqtan kúıgenin áýeli allasy biler, sosyn Marǵýa biler... Qyrsyq bolyp jabysqan sol bir jazǵanynyń ǵumyr boıy ókshelep, izinen qalmaı, moınyna qara tastaı baılanaryn, qartaıǵan shaǵynda betine shirkeý bolaryn kim boljaǵan?!

* * *

Palata ishi kúńgirt tartypty. Marǵýanyń beıýaqytta qarańǵy úıde jatqandy jany qalamaýshy edi. Turýǵa ruqsat joq, endi amalsyz kónedi.

Qyzym-aı, tósegimniń basyndaǵy shamdy jaǵyp qoıshy, — dep ótindi medbıke qyzdan.

Maqul, apa.

Shamnyń jumsaq jaryǵy bólmege jaıly shýaq tógip, uıyp kele jatqan qarańǵylyqty seıiltkendeı. Biraq Marǵýany aýyr oıdan sergite almady.

Apa, uıyqtap alyńyz. Qolyńyzdaǵy ınege alańdamańyz. Men qasyńyzda qarap otyramyn.

«Uıyqta, degende kele qoıatyn uıqy bolsa...»

Rahmet, qaraǵym.

Marǵýanyń kózi jumýly bolǵanymen, kókiregi oıaý...

-4-

...«Halyq jaýy» dep, sút betindegi qaımaǵyn jalmap-jutyp áketip jatqan zulmattyń mysyq tabandap bularǵa da jaqyndap qalǵanyn ol kezde ózderi áli bilmepti.

...Otyz segizdiń tamyzy týdy. Bir kúni tún ortasynda esik qońyraýy bezekteı jóneldi. Muqan turyp, sham jaǵyp, kıingenshe shydamaı, sartyldatyp qaǵa bastady. Úrpıip bul da turdy ornynan. Kúıeýi esikke bettep bara jatyp:

Bul tegin emes. Meni alyp ketetin shyǵar. Qaıtarar-qaıtarmasy — ekitalaı. Balalarǵa ıe bol, — dep aıtyp úlgerdi. Bul turǵan jerinde tili baılanyp, qaqqan qazyqtaı qatty da qaldy.

Esik ashylǵan boıda tústeri sýyq, uzyn qara shıneldi úsh áskerı tasyr-tusyr kirip keldi.

Qaptaǵaev siz bolasyz ba? — dep, ekpindeı, bólmelerge bas suǵyp aralap shyqty. Sirá, bógde bireýler bar ma dep saq synǵandary bolar. Túsi bop-boz bop qýaryp ketken Muqan:

Iá, ıá, — dedi kúmiljı.

Mynaý sizdi ustaýǵa, úıińizdi tintýge berilgen nusqaý, dep bir japyraq qaǵazdy onyń kózine tosty.

Kıinińiz, bizben birge júresiz.

Úıdi astań-kesteń aqtaryp, shaǵyn eki kitap shkafy men jazý stoly, taǵy ony-muny kıim-keshek turǵan bólmeni jaýyp, esigin súrgishtep tastady.

Bizdiń ruqsatymyzsyz ashpaısyńdar! — dep nyǵarlaı buıyrdy.

Bol, tez jınal! — dep ne kıip, ne qoıaryn bilmeı abdyrap turǵan Muqandy asyqtyrdy.

Al, endi ne deıin? Qudaı bizdi qaıta kórisýge jazsyn. Balalardy aman saqta, — dep, qolyn artyna qaıyryp ustaǵan boıy áskerılerdiń aldyna túsken kúıeýi tún qarańǵylyǵyna sińip kete bardy. «Halyq jaýy», «Halyq jaýy» dep, radıodan kúndiz-túni qaqsap aıtatyn jaýdy Marǵýa óz kózimen kórmegen edi. Estigen kezde jon arqasyn shymyrlatyp, úreı týǵyzatyn sol jaý, qudaı tóbesinen urǵanda, óziniń jamylǵan kórpesiniń astynan shyqqanyna aıran-asyr esinen tanǵan Marǵýa sileıip turyp-turyp, kesken tomardaı sulq qulap tústi. Qol-aıaǵy qaqaıyp, sereıdi de qaldy. Úsh bala úsh jaqtan ulardaı shýlaıdy. Azan-qazan jylaǵan daýys. Ony sezip jatqan bul joq.

Es-tússiz qansha jatqanyn kim bilsin, álden ýaqytta esin jınasa, jylaı-jylaı sileleri qatqan jas balalary edende ár jerde domalap-domalap jatyr. «Alla, balapandarym-aı!» — dep, Marǵýa yshqyna ornynan turýǵa qarmandy. Jandármenmen boıyn tiktep, olarǵa qarap, biraz meńireıip otyr. «Bul sormańdaılardyń kúni endi ne bolmaq? Budan bylaı olarǵa baltalasań ketpes «halyq jaýynyń balalary» degen at jabysary anyq. Kimge baryp muńyn shaǵyp, kimnen arasha suramaq?» Balalaryn oılaýy muń eken, kókiregin ashshy óksik kernep, ózegi órtenip bara jatqandaı kúıdi. Beımálim úreı boıyn bılep, jan-jaǵynan azynap úskirik soqqandaı, dirildep-qalshyldap barady.

Ornynan úsh umtylyp, shaqqa turyp, ashshy óksik kókiregin tyrnap, al kep jylasyn. Balalaryn birinen soń birin jerden kóterip aparyp, tósekterine jatqyzyp júrip, boda-boda eńiresin. Aıaq-qolynda esh ál qalmaǵandaı. Kúsh-qýatynyń bári kúıeýimen birge ketkendeı. Balalaryna qaraıdy da botadaı bozdaıdy. Sondaǵy zar jylaǵany, eger bary ras bolsa, qudaıǵa da jetken shyǵar dep oılaǵan. «Tiri jetim bolatyndaı bulardyń ne kinási bar? Muqannyń jazyǵy ne?» — dep jylaıdy ǵoı. Biraq zary jetpegendeı...

Ol ýaqytta Qaısary — beste, Jigeri — úshte, Medettiń alty aılyq, emshektegi kezi. Jylaı-jylaı daǵdaryp otyrǵan Marǵýanyń sanasynyń tereń túkpirinen, bulardyń endigi jerdegi anasy da, panasy da ózi ekenin, ózinen basqa senetin eshkimi qalmaǵanyn uqtyrǵandaı bir tosyn oı qylańytady. Sol oıy birte-birte júregin ornyqtyryp, kóńilin bekitip, jylaýyn qoıdy. Ne isteý keregin, kimdermen habarlasyp, kimderden aqyl suraýǵa bolaryn topshylady. Marǵýa qazan-oshaqtyń qamynan basqaǵa bas qatyrmaýshy edi. Tystyń sharýasy — erkektiń mindeti dep biletin. Buǵan shekti ol kúıeýine ábden arqa súıep ketken eken ǵoı. Endi ne istemek kerek? Kúıeýi qaıta ma, qaıtpaı ma? Óli me, tiri me? Kúıeýi esine túskende álginde bekigen boıy taǵy bordaı úgilip, tizesi búgilip júre berdi...

..Kórer tańdy kózimen atqyzdy. Muqanmen ótkizgen barsha qyzyǵy, ýaıymsyz-qaıǵysyz ishken qara shaı men qara nanǵa kóńili semirgen alańsyz shaqtary qas-qaǵymda kózden bul-bul ushyp júre berdi, bir kórgen ádemi tústeı ǵaıyp boldy. Aldy — qarańǵy tuman...

Tamyz aıynyń óliarasyndaǵy myna qap-qarańǵy túniniń ekinshi jartysy ótip bolmady. Osydan bastap, endigi kúni mı jetpes qapasqa aınalaryn ol óli anyq bilgen joq-ty, biraq bir sumdyqty bolmysymen sezindi. Jan-jaǵynan qamaǵan sansyz saýalǵa jaýap tappaı, tyǵyryqqa tirelip, dármensiz kúı keshetin uzaq sonar sergeldeńinde mundaı uıqysyz túnder az emes-ti. Bul tek basy ǵana edi...

* * *

— Beý, dúnıe-aı?! — degende Marǵýanyń daýysy shyǵyp ketti

Buǵan aýyq-aýyq kóz tastap qoıyp, saýsaqtary jypyldap, qıylǵan kishkene dákeden jumyrlap, ıneniń ornyn súrtetin túıinshek orap otyrǵan medbıke qyz selk etip, basyn oqys kóterip aldy. Ol dereý qasyna kelip, dáriniń quıylýyn tekserdi.

Oho, apa! Dárińiz, bitýge az-aq qalypty. Búginge osy jetedi. Qazir ıneni tamyryńyzdan alyp, bir bilegińizdi bosatamyn. Ekinshi qolyńyzdaǵy apparat tańerteńge deıin tura turady. Qan qysymyńyz ben júrek soǵysyn kezekshi dáriger monıtordan qarap otyr ǵoı, sol úshin kerek.

Medbıke ıneni alyp, sup-sýyq bolyp qarysyp qalǵan bunyń saýsaqtaryn jyp-jyly alaqanyna salyp ýqalap, ary beri búgip, jylyta bastady. Jylytyp, jamylǵynyń astyna kirgizip, qymtap jaýyp qoıdy. Buǵan qalaı ishi jylymasyn ? Rıza bolǵan Marǵýa:

Rahmet! Órkeniń óssin, baqytty bol! — dedi shyn yqylasymen alqap.

«Meniń jolymdy bersin!» deńizshi, apa.

?!

Sizdiń jolyńyzdy berip, siz sıaqty akademıktiń jary atansaq jaman ba eken?..

Oı-bý-ý-ý, jarqynym-aı! Men birden akademıktiń áıeli bolyp, kókten túse qaldy ǵoı deımisiń? Meniń jasymdy bersin! Al, shekken beınetimdi eshkimge kórsetpeı-aq qoısyn...

Qoıyńyzshy, apa. Túrińiz beınet shekken adamǵa emes, úrip iship, shaıqap tógip, zamannyń bar jaqsylyǵyn bir kisideı kórgen janǵa kóbirek uqsaıtyndaı ǵoı.

E-e-e, qaraǵym, syrt pishin aldamshy keledi ǵoı. Jaqsylyqty da kóp kórdim, kórmedim deı almaımyn... Biraq sonyń údesinen shyqqansha qandaı quqaı kórmedik, qandaı ot kelekten ótpedik...

Oı, apa-aı, úlken kisilerdiń báriniń «Biz ne kórmedik?» deıtin ádeti bar emes pe?

Senseń de osy, senbeseń de osy...

Iapyr-aý, osy taqylettes sózdi buryn da bir estigen sekildi. Iá, ıá, esine tústi. Eldegi aǵaıynynyń úıge kelip-ketip júretin stýdent qyzy bolýshy edi. Bir kúni «Instıtýtymdy bitirdim», — dep kele qalǵan eken. Shaıyn berip otyryp, áńgime ústinde: «Oqýyńdy aıaqtaǵanyń ońdy bolǵan, endi bir qoıshynyń balasynyń eteginen usta, turmys qur. Aýzyń maıdan arylmaıdy», — degen, qaljyń-shyny aralas. Sol-sol-aq eken, álgi qyz: «Oqymaǵan ózińiz akademıktiń qatyny bolyp alyp, ınstıtýtty qyzylǵa bitirgen maǵan qoıshynyń ulyna shyq degenińiz — qaı sózińiz? Basqa jóndemdeýi aýzyńyzǵa túspedi me? Álde qımaı otyrsyz ba?» — degeni shaq etip. Sasyp qalǵan Marǵýa: «Astapyralla! Myna qyz ne deıdi?» — dep sonda jaǵasyn ustaǵan. Kúıeýge kisi laýazymyna qarap emes, adamyna qarap shyqpas bolar ma?

Myna qyzdyń da kókeıi belgili boldy.

Marǵýa áńgimeni odan ári sozǵysy kelmeı, irgege qaraı aýnap, kózin jumdy. Uıyqtap keter túri kórinbeıdi.

Álginde úzilgen oı jelisin ary qaraı sabaqtady...

-5-

...Qolyna ustaǵan býynshaq-túıinshegi bar Marǵýa ortalyq kósheniń qıylysyna ornalasqan, tutastaı bir oramdy alyp jatqan eni men uzyndyǵy birdeı sup-sur tas úıdi alystan aınalyp, sol kúni kóp júrdi. Ustap áketkenderdi osynda ákelip qamaıdy degendi estigen. Kúıeýiniń deregin bilmekshi bolyp júrgen túri. Neshe kún ótti — tyrs etken habar joq. Qandaı kúıge tústi eken? Jóni kelse, bermekshi bolyp alyp shyqqan kerek-jaraq ony-munysy, azyn-aýlaq tamaǵy bar. Qaharly qamaldaı kórinip, túnerip yzǵar shashqan susy bólek úıge kósheniń qarsy betinen jasqana qaraǵany bolmasa, jaqyndap barýǵa batyly da jeter emes. Juqa kıingen bunyń kúzdiń salqyn lebinen be, álde ishtegi tolassyz alasurǵan úreıden be boıy qaltyrap, tisi tisine tımeı saqyldaı jóneldi. Nede bolsa, jaqyndap barýǵa táýekel etti. Esigi qaıda boldy eken? Kózine túsken esiktiń tusyna kelip, alystan baıqastady. Kirgen-shyqqan bireý ushyrasar ma eken dep úmittenedi. Biraq, jan balasy kórinbedi. Boıyndaǵy bar batyldyǵyn jıyp, bir úlken esikke jaqyndap baryp tartty. Bıik esik bylq etpedi, qaıta tákapparlana shalqaıatyndaı. Eshqandaı aıaq izi joq.

Demek, bul esik bolmaǵany ǵoı. Sur úıge boıy úırengendeı ol ójettenip, aınalyp júrip, esik bitkendi túgel tartyp shyqty. Bári beker áýreshilik. Esik ataýlysy tars jabyq. Biteý úı melshıgen qalpy.

Marǵýanyń tósi shymyrlap, sút kerneı bastady. Esine úıinde emshektegi jas balasy qalǵany sonda baryp tústi. Qulynymnyń emetin ýaqyty bolǵan eken ǵoı. Jylap jatyr-aý. Kóteremin dep Qaısar tósekten qulatyp almasa jarar edi dep ýaıymdaǵan ol úıine qaraı qustaı ushty. Tósi de ıip qoıa berdi. Tańerteń Medetin emizip, uıyqtatyp, úlken ekeýine tapsyryp, syrttarynan bekitip ketip edi. Onyń oıanatyn ýaǵy baıaǵyda boldy. Ókshesi jerge tımeı, eki ókpesin qolyna alyp jetti. Úsheýi úsh jerde eńirep jylap jatyr. Úlkeni kishkentaıyn jubata almaı qystyǵyp jylasa, ortanshysy solarǵa qosylyp, bostan bosqa eńireýde. «Botaqandarym-aı!» — dep, Marǵýa kelisimen úlken ekeýiniń betin jýyp, qaltasynan tátti alyp berip, aldandyrdy. Kishkentaıynyń jórgegin aýystyryp, qaıtadan qundaqtap, emizýge otyrdy. Torǵaıdyń balapanyndaı aýzyn ashyp, jan-jaǵyna betin buryp, emshek izdep talpynǵan sábıiniń túrin kórip, egilip qoıa berdi. Eki urty búlkildep, tósin sorǵan balanyń júzine ashshy jasy tamyp otyrǵanyn sezer emes. Balalary jubandy. Sútke toıyp Medeti murny pysyldap, uıyqtap ketti. Analary qasynda bolǵan soń úlkenderi de ózderimen-ózderi alańsyz oıyndy soǵýda. Kóz jasyna erik bergen Marǵýa sol otyrǵannan ińir qarańǵylyǵyna deıin tyrp etpedi. Bir ýaqytta taman surap Jigeri qyńqyldaı bastady. Bul lajsyz turyp, as úıge bettedi.

Muqandy alyp ketken kúni Marǵýa qaltasyndaǵy qyryq sommen qalǵan. Sony balalaryna talǵajaý etip keledi. Onyń da túbi kórineıin dedi...

...Marǵýa tas qamaldaı susty úıdiń esigin kúzetýden báribir tanǵan joq. Búgin de aınalyp júr... Kúnderdiń kúninde uzaq kútýden soń batys jaqtaǵy búıirdegi esikten shyqqan áldebireýdiń qarasyn baıqap, endi tek osy esikti tóńirekteıtin boldy.

Dúnıedegi eń qıyn nárse — belgisizdik bolsa kerek. Basyna is túsip zobalańda ketken jarynan habar ala almaı, zaryǵýdyń ne ekenin Marǵýa sonda bildi. Esh deregi joq. Qaıda apardy? Ne kúıde? Qandaı kinási bar?..

Marǵýa kóshege shyqsa, mańdaıynda halyq jaýynyń áıeli degen qarǵys tańbasy bardaı, eshkimniń júzine tiktep týra qaraı almaıdy. Burynǵy dos-jaran degenderi budan qashqalaqtaıdy. Qaısybireýleri buny kórse de kórmegen bolyp, qasynan óte shyǵady. Tipti, ushyraspas úshin kósheniń kelesi betine taıqyp ketetinderdi talaı baıqady. Ondaıda jigeri jasyp, orta joldan úıine qaıtyp kelýshi edi de, eki kózge erik beretin. Biraq taǵat taýyp taǵy otyra almaıdy. Sur úıdi bir aınalyp shyǵýy — mindet sekildi. Ótken jolǵydan keıin Medetti úıde qaldyrýǵa qorqatyn boldy. Jylylap orap alyp, kóterip júredi.

Bir kelgen joly er adamnyń esik jaqtaýyndaǵy túımeni basqanyń ishten áskerı jigit esikti ashyp, ony kirgizip alǵanyn anyq kórdi. Syrttan qońyraý berý kerektigin sonda baryp uqqandaı. Boıynda qalǵan bar qýaty men qaıratyn jıyp, bul da esikke jaqyndap, dirildegen saýsaǵymen túımeni áreń basty. Esikke jan bitip, syqyr etip ashyla berdi. Arǵy jaǵyndaǵy saqshynyń tuzdaı kózi atyzdaı bolyp, saǵan ne kerek dep, kese kóldeneń tura qaldy.

Marǵýa uzaq ýaqyt kúzetip júrip, tiri pendemen tildesýge qoly áreń jetkende esik qaıta jabylyp qalar ma degen qorqynyshtan shap berip tutqasyna jabysyp, ishke qaraı jan dármenmen umtyldy. Neshe kúngi juptap júrgen sózin de aıta almaı, eńirep jylap qoıa berdi. «Kúıeýim. Kúıeýim osynda» — deı beredi bar bolǵany. Saqshy jap-jas jigit edi. Qanyn ishine tartyp, surlanyp alǵan. Esh nárseni tyńdaıtyn túri joq. Bala kótergen áıeldiń kóz jasy ony jibite almady. Kókireginen ıtermelep, syrtqa yǵystyryp tastady. Esik qaıta tars jabyldy. Muqannyń bir deregin bilsem-aý degen úmiti de short úzilgendeı.

Sol ýaqytta, qudaı jarylqap, ishten egdeleý bireýdiń shyǵa qalmasy bar ma. Ebil-sebil jylaǵan bunyń túrin kórip, neǵyp júrgenin surady. Bul jylaǵanyn qoıyp, budan birneshe kún buryn túnde alyp ketken kúıeýin izdep júrgenin, óli-tirisin bilmeıtinin aıtty. Ol sál oılanyp baryp: «Kúıeýińniń aty-jónin aıtshy», — dedi. İshke kirip ketken ol birqydyrýdan soń shyǵyp: «Kúıeýińniń isi tergeýde jatyr. Tekseris áli bitken joq. Bul araǵa kóp kele berme. Ózińdi de otyrǵyzyp qoıady», dedi qasynan ótip bara jatyp, eleýsiz.

Marǵýanyń záresi zár túbine ketti. Úıine qaraı zymyrasyn «Tiri», «Tiri eken ǵoı, jaryǵym» degen bir-aq oı onyń sanasyn baýrap alǵan. «Ýa, táńirim, oǵan óziń jar bola gór!" Áli tekserýde bolsa, aq-qarasyn anyqtaıdy ǵoı. Kúıeýiniń jazyqsyz ekeni — aıdan anyq. Qaıtaratyn bolar. Endeshe, bul nesine jylaıdy?

Úmit oty qaıta jandy. Kelisimen jeti nan pisirip, kórshilerdiń aýlada oınap júrgen balalaryna taratyp jiberdi. «Osy balalardaı ýaıymsyz-qaıǵysyz ete gór».

Marǵýa endi óz balalaryn ashyqtyrmaýdyń qamyna kiristi. Kıim ilgishte turǵan óziniń kıimderin túgel alyp, óńi túzý, ótedi-aý degenderdi bólek iriktedi. Onyń birkıer, sándi kóılek kónshegi kóp te emes edi. Az bolsa da, talǵammen alynǵan sapaly dúnıeler. Kóbi — kún kósem atyndaǵy qaladan qaıtarlarynda ala kelgen, bul jaqta áli joq tańsyq zattar. Jaqsy kıim kózdiń qurty ǵoı. Buryn surap, qyzyǵýshylar kóp bolýshy edi. Halyq jaýynyń áıeliniń kıimin endi kim alsyn? Odan da eshkim bilmeıtin jaqqa jiberýge oqtaldy. Ol bárin keńdeý sómkege salyp alyp, kıilgen kıimderdi alatyn dúkenge tartty. Qunyn kóp tómendetip qoıǵanyna qaramastan bárin ótkizip ketti. Neǵurlym arzanyraq bolsa, soǵurlym tez ótetini belgili. Ótýine qaraı pulyn kelip alyp turatyn boldy. Osy aıtqan baǵalaryn berse de, balalaryna birazǵa jeterlik nápaqa. Óziniń bul tapqyrlyǵyna rıza bolyp, tipti ójettenip ketken ol, kelesi joly taǵy nelerdi satýǵa bolatynyn da oılap qoıdy.

...Bul endi úıden kóp uzap shyqpaýǵa aınaldy. Syrtqa shyqsa: «Áne, halyq jaýynyń áıeli ketip barady», — dep, jurt saýsaǵyn shoshaıtyp kórsetetindeı tómenshikteı beredi. «Muqan qaıtyp keledi» degen úmiti de álsirep barady. Muqandy alyp ketkennen keıin jıyrma bir kún ótkende úıge beıýaqytta jerden shyqqandaı bolyp, zor deneli orys jigiti kirip keldi. Ony kórgen boıda-aq Marǵýanyń tizesi qaltyrap otyra ketti. Kelgen jigit súrgishpen bekitilgen bólmeniń esigin tekserip, buny jaýapqa shaqyrǵan tildeı qaǵazdy qolyna ustatty. Qaı ýaqytta, qaı jerge baratyny anyq jazylypty.

Ózi baryp kúnde esigin, kúzetip júrgen súr úı ǵoı baıaǵy. Quryǵan jerim osy shyǵar dep oılady Marǵýa. Uzyn qulaqtan halyq jaýlarynyń áıelderin de ustap, balalaryn jetimder úıine ótkizip jatyr degendi estýi bar. Ondaı zulmat ózderine soqpasa eken dep tileýshi edi... Biraq bir sumdyqtyń taıanǵanyn sezdi. Adamnyń tipti jylaýǵa shamasy kelmeı qalatyn kezi bolady eken. Búkil sanasy, aqyl-oıy symdaı tartylyp, qatyp qalǵandaı, esh nárseni baıyppen oılaı almady. Túnimen balalarynyń kirin jýyp, kıim-keshekterin jınastyryp, retke keltirdi. Moldap tamaq istedi. Óziniń ne istep, ne qoıyp júrgenin bilip jatpaǵandaı. Maǵynasyz, uzaq kúıbeńdedi. İsteıtin jumys ta taýsylǵandaı. Balalaryn jýyndyryp jatqyzyp, ózi de jýynyp-shaıynyp, buryshqa qubylaǵa qaral otyryp, bala jastan esinde qalǵan qajy atasynan úırengen duǵalaryn esine túsirip, oqýǵa kiristi. Tapjylmastan birneshe qaıyryp, uzaq oqydy. Kóńilin bekitip, boıyn qataıtty. Táńiri ózi bergen janyn ózi alady. Adamnyń qolyndaǵy emes, allanyń qolyndaǵy dúnıe. Bunyń balalarynyń nesibelerin allasy sordan jaratpaǵan shyǵar. Inshalla, — dep ornynan turyp, óńi túzý bir qabat kıimin kıip, jaýapqa barýǵa jınaldy. Tań atysymen eki balasyn tamaqtandyryp, qudaıǵa amanattap, tez keletinin aıtyp, syrttarynan bekitip, Medetin kóterip úıinen shyqty.

Aıtqan ýaqytynda jetti. Ótkendegi esikke kelip, túımeni batyldana basty. İshten shyqqan saqshyǵa tildeı qaǵazdy kórsetip edi, buny aınaldyryp ákelip, teristik jaǵyndaǵy buryshta qabyrǵa tústes syrmen syrlanǵan kózge shalynar-shalynbas kishkene esikten kirgizdi. Birinshi qabattaǵy bir bólmege aparyp, otyrǵyzyp qoıdy. Qazir tergeýshi keledi degen. Sodan bul uzaq tosty. Yssylaǵan balasy qyńqyldap jylaı bastady. Oraýyn sheship, jeńildep kóterip aldy. Tósin saýyp, bótelkege quıyp alyp shyqqan, sol sútti emizdi. Tús áletinde yzdıǵan bireý kelip kirdi. Buny kózimen iship-jep, tesireıip tinte uzaq qarady. Kózi óńmeninen ótip barady. Sirá, basynan yqtyryp almaq. Marǵýa syr bermedi. Tastaı qatyp otyr. Aty-jónin surady. Bir sózben jaýap qatty. İshteı shamyrqanyp, yzasy keldi. Shaqyryp otyrǵan adamynyń aty-jónin bilmeı qalyp pa? Salǵylasar jaıy joq. Tártipteri solaı shyǵar, ıt bilip pe? Tergeýshi odan keıin balańdy nege alyp keldiń dep kijińdedi. Bul, qaldyratyn adamy joǵyn, úıinde taǵy ekeýi ıesiz qalǵanyn aıtyp, tezirek bastaýyn surady. Ondaı batyldyqtyń ózine qaıdan kelgenine tańy bar. «N-d-da-a», — dep, tergeýshi murnynyń astynan mińgirlep uzaq sozdy. Qaı jerde qyzmet istegenin surady. Bul jumys istep kórmegenin, bunyń mindeti — bala týyp, ony kútý ekenin túsindirdi. Tergeýshiniń Marǵýanyń ózi týrasyndaǵy suraǵy osymen támamdalyp, kúıeýiniń jaıyna kóshti. Kún kósem atyndaǵy qalaǵa nege barǵandaryn, ol jaqta kimmen jaqyn aralasqandaryn, kúıeýiniń nemen aınalysqanyn ejiktep surap, kóp otyrdy. Aınaldyryp kelip, bir nárseni qaıtalap tergeı beredi. Jańyldyryp, shatastyryp, tyǵyryqqa tiremek.

Marǵýaǵa jańylyp, ne kórinipti? Ol adam attaryn jadynda qatty saqtaýshy edi. Aralasqan adamdary esinde ǵoı. Orys kisilerin aýyzeki tilde «dádá, tetá» degen sózdermen ataǵandy Muqan unatpaıtyn. Alǵash barǵan ýaqyttarynda jaldap alǵan úıdiń ıelerinen bastap, jataqhana qyzmetkerlerin, óziniń ustazdaryn, bunyń kúndelikti aralasatyn adamdaryn mindetti túrde ákesiniń atyn qosyp, tolyq aıtqyzyp úıretken. Bul — mádenıet, ári qurmet dep uqtyratyn. Marǵýa ol jaqtaǵy ózi kórgen-bilgen jergilikti orystardy aty jónderimen saqyldatyp aıtyp berdi. Ol kezde Marǵýanyń ózi de orysshany táp-táýir meńgerip alǵan. «Sen jumys istemeı úıde otyrsań orysshany qaıdan úırenip júrsiń?» — dep surady tergeýshi sóz arasynda. «Lenıngradta úırendim», — dedi. basqa ne desin?

Tergeýshi áldeqandaı qaǵazdy uzaq toltyrdy. Marǵýaǵa ol, ádeıige ýaqytty sozyp, munyń júıkesine tıip, ilik izdep otyrǵandaı kórindi. Bul da sazaryp otyra berdi. Tek bala jylamasa eken. Áıtkenmen, Medettiń emetin ýaqyty bolyp edi, ol ýildep jylaı bastady. «Keshirińiz, men balamdy emizýim kerek», — dedi tergeýshige tike qarap. Tergeýshi ashýdan shytynap, jarylǵandaı. «Budan keıingi shaqyrtýlarǵa balasyz keletin bol», — dep dikeńdedi. Osydan-aq Marǵýa bul joly tozaqtan aman qutylaryn ishi sezdi. Biraq, qýanarlyq reti joq edi: «Halyq jaýlarynyń otbasyna Almatyda turýǵa tyıym salynǵan, qaladan tez arada ketýiń kerek» degendi nyǵyrlaı aıtty. «Qaıda ketkenińdi, toqtaǵan jerińdi aıtyp, habarla», — dep qolyna telefonyn, aty-jónin jazyp, tildeı qaǵaz ustatty.

Marǵýa jaýap alýdyń osymen aıaqtalǵanyn shamalap:

Kúıeýime jolyǵýǵa bola ma? — dep surady nyq daýyspen.

Uryqsat joq. — Jaýap kelte qaıyryldy.

Endeshe, ony-muny berip jiberýge bola ma? — dedi taǵy batyldanyp.

Oǵan da uryqsat etilmeıdi. Aıyna bir-aq ret tamaq kirgizýge bolady. Kúıeýińniń otyrǵanyna áli bir aı tolǵan joq qoı.

Iá, ıá...

Bul «ıániń» astarynda úlken qýanysh jatqandaı. Marǵýa oılamaǵan jerden kúıeýiniń aman-esen ekenin bilip aldy.

Balasyn baýyryna qysqan bul tergeýden bir jaǵy osylaısha qýanyp, bir jaǵy qobaljyp shyǵyp edi. Aıdahardyń aýzynan tiri qaıtqan qoıannyń kójegindeı dirdek qaǵyp keledi. Baqyt degenniń salystyrmaly dúnıe ekenin sonda túısingendeı. Bunyń sol shaqtaǵy kóńil kúıi, baqyt degenniń bary ras bolsa, sol baqyty osy shyǵar deýge keletindeı edi. Qosaǵynyń tiri ekenine kózi jetti. Ózin qamap qoımaı, úıine qaıtardy. Balalary da aman. «Endi ne kerek saǵan? Qýana ber, Marǵýa», — deıdi ózin-ózi qaırap. «Táýba. Myń márte quldyń saǵan, jasaǵan ıem. Bir jolǵy qaterdiń beti qaıtqandaı». «Qaladan ketýi kerek» deıdi. Ketýi kerek bolsa, keter. Sonda qaıda barmaq?

...Muqannyń ustalýy tek óz shańyraǵyna ǵana emes, búkil áýletke zobalań ákelgendeı. Ol ózi ınstıtýtty támamdaıtyn jyly qartaıǵan áke-sheshesin ýaq balalarymen Almatyǵa kóshirip alǵan edi ǵoı. Qalanyń syrtynan jeke úı satyp ápergen. Bular shalǵaıda oqýda júrgende atasy dúnıeden ozyp, enesi Máken balalarymen otyrǵan. İnisi Kádir Muqan qyzmet isteıtin ınstıtýtta oqýshy edi. «Halyq jaýynyń týysyna aramyzda oryn joq», — dep, áýeli ony oqýdan shyǵaryp tastady. Ony da ustap keter me eken dep qaýiptengen Muqannyń janashyr dostarynyń keńesimen ol ońtústik óńirine dereý boı tasalap, ketip qaldy. Oqyǵan jastardyń az kezi, elde muǵalim tapshy. Kárim sol jaqta — Shymkent oblysynyń Jambyl aýdanyndaǵy bir mektepke muǵalim bolyp ornalasady. Ornyǵa salysymen keıingi sheshesi — Mákendi kishkentaı balalarymen qolyna kóshirip alǵan. Olar baryp jaılandy.

Marǵýa endi óz jaǵdaılarynyń qamyn ózi oılady. Muqannyń ketip bara jatyp: «Balalardy aman saqta», — degeni qulaǵynda tur. Osy sózi amanattaı, kókeıinen ketpeıdi.

Qysyltaıańda allasy ózi qýat bergendeı, Marǵýa qataıyp, belin bekem býdy. Eregeskende alysqa ketpekshi. Biraq qaıda barmaq? Arqa tósindegi tórkinge jete alar ma? Barǵanda kimge at basyn tiremek? Áke-sheshe turǵan joq. Ol jaqtaǵy ahýal qandaı ekenin kim bilgen? «Halyq jaýynyń» bala-shaǵasyn kim qushaq jaıa qarsy alar deısiń? Oılap-oılap, balalaryn kúıeýiniń týǵandaryna qosýdy uıǵardy. Ózin de ustap ketkendeı kún týsa, olar qandas, baýyr týysynyń qolynda qalsyn, — dep ózinshe, bir jaǵy, saqsynǵandaǵysy. «Óziń — ózekke teppes, jat — jarylqamas».

Marǵýa ótken jolǵydan qalǵan ilip alar, jóni túzý degen zattardy shetinen satýǵa kiristi. Joldaryna, balalardyń as sýyna qarajat kerek. Ótken baǵalaryna berip, ájeptáýir puldyń basyn qurady. Qaınysyna habarlasyp, jaı-kúıin aıtyp edi:

Balalardy alyp, osynda jet, bir jerde bolaıyq, — dedi sózge kelmesten. Kúni keshe ǵana bala sanaıtyn jasóspirimdi panalap, qorǵan tutyp barary — laıyq emes sıaqty. Biraq basqa lajy joq.

Úsh balamen poezǵa otyrǵan Marǵýa bir ókinish, bir úreıdiń jeteginde aldy bulyńǵyr, beımálim jolǵa shyqty. Armanyna balaǵan Almatysyn tastap, aıdahardyń aýzynan balapanyn alyp qashyp bara jatqan qorǵansyz uıabasar qustaı sezindi ózin. Kóńili buzylyp keledi, biraq jylamaýǵa tas bekinip alǵan. Jalpyǵa arnalǵan vagonda qaqaıyp otyr. Shúpir-shúpir balalary — quddy balapan.

Áýlıeataǵa tań ata kelip tústi. Enesimen, qaınysymen kórisip tabysty. Qaınysyna jaqyndaý jerden úı jaldap aldy. Muqannyń shańyraǵyn bólek ustap otyrmaq. Bastarynyń bir jerge toǵysqany mundaı ońdy bolar ma? Oı jobasy aldapty. Sońǵy oqıǵalar Kádirdi eseıtip jibergendeı. Baısaldy, ornyqty tartyp, azamatqa laıyq qalyp tapqan. Eki shańyraqtyń endigi bas kótereri ózi ekenin uǵynyp, Muqannyń úsh balasynyń da taýqymetin óz moınyna alardaı — peıili ashyq. Júgi jeńildegen adamdaı Marǵýa sonda bir «ýh» dep keń tynystaǵan shyǵar-aý.

Jaıǵasyp ornalasyp, balalary jańa qonysqa úırenisken soń Marǵýadan taǵy maza ketti. Kóńili Almatyǵa aýdy da turdy. Kúıeýiniń jaı-kúıin bilgisi keledi. Ol jaqta qalǵan kıim-keshekterin kún sýytpaı turǵanda jetkizip alsam deıdi. Balalaryn áýeli qudaıǵa, sonsoń enesine tapsyryp, Almatyǵa baryp qaıtqysy keldi. Muqan jaıyn oılasa, úıge syımaı ketedi. Aqyry jolǵa shyqty.

Almatyǵa kelip túskende kúzdiń kúni eńseni basqandaı bulyńǵyr, uıyǵan boz tuman eken. Búrkip, maıda jaýyn jaýyp tur. Vokzaldan shyǵyp, daǵdaryp biraz turdy. Qaıda barmaq? Óziniń ıesiz qalǵan qutsyz úıine barýǵa júregi shaılyqqandaı, baspaıdy. Marǵýanyń osynda nemereles sińlisi turýshy edi. Jaıaý-jalpy sol sińlisiniń úıin izdeýge shyqty. Moınyna sý ketken ol kóshe-kósheni aralap, kóp júrdi. Kún bir jaýsa, terek eki jaýyp, malmandaı sý bolǵan shaqta ol aqyry tapty-aý.

Iapyr-aı, qaıdan júrsiń? Balalaryń qaıda? Túriń ne bolyp ketken? — dep, asty-ústine túsip jatyr.

Bárin aıtamyn áli. Óltirmeıin deseń, bir shyny ystyq shaıyńdy bershi, — dep, sylq etip otyra ketti.

Árıne, árıne, — dep, sińlisi as úıge qaraı zyp berdi.

Es jıyp, ál shaqyrǵan soń ótkendegi qaǵazy boıynsha tergeýshige telefon soqty. Arǵy jaqtaǵy daýys:

Túngi saǵat on ekide kelip jolyq, — dep, kelte qaıyryp, telefon tutqasyn tastaı saldy.

Al, kerek bolsa, saǵan. Qudaıdyń kúni quryp qalǵandaı tún ishine shaqyrǵany nesi? Tegin emes shyǵar. «Toqal eshki múıiz suraımyn dep, tuqylynan aıyryptynyń» keri bolmasa neǵylsyn. Ajdahanyń aranyna óz aıaǵymen baryp kiretin túri bar. «Alla óziń jar bola gór». «Kel» degen soń, barýy kerek.

Jańadan shúıirkelesip tabysqan týystarymen jylap qoshtasyp, ińirde úıden shyqty. Joly ózine ábden tanys bolyp qalǵan sur úıdi betke alyp, júrip keledi. Tún salqyn eken, boıy tońazyǵan soń aıaǵyn shapshańyraq basty. Ózine-ózi: «Men sonsha qaıda asyǵyp baramyn», — dep, onysyna taǵy ashýlandy. Eki kózge erik berip jylady, janynan túńildi. Búıtip úreımen azaptaǵansha, ne de bolsa, bolary tezirek bolsashy dep shıryǵady. Sur úıdiń batys jaqtaǵy esiginiń aldyna jetip toqtady. Bul jerden keri shyǵamyn ba, joq pa degen oı sanasyn torlap alǵandaı. «Muqannan janym artyq pa? Qudaı ózi bergen janyn ózi alady. Pendeniń degeni bolmaıdy. Qudaıdyń degeni bolar. Basqa salǵanyn kóremin de», — dep ózin-ózi toqtatyp, qońyraýǵa qol sozdy. Saqshy esikti ashyp tergeı jóneldi. Bul tergeýshiniń aty-jónin atap, jaýapqa shaqyrǵanyn aıtty. Saqshy bireýge telefon shalyp, anyqtap aldy da ekinshi qabatqa barasyń dep, ótkizip jiberdi.

Alakóleńke dálizi munshama uzyn bolar ma? Baspaldaǵyna jetkenshe burma-buralańnyń nesheýinen ótti. Satysynyń bıigin aıtsaıshy. Álsiredi me, álde býyn-býynyn úreı alyp qalǵan ba, tizesiniń shegesi ustamaı, kiltildep, ekinshi qabatqa áreń kóterildi. Aıtqan bólmesiniń aldyna kelip, alqynǵan demin basyp, atqaqtaı soqqan júreginiń sýyly tejelgenshe biraz turdy. Qoly qaltyraı esigin qaqty. Ar jaǵynan «Da» degen myǵym daýys qatty shyqty. Kirse, ótkendegi tergeýshi emes, basqa bir zor deneli orys otyr. Bul da aty-jónin suraýdan bastady. Ótkendegi suraqtar taǵy aldynan shyqty. «Lenıngradqa nege bardyńdar?», «Kim jiberdi?», «Ol jaqta kúıeýiń nemen shuǵyldandy?», «Qandaı jasyryn uıymǵa qatynasty?», «Shet eldiń agentimen qashannan beri baılanysty? » «Otoba-aı!» «Qaı daǵy uıym, qandaı agent?» Ony Marǵýa estip, bilgen emes.

Marǵýa ár suraqqa naqpa-naq qysqa jaýap berýge tyrysty. Ótkendegi tergeýden keıin ish jıyp ózi de kóp nárseni túıip qalǵandaı. Artyq sóz aıtpaýǵa bekindi. Kúıeýiniń aspırantýraǵa barǵanyn, synaqty oıdaǵydaı ótkizip, kedergisiz túskenin aıtyp shyqty. Ózderiniń orystaryn aıtsam, senimdirek bolar ma eken degendeı Muqannyń aýzynan estigen ustazdarynyń atyn atady. Onyń orys ádebıetiniń tarıhyn zerttep júrgenin tilge tıek etti.

Kúıeýińiz taǵy nemen aınalysty? — dep taqymdap qoıar emes.

Ǵylymı jumyspen aınalysty. Oqydy...

Tergeýshi kekesinmen myrs-myrs kúlip:

Bilemiz... Bilemiz biz onyń qandaı ǵylym ekenin, — dedi, kórineý mysqylmen. Úninde «ǵylym senderdiń ne teńderiń?» degendeı astarly kelemej jatqanyn bul uǵyndy. Kúni-túni kitaptan bas kótermeıtin kúıeýiniń kelemejdengen namysy úshin Marǵýa qorlanǵandaı kúıge tústi.

Senbeseńizder, sol jaqta oqyǵanda jazǵan qaǵazdary, bastaǵan ǵylymı eńbegi úıde tur, — dedi jylarman bolyp. Aıtaryn aıtyp alyp, óz sózinen ózi shoshydy. Artyq aıtyp jiberdim be dep tilin tistedi. Aıtylǵan sóz — atylǵan oqpen birdeı. Qaıtyp ornyna kelmeıdi. Onsyz da ilik izdep otyrǵan tergeýshiniń qarmaǵyna ózi baryp ilingendeı bolǵanyna ókindi. Sóıtse de syr bermeı, tastaı qatyp otyrýǵa tyrysty.

Tergeýshi eleńdep, qulaǵyn tige qaldy. Tipti qýanǵandaı, júzine masattanǵan kúlki oınap shyǵa keldi.

Solaı de... Biz ony mindetti túrde tekseremiz. Múmkin bizdiń izdegenimiz sonyń ishinen tabylar... Sonymen kúıeýińniń ol jaqta astyrtyn uıym qurǵany ras qoı? — dep qaıta bastyrmalata jóneldi.

Qandaı uıym? Estigen emespin...

Qandaı uıym ekenin bilmeı turǵan-aq shyǵarsyz? — dedi taǵy jymysqy kúlkisimen ájýalaǵandaı.

Eshqandaı uıymdy bilmeımin. Meniń kúıeýim ondaımen aınalysqan emes.

Endeshe biz bilemiz. Kúıeýińizdiń shet eldiń jansyzymen baılanysy bolǵan. Ony joqqa shyǵarýǵa tyryspaı-aq qoıyńyz. Lenıngradqa sol úshin barǵan, bildińiz be? Shet elge aqpar bergen. Qazaqstandy bólip alyp, Japonıaǵa satpaq nıetpen sybaılastarymen birigip uıym qurǵan, — dep, jan túrshigerlik pále-jalany Muqannyń atyna úıip-tóge saldy.

Astapyralla! Ne deısiz? Meniń kúıeýim be?.. Onyń eshqandaı uıymda shataǵy joq. Ol ózi bir, oqýdan basqany bilmeıtin, odan ózge eshteńege moıyn burmaıtyn birjaqty adam, — deı berdi ol Muqan týraly neshe jyldan beri kózi jetken, ózi biletin shyndyǵyn aıtyp.

Muqanǵa taǵylǵan bul aıyptar Marǵýany qaq mańdaıdan gúrzimen urǵannan da aýyr tıdi. Esi aýǵandaı turǵan jerinde teńselip ketti.

Tergeýshi endi ne der ekensiń degendeı buǵan kózimen iship-jep, tesireıip qaraıdy. Marǵýa jaǵy qarysqandaı, tilsiz qaldy. Odan keıingi suraqtaryn da estimedi. Tergeýshi de qolyndaǵy qaryndashpen stoldy tyqyldatyp, únsiz biraz otyrdy.

Erteń saǵat ekide úıińizge adam baryp súrgishtelgen bólmeni ashyp, qaǵazdarmen tanysady. Ol qandaı qaǵaz ekenin kóremiz áli. Erteń sol aradan tabylatyn bolyńyz, — dedi nyǵarlaı.

Búgingi jaýaptyń osymen aıaqtalǵanyn uqqan Marǵýa esikke bettedi. Qulaǵy shýyldap, mıy zeńip, óli-tiriniń arasynda súıretilip, áreń shyqty.

Muqandy shet eldiń jansyzymen baılanysqan deı me? O, o, o sumdyq-aı! Ol sory qaınaǵan qashan, qaı jerde júrip, shettiń adamymen jolyǵysqan. Marǵýanyń oıy — on saqqa, sanasy san saqqa bólinip keledi. Bul — qıýy kelispeıtin nárse. Tergeýshi Muqandy bireýmen shatastyryp otyr degen toqtamǵa toqtaǵandaı. Áıtpese, kúıeýiniń kitap qaraýdan basqa, bógde ispen shuǵyldanbaǵany ózine aıan ǵoı... Aqylǵa syımaıtyn dúnıe...

Sińlisiniń úıine jetip, qaıtadan jylap kóristi. Olar bunyń aman-esen oralǵanyna qýanysyp, jylaıdy ǵoı. Al, Marǵýanyń qara tastaı aýyr qaıǵy arqalap qaıtqanyn qaıdam bilsin?

Túnimen taǵy kirpik ile almady. Osy men aýzymdaǵy sózimnen jańylyp, úlken aǵattyq jiberip alǵan joqpyn ba degen oıǵa tirele beredi. Sol ýaıym ózegin órtep, julynǵa túsken jegi qurttaı júıkesin kemirip jatty. «Qaǵazdary úıde tur» dep aıtyp nem bar edi? Munyń aıaǵy bir pálege aparyp soqpasa, ne qylsyn. Muqannyń obalyna qalmasa etti...

...Ol bárinen buryn osydan qoryqty...

...Uzynqulaqta úreıdi ushyratyn alyp-qashpa sybyr-gúbir áńgime kóp edi. Pálenbaıdy áıeliniń kórsetýimen ustapty. Túgenbaıdyń áıeli «halyq jaýy bolǵan kúıeýimnen bas tartamyn» dep qolhat jazyp beripti, taǵy bireýdiń áıeli kýálikke júripti degenderi qulaǵy shalyp qalyp júretin. «Jasaǵan ıem-aı, abyroısyzdyqtan óziń saqtaı gór». Ol sormańdaılardyń aldarynan aldyn ala qurylǵan shyrmaýyqtaı shym-shytyryq ázázil torǵa tutylmaǵanyn kim bilsin... Taǵdyry buǵan qandaı syı ázirlep tur eken...

* * *

Búgin Marǵýa sergek oıandy. Kesheden bergi quıǵan dáriniń áseri bolar, túnde kóp jótelmeı, bastyrylyqpaı da, tús te kórmeı, jeńil uıyqtap turdy. Emniń aty — em-aý. Kókirek tusynyń qyzǵany da basylǵandaı. Dáriger degen ajalsyzǵa sebepshi eken ǵoı dep oılap qoıady.

Aýrýhanadaǵy erteńgi qarbalas shaq. Tań atar-atpastan neshe dúrkin kelip, qan alyp ketti. Adamnyń qolyn qaıta-qaıta piskilegenshe, shirkinder-aı, bárine jeterlikteı etip, bir-aq almaı ma eken dep, olardy sógip tastady. Marǵýa osy kúni dárigerlerdiń túri de kóp pe dep qaldy. Bireýi júrek dárigerimin dep, kelesisi ókpeniń mamanymyn dep, taǵy bireýi júıke-tamyrdy qaraımyn dep, kezek-kezek kelip, keýdesin tyńdap, sharshatyp jiberdi. Marǵýa estimegen aýrýdyń túrin aıtyp kelgenderi taǵy bar. Bular sonda meni bólshektep-bólshektep qaramaq pa dep kúlip aldy. Munda túsken kezdegisine qaraǵanda jaǵdaıynyń ońalyp kele jatqany bolar, kóńili sergip, boıy jeńildegendeı. Kóńiline qýaqy ázil úıirildi.

Kelgeli ózin qarap júrgen dáriger kelinshek kirip:

Apa, qalaı uıyqtadyńyz? Qan qysymy durystaldy, júregińizdiń soǵysy da qalypqa tústi. Qorqynysh joq, — dep, qýantyp tastady. Kesheden bergi bilegin býnap turǵan apparatty sheship aldy. Eki bileginiń erki ózine tıgen Marǵýa baılaýdan bosanǵan buzaýdaı sezindi ózin:

Qudaı tileýińdi bersin, — dep, alqata jatyr.

Ornyńyzdan báribir turýǵa bolmaıdy, apa. Kóp qozǵalýǵa áli erte. Kezekshi medbıke qasyńyzda endi otyrmaıdy, kelip-ketip júredi. Bir nárse qajet bolsa, myna túımeni bassańyz, biz kelemiz, — dedi bas jaǵyndaǵy jypyrlaǵan kóp asaı-múseıdiń ishinen bireýin kórsetip.

Marǵýa ońasha qaldy. Boıy sergigen soń jan-jaǵyna zer sala qaraıdy ǵoı. Jatqan jeri keń de jaryq, atshaptyrym bólme eken. Tóbesi bıik, aýasy tynysty keńeıtkendeı. Terezeden qıǵash túsken kúnniń alǵashqy sáýlesi kóńilge jyp-jyly shýaq quıǵandaı, jaqsy úmitterge jeteleıdi. Syrtqa shyǵyp, shirkin, kúnshýaqta otyrar ma edi?! Bultsyz ashyq aspan búgin tym qashyqtap ketkendeı. Álde, Marǵýa tósekte jatqan soń solaı kórindi me? Ol atqan tańdy, jańa kúndi kórip, táýbasyna kelip jatyr. Osy appaq tańdy esen-saý kórýge jazyp, osynshama ıgilikterdi buıyrtqanyna táńirine nege myń qaıyra alǵys aıtpasqa?!.

...Marǵýa sonda, baraq úıdiń bir bólmesinde turatyn nemere sińlisin pana tutyp, jańbyrdan qorǵalaǵan torǵaıdaı sý-sý bolyp baryp, qonǵan túni, sirá, osyndaı jaǵdaıatqa, qurmetke jetermin dep oılap pa edi? Oılaǵan joq. Aldy kúmán men kúdikke toly, jaqsylyqtan kúder úze bastaǵan ol sonda jastyqqa betin basyp, uzaq jylaǵan. Qazir esine sol túsip edi...

...Qudaı jarylqaıyn dese, ár nárseniń qısynyn taýyp, qıýyn ózi kelistiredi eken ǵoı. Onyń qudiretinde shek joq-aý...

-6-

... Ertesine túske taman Marǵý a kóńilin toqtatyp, taǵdyrdyń salǵanyn kórip almaqqa bekinip, kóshege shyqty. Organnyń adamdary baratyn ýaqytqa qaraı óziniń úıine jaqyndady. Býyndarynan ál ketip, zordyń kúshimen táltirektep, áreń keledi. Bul tintýleri nemen aıaqtalar eken? Úıinen ne izdep tappaqshy? Bári — jasyryn qupıa, anyǵyn bilmegen soń buǵap bári — úreıli. Kelse, esik ashyq tur. Kireberiste bóten-bóten zattar paıda bolǵan. Bireýler turyp jatqan sıaqty. Bunyń keterde kótere almaıtyn bolǵan soń qaldyryp ketken kıim-keshekteri aýyz úıdiń bir buryshynda úıýli jatyr. Bul ańyraıyp turdy da qaldy. Jas bala kótergen keıýana shyǵyp, buny kórip qaıta ishke kirip ketip edi, baryp aıtqan bolýy kerek, úı ıeleri kórindi. Biletin kisileri eken. Belgili aqynnyń otbasy kóship kirgenin túsindi. Marǵýanyń qaıta aınalyp keletinin eshkim kútpegen tárizdi. Buny kórip, báriniń kózderi sharasynan shyǵyp, tilge kele almaı, sostıyp-sostıyp turyp qalǵan. Álde, bir pálesi juǵar dep qoryqty ma, bolmasa, daý-shar jasar dedi me, qabaqtary túsip ketti. Bul da qozǵala almaı, sol turǵan jerinde qaqqan qazyqtaı qatty da qaldy. Ne alǵa óterlik, ne keıin sheginip, shyǵyp keterlik dármeni joq.

Kópti kórgen adam ǵoı, áýeli aqynnyń anasy esin jıdy:

Kir, kire ǵoı, qaraǵym, — dep jatyr. — İshke kirgizbeısiń be? — dedi balasyna qatqyl sóılep.

Bul ilgeri qaraı bir-eki qadam attady. Ashyq turǵan qonaq bólmeniń esigine jaqyndaǵanda baryp, úıde qonaq baryn ańǵardy.

Kir, shaıǵa otyr, — desti.

Marǵýa bosaǵaǵa jaqyn turǵan oryndyqqa tize búkti. Bir qaýym adam otyrǵan sekildi. Biraq mańdaıynda «halyq jaýynyń áıeli» degen qarǵys tańbasy bardaı, júzin kóterip qaraı almaıdy. Stol shetinde eki ıininen dem alyp, býy burqyrap, úlken samaýyr tur. Aqynnyń kelinshegi shaı quıyp otyr. Pisip jatqan jas ettiń ıisi shyǵady. Beıbit kúngi óz úıiniń tirshiligin eske túsirip edi. Shattyǵy shaıqalmaǵan, uıasy buzylmaǵan, baq-bereke uıyǵan otbasynyń kórikti sáti. Aqynnyń áıeli otyrǵan jerde bul da syzylyp shaı quıýshy edi. Baıansyz baq, turlaýsyz dúnıe-aı. Kóz aldy buldyrap júre berdi. İshi alaı-túleı...

Dastarqan basynda qolaısyz tynyshtyń ornady. Marǵýanyń kelýi — ádemi otyrystyń shyrqyn buzǵandaı. Bul sonda, eger jerdiń jaryǵy bolsa, kirip keterdeı-aq edi. Átteń... Amaly joq...

Kenet, áldekim tamaǵyn kenep, jeńil jótkiringendeı boldy. Bul demin ishine tartyp, qalt tyna qaldy. Jyp-jyly únmen:

Marǵýa, shyraǵym, amansyń ba? — degen, ózine qaratyp aıtylǵan maıda qońyr daýysty esitti. Birden tanydy. Tek sol kisi ǵana bunyń atyn ataǵanda «ý» qaripin sozyp, erekshe áýezben aıtýshy edi. Bul basyn sál kóterip edi, qaq tórde otyrǵan kemeńger Muhańdy — Muhtardy sonda kórdi:

Rahmet, aǵa. Men amanmyn ǵoı, al... — dep baryp, ary qaraı sóıleı almaı býlyǵyp qaldy.

Iá, qaraǵym, qaıda turyp jatyrsyń?

Jambyl aýylynda, — dedi aqyryn. Biraq qaı oblystyń Jambyly ekenin ejiktep jatpady.

Balalaryń qalaı, aman-esen be?

Amanshylyqta. Sol balalardyń qamymen júr edim. Myna súrgishtep jabylǵan bólmede Muqannyń biraz kıim-keshekteri, kitaptary qalǵan. Qazir adam kelip, ashyp beredi, solardy alyp ketýge keldim, — dedi bul júrisiniń mánin túsindirip. Al, olardyń Muqannyń qaǵazdaryn qaraýǵa keletinin aıta almady.

Jón, jón...

Ǵulama adamnyń ózi bunyń hal-jaǵdaıyn yjdaǵattap suraǵan soń otyrǵandarǵa da til bite bastaǵandaı. Amandasqan, jón surasqan bolyp jatyr. Biraq olardyń eshqaısysynyń sózi Muhańnyń jyly peıilindeı áser etpedi. Onyń shynaıy aǵalyq qamqor sózi Marǵýanyń sol sáttegi qamkóńil júregine sary maıdan da jaǵymdy, baldan da tatymdy tıdi.

Aıtqan ýaqyttarynda syptyǵyrdaı eki jigit kelip kirdi. Bireýi — qazaq, bireýi — orys eken. Bólmeniń esigin ashyp:

Osyndaǵy zattardyń bári ózińdiki me? — dep anyqtap surady.

Iá, ózimdiki, — dedi bul. Bunyń kózinshe shkaf ishindegi, jazý stolyndaǵy qaǵazdardy túgel shyǵaryp, qaraı bastady. Ár betine shuqshıyp uzaq qarady.

Muqannyń Lenıngradta tyńdaǵan leksıalarynan jazǵan, sonda oqyǵan kitaptarynan túsirgen jazýdan, bastaǵan jumysynyń qoljazbalarynan basqa ne bolýshy edi? Aqtaryp, aqtaryp mándi qaǵaz tappasa kerek, olar ketýge yńǵaılandy. Úıde marǵasqa jazýshy bastaǵan ıgi jaqsylar otyrǵany buǵan batyldyq bergendeı:

Myna zattarymdy ózimniń alýyma bola ma? — dep anyqtap surap qaldy.

Ózińdiki ekeni ras bolsa, alasyz... — dep, sart-surt basyp, shyǵyp ketti.

...Jaıraǵan qaǵazdar men kitaptardyń ortasynda janymnyń aman qalǵany ras pa, ótirik pe degendeı abdyraǵan bul biraz turdy. «A-a-a, qudaı, bergenińe shúkir, bul qaterdiń de beti qaıtqan tárizdi». Jańaǵy jan alǵyshtaı ekeýi ózderimen birge alyp ketse, qaıter edi?.. Qudaıdyń ıgeni-aı... Myna kisilerdiń aldynda masqaralap áketip bara jatsa, ólimmen teń ǵoı...

Álden ýaqytta Muhań shaqyryp jatyr degen soń qonaqtar otyrǵan bólmege qaıta bardy.

Iá, shyraǵym, ol kitaptardy qaıtpeksiń? — dep surady Muhań.

Satyp, úsh balaǵa nanǵa aınaldyrsam dep edim...

Jón ǵoı. Biraq sony qalaı istemeksiń? Daıyn turǵan kóligiń de, qolǵabys beretin adamyń da joq qoı.

Sony bilmeı turǵanym, — dedi bul sasqalaqtap. Shynynda, el jaǵyn eskermegen edi. Onyń bar oljasy — óziniń aman-saý qalǵany. Basqasyn áli oılap jatpaǵandaı.

Toqtaı tur, toqtaı tur, sen Marǵýa. El emespiz be, bir amalyn tabalyq, — dep, otyrǵandarǵa jaǵalaı qaraǵan úlken kisi biraz oılanyp qaldy. Taǵy da aýyr tynyshtyq. Bul, bireýdiń qurmettep shaqyryp otyrǵan qonaqtaryna artyq ábiger ákelip, qarbalas jasaǵanyna qysylyp, kiriptar keıpinen jasyp, tómenshikteı tústi.

Men bir keńes aıtaıyn, — dep baryp, Muhań toqtady. Jurt tym-tyrys. Áldegiden de ótken uzaq óli tynyshtyq ornady. Ne aıtar eken degendeı aqtaryla qaldy bári. — Men Muqannyń kitaptaryn kórip edim. Lenıngradta júrgende jınaǵan, bári de qundy, baǵaly eńbekter, — dedi. — Muny nege aıtyp otyr degendeı, jurtta ún joq.

Áı, Jápek, sen osy mańaıda turatyn orysy bar, qazaǵy bar jazýshylardyń bárine telefon soqshy. Osynda kelsin! Men shaqyryp jatyr dep aıt! Kelip, myna kitaptardy kórsin. Qalaǵandaryn satyp alsyn, — degeni. Otyrǵandar ústerinen bir úlken júk túskendeı:

Durys... Durys... — desip, qolpańdap, jadyrap qaldy.

Jazýshylar úzdik-sozdyq bir-birlep, eki-úshten toptasyp kele bastady. Muqannyń qandaı kúıge ushyraǵanyn qaı-qaısysy da jaqsy biletin. Sol sebepti shyǵar, ol týraly «lám» dep eshkim suramady, bir aýyz artyq sóz aıtylmady.

Marǵýa kitaptardyń bárin shkaftan shyǵaryp, qatarlap tizip jatyr. Odan basqasyna aralaspady. Muqannyń shashylyp qalǵan qoljazbalaryn, kıim-keshegin jınap, býyp-túıýmen áýre bolyp júr. Muhań bunyń qyzyl qaryn úsh balasynyń qarajatsyz, iship-jemsiz otyrǵanyn, solarǵa azyn-aýlaq pul bolsa degen nıetin ǵana aıtqan. Qyzyǵýshylar tabyldy. Kitaptarǵa baǵany Muhań ózi qoıdy.

Kemeńger adamnyń aqyly aralasqan isti qudaı da qoldady bilem, kitaptar jónin taýyp júre berdi. Eki shkaf toly kitap et piskenshe tarap ketti.

Úlken júrekti abzal jan:

Bárekeldi, bárekeldi. Ońdy is boldy, — dep balasha qýanyp, odan jınalǵan qarajatty jınap:

Mine, qaraǵym, Marǵýa! Balalaryńnyń qajetine jarat, aınalaıyn, joǵaltyp alma, — dep qolyna ustatty. Bul osynyń bári óńim be, túsim be degendeı, áli de sener-senbesin bilmeı tolqyp turǵan. Aýzyn ashsa, alqymyna tyǵylǵan óksigi aqtaryla jóneletindeı kórinip, jylap jibermes úshin ernin tistenip alyp, kózi bal-buldap, úlken kisige rızashylyqqa toly janarymen jasqana qarady. Bunyń jan tolqynysyn aıtqyzbaı uqqan uly jazýshy:

Bosama, Marǵýa. Qudaıdyń basyna salǵanyn kóresiń. Berik bol. Balalaryńa aman-esen jete ǵoı, — dedi jumsaq únmen. Ol kisiniń kórsetken iltıpaty, jasaǵan kómegi, aǵalyq qamqorlyqpen aıtqan álgi sózderi Marǵýanyń jalǵyzsyraǵan, jetimsiregen, júdegen búgingi kóńiline shýaq bop tógilip, ólsheýsiz jylý quıǵandaı. Dúnıe tegis bulardan syrt aınalyp ketpepti. Marǵýa áýeli sony túısindi. Úmit oty qaıta tutanǵandaı. Muqannyń jazyqsyz ekeni kópke málim eken ǵoı... Áıtpese, sonshama jazýshy kelip, kitabyn bólip alar ma edi...

Bárine de alǵysyn jaýdyryp, syrtqa bettedi. Shyǵysymen kóziniń jasyn tógip-tógip aldy... Qudaıdyń buǵan qarasqanyn qarashy. Túnimen aǵat aıttym-aý dep ózin-ózi ishteı mújigen sózi, aınalyp kelgende, ıgilikke bastaǵandaı bolǵanyn aıtsaıshy?! Úziler shegine jetkende úzildirmeı, tónip kele jatqan bálekettiń betin qaıtaryp, aldynan paıǵambardaı kemeńger adamdy shyǵarýyn. Pendesin jarylqaıyn dese, táńiriniń qudiretinde shek joq eken ǵoı. Qısynyn taýyp, qıýyn ózi qıýlastyrady. Marǵýa qazir sony uqty...

Qolyna qarajat túsken soń Marǵýa kúıeýine tamaq kirgizýdi oılady. Bul ýaqytta onyń tergeýde jatqanyna ekinshi aıdyń júzi tolǵan. Kelip bilse, qudaı sátin salǵanda, beısenbi — qabyldaıtyn kúnderi eken. Dereý bazarǵa júgirdi. Biraz taǵam, bir qabat aýystyratyn kıim, taǵy basqa ony-munysyn kóterip, belgilengen ýaqytyna úlgerip, artynyp-tartynyp jetti. Basqalardyń ákelgenderin sózsiz qabyldaǵan kezekshi bunyń kúıeýiniń aty-jónin estigende shalqasynan tússin:

Ruqsat joq, — dep, kelte qaıyrdy ultyn da, jasyn da aıyryp bolmaıtyn óńkıgen bireý. Qansha jalynyp-jalbarynsa da jolatar emes. Artynda kezekte turǵandar da «Ýaqyt almańyz, kedergi jasamańyz, qabyldaý merzimi bitip, ákelgenimizdi berip úlgermeı qalamyz», — dep daýryǵyp, syrtqa ıterip, tyqsyra tústi.

Ekpindeı kelip, basy tas qamalǵa soǵylǵandaı bolǵan Marǵýa daǵdaryp uzaq turdy. Muqanǵa qaladan ketip bara jatqanyn, balalarynyń amandyǵyn, baryp toqtaǵan jerin aıtyp, qulaǵdar etkisi keledi. Qalaı? Tergeýshige telefon soǵýǵa júregi qurǵyr daýalamaıdy. Al, oılansyn kelip. Kóz jasy áser etpeıtinin bilip tur.

Qabyldaý ýaqytynyń aıaǵyn kútip, sol tóńirekte júrdi. Ne de bolsa, aqyryna deıin tospaq. Jurt ákelgenderin ótkizip bitip, tereze aldy bosaǵan kezde qaıta oraldy. Aldyn ala ońtaılap alǵan eki-úsh qyzylqulaqty qolyna kórsete ustap, áınekti aqyryn qaqty. Ashylǵan terezeden kezekshiniń basy qyltıdy. Marǵýa barynsha sypaıy, iltıpatty jyly shyraımen, ish tarta sóıleýge tyrysty:

— Qymbattym, bir jaqsylyq jasańyzshy. Qaladan kóship ketip bara jatyr edim. Endi aınalyp kele almaımyn. Tym bolmasa, myna hat pen azyn-aýlaq qarajatty qolyna tıgizý — sizge qıynǵa soqpas. Baıqaımyn, qaıyrymdy jan kórinesiz, — dep kezekshiniń júzine baǵdarlaı qarady. Baǵanaǵy kisimsigen túri joq, bunyń qolyndaǵy qyzylqulaqtarǵa qarap, arbalǵandaı kózin aıyrmaı, tesireıe qalǵan eken. Marǵýanyń ishi qylp ete tústi. Iá, sát, qarmaǵyn balyqtyń qapqanyn sezip, qaltasyndaǵy daıyndap qoıǵan qyzylqulaqtyń taǵy bir-ekeýin kórsete, eleýsiz qosyp qoıdy:

Táńiri jarylqaǵyr, bir saýapty is isteńizshi.

Jan-jaǵyna alańdap qarap alǵan kezekshi:

Ákelgenderińdi túgel ótkiz. Bastyqtarǵa kórsetpeı, aparyp bereıin. Óziń júre ber, — degeni elp etip. Marǵýanyń da kútkeni osy edi. Onyń qolyna hatyn, qarajatyn, ony-munysynyń bárin oraýymen ustata qoıdy. Tereze qaıta tars jabyldy. Óziniń tabanda aqyl tapqanyna rıza kóńilmen ol aradan boıy jeńildep shyqty. Shirkin, puldyń buzyp-jaryp ótpeıtin jeri bolsashy?! Qalaı esine kele qaldy deseıshi? Ol tıyn-tebenniń Muqanǵa jetpesi anyq, oǵan ókinishi joq, tek haty men sálemdemesi tıse, oǵan da myń shúkir.

Endi Almatyda budan ári aıaldaýdyń jóni joq. Aýyldan shyqqaly neshe kún? Balalary esine túsip, kóńili alańdady. Enesine tastap ketken Medeti neniń kúıin keship jatyr eken. Omyraýyn sút kernep, syzdap, syrqyraıdy. Kelgeli saýyn tastap júr edi, kesheden beri qap-qatty bolyp, qatyp qalǵany, Qol tıgizbeı aýyrady. Ystyǵy da kóterile bastaǵandaı. Zordyń kúshimen poıyzǵa áreń mingen ol jan azabyna tán azaby qosylyp, jolshybaı egilip keledi. Muqannyń tergeýi qashan bitedi? Tergeýshiniń ótkendegi aıyptaýlaryna qaraǵanda shyǵara qoıýy neǵaıbyl-aý. Endi qaıtyp kórise me, joq pa? Jany aman qalsa deseıshi... Bastaryna aıyqpas qara bult ornaǵanyn endi shyndap uǵynǵandaı túri bar...

Jambylǵa qur súlderin arqalap kele jatqandaı. Barsha qýatyn áldekim syǵyp alyp, keýdesi qańyrap bos qalǵandaı. Boıyndaǵy jylýynan tonalǵandaı bir kúı. Basy meń-zeń Áıteýir, balalarynyń qasyna jetýi kerek ekenin biledi...

Balalarynyń esen-saý ekenin kórip, kóńili ornyna tús kenimen ózi murttaı ushyp edi. Salqyn qatty ursa kerek, omyraýy qabynyp, birese tisi-tisine tımeı saqyldap, diril dep tońyp, birese kúıip-janyp, denesi ot bolyp, órtenip aýyrsyn. Basyn kótere almaı jatyp qaldy. Qaladan dáriger shaqyrtyp, em-dom jasatyp, biraz emdelip, dárilengen soń beti beri qaraǵandaı. «Aýyrdym» dep kerilip-sozylyp jatatyn zaman emes, tósin qatty tańyp alyp, basyn kóterdi. Qalqaıyp balalarynyń qasynda otyrýǵa jarady. Biraq onysynan ne qaıyr? Súzekten turǵandaı álsiz. Onyń ústine tósiniń súti qaıtyp ketipti. Medeti emshek surap, bezektep jylaıdy. Ony kórip, bunyń jany shyǵyp kete jazdaıdy. Amal qansha? Lajsyz tamaqqa úırete bastady. İshken tamaǵy ishine jaqpady ma, bala qusyp aýyrsyn. Ózi aýrý, bala qosa aýyrady.

Marǵýanyń ol asa bir jadaý, kúızelisi kóp kúnderi edi. Sóıtip, emshekten erte aıyrǵan Medeti ana sútine jarymaǵan soń ba, álde taǵamy tatymsyz boldy ma, shilpıip óspeı qaldy. Onyń ústine, túrme men eki arada zar eńirep júrip, osy balaǵa da emshek sútimen birge qaıǵy jutqyzdym ba dep oılady Marǵýa. Áıtpese, nege toralmaıdy? Áljýaz, qalaqtaı ǵana, qolǵa alsa, qańbaqtaı salmaǵy bilinbeıdi.

Marǵýa janbaǵys qamyn kóp ýaıymdap, tyǵyryqqa tirelgendeı. Azamatynyń habar-osharsyz qamaýda jatqany — anaý, tamaq surap shyrqyraǵan balalary — mynaý. Úsh balany qaıtsem ashyqtyrmaı, sýyqqa uryndyrmaı, baǵyp-qaǵamyn degende kúndiz kúlkiden, túnde uıqydan qaldy. Muqannyń kitaptaryn ótkizip, zańǵar jazýshy kisi jıystyryp bergen qarajatty tastaı qatyp únemdep-aq ustap baǵýda. Biraq sýsyp ketip barady, ketip barady. Qashanǵa deıin jeter eken? Jumysqa turaıyn dese, qolynda eshbir qujaty joq, bárin orǵandaǵylar sypyryp alyp qalǵan. Al, kún kórýi kerek. Qys bolsa — taıaý. Balalarǵa qystyq azyq kerek. Kúnkóristiń kózin izdeýmen Marǵýanyń basy qatsyn.

...Bulardyń kóship kelgen jeri qalaǵa jaqyn, orysy aralas aýyl edi. Marǵýaǵa aýyl turmysyna beıimdelý onsha qıyn tımedi. Qazaqy ǵuryp qanynda bar, keshegi kóshpendi elden shyqqan emes pe? Týǵannan malmen kezin ashqan eldiń qyzy kúnkóristiń kózi — malda ekenin baǵamdady. Oılaı-oılaı, aýylda turǵan soń, mal ustaǵanym jón shyǵar degen toqtamǵa keldi. Erkek kindik qoı dep qaınysyna aqyl salǵan. «Kútýin kelistirseń, usta», — degen. Aıtýyn aıtqanymen bul áreketinen bir nátıje shyǵaryna pálendeı sene qoımaǵan sekildi. Bunysy Marǵýanyń namysyn shapaqtady. Qoldaǵy qarajattyń qory úzilmeı turǵanda qarmanyp qalýy kerek. Mundaı qomaqty pul qaıtyp munyń qolyna túspesi haq. Biraq jete qoıar ma eken? Ol taǵy neni bazarǵa shyǵarýǵa bolaryn oılady.

Esine túse ketkeni. Ótkende Almatydan alyp qaıtqan Muqannyń kıimderi bar emes pe? Lenıngradtan keterde alǵan Muqannyń sý jańa kástóm-shalbary turǵan. Sony, taǵy birtalaı jeńil kıim-keshekterin satýǵa kóńili ketti. Aman-esen oralyp kelse, kıim tabylar. Balalaryn ashyqtyrmaýy kerek. Osy oıy qýat berip, bazarǵa alyp shyqty. Qoly júrip, ótip-aq ketkeni. Solardan shyǵarǵan pulyn qolyndaǵy qoryna qosyp eseptese, biraz qarjynyń basy quralypty. Tirnektep jınaǵandarynyń shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı, mal bazaryna jóneldi. Qasyna qaınysy men Qaısaryn ertip aldy. Qarap júrip, buzaýly sıyrǵa kez saldy. Iesi bul jaqqa jer aýdarylyp kelgen kórinedi, merzimin aıaqtap Qap taýyna qaıtpaq eken. «Alyńyz, ókinbeısiz. Bir úıli jandy asyraıdy», — deıdi. Osy sózi unap ketti. «Osy kisiniń jolyn berip, bizdiń de basymyzdan bult arylyp, elge qaıtýǵa jazsyn», — dep tilep, kóp saýdalaspaı-aq, suraǵan pulyn tóledi. Qarjysy jetti de turdy. Ózi jetektep, balasy aıdap, bazardan oljaly qaıtty.

Anasy jaryqtyq «Jyrtyq úıdiń qudaıy bar», — dep otyrýshy edi. Sol shyn shyǵar. Qudaı jarylqaǵanda, sıyry rasynda sútti janýar eken. Jaqynda ǵana buzaýlapty. Balalarynyń nesibesin allasy aqtan salǵan eken. Bulaqtaı sıyrdyń kezigýin aıtpaısyń ba? Marǵýanyń mereıi ósip qaldy. Eki úıdiń jandary aýyzdary aqqa tıip, aıran, sút iship qaryq boldy. Bul sıyryn aınalyp-tolǵanyp, sylap-sıpasa, balalary buzaýdy tóńirekteıdi. Mal kózi ystyq, kóńilge jubanysh. Óńderine jylylyq kirdi. Ásirese, Medeti sút iship, torala bastady. Marǵýanyń basty qýanyshy osy edi...

* * *

...Adamnyń keıde bir isti «osy kezinde durys jasadym aý» deıtindeı, ózine-ózi kóńili tolatyn shaqtary bolady ǵoı. Marǵýa da «meniń sondaǵy kútiminen, jem-shóbiniń qıynshylyǵynan qorǵanbaı sıyr ustaımyn degen ójettigim eń bir oqsatqan, ońdy sharýam eken-aý» dep oılaıdy qazir. Segiz jyl sergeldeńde balalaryn asyraǵan osy sary qasqa sıyr boldy.

Keıingi ýaqytta aýylda turyp, sıyr ustamaıtyn, ustaǵanymen saýmaıtyn, qatyqsyz qarashaı iship, sary maıdy dúkennen satyp jeıtin áıelder bar degendi estigende «Astapyralla» dep jaǵasyn ustaǵan. Mal qulaǵy — sańyraý. Sóıtse, ras eken. Áýeli, sıyr ustap ne kerek, sútti, maıdy shet elden aldyrtamyz deıtinder shyǵypty. «Aqtyń qadirin bilmeıtinder neniń qadirine jetýshi edi?» Adamdy azdyrsa, kúpirlik azdyratyn shyǵar. Saqtasa, qudaı árkimdi kúpirlikten saqtaǵaı!

Marǵýa ár nárseni bir oılap jatyr. Qasynda medbıke qyz joq búgin. Anda-sanda til qatyssa da ermek edi. Dáriger de bas suqpady. Marǵýanyń turǵysy keledi, biraq basym aınalyp qulap qalamyn ba dep qoryqty. «Turma» dese, dáriger bir nár seni bilip aıtqan shyǵar. Taǵy da uzaq sonar oı sarasyn qýalaıdy...

Marǵýanyń sodan taǵy bir iske kóńili qulasyn. Sol esine túsip: «Ózim de qýmyn-aý!» — dep kúlip aldy...

-7-

...El ishinde onda sút máshınesiniń kóp taralmaǵan kezi. Bazarda bireýdiń qolynan kórip, qatty qyzyqsyn. Áıeldiń kókeıine bir nárse túspesin, tússe boldy, jeter jerine jetkizbeı tynbasy belgili. Marǵýa da úıge kelisimen áshekeı buıymdaryn, áıelder qyzyǵatyn taǵy biraz jyltyraqtaryn jıyp alyp, bazarǵa jóneldi. Ótken baǵasyna berip, ájeptáýir qarajat tapty. Oıǵa alǵan isin oryndap, sút máshınesin satyp aldy. Marǵýanyń bulaı shuǵyl sheshimge kelýinde mán bar edi. Sıyrynyń súti mol, balalardyń ishkeninen, shaılyqtan artylǵanyn tartyp, qaımaq-maı alǵysy keldi. Jańa dúnıe — tańsyq. Áýes kórip, kórshiler kele bastady. «Sútimizdi tartyp ber», — dep, ótinish bildirýshiler bar.

Marǵýa endi kórshi-qolańnyń, aýyl adamdarynyń sútterin tartyp beretin boldy. Udaıy bir juma tartqyzsa, odan keıingi bir kúnniń qaımaǵyn máshıne ańysyna qaldyryp ketedi. Keıbireýleri on kúnde bir qaldyryp otyrady. Renish joq. Bergenderine — bul rıza, sútterin iritpeı, ashytpaı is qylyp alǵandaryna — el rıza. Qaımaqty jınap-jınap, maı shaıqap, Marǵýa bazarǵa aparyp unǵa, talqanǵa, bólke nanǵa aıyrbastaıdy. Óstip júrip, qysqa jeterlik azyq jınaı bastady...

...Bul pendeshilik degendi qoısaıshy. Jaqyn turatyn kórshi kelinshek apta boıy shúpildegen bir shelek sút ákelip tartqyzyp alady da, buǵan beretin kezegi kúni — buzaý emip qoıypty, birde — balasy tógip alypty, birinde — sıyry teýip jiberip, bar saýǵan sút aqtarylyp qaldy degen syltaý aıtyp, orta shelekke jeter-jetpes qana sút ákelip beredi. Marǵýa mán bermeı: «Jaraıdy. Qudaı sense, biz sendik» — deı salady. Qý joqshylyq adamǵa ne istetpeıdi? Azamaty qasynda, tórt qubylasy túgel bolsa, onyń jurttyń sútine kúni qarar ma edi? Bári de balalarynyń qamy ǵoı. Oǵan tipti mán bergen bul joq. Umytyp ta ketken.

...Bir kúni álgi kelinshek kelip, boda-boda aǵyl-tegil jylasyn.

Marǵýa, seniń qudaıyń bar shyǵar. Áıtpese, sıyrym nege óledi? Seni aldaǵanym maǵan jaqpady, — dep bas-aıaǵy joq birdeńelerdi aıtady. Bul ańyraıyp, áldeqalaı kesirim tıip ketken joq pa eken dep sekemdenip qaldy.

Túsindirip aıtshy. Saǵan ne boldy ózi?

Sóıtse, sıyry qambaǵa kirip ketip, arpa jegen be, ishi keýip, aram ólip qalypty. Sony aıtyp otyr eken. Muny estigende Marǵýa jeńildep:

Tú-ý. Soǵan da jylaısyń ba? — dedi kóńili ornyna túsip. Jamanat malǵa-aq kórinsin. Bastaryń aman bolsa, mal quralar.

Keshirshi, saǵan ylǵı qaraýlyq jasaýshy edim. Nazańa qaldym ba? Álde qarǵadyń ba? Sen de bala ustap otyrsyń ǵoı, degeni. Marǵýa muny estip, tútigip ketti:

Ne aıtyp otyrsyń, óziń?! Sıyryńnyń aram ólgenin áýeli menen kóreıin dediń be? Odan da jóndep qaramadyń ba?

Ol mundaı qorlanbas. Aýzyna tipti betin qaıtaratyn jóndem sóz túspeı qaldy.

Jo-joq... «Keshtim» deı salshy. Ózimniń kóńilime kelgeni ǵoı... Sıyrymnyń shyǵasyǵa kóringenin qarashy...

Qoı ári. Qarǵap ne kórinipti maǵan, — dedi Marǵýa myna abyroısyz áńgimeden jany jası. Bunyń jaǵdaıy kimge kiná artqandaı? Eshkimmen tájikelesýge qulqy joq. Álgi áńgimeden kóńilinde bir kir qalǵandaı, kópke deıin ózine-ózi kele almady

...Qysylyp-qymtyrylyp qystan da shyqty.

Ońtústikke kóktem erte keledi eken. Jylt etip kóktem kúsh týysymen qystaıǵy buıyǵy aýyl uıqydan oıanǵandaı kúrt serpilip, dúr kóterilip syrtqa shyǵyp ketkendeı, qybyrlaǵam tirshilik bastaldy. Jer shuqylap jatqan jurt. Marǵýa bárine zer sala qarady. Orys áıelderiniń ishinde tanys-bilis bolyp qalǵandary bar. Solardan kórgenin úırenip, bul da jerge jabysty. Úı mańynyń topyraǵyn qaınysyna aýdartyp, kók sók, balalar julyp jeýge jaraıtyn ony-muny otyrǵyzdy. Marǵýanyń bar oılaǵany — balalary erteń ózgelerdiń baqshasyna kózin satyp, telmirmesin degen áreket qoı. Áıtpese, buryn baqsha egip kim kóripti? Ózine de, qolǵanatqa jarap qalǵan Qaısaryna da jańa jumys tabyldy. Alaqandaı baqshasyn sýarady, shópteıdi. Ári ermek, ári eńbek. Balalary da aýyl tirligine ábden moıynsundy. Buzaý baǵady, keshke óristen qaıtqan sıyrdyń aldynan shyǵady. Ekkenderi kógerip, qyltıyp-qyltıyp, ónip shyqty. Kózge qýanysh. Marǵýa jatsa da, tursa da elinen, jerinen aınalaıyn, Áýlıeata dese degendeı, bereke daryǵan, qut qonǵan jer eken dep, jańa qopysyn rızashylyqpen alqatýmen bolady. Maldyń tisi kókke ilinisimen eldiń erini aqqa tıip, jetisip qaldy. Marǵýa aýyldyń sútin tartatyn kásibine qaıta kiristi...

Marǵýa syrt kózge kúlip júrgendeı bolyp kóringenimen, qabaǵynda aıyqpaıtyn muńy, júreginde qara tastaı toptanǵan ýaıymy bar. Sol ýaıym eńsesin bir kótertpeıdi. Muqannyń ustalǵanyna qanshama ýaqyt boldy. Jaı-kúıiniń anyq habaryn bile almaıdy. Qysta bir dúrkin tamaq kirgizeıin dep baryp edi, Semeı jaqqa aýystyrylǵanyn ǵana bildi. Sony estip «ah» uryp qaldy. Qys ishinde Semeıdiń qaı jerinen izdemek? Áıteýir, jamanattan aman eken ǵoı dep, bir jaǵy ózin jubatqan. Kóńili qulazyp, júregi syzdaı beredi. Tek shybyn jany tiri bolsa ıgi edi dep tileýin tileıdi. Tyrs etken habar joq.

Qaınysyna da qyńqyldaı beredi:

Kóziń ashyq qoı, aǵańnyń jaıyn surastyrmaısyń ba? — dep qaıta-qaıta bazyna aıtady.

Oqý jyly aıaqtalyp, mektepte sabaq bitsin, sonda Semeıge baryp kelemin, — dep, ol jubatqan bolady.

Marǵýa sary ýaıymmen ishten tynyp júrgen kúnderdiń birinde Muqannan haty kelmesi bar ma? Mine, qýanysh! Marǵýanyń kúpti kóńili kópten kútken aqjoltaı úmittiń habarshysyndaı bolyp jetti ǵoı. Kúıeýiniń qolyn birden tanydy. Kózine ystyq kórinip barady. Alyp, ashpas buryn áýeli betine basty. Kóziniń jasy monshaqtap ketti.

Hatynda ózi týraly sóz az. Semeı túrmesine ákelgeni ras eken. Munda da uzaq, ustamaıtyn shyǵar dep qana ketipti. Balalardyń jaǵdaıyn kóp surapty. Kelemin dep áýre bolma. Balalardyń qasynan shyqpa, densaýlyqtaryna qara dep qaıta-qaıta jazypty. Soǵan qaraǵanda, balajan edi, ábden saǵynǵan eken. Qoldyń tamaǵyn ańsaımyn, múmkin bolsa, azyn-aýlaq úıdiń dámin salyp jiberseń dep, jatqan jeriniń meken-jaıyn kórsetipti.

Muqannyń haty Marǵýany shala-jansardaı bolyp júrgen súlesoq kúıinen demde sergitip, kúsh-qýat qosqandaı: jigerlenip, jaırańdap, qulshynyp shyǵa keldi. Qaımaq-maıyn satyp, tıyn-teben jınastyrdy. Byltyrǵydan qalǵan kepken qyzyl irimshik,qurt, jentin arqalap Almatyǵa attandy Ol jaqtan aqshaǵa adamnyń janynan basqanyń bárin tabýǵa bolatynyn biledi. Ystalǵan shujyq, qalbyrdaǵy et, balyq ýyldyryq sekildi buzylmaıtyn tamaqtardyń birsypyrasyn alyp, ortalyq baılanys úıine jetti. Qalypty segiz kılogrammdyq jáshikti toltyra salyp jiberdi. Odan artyq ruqsat etilmeıdi eken. Marǵýanyń óziniń qýanyshynda shek joq. Osy jibergenderi qolyna tıse, qudaı qosqan qosaǵynyń aýzynyń dámin alyp, kóńili bir búrleneri sózsiz. Buıyrtyp jetkizsin! Azamatynyń bir qýanǵanynan sadaǵa bolyp, aınalyp qana ketpeı me, Marǵýa?!

Muqannyń esen-saýlyǵynan habar alý — Marǵýanyń birsaryndy tirshiligine qan júrgizip, ajar kirgizgendeı. Shırap sala berdi. Aldy jaz, berekesin berse, balalary iship-jemnen taryqpas. Sary qasqa sıyry men sút máshınesi aman bolsa, ala jazdaı eńbektenip, balalarynyń ústi-basyn, aıaqtarym bútindep alýdy oılap júr. Oıyn balasy emes pe, aıań kıimge shydas bermeı jatyr.

Shyn tileseń, tileýińdi táńiri qabyl etedi deýshi edi úlkender. Marǵýa soǵan taǵy bir kóz jetkizgendeı. Arada aıǵa jýyq ýaqyt ótkende Muqannyń ekinshi haty kelip tur. «...Jibergen dám-tuzyńdy aldym. Úıdiń aýasyn, qolyńnyń jylýyn sezigendeı bolyp qaldym. Ásirese, tańdaıǵa salsań erip júre beretin jentiń qandaı dámdi edi. Meni segiz jylǵa kesip, Sibirge jóneltkeli jatyr. Endigi hatty barǵan jerimnen jazarmyn. Aman-esen kórisýge jazsyn. Balalardyń betterinen súıdim», — depti. Marǵýa jibergen dámderiniń dál alys sapar aldynda qolyna tıgenine ishteı myń shúkirshilik aıtsa da, segiz jyl degendi estip, tóbeden urǵandaı otyryp qaldy. Júregi qan jylap júre berdi. Segiz jyl... Oǵan deıin kim bar, kim joq? Taǵy ýaıym basty.

Enesi men qaınysy eki jaqtap jubatyp, aqylǵa kelýge shaqyrdy. Marǵýa esh nárseni estimeıtindeı, meńireıgen qalpy.

Segiz jyl degen ne, táıiri? Altyn basy aman bolsa, óte shyǵady.

Kebenek kıgen keledi, kebin kıgennen saqtasyn...

Muqan aman-saý oralǵan soń, áli bir kúngideı bolmaı, óte shyqqan dúnıe dersiń...

Inshalla! Inshalla! Aıtqandaryń kelip, soǵan jazsyn...

Iá-aý deseıshi... Marǵýa úshin Muqan áıteýir jer basyp, tiri júrse bolǵany ǵoı. Qaıda júrse de alla amandyǵyn bersin... Tileýin tilegennen basqa jasar amaly, kórseter qaırany bar ma?..

* * *

Segiz jyl... Ol aıtarǵa ǵana ońaı eken dep oılaıdy qazir Marǵýa. Onyń qandaılyǵyn bir bilse, Marǵýa biler. Kúndiz tańnyń atysynan kúnniń batysyna deıin bel jazbaı, qyzylshanyń basynda júrip, túndi sarǵaıǵan sary ýaıymmen kóz ilmeı ótkizetin kezderi bar Marǵýaǵa ol tutastaı ǵumyrmen para-par edi. Tutas ǵumyr bolmaǵanymen, sonyń bir úzigi. Jastyqtyń eń bal shyrynyn tatar shaqtarynda, naǵyz jar qyzyǵyn kórip, bala qylyǵyn qýanyshtar kezinde ekeýiniń eki jaqta jan kúızelisin tartyp, jylap-syqtap júrgeni kimge kerek bolypty? Tabıǵatqa súıense, osy ádilettilik pe? Ony kim eske alyp jatypty? Tolyp ketken «halyq jaýynan» arylý kerek bolǵan. Marǵýanyń jańǵyrǵan jady sondaǵy kórgen kepterin jipke tizgendeı, qaz-qalpynda kóz aldyna alyp kelgeni. Rásýa bolǵan jastyq. Kúnkóristiń qamymen erteden kúni keshke deıin tepeńdegen qara jumys. Zaıa ketken qaıran jyldar!.. Onyń suraýy kimnen? Obaly kimge? Myń oılanyp, júz tolǵansa da Marǵýa oǵan jaýap tappaıdy ǵoı. Mańdaıyna ajyramastaı bolyp jabysqan «halyq jaýynyń áıeli» degen attan jası óziniń tómenshiktep, buǵynyp kún keshkenin, balalarynyń «halyq jaýynyń balalary» degen atpen óskenin oılaǵanda, bir orynda baıyz taýyp otyra almaı ketedi. Mine, qazir de Marǵýanyń esine kóp nárseler oralyp jatyr. Kúni keshegideı eles berip, jandy sýretteı tirilip júre berdi. Qansha umytaıynshy-aq degenmen de umytylmastaı iz tastaǵan sátter bolady eken-aý...

...Sol bir shaqta ádiletsizdik degendi óz basy da kóp sezingendeı edi.

-8-

Bunyń ózinshe aqyl taptym, balalarymnyń iship-jemip adalynan aıyryp otyrmyn degeni jamaǵat pen áleýmetke jaqpapty. Keńes adamyna jat qylyp bolyp shyǵypty. Qolyndaǵy qaımaq-maıyn qalaǵa aparyp toqash pen aq bólkege — aıyrbastaǵany — alypsatarlyq degen pále eken. Ony kim bilipti? Aıtyp-aıtpaı ne kerek, bunyń jasap júrgen tirliginiń bári qoǵamǵa qaıshy keledi eken. Qyraǵy kóz áldekim tıisti orynǵan jetkizgen. Qudaı salmasyn, aýdannan birneshe adam tekserýge kelsin. Muny keńsege shaqyrtyp, jınalysqa salmasy bar ma? Bunyń istep júrgeni sosıalızm qurylysshylaryna zalalyn tıgizer zıandy áreket ekenin aıtyp, betine basty.

Buny keńsege shaqyrtqannan-aq úı-ishi úrpıisip qaldy. Ásirese enesinen es ketti. Bir jaısyzdyqty áýeli sol kisi ańǵarǵan sekildi. Marǵýanyń «halyq jaýynyń áıeli» ekeni belgili. Jurttyń sútin tartyp berip, júrek jalǵarlyq birdeńe aıyratyny bar. Qaımaq-maıynyń balalardan artylǵanyn bazarǵa aparyp, shaı-sýandyq tıyn tabatyny jasyryn emes. Aýylda bári kóz aldynda emes pe? Jaltaratyn jaǵdaıy joq. Marǵýa qolynyń usynaqtylyǵyna kináli bolypty. Aýdannan kelgen ýákil bunyń «kinálaryn» sóz ete kelip, jas balalary bolǵandyqtan qatań shara qoldanbaı, eskertýmen shekteletinin aıtty. Biraq sút máshınesin tárkilep alyp ketti. «Kedeıdiń aýzy asqa tıse, sory qosa tabadynyń» keri keldi. Daý aıtarlyq quńy joq, dymy quryp, ishten tynyp qala berdi. Sıyryn qosa alyp ketpegenine shúkirshilik.

Bul tekseristiń tórkini alysta jatqanyn, bunyń da basqan qadamy syrtynan baqylaýda ekenin artynan baryp ańdady. Áıtpese, jurttyń sútin tartyp bergenniń nesi bar edi? Sút máshınesinen ajyrap qalǵanyna ishi ýdaı ashydy.

Qaınysy burqyldap, ursyp júr:

Sen tym belsendiligińdi qoı. Osy kúnimizge zar bolyp qalmaıyq, — dese, enesi ekinshi jaǵynan:

Endi ózińdi alyp ketpesin deseń, bazaǵa shyqpashy, — dep, qudaıdyń zaryn qylady.

Balalarynyń tamaǵy ózinen-ózi tabylyp tursa, Marǵýanyń bazarǵa shyǵyp nesi bar? Otynyń basynda, oshaǵynyń qasynda otyrmas pa? Ondaı atty kún qaıda? Kebejeniń túbi tyqyrlana bastasa, Marǵýadan maza qashady. Uıabasar ushyp kele jatqanda, balapandary shıqyldap, aýyzdaryn ashpaýshy ma edi? Sonda enesi tumsyǵymen tistep alǵan jemin solardyń aýzyna tospaýshy ma edi? Óziniń qolyna qaraǵan balalaryna tamaqtan óterlik bir nárse taýyp bere almasa, qus ekesh qus qurly bolmaǵany ma? Marǵýa báribir úıde qarap otyra almaıdy eken. «Halyq jaýynyń balalary» ashtan qatsyn degen zań joq shyǵar dep burqyldaıdy, bulqynady. Biraq, qoldan keler qaırany joq. Birde tar, birde joq qońtorǵaı tirlikke moıynsunǵandaı.

Óstip, oılamaǵan jerden kináli atanyp, jigeri jasyp júrgen kúnderi allasy ózi jol ashqandaı. Ońtústik ólkesi Shymkent, Jambyl bolyp, eki oblysqa bólindi. Bular turǵan jer, bolsadaǵy Jambylǵa qarady. Buryn aınalyspaǵan kásip ashylyp, bular turatyn óńirge jappaı qant qyzylshasy degen daqyl egiletin bolypty. Onyń qol jumysyna aýyl áıelderi tegis jumyldyryldy. «Táýekel», — dep, qaıratyna mingen Marǵýa, balalaryn enesine qaldyryp, kóppen birge qyzylsha egistigine jumysqa shyqty. Bul ýaqytta jańadan úılengen qaınysy Kádir otaý shyǵyp, basqa aýylǵa muǵalim bolyp aýysyp ketken. Marǵýa ýaq balasymen enesin óz qolyna kóshirip aldy. Balalardyń jastary qaraılas. Uıalas kúshikteı qoıyndasyp birge jatyp, birge turady. Eki úıdiń jandary osylaısha bir ózine qarap qaldy.

Qyzylsha naýqany kezinde qol kúshin kóp kerek etedi eken. «Halyq jaýynyń áıelisiń, jumys isteme», — degen eshkim bolmady. Osyǵan táýba degen jaıy bar. Qoly qımyldaǵan adamnyń erte me, kesh pe aýzy qımyldaıtyn ýaqyty da bolary anyq. Eńbekkúnge balalarǵa talǵajaý bolarlyq birdeńe jazylady. Dátke — qýat dúnıe...

Jabyqqan kóńilge demeý berip, Muqannan hat kele bastady. Sibirdiń bir qıan túkpirine aparsa kerek. Haty uzaq júripti. Kúıeýiniń tirshiliginen habar alyp, eńsesi kóterilip qaldy. Ókimet hat jazysýlaryn da shektep qoıypty. Muqannan aıyna bir hat keledi, bularǵa da aıyna bir hat salýǵa ruqsat! Muqannan hat kelgen saıyn úıde úlken qýanysh. Ol hatynda óz amandyǵyn bir aýyz sózben ǵana aıtyp ótedi. Basy artyq nárse jazdyrmaıtyn sıaqty. Onyń esesine bulardyń jaı-kúıin kóbirek suraıdy. Balalardyń qylyǵyn keńinen jazýyn ótinedi. Atap-atap sálem joldaıdy. Otyra qalyp, jaýap jazady. Bunyń hatyn da qaınysy aýzyn bekitpeı, bir jerge aparyp tapsyrady. Sol arada tekserýden ótken soń aýzyn jelimdep, ózderi jiberetin kórinedi. Bular oǵan da peıildi. úzdik-sozdyq bolsa da amandyǵyn bilip turǵanǵa ne jetsin?!

Tirshilikteri birqalypty yrǵaqqa túsken syńaıly. Sary qasqa sıyrdyń balalardy ashyqtyrmaıtyn túri bar. Balalardyń ishkeninen artylǵanyn endi enesi bazarǵa aparyp keledi. Jınalǵan pulǵa buzylmaıtyn azyn-aýlaq azyq alyp, anda sanda bolsa da aýzynyń dámin alsynshy dep, Muqanǵa salyp jiberedi. Marǵýa úıdiń de, kolhozdyń da jumysyn dóńgelentip alyp ketti. Qaıtsem, bir dándi eki etemin dep jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı júrgeni. Barǵa da, joqqa da kóndikken bastary bireýden ilgeri, bireýden keıin kún keship júrip jatty. Kún sanaıdy, aı sanaıdy, jyl sanaıdy. Segiz jyl ótip bolmaıtyndaı kórinedi...

Óstip júrgenderinde kenet «soǵys bastalypty» degen sýyq habar burq ete tústi. Aýyl reńi kúrt ózgerdi. Er azamattar jappaı maıdanǵa attandy. Qyzylsha jınaý naýqanynyń qyzǵan shaǵynda áıelderdiń moınyna aýyr júk tústi. Tańnyń atysynan kúnniń batysyna deıin qyzylshanyń basynda. Qona jatyp ta istegen kúni boldy. Tamaq shirkin shuǵyl qymbattap shyǵa keldi. Birte-birte múlde joǵaldy. Nandy adam basyna eseptep, kartochkamen beretin kún týdy. «Halyq jaýynyń otbasy» degen jeleýmen bularǵa basqalarǵa qaraǵanda nan eki ese kem beriledi. Bul teńsizdikke de qarsy daý aıtar sharasy joq Marǵýa ishten tynady. «Halyq jaýynyń balalarynyń» tamaǵy joq pa eken? Salqyn qabaq, alagóz bıliktiń syzy seziledi. Kele-kele nandy jumysker qolyna eseptep berýge kóshti. Marǵýanyń bir ózine tıesili nan eki úıli janǵa qalaı jetsin? Bir áıeldiń tabysyna qaraǵan kún ne bolsyn? Marǵýa taǵy tyǵyryqqa tirelgendeı. Qaıtpek kerek?

Táńiriniń ózi kókiregine oı túsirgeni shyǵar, enesiniń de atynan ótinish jazyp, jumysqa kirgizdi. Kóktemde Marǵýa eki kisiniń esebine egistik jer alyp, qyzylsha ekti. Atyz qazyp, sý jiberdi. Sol jyly bunyń qyzylshasy, aıtary joq, bitik shyqpasy bar ma? Kolhozǵa ónimin jospardan eki-úsh ese artyǵymen quıdy. Qyzylshanyń sabaǵymen jınaǵanda qalǵan qaldyǵy sıyrǵa taptyrmaıtyn azyq eken. Marǵýa úı-ishin de, sıyryn da asyraǵan, qudaıdyń bularǵa jibergen nesibesi — altyn tomarǵa rıza edi. Ol kezde qyzylshany solaı ataıtyn. Jer ónimi kútimge ósedi ǵoı. Qant qyzylshasynyń kútimin bir adamdaı meńgerip aldy. Shóptegen kezde aldyna jan salmaıdy. Ózi quralpy kelinshekterdiń ortasynda, olar kúlse kúlip, olar jylasa birge jylap, «Kóppen kórgen — uly toı» dep, kún keship júrgen Marǵýanyń syrlas-muńdastary da az emes. Árkimniń qasynda bar jaǵdaı, árkimniń óz qaıǵysy ózinde. Jyrtylǵan kóılekterin jamap alyp, qamyqqan kóńilderiniń sherin kóz jasymen tarqatyp, soǵysta ketken óshterin jumystan alyp, qara jerge ketpenderin qulashtaı sermesedi.

Qolǵanatqa jaraǵan Qaısary túske taman sýsyn ákeledi. Enesi keıde aıran, keıde shalap, keıde ezgen qatyq, keıde arpanyń talqanyn qosqan ashyǵan kóje berip jiberedi. Kelinshektermen qyldaı bólisip iship alady. Tańdaılarynda tek dám ǵana qalady. Enesi asqa bapty edi. Qoly da berekeli. Jalǵyz sıyrdyń sútinen brıgadadaǵylarǵa tegis jetetindeı kól-kósir sýsyn daıyndaıdy. Ózekteri talǵan shaqta ári sýsyn, ári as, ystyqta kepken saraılary ashylyp júre beredi...

Enesi Marǵýanyń qolyna kóship kelgen soń:

Aınalyp qana keteıin, meni enem demeı, úlken ápkem edi deı salshy myna jurtqa. Áıtpese, kelinimen jarysyp týǵan bul ózi neǵylǵan ene dep kúler. Men, shalymnyń qartaıǵanda alǵan jas toqaly ekenimdi qaıdan bilsin? — deıtin qaljyń-shyny aralas. Rasynda da, enesiniń kishi balalarymen bunyń úlken balalary jas jaǵynan shamalas edi. Marǵýa men enesi shynynda da, apaly-sińlilideı tatý, syılastyqpen turdy. Bul ózi jumysqa shyqqaly úıge, balalaryna qaraýǵa murshasy joq. Olardyń aýyrmaı-syrqamaı, otqa-sýǵa túsip ketpeı ósip kele jatqany — enesiniń arqasy ǵoı. Bir-birine súıeý. Muqannyń dám-tuzy taýsylmasa, bir keler degen úmit dúnıesi ekeýin alǵa jeteleıdi. Marǵýa eki adamnyń jumysyn atqaryp, kolhozǵa qyzylshadan eki adamnyń ónimin quıady. Soǵan qaraı jyl aıaǵynda eńbekkúnge buıyrǵan nesibesi aýyzdaryna tıedi.

Soǵys bastalǵan jyly Qaısary mektepke barǵan. Balasy oqýǵa yntaly zerek bala bolyp shyqty. Marǵýaǵa ol da qýanysh. Araǵa jyl aralatyp Jigeri oqydy. Ekeýiniń egiz qozydaı tompańdap oqýǵa ketip bara jatqanyn kórip, kóńili marqaıatyn. Eńseni ezgen soǵys ýaqytynyń sırek qýanyshtary bolýshy edi. Marǵýaǵa sonyń biri — Muqannan keletin hattar bolsa, ekinshisi — balapandarynyń synyptan synypqa úzdik kóshýleri edi. Qanattanyp, jetilip kele jatqany — kóńilge medeý. Júris-turystary men qımyl-qozǵalystary ákelerinen aýmaıtyn. Sát saıyn kúıeýin eske salyp, saǵynyshyn arttyra túskendeı. Muqan tezirek oralyp, osylardyń mektepke barǵandaryn óz kózimen kóretin kún bolar ma eken dep arman qylady

Qudaıdyń bularǵa taǵy bir qarasqany bolar, qaınysy Kádir maıdanǵa barmaı qaldy. Jastaıynan ókpesi aýyratyn edi, soǵan baılanysty aq bılet berip, mektepke dırektor etip jiberdi. Soǵys ýaqytynda bir jerde uzaq turǵyzbaı, jıi aýystyryp otyratyn. Qaıda aýyssa da bulardan qol úzbedi. Balalardyń oqýǵa qajet qural-jabdyǵy, kitap-dápteri, qalam-qaryndashy, sıa saýytyna deıin sonyń moınynda. Anda-sanda qalaı oqyp júrgenderin kelip tekserip ketedi. Erkek balalarǵa aldynda aǵasy bar degen — aıbyn. Sabaqtaryna salaqsı bastasa, Marǵýa balalaryn aǵalaryńa aıtamyn dep qorqytady...

Údeı soqqan soıqan daýyldaı bir-bir úıdiń tiregi — ortan qoldaı azamattaryn julyp-julyp áketip, jalmap-jutyp, kúndeı kúrkirep soǵys ta ótti. Jeńis kúnine jetip, el eńsesin kóterdi. Kóppen birge bular da qýanysty. El — aman, dúnıe tynysh bolsynshy. Birli-jarym azamattar maıdannan oralyp, uzaq kúttirgen qýanysh ár jerden boı kórsetedi. Azamattary kelip, otbasy tolyp, kóńilderi shattanǵan jurtqa shyraı kire bastaǵandaı. Áıelderdi aýyr qol jumysynan bosatty. Bizdiń bas ıemiz qashan keler eken dep, eki kózi tórt bolǵan Marǵýa kún sanap júrgeni. Onyń áli bosańsyp, jumystan qol úzetin jaıy joq. Balalary ósken saıyn, olardyń tamaǵy da, kıimi de ósýde. Tabys kerek. Kóziniń jasyn eshkimge kórsetpesten tógip alyp, burynǵysynsha ketpenin ıyǵyna salyp, qyzylsha egistigine qaraı ketip bara jatqany. Kóp arasynda, bir ýaqyt jalǵyzdyǵy umytylatyndaı. Kúni — aıǵa, aıy — jylǵa jalǵasqan jalǵyzdyq...

* * *

Neshe kúnnen beri ońasha jatqandiki me, oıy ótken-ketkendi shıyrlaı-shıyrlaı sharshap, aqyry ózine aınalyp kelip tirele beredi. «Iapyrym-aı, sondaǵy qajyr-qaıratym-aı!» — dep oılady Marǵýa qazir. Ol eki qolyn sál kóterip, bilegine kóz salyp qoıdy. Eti qashyp, terisi qatparlanyp, súıegine qabysqan myna bilektiń óziniki ekenine sengisi kelmegendeı, qaıta-qaıta sıpalaı beredi. Ketpen shaýyp júrgende eki qarynyń bulshyq etine qol batpaýshy edi. Jas ýaqtaǵy qaıran jiger-kúsh-aı! Marǵýa qandaı sharýany qolǵa almasyn, janyn aıamaı qulshyna kirisetin. Onyń ústine topty bala, bir úıli jan jalǵyz ózine qarap otyrsa qaıtsin! Ózi quralpy kelinshekterdiń arasynda qyzylshadan eń bitik ónim alǵany — osy bilektiń kúshi edi ǵoı. Oǵan qazir kim senedi? Zaıa ketken esil eńbek. «Astapyralla. Men ne dep kettim ózi?» Marǵýa bulaı desem, onym asylyq bolar dep oılady jalma-jan. Tapqanyn balalarynyń tańdaıyna saldy. Ólmestiń kúnin kórip, júrek jalǵady. «Halyq jaýynyń otbasy» kóppen birdeı jan baqty. Ol — az olja ma? Solaı dese-daǵy, Marǵýanyń kóńilinde qalǵan dyq bardaı. Umytylmaı júrgeni sodan da shyǵar...

...Baıaǵyda ótken dúnıeniń esine túsýin qarashy.

Tú-ý-ý, qaıdaǵy-jaıdaǵy nárse esime qaıdan túsip edi? Kór-jórdi terip, maǵan ne kórindi? — dep, Marǵýa ózine-ózi keıip aldy.

Apa, halińiz qalaı? Emińiz durys bolyp jatyr ma? — dep, bir top aq halattylar kirip kelgende óz oıymen ózi tym, tym alysqa ketken Marǵýa qapelimde selk ete tústi. Kelgen dárigerlerdiń biri júregin tyńdap, tamyryn ustap, qan qysymyn ólshep, biraz áýreledi.

Sizdi kópshilik bólimge aýystyramyz. Bul arada budan artyq ustaı almaımyz. Oǵan muqtajdyqty men kórip turǵan joqpyn. Kelgendegige qaraǵanda kóp ońalyp qalypsyz. Aýystyrýǵa qarsy emessiz ǵoı, — dep bireýi bastyrmalata buny sózge tartty.

Aınalaıyndar, emderińe razymyn. Birden úıime shyǵarsańdar tipti ońdy bolar edi.

Joq, apa! Biz qolymyzǵa túsken adamdy ońaıshylyqpen jibermeımiz. Eń az degende on-on eki kún em alasyz...

Solaı ma edi?

Solaı, apa! Bólimde de kútimińiz jaman bolmaıdy. Baryp qarap turamyz.

Bunyń janyna jaqyn kelgen emdeýshi dárigeri:

Apa, bul kisi osy aýrýhananyń bas dárigeri, — dep tanystyrdy.

Bastyq bolsa bolar. Daýysy — myǵym, sózi — nyq. Ózine-ózi senimdi adamnyń soıy bar eken dep oılady bul.

Rahmet, qaraqtarym! Jaqsylyqtaryń alladan qaıtsyn! Qudaı tileýlerińdi bersin!

Apa, bárin qudaıǵa qaraı silteı bermeńiz. Biz ózińizden dáme qylamyz. Tym bolmasa, toqsanymdy toılaǵan toıyma kelińder deńizshi. Toqsannyń sarqytynan yrym etip, aýyz tısek degen bizdiń de úmitimiz bar, — dep, bas dáriger ózi de kúlip, tóńiregindegilerdi de jadyratyp tastady.

Aıtqandaryń kelsin. Degenderińe jetińder. Sol kúndi qudaı kórýge jazsyn...

«Jaqsy sóz — jarym yrys». Marǵýanyń kóńili kóterilip qaldy.

Olar qalaı dúrkireı kirse, solaı ushqan qustaı dúr etip, shyǵa jóneldi.

İle-shala súıretken arbasy bar bir qyz kelip tur:

Apa, mynaǵan otyryńyz. Men sizdi ekinshi qabatqa kóshirýge keldim, — deıdi tyqyldap.

Alla, qaraǵym-aı, andaǵy arbańa otyrmaı-aq qoıaıynshy. Qoltyǵymnan demeseń ózim de júre alamyn ǵoı.

Bolmaıdy, apa! Dárigerler kórip qoısa, maǵan ursady, dep, qoıarda qoımaı Marǵýany arbaǵa otyrǵyzyp, zyryldatyp ala jóneldi.

Aqyryn júrshi, janym... It qýyp kele jatqan joq qoı.

Buny ákelip eki kisilik palataǵa jaıǵastyrdy. Arbadan eppen túsirip, tósegine jatqyzǵan álgi qyz:

Dáriger kelip qaraǵansha ornyńyzdan turmańyz. Ary qaraıǵysyn ózi aıtady, — dep qaıta-qaıta qaıtalap ketti. Turǵanda bul qaıda barady eken?

Jańaǵy, arbaǵa túsip-shyqqan az qımylǵa júregi qurǵyr alqynyp qalǵandaı, atqaqtaı soǵady. Marǵýa kózin jumyp, júreginiń qaqqany basylǵansha qybyrsyz jatty. Aýrýhanaǵa sońǵy ret qashan túskenin esine aldy. Otaǵasy qaıtqan jyly bolýy kerek. Sodan beri de biraz ýaqyt ótipti-aý. Balalary dárigerge aparaıyq dese, qashqaqtaıtyn qashanǵy ádeti. Osy joly qoldaryna myqtap túsken túri bar. Ońaılyqpen shyǵarmasy belgili. Nesi bar, emderin túgel alyp kóreıin, sodan bir nátıje shyqsa, — dep oqtaldy. Janynyń táttiligin oılaǵandyqtan emes, úıge barǵan soń qaıta aýyryp, balalaryn taǵy áýre-sarsańǵa salmaıtyndaı saqaıyp shyqsam degeni ǵoı.

...Marǵýa aýrýhanada jatqandy ejelden jaqtyrmaýshy edi. Onyń munda keı-keıde ózin qoıarǵa jer tappaı ketetin kezderi bolady. Neden ekenin esh uqpaıdy. Túske deıin dáriger qaraıdy, medbıke neshe kirip, dúrkin-dúrkin ıne salady. Arasynda kóńil suraýshylar kelip-ketip jatady. Áıteýir, zerigýge qol tımeıdi. Kúnniń qalaı ótkenin bilmeı de qalady. Al, qalaı ińir túsedi, solaı ýaqyt tabandap turyp qalǵandaı jyljymaıdy ǵoı. Sodan bunyń mazasy ketedi. Keshi — túnge, túni — tańǵa ulasyp, kirpik ilmeı shyǵatyn kezderi bar. Búgin de degbiri qasha bastaǵandaı. Bul, sirá, jańa orynǵa aýysqanymnan shyǵar dep dolbarlady. Uıqysy qashqan janǵa oı ǵana serik eken...

Qasyndaǵy ekinshi tósektiń ıesi — jastaý kelinshek eken. Palatada bolǵanynan syrtta júrgeni kóp pe dep qaldy. Emin alysymen kıinip, taıyp turady. Ólmeli kempir dep buny jaqtyrmaı, syrttap júrse de ózi biledi. Marǵýanyń da qazir áldebireýmen áńgimelesip, shúıirkelese keterlikteı zaýqy joq. Ol baǵanaǵy úzilgen oıynyń júıesine túsip, sýyrtpaqtap tarqata berdi...

-9-

El beıbit tirshilikke kóship, qısaıǵan sharýasy túzele bastaǵan shaqta jamaǵatty dúrliktirgen jaǵymdy jańalyq bolyp edi. Bunymen qatar júrip, birge jumys istegen qyz-kelinshekterdiń arasynan birnesheýine Eńbek Eri degen dabyraıǵan ataq berip, óńirlerine jarqyratyp Altyn juldyz qadady. Tógilgen mańdaı teriniń elengeni degen, mine, osy shyǵar! Soǵys ýaqytyndaǵy bel jazbaǵan eńbektiń óteýiniń qaıtqany da osy bolar. El-jurt tegis qýanysty. Marǵýa da kóńilinde alalyq joq — arqa-jarqa qýanysh ústinde solarmen birge. Ol osy jyldary ózin kóptiń birindeı, barshasymen ózin teńdeı sezinip qalyp edi. Biraq olaı emes eken...

Aýzy jeńil áldebireýler:

Ataqqa usynylǵandardyń arasynda Marǵýa da bar eken Kórsetkishi kóbisinen joǵary bola tura «halyq jaýynym áıeli» dep ótkizbegen kórinedi, — degen qıturqy sózdiń shetin shyǵarypty. Usynylǵany — álde ótirik, álde ras. Qyzdyrmanyń qyzyl tili kúıdirmekke ádeıige aıtsa da ózi biledi. El ishinde sóz jata ma? Birden birge taraıdy. Ony jerden jeti qoıan tapqandaı kóńirsitip, kórshisi aıtyp keldi. Marǵýanyń mundaı janyna tıer qyjyldy estimegeni jón edi. Estigenine ókindi. Ol ataq ala almaǵanyna emes, bógde jurttyń kóldeneń qysyr áńgimelerine tuzdyń bolǵanyna kúıinedi ǵoı. Sońǵy ýaqytta soǵys qıynshylyǵy tusynda qaperge kóp alynbaı, tipti, esten shyǵa bastaǵan «halyq jaýynyń áıeli» degen betke shirkeý aty ózin qapysyz, jańylmaı qaıta tapqanyna jany jasyp-aq qaldy.

Bul jymysqy sózdiń shyǵýy teginnen-tegin emes edi. Munyń astarynda Marǵýa ózi ǵana biletin taǵy bir zymıan tor jatqan. Naýqan ýaqytynda oblystan, aýdannan ýákil degen kún qurǵatpaı shubyryp kelip júretin. Aýdannan kelgeni qyzylsha jınalyp bitkenshe egis basynan shyqpaıtyn. Basqa jumysy joq pa, únemi qatyn-qalashty tóńirektep júrgeni. Ózi soǵysta bir qolynan aırylyp qaıtqan egde soldat eken. Tili maıda. Marǵýanyń jınaǵan altyn tamyryna rıza kóńilmen, maqtap qoıady. Egistikte jan alyp, jan berip, aq ter, kók ter bolyp júrgen jalǵyz bul emes-ti. Buny bóle-jara maqtaǵanyn jaqtyrmaǵan. Bul sonsha kózge túseıin dep júr me edi? Maqtanǵa zárý me eken? Bári maıdan úshin dese de Marǵýany janbaǵys pen úsh balanyń qamy ǵoı úıde otyrǵyzbaıtyn. Ákelerin aıdatyp jiberip, sheshelerin qara jumysqa salyp qoıǵandary azdaı, maqtaı qalypty. Sol ýákil ara-arasynda kúıeýin surap qoıatyn. Sibirde, lagerde ekenin aıtqan. Bul aıtpasa da biletini anyq qoı. Tek, syr tartyp, óz aýzynan estıin degen shyǵar. Bir joly tipti, hat-habar alysyp turasyńdar ma dep qaldy. Bul týra jaýaptan jaltaryp: «Allanyń buıyrtqan kúni ózi keler», — dedi de qoıdy.

Marǵýa ýákildiń qarasy kórinse-aq, kirpideı jıyrylyp, taısaqtap, kózine kórinbeýge tyrysatyn. Amal ne, buny taýyp alyp, kór-jór áńgime aıtqansyp, arasynda «Saıası tutqyndardy ádeıige qylmyskerlermen birge ustaıtyn kórinedi, keıin olardyń da qatty ózgerip, tipti buzylyp shyǵatyndary da bolady eken» degendi eleýsiz qosyp qoıatyndy shyǵardy, Marǵýanyń ımanyn ushyryp.

Qaıtyp qasyma kelmesteı etip bul ýákildiń betin qalaı qaıtarsam eken dep oılap júrgende, bir kúni túski úzilis kezinde kele qalypty. Jaǵalaı otyrǵan kelinshekterdiń qasynan oryn tabylmaǵandaı Marǵýanyń dál janyna tize búkpesi bar ma? Qudaıdyń ózi aıdap ákelgenin kórmeısiń be? Marǵýa onyń betine tike qarap:

Ýákil, siz qazaqtyń «Qatynǵa jolama — qarasy juǵady, balaǵa jolama — bálesi juǵady» degen maqalyn bilmeıdi ekensiz-aý. Bizge jaqyndaǵan erkek aıdalyp ketýshi edi, qoryqpaısyz ba? Qoryqpasańyz, kel otyryńyz! — dedi kórineý ajýalaı. Sol-sol-aq eken, erikken áıelder dý kúlisti. Ýákildiń óńi órt sóndirgendeı tútigip, ornynan turyp jónine ketti. «Bas kespek bolsa da, til kespek joq» dep oılady Marǵýa. Biraq, aldymnan shyǵar dep oılamaǵan.

Qyzylshanyń jıyn-terini bitken ýaqytta buny aýdanǵa shaqyrtypty. Orǵannyń tekserýlerinen júregi shaılyqqan Marǵýa bul shaqyrystyń tegin emestigin ishi sezip, qobaljyp, taǵy úreıge boı aldyrdy. Qorqa-qorqa — bardy. Barmasqa amaly bar ma?

Ózi tanıtyn ýákil, taǵy bir-eki áskerı kıimdi adam buny otyrǵyzyp qoıyp, alystan oraǵytyp, buldyratyp áldenelerdi aıta bastady. Bunyń áli jas ekenin, balalarynyń ońy-solyn tanymaıtyn ýaqtyǵyn eske alyp ótti. Olardyń keleshegin oılaǵanynyń kesh emestigin qozǵap qoıdy. «Halyq jaýynyń balalary» degen aıypty ómir boıy arqalap júrýdiń qıyndyǵyn, joldarynda kedergi kóp bolaryn túsinetindikterin bildirdi. Bir qaraǵanda, janashyr jandardyń-aq sózi. Biraq kúmándi. Osyndaı kepterdi kese kóldeneń tarta otyryp, odan shyǵýdyń joly da baryn tuspaldady. Qandaı joly bolýy múmkin? Bul «halyq jaýy» bolǵan kúıeýimnen bas tartamyn dese, jetkilikti eken. Oǵan bunyń tolyń quqy bar kórinedi.

Ataqty adamdardyń arasynda da mundaı mysaldardyń kóptigin tilge tıek etti. Aınaldyryp ákelip, balalaryńnyń bolashaǵy — óz qolyńda degenge keltirdi. Bul kúıeýinen bas tartýǵa qol qoıǵan boıda balalary da ol qarǵys tańbasynan aǵarady eken. Balalaryn alǵa tartyp, Marǵýany tyǵyryqqa tiregendeı. Jandary ashyǵansyp, qamqorsynǵansyp, ózin de aýyr jumystan bosatyp, jeńil keńse jumysyna kóshirýge ábden bolarlyqtaı. Tipti, jaýapty jumys ta júktegileri keledi, tek «halyq jaýynyń áıeli» ekendigi kedergi bolyp tursa kerek. Marǵýanyń tuıyqqa tirelgen jeri osy shyǵar. Til-aýzynan aıyrylyp, meńireıdi de qaldy. Bul — kútpegen sumdyǵy bolatyn. Ol óz basy men balalarynyń taǵdyry áldebireýlerdiń oıynshyǵyna aınalǵanyna jany aıaýsyz qorlanǵandaı kúıge túsip, qapelimde ne derin bilmedi. Bul tuzaqtan aman qutylýdyń amaly tabylar ma eken? Qaıtkende de ýaqytty sozýy kerek. Qalaı? «Oılanaıyn» deýge ǵana shamasy jetti. Ol qaıdan basyna kele qaldy eken? Aýzyna qudaı salǵan bolar. Bunyń «oılanaıyn» degenin, sirá, «betin beri qarattyq» dep uqsa kerek, bári jadyrasyp qaldy.

«Oılansań oılan, biraq tez shesh», — desip, shyǵaryp saldy. Sol arada qaqshıyp otyrǵanymen syrtqa shyǵa bere kóńili bosap, jas baladaı óksip-óksip uzaq jylady. Qapalandy, kúıindi. Aýylǵa jaıaý qaıtyp kele jatyp, oılaı-oılaı shyrmaýyqtaı bir tordyń ózin torlaı bastaǵanyn anyq uqty. Bar pále sholaq qol ýákilden kelgenin boljady. Sonyń qurǵan toryna shyrmalmaı turǵanda jónin tabýy kerek. Qaıtip tappaq? Bul arada endigi kúni kún bolmasyn bilip, qaıratyna mindi. Úıine kelisimen enesine balalardyń oqýyn syltaýratyp, shuǵyl jınalýlary kerektigin aıtyp, kóshýge kóndirdi. Bir kúp ishinde qaınysy Kádir qyzmet jasaıtyn jaqqa kóship ketti. Mezgil — qara kúzdiń aıaǵy, qystyń basy bolatyn. Jyly, jáıli qonys qaıdan tabyla qoısyn? Bireýdiń eski tamyn lekerlep jóndep, kirip aldy. Qoldaǵy bar qory men sary qasqa sıyrdyń sútiniń arqasynda qysylyp-qymtyrylyp, bul qystan da shyqty. Bar kóz qýanyshy — balalary. Olardyń qanattanyp, jetilip kele jatqany — kóńiline medeý. Aýdanda bolǵan áńgime týrasynda enesine de, qaınysyna da «lám» demedi. Astarynan sý shyqqandaı bir kúnde kóshe jónelgenderine qarap, ózderi de shamalasa kerek, qazbalap suramady. Bul endi qaınysynan alys ketpeýge bel baılady.

Barǵan jerleri de qyzylsha egedi eken. Altyn tamyr ósirý bunyń talaıyna jazylǵandaı-aq kóktemde úırengen jumysyna suranyp shyqty.

Sol ýaqyttaǵy tańsyq daqyl — altyn tamyr bireýge baq, bireýge ataq, bireýge dáýlet ákelse, Marǵýaǵa artyq ýaıym ákelgendeı boldy. Onyń qolyndaǵy bar asyly — úsh qarǵasy ǵoı. Tapqany — solardiki, solardyń yryzdyǵy, buıyrtqanyn aldyna qoıdy. Myna ataq degen qańqýdyń qaıdan shyqqanyn kim bilsin? Marǵýaǵa sol ataqtyń tipti keregi ne? Ol qanshalyqty isher as pa eken, álde kıer kıim be, tegi? Oz basyn ár jerge bir alyp qashyp júrgende, ataq munyń ne teńi? Ol esh nárse dáme qylmaıdy ǵoı. Tek álgindeı sózden kóńilinde dyq qalǵany-aq. Marǵýa pende balasyna bireýdiń bergeni ne bolar dersiń, ne berse allasy adalynan bersin degen tileýinen jańylmady. Alqatýdy ol tek táńirinen tileıtin...

Bul jolǵy tileýi qabyl bolǵandaı...

Kúzge salym Muqannyń kezekti haty kelgen. Hatynda ol kesilgen merziminiń tolyq ótkerilgenin, elge qaıtýǵa ruqsat qaǵazyn tosyp otyrǵanyn jazypty. Budan asqan aqjarma qýanysh bar ma? Bul — pálenbaı jyl úzdiktire kúttirgen aqjoltaı habary ǵoı! Allanyń tileýin bergeni osy emes pe? Bul hatym qoldaryńa tıgenshe men de jolǵa shyǵyp qalarmyn. Jaýap hat jazbaı-aq qoıyńdar, kóriser kún jaqyn depti, arysy. Qudaıdyń bul kúnge jetkizgenine — táýba! Hatyna qaraǵanda jańyn arada kelip-aq qalatyn sekildi. Biraq, Muqannyń kelýi kesheýildeı berdi. Balalary kúnde jol tosady.

Marǵýaǵa jastaıynda ájesi aıtatyn «qýǵan — jaman, sosyn, kútken — jaman» degen sóz túsiniksiz kórinetin. Sarǵaıyp kútkenniń qandaılyǵyn endi bir kisideı-aq biletindeı bolǵan kezde buǵan myna jol tosqandary tipti qıyn tıdi. Taǵy bir ilik taýyp, jibermeı qaldy ma eken degen kúdik te joq emes. Shoshymaly júrek ár nárseden qaýip oılap, múlde mazasy ketti.

Kele jatqanyn habarlasa, bilmeı qalardaı-aq qaladaǵy buryn hattaryn alatyn jerge kúnde neshe baryp, tabaldyryǵyn tozdyrýda. Muqannan tyrs etken derek joq. Kúpti kóńilder jamanattan aýlaq bolsa etti degen bir ǵana tilektiń ústinde tańdy atyryp, kúndi batyrady.

Al, Muqan óziniń sabyrlylyǵyna salyp, habardan buryp ózim jetermin degendeı poıyzǵa otyryp alyp, elge jol tartqan. Neshe kún júrip, poıyzdan poıyzǵa aýysyp minip, Áýlıeataǵa túnde kelip túsken. Tańerteńge deıin kóliktiń júrer ýaqytyn tospaı-aq, bulardy jaıaý izdep shyqqan. Bulardyń osynyń aldyndaǵy turǵan «Qant zavody» atalatyn kolhozǵa jetedi ǵoı. Surastyrsa, «halyq jaýynyń otbasy» bul arada joq bolyp shyǵady. Ol kezde muǵalimderdi bir jerden ekinshi jerge jıi aýystyratyn ádet bar. Oqý jyly bastalǵanda Kádirdi Jalpań tóbe deıtin jerge mektep dırektory etip aýystyrǵan. Inege sabaqtalǵan jipteı Marǵýa da balalaryn jetektep onyń sońynan shubatylyp birge kóshken. Bir qýanarlyǵy — burynǵy qonystarynan tym shalǵaı emes-ti.

Muqan tóbe basynda otyrǵan aýyl qarıalaryna sálem berip, otbasyn izdep júrgenin aıtady. Biri tańyrqaı, biri músirkeı, biri jandary ashı: «Azamat-aı, aman-saý el shetine jetkeniń qaıyrly bolsyn», — desedi. Osynda Kúmisjan degen kelinshek bar, bir bilse, sol biledi dep jón silteıdi. Kúmisjan Marǵýamen qyzylshada birge istegen syralǵy jan edi. Bunyń kúıeýiniń, izdep kelgenine esi shyǵa qýanyp:

Súıinshisin ózim alamyn, — dep, Muqandy ertip Jalpaq tóbege aparatyn tóte jolǵa túsip, zaýlaǵan ǵoı.

Jalpaq tóbege kóship kelgenimen tura qoıatyn úı tabylmaı bular ýaqytsha mekteptiń eki bólmesine kirip otyrǵan. Sabaq bastalǵan ýaqyt qoı. Úziliske qońyraý soǵylsa boldy, mektep ishi qus bazaryndaı dýyldasyp ketetin. Bala júrgen jer qaıdan tynysh bolsyn. Tús kezinde — ý-shý. Marǵýa sıyr saýyp kele jatqan. Alakóleńke uzyn dálizge kirgeni sol edi: «Máke», «Mákesh» degen jaǵymdy qońyr daýys qulaǵyna shalynǵandaı. Sonshalyqty jaqyn, jyly daýys. Kim edi? Qaıdan shyqqan daýys? Qolyndaǵy shelegi túsip ketti. Syrttan, jaryqtan kirgen kisiniń kúńgirt tartqan tar dálizde kózi úırengenshe esh nárseni kórmesi anyq. Marǵýa da ańtarylyp qalǵan. Birte-birte anadaıda turǵan bir adamnyń sulbasyn ańǵarǵandaı. Óńi me, álde, túsi me? Bul ǵaıyptan paıda bolǵan eles pe, álde adam ba? Qolyn soza berip edi kózi qaraýytyp, aıaǵynyń astyndaǵy jer bir jaǵyna qaraı aýyp bara jatty.

Esin jınaǵanda aınalasyna japyr-jupyr jurt jınalyp qalypty.

Áı, kelinshek! Óstip talyp jatasyń ba, tur. Súıinshimdi ber, áıtpese kúıeýińdi qaıtadan ertip alyp ketemin, — dep aqsıa kúlgen Kúmisjan buny julmalaı bastady. Qaýmalap, súıep, demep — bári umar-jumar, bólmege qaraı aıaq basty. Bul býyny quryp, júre alar emes. Marǵýanyń abdyraǵany sonshalyq — ózine-ózi kele almaı, esi aýa beredi. Enesi bir shyny sýyń sý ákelip, betine shashyp jiberdi. Boıy titirkenip, esin sonda jınady. Muqandy anyq endi kórdi. «Táýba» degen sóz boldy alǵash aýzyna túskeni.

Marǵýa ortańǵy saýsaǵyndaǵy ájesinen qalǵan jádiger, kóneniń kózindeı kúmis burama júzikti sheship, Kúmisjannyń qolyna saldy.

Rahmet. Bala-shaǵańnyń qyzyǵyn kór, — dedi tilge kelip. Muqanǵa bir nárse deýge alqymyna kesek tyǵylǵandaı úni shyǵar emes, tek kózi jáýdireı qaraı berdi.

Ákeleriniń basyna túsken alabóten kúıden balalary anyq habardar emes edi. Aýyq-aýyq suraǵandarynda: «Ákeleriń áskerde. Maıdanda júr», — dep qulaqtaryna sińirip tastaǵan. Soǵys aıaqtalyp, maıdangerler orala bastaǵanda balalary: «Bizdiń kókemiz qashan keler eken?» — dep jıi-jıi qyńqyldaıtyn. Ondaıda: «Ásker qatarynda tary birer jylǵa qaldyrypty, keledi áli» — deıtin olardy sendire.

Qudaı tileýin bergende, Muqan áskerı kıimmen oralmasy bar ma? Ústinde tik jaǵaly jasyltym sarǵysh gımnasterka, sol tústes galıfe shalbar, belinde jalpaq qaıys belbeý, aıaǵynda syqyrlaǵan sý jańa, uzyn qonyshty bylǵary etik. Tek, omyraýyna taqqan syldyrmaq sólkebaılary men qyzyl juldyzdy bas kıimi ǵana joq demese, qatyp turǵan soldattyń ózi. Qoldan quıǵandaı shymyr deneli, qımyl-qozǵalysy shıraq, ysylǵan, jiptikteı jigittiń soldattan qaı jeri kem? Qysqa qyrqylǵan tyǵyz, qalyń shashy qaırattylyǵyn tanytqandaı jyǵylmaı, tikireıip tur. Onyń osy qalybyna qarap sonshama jyldy sergeldeńmen elden-jerden tysqary qıanda, ıtjekkende ótkizdi deýge kelmegendeı. Eshqandaı mújilip, jigeri jasyǵannyń izi kórinbeıdi. Marǵýa qandaı alasapyrandy basynan ótkizse de, kúıeýiniń rýhy muqalmaǵanyn uǵyp, ishteı qaıran boldy, ári qatty tolqyp, qýandy Muqan osy kelgende orda buzar otyz ben qamal alar qyryqtyn teń ortasynda, azamattyń kemeline kelgen der shaǵynda edi. Onyń dál qazirgi syrtqy sıpaty men oqyǵan janǵa tıp zıalylyǵy, mineziniń bıazylyǵy astasyp, «Tepse — temir úzetin» jigitke erekshe jaǵymdy kórik qosqandaı. Marǵýa ony jazbaı, birden ańǵarǵandaı.

Muqanǵa qarady da, óziniń ústi-basyna, aıaq-qolyna kóz júgirtken bul beımaza kúıge tústi. Osy jyldary bala qamy dep jumysbasty bolyp júrip, ózine múlde qaramaǵan eken-aý! Áıel ekenin de umytqandaı. Balalarynan artylǵanyn iship, qalǵanyn ıyǵyna ilip, tabylǵanyn aıaǵyna suǵyp júre beripti ǵoı. Ol ústi-basynyń qatty tozyp ketkenin endi baıqady. Egistikte qara jumys istep júrgen áıeldiń aıaq-qolynda qaıbir kútim bolsyn! Onyń ústine qazir qyzylsha jınaý naýqany edi. Saýsaqtary isinip, boı-boıbolyp syzat túsip, qabyrshaqtanyp, jarylyp júretin. Onyń eki beti dýyldap, ysı jóneldi. Dereý eki qolyn aljapqyshynyń astyna jasyra qoıdy.

Muqan biletin — shashyn sánimen tarap-órip, qasy-kózin súrmelep, biz ókshe tóplımen Almatynyń kóshesinde qazdańdap, jaırań qaǵyp, júrisiniń ózi bılegennen beter shyrq úıirilin bara jatatyn Marǵýa men myna otyrǵan Marǵýanyń arasy alshaq jatyr edi. Bul osynyń bárin qas qaǵym sátte áıeldik túısigimen túsinip úlgerdi. Óziniń tym jadaý, jupyny túrinen qysylǵany ma, uıalǵany ma, áıteýir qolaısyz kúıge tústi.

Muqan balalaryn kezek qushaqtap, máre-sáre bolyp jat qanda bul samaýrynyn alyp, dalaǵa ata jóneldi. Syrtqa shyǵysymen boıyn túzegen boldy. «Halyq jaýynyń áıeli» kórgen kóp beınettiń, joqshylyqtyń, árkimge bir jaltaqtaǵan kiriptarlyqtyń ketpesteı etip qaldyrǵan izderin qalaı tez ketire alsyn?.. Almaǵaıyp zamanda qudaı qosqan qosaǵymen uzaq jyldy eki jaqta ótkizgennen keıin qaıta júzdesip, qaýyshýdyń mundaı aýyr qıyndyǵy baryn kim bilgen? Áıteýir, tosyla bergeni. İshteı uǵysyp-aq turǵanmen syrt tosyrqaýy bóget jasaıtyndaı ishke enýge kibirtikteıdi-aq.

Osyndaı bir jasqanshaqtaýdy alǵash bas qosqan jyldary kúıeýi oqý izdep uzaqqa ketip, qaıtyp oralǵanda da sezingeni bar edi. Onda solqyldaǵan maıysqaq jas taldaı kók-órim balaýsa, balǵyn shaǵy ǵoı. Qaıta Muqanǵa «Sen qandaısyń? », «Men qandaımyn?» — dep, shekesinen qaraıtyndaı kórikti, kerbez kezi. Sóıtse, ol tosyrqaýy — jaryna erkeligi eken. Bul tosyrqaýynyń syry basqada bolyp tur. Óziniń kóp jasqa qartaıyp ketkenin Marǵýa endi anyq bilgende qalaı toǵylmasyn? Qalaı abyrjymasyn?..

Marǵýa kúıeýimen júzbe-júz ushyrasýdan birtúrli jasqanshaqtaǵandaı, álde júreksingendeı, bálkim, tipti qorynǵandaı jaısyz kúıge túsip, ońasha qalýdan qashqalaqtap, kóp júrdi. Kúıeýinen bulaı jónsiz taısaqtaýyn, zaty áıel emes ne, suńǵyla kóńilmen áýeli enesi sezgendeı buǵan jazǵyra qaraıtyn boldy. Amandasa kelgen kisi aıaǵy basylǵan mezette áldebir syltaýmen balalardy ertip syrtqa shyǵyp ketýge sebep izdeýshi edi. Sondaı sátterdiń birinde Muqan Marǵýany qasyna tize búktirip, bir qolymen ıyǵynan qaýsyra qushaqtaǵan qalpy únsiz uzaq otyrdy. Jıi-jıi tynystanǵanyna qaraǵanda ol da tolqyp, qobaljýda sekildi. Ol jas ýaǵynan pálendeı sózýar emes-ti, ashylyp qaıdan saıraı jónelsin? Bul — basyn tuqshıtyp tómen qaratqan boıy, jaýyryny qunysyp, ókpelegen baladaı tomsyraıýda. Bir nárse deýge dármeni jetpeı, qolyn orap alǵan aljapqyshyn buralaı berdi. Muqan ekinshi qolymen bunyń ıeginen kóterip, júzin ózine qarata buryp, kóz toqtatyp, birqydyrý qarap, qolynyń syrtymen eki jaǵynan baıaý sıpap ótti.

Mákesh, maǵan nege týra qaramaısyń? Týra qarashy, — dedi baıaǵysynsha jyp-jyly erkeletken únmen. — Maǵan ókpeń oryndy, men seni tozaq otyna qaldyrǵandaı boldym, bilemin, — degeni. Qaıran azamaty, buny ókpelep, qyr kórsetip júr dep uqqandaı. Ol aljapqyshtyń oraýyn jazyp, tynysh tappaı otyrǵan bunyń qabyrshaqtanyp jarylǵan, aǵashtaı qatyp ketken saýsaqtaryn beıne úlbiregen bir sheten, názik nárseni syndyryp almaıynshy degen adamdaı aıalaı sıpap, eppen alaqanyna salyp, betine basty. Uzaq súıdi. Qaıtadan ıeginen kóterip, bunyń júzine úńildi. Sonda baryp, kirpigin kóterip, Muqannyń dıdaryna alǵash tike qarap, anyqtap kóz toqtatqan bul onyń janaryndaǵy irkilgen, móldiregen qos tamshy jasty kerdi. Odan ári ózin ustaı almaı, egilip qoıa berdi. Kúıeýiniń kókiregine betin basyp, bordaı úgilip jylasyn kelip. Toqtaı almaı, uzaq egildi. Buny jotasynan sıpaǵan qalpy Muqan, ábden jylap alsynshy degendeı, únsiz otyryp qaldy. Bul jylap jatqan Marǵýa emes, shaǵynyp jatqan jalǵyzdyqtan japa shekken, uzaq jyl aıaly alaqanǵa zárý, ystyq lebizge qushtar, mahabbatqa shóldegen onyń áıeldik bolmysy, áıeldik jaratylysy ekenin ol tereń uǵynǵan edi. Bunyń sherin ábden tarqatyp, ózine-ózi kelýin kútkendeı sabyrly. Bul ábden jylap boldy-aý degendeı álden ýaqytta shashynan, jas jýǵan kózinen óbip:

Máketaı, osynsha azaptyń bárin men úshin tarttyń-aý. Men saǵan baq emes, sor ákeldim bilem. Janym aman bolyp, osydan jer basyp tiri júrsem, tóbeme kóterip ótermin, — dedi bunyń shashyna betin basqan qalpy alqyna sybyrlaı.

Marǵýanyń kúıeýin tosańsýy, ekeýiniń arasyndaǵy kózge kórinbes kireýkelengen bóget álgi aǵyl-tegil kóz jasymen shaıylyp ketip edi. Bul Muqannyń kózindegi áne tógileıin, mine tógileıin dep móldirep turǵan qos tamshydan onyń kirshiksiz taza jan-dúnıesin, qylaý túspegen ózine degen kóńilin kórgende, barlyq kúmánnan arylyp, júzi jaınap sala berdi.

* * *

— Aıtqan sózińde tura bilip ediń-aý, arysym, — dedi Marǵýa daýysyn soza, tap bir otaǵasyn osy qazir kórip otyrǵandaı- aq. Ár nárseni eske alǵanda, keıde osylaı daýystap, sóılep ketetin ádet paıda bolyp júr. İshindegi sheri keneresinen asyp, lyqsyp syrtqa shyǵyp ketedi-aý, shamasy. Ony balalary qaıdan uqsyn? Qarttyqqa balaıdy ǵoı baıaǵy... Onyń mánin Marǵýa ózi biler.

Syrttan ózimen birge bir qushaq salqyn aýa, samal lep alyp, kórshisi ekpindeı endi palataǵa. Kelgen boıda teledıdarǵa qol sozdy.

Apa, kıno keresiz be?

Marǵýa onyń óziniń áldene kórgisi kelip turǵanyn sezdi.

Ózińniń qalaǵanyńdy qoıyp, qaraı ber. Kózim buldyrap, men sonyń qaı-qaısysyn da kerip jatqanym shamaly-aý, — dedi.

Sizge bóget jasamasa, men az ýaqyt qaraı turaıynshy, — dep, sypaıygershilik tanytyp jatyr. Peıiline rahmet.

Daýysyn jáılap qoıyp, túni boıy qarasań da qarsylyǵym joq, meıiliń. Maǵan alańdama, men báribir uıyqtap jarytpaspyn...

Aýrýhanadaǵy kúndizgi abyr-sabyr qarbalastyń bári sap tyıylǵandaı. Naýqastar men aq halattylardyń ary-beri josylǵan júristeri saıabyr tartqan. Tóńirek jym-jyrt. Uıyǵan tún qarańǵylyǵy tutastaı qymtap tastaǵandaı aınala tegis damyl tapqan. Keı palatanyń terezesinen syrtqa sebezgilegen bolmashy jaryq tógiledi. Biraq qarańǵylyqty buzyp-jaryp kete almasyn sezgendeı sáýle synyp, jaqtaýdan ozbaı jyǵylǵan.

Bir palatadaǵy ekeýinde de ún joq. Ekeýiniń áýesi — eki basqa. Ekeýiniń oıy bir-birinen tym alshaq eki álemdi kezgendeı. Biri — ǵalam sharaınasyna, biri — ishki kóńil aınasyna úńilip, ózderin aldarqatarlyq jubanysh izdegendeı... Adamǵa aldanysh tán...

Marǵýanyń kózin jumýy muń eken, qysqa kúnde qyryq qaıtara oılap, qyryq qaıtara esine alatyn, oılaǵan saıyn tereńdeı túsetin, nebir qaltarys-qyrlaryn ashatyn jadynyń tuńǵıyǵyna qaıta boılaı jóneledi...

Iapyrym-aı, sonda uzaq ǵumyrynyń shat-shadymanshaqtarynan góri kóńiline shemen bolyp baılanǵan tustarynyń atoılap buryn oralatyny nesi eken? Mine, qazir de osylaı...

-10-

Muqan ıtjekkennen oralǵannan keıin de Marǵýanyń ýaıymy azaıyp, júgi ǵaıyptan jeńildep ketpegendeı edi. Qaıta jańa kúıinish qosylǵandaı.

«Halyq jaýynyń otbasyna» Almatyda turýǵa ruqsat etilmeıdi eken. Hosh. Buǵan qapa bolar jaılary joq edi. Lagerden bosatylǵanymen kúıeýi áli jer aýdarylǵan esebinde — organnyń tirkeýinde kórinedi. Osy kóńilderine kúmán ákelgendeı. Ár qadamy ańdýly, árbir sózi baǵýly bolǵan qalpy. Muqandy onyń ústine eshqaıda qyzmetke almaı, ábden qapalandyrdy.

Qaıda barsa da senimsizdik aldynan shyǵady. Bári kúdikpen qaraıdy.

Marǵýa azamattyń basy aman keldi ǵoı, endigisiniń bir jóni bolar dep kóńilin qanshama ornyqtyrǵanymen onyń jabyǵyp, eńsesiniń túskenin kórip, jany kúıinedi. Kúıeýiniń jigerin janyp, qýat berýge kúsh salady.

— Bala-shaǵańnyń kóz jasyna: atýdan, asýdan aman qaldyń; kesken merzimin muz qursanyp, qar jamylyp júrip, tolyq ótediń. Aýyr azapty jumystan, uryp-soqqannan, aýrý-syrqaýdan, ashtyqtan Sibirdiń ıt tumsyǵy ótpeıtin ormanynda jer jastanyp, bir qaraǵaıdyń túbinde qısaıyp qalsań, biz qaıter edik? Óziń kórgendeı súıegi shashylyp, ıt qusqa jem bolǵandar az ba? Táýba delik. Kúpirlik jasamaıyq, Muqan. Aman qaıtqan janyń — olja! Qyzmetine qumartpaı-aq, balalaryńnyń ortasynda otyrshy óziń, — dep kóńilin aýlaýǵa tyrysyp baǵady. Oǵan kónetin kisi qaıda? Aıtqan ýaqytysynda:

Ie, seniki de jón eken, — degenimen ertesinde turyp alyp, taǵy salpaqtap jumys izdep ketkeni. Keshke unjyrǵasy túsip keledi. Arasynda temirjolǵa baryp, júk túsiredi.

Ýaıymy qyzmet bolsa, qudaı buıyrtqan kúni onyń da jóni keler deýmen kúnder jyljyp ótip jatty. «Kúrekke boq tabylar, eki qolǵa bir jumys qaıda da bar» dep úlkender aıtatyn sózdiń máteli bolýshy edi. Sol shirkin maqaldyń jýyq mańda Muqanǵa sáıkesetindeı túri kórinbedi. Qazekem de aıta beredi eken...

Bálkim, laıyqty bir qarakettiń reti qaladan keler degen úmitpen Áýlıeataǵa kóship, qonys jańalady. Muqan bul jaqta da talaı esikti qaǵyp, tabanynan tozdy. Nátıje joq. Almatydan, Lenıngradtan oqý támamdaǵan adamnyń bilimi esh kádege jaramaǵany batady ǵoı. Aıtsa, adam nanǵysyz. Alaıda — solaı. Lagerden bosanyp shyqqan qaǵazyn kórgen boıda at-tondaryn ala qashatyn sekildi. Ony qyzmetke qabyldaýǵa eshkimniń táýekeli jetpegendeı. Kúıeýi sodan jumyssyz kóp júrip qaldy.

Onyń «úıde otyr» degenine qaramaı, Marǵýa ózi teri ıleıtin zaýytqa jumysqa kirdi. Tym bolmasa, bireýi kúnkóristiń qamyn jasamasa, ne bolǵany? Qaıtken kúnde de balalaryn asyrap-baǵýlary kerek emes pe? Qara jumysqa ábden tóselgen basy, bar sengeni — eki bileginiń kúshi ǵoı, qulshyna sybanyp, kirisip ketti. Áıeldiń tabysyna, bala-shaǵanyń onsyz da jartymsyz nápaqasyna ortaqtasqanyna kúıeýiniń jigeri qum tolyp, kúnnen kúnge ıini túsip, muqalyp, qajyp bara jatty. Marǵýaǵa bárinen de osynysy batyp, basty ýaıymyna aınaldy...

Sóıtip júrgenderinde bir táýekelshil adamnyń tabylǵany- aı! Qudaı jarylqaıyn dese, bireýge bireýdi sebepker etedi eken ǵoı. Muqannyń ózimen ınstıtýtta qatar oqyǵan, kózkórgen eski tanysy — Ádı Halyq aǵartý komısarıatynda úlken bastyq bolyp otyrsa kerek. Sol azamat, qudaı aıdap, báneıi sebeppen Áýlıeataǵa kele qalmasy bar ma? Aldynda «Muqan jumyssyz júr» degendi estidi me eken, kim bilsin, áıteýir kelisimen bunyń kúıeýin surastyryp, izdetedi. Sátin salǵanda izdep taýyp, jaǵdaıyna qanyqqan. Sodan taban astynda buıryq shyǵartyp, qaladaǵy úlken mektepke qazaq, orys ádebıetinen sabaq beretin oqytýshy etip ornalastyryp ketkeni ǵoı. Óte sheshimtal, jigerli jan qol ushyn bermegende, qandaı bolar edi? Qudaı tileýin bergir, ańqyldaǵan aqpeıil azamattyń sol jaqsylyǵyn qalaı umytsyn?

Ádilettilikten kúder úzer shaqqa jetkende úmitteri qaıta janǵandaı, qabaqtary shaıdaı ashyldy. Muqannyń búkil bolmysy, tabıǵaty o bastan ustazǵa laıyq qoı. Jańa jumysyna qýana kiristi. Sabaqty da úıip-tógip bergen ǵoı. Sóıtse, bul pánderden maman joqtyń qasy eken. Pedagogıkalyq ýchılıshege shaqyrtyp, onda da sabaq berip júrdi. Qudaı jarylqaǵanda, Muqan jumystyń astynda qalmasy bar ma? Bárine de úlgerip, mindetin tıanaqty oryndap, qanattanyp, kóńili ósip, júzi jadyrady. Azamatynyń mártebesi kóterilgenine Marǵýa sheksiz qýanyshty. Kóńildiń kiri ketip, ajarlary ashylyp, tómenshiktegen kúıden birtindep aryla bastaǵandaı.

El qataryna qosyldy degen osy shyǵar. Balalary ákesine, ákesi balalaryna úırenisip, endi baýyr basyp, bir shańyraqtyń astyna uıyp, uzaq jyldan soń bastary quralǵan, saý tamtyǵy joq kóńildiń jyrtyǵy bútindelgendeı shaǵy edi bul. Sol jyldyń kúzinde nandy kartochkamen berý joıylyp, eldiń de berekesi kirip, dastarqany da, peıilderi de toǵaıǵan tusy bolar. Beıbit kúnniń shýaǵyna bólenip, masaıraǵandaı kóz. Soǵystan, odan keıingi aýyrtpalyqtan tıtyqtaǵan jurttyń endi zaman tynyshtyǵyn tilegennen ózge tileýi de joq-ty. Sol qalyń toptyń ortasynda, kóppen birge eńseleri kóterilip júrgenderine táýba aıtysady.

Jer ortasyna kelgende kisi bosaǵasyn saǵalaǵan jaraspas dep, bar tapqan-taıanǵanyn jıystyrǵan Muqan inilerin, balalaryn jaýyp, qala shetinen, kelesi jazda úı turǵyzyp aldy. Úı bolǵanda qandaı? Shaǵyn tórt bólmeli, tóbesi shatyrly ózderine han saraıynan bir kemdigi joq. İshi qutty bolǵaı dep tilesti. Muqan kóńil kúıin syrtqa kóp shyǵara bermeıtin jan ǵoı. Dese de, bir serpilgen sátinde «Qulshynyp barar jumysym, qýanyp kirer úıim bar, budan artyq qandaı baqyt kerek?!» — dep aıtqany esinde. Bul — otbasynyń jylýyn, qyzyǵyn uzaq kútip ańsaǵan, jumystyń qadirine jetken jannyń júrek túkpirinen shyqqan shynaıy sózi edi. Endi alańsyz kún keshemiz be degen tileý edi. Átteń, ol qýanyshtary da uzaqqa sozylmady.

Bularǵa ózi qýanyshty áýelden mańdaılaryna mysqaldap jazǵandaı. Osy tynystaǵandaryń da jetedi, onymen qoımaı, baspana turǵyzyp aldyńdar, kemdi kún kórgen qyzyqtaryńnyń óteýin qaıtaratyn kez keldi degendeı qara daýyl qaıta úıirilip soqty...

Kúıeýin alǵashqy joly tún ishinde ustap áketse, bul jolǵysy múlde esten tandyryp ketti...

Mekteptegi sabaq ústinde eki áskerı kıimdi adam kirip baryp, áı-sháı joq Muqandy, júrgizip turǵan sabaǵyn aıaqtatpaı, aldaryna salyp alyp ketedi. Oqýshylary ańtarylyp, kózderi baqyraıyp qala beredi. Úıge soǵyp, ony-muny zattaryn alýǵa ruqsat beripti. Olary da esepten qur emes. Marǵýa dál sol kúni keshki kezekke shyǵatyn bolǵan soń kúndiz úıde edi. Óz kózine ózi senbeı, ańyraıdy da qaldy. «Muqan qaıda jınalyp jatyr? Qaıda barmaqshy? Janyndaǵy janalǵyshtaı myna eki jendeti kim? »

Tez. Tez jınal, — deıdi onyń bireýisi Muqanǵa zilmen.

Al, Máketaı, qaıyr — hosh. Balalarǵa ıe bol. Bul bir túsinbestik... Qaıtyp kelemin, — degende ony taǵy ustap áketip bara jatqany sanasyna jetip, qany basyna shapty.

Jalma-jan kúıeýiniń shalǵaıyna oralyp:

Muqan-aý, myna úkimetke neden jazyqty bolyp ediń? Qandaı kináń bar? Aıtsańshy... Odan da meni óltirip ketseńshi, — dep, daýys salyp, eńirep qoıa berdi. Ekeýin eki jaqqa aıyryp, áskerıler Muqandy esikke qaraı ıtermeleıdi. Marǵýanyń býynynan ál ketip, qulap, jyǵylǵan kúıi kúıeýiniń aıaǵyn qushaqtap, zar ılep jatyr.

Muqan eńkeıip buny turǵyzbaqqa ıile berip edi, álgi jendettiń biri ony keýdesinen ıterip, shegindire berdi. Marǵýa endi onyń paltosynyń eteginen tas qylyp ustap alǵan kúıi aıyrylmaı:

Óz qolyńmen meni óltirip ket, óltirip ket odan da, — dep jer baýyrlap zarlap jatyr. Kúıeýinen tirileı aırylǵysy joq.

Muqan surlanyp ketken, tistenip qalsh-qalsh etedi. Jendetterdiń biri onyń qolyn artyna qaıyra ustap, tyrp etkizer emes. Ekeýi sharasyzdyqtan eki jerde qan jutyp, «ah» uryp jylap jatqanda álgi áskerı:

Komedıa qoımańdar maǵan. Osy kórsetken ónerleriń de jetedi. Toqtatyńdar, — dep aıqaılap, bunyń qarysqan qolyn kúshpen jazyp, kúıeýin syrtqa súırep alyp bara jatty. Oıpyr-aı, bular da anadan týdy ma eken? Mundaı qanypezer bolar ma? Qaıdaǵy oıyn? Qandaı óner? Bireýdiń qaıǵysy bireýge oıyn kórinedi eken ǵoı...

Bul jylaı-jylaı keýdesi qysylyp, esinen tanyp qalǵan eken. Esin jınaǵanda balalarynyń bas jaǵynda ózin qorshap ebil-sebil jylap turǵanyn kórdi. Qaısary ornynan áreń turǵyzyp, súıemeldep tósegine ákelip jatqyzdy. Osy jyǵylǵanynan Marǵýa uzaq jatty...

Muqandy bul joly jurttyń kóz aldynda tapa tal túste áketkenin kórgenderdiń záre-quty qalmaǵandaı. Oqýshylarynyń, balalarynyń, odan qaldy, tóńirektegi kórshi-qolańnyń kózinshe kiriptar etip, tap bir aýyr qylmyskerdeı qolyn artyna qaıyryp aıdap áketýdi — áriden, áýelde oılastyrsa kerek. Dittegenderi bularǵa úreı, kórgenderge kúmán týǵyzý bolsa, ol maqsattary artyǵymen júzege asqandaı. Eldiń bulardan úrkip, kúdiktene qaraıtyn kúni qaıtadan týdy. Kúdik degen qıyn eken. Kimge baryp aqtalmaq? Kimge baryp, meniń kúıeýim jazyqsyz edi demek? Qabaqtaryna aıyqpas muń ilinip, júzderine shirkeý tústi. Ásirese, balalaryn aıtsaıshy!

Kúıeýi aldyńǵy ustalǵanda olar esterin bilmeıtin edi. Onyń ústine, kóp keshikpeı soǵys bastaldy. Erkek kindiktiniń bári maıdanda. Balalar shyndyǵynda ákeleriniń anyq qaıda ekeninen habarsyz-dy. Áskerde dep oılap júrdi ǵoı. Al, osy joly ákeleriniń pushaıman halin kózderimen kórip, jasyp-aq qaldy. Ózderiniń «halyq jaýynyń balalary» atanǵandaryn demde uǵyndy.

«Kókemiz kimniń jaýy?», «Qandaı jaý?», «Qaı halyqtyń jaýy» dep, mılary jetpeı suraıdy ǵoı. Ony túsindirerlik bunda hal joq edi. Qaıta qaınysy Kádir kelip, balalardyń júregin ornyqtyryp, kóńildendirip, jiger berýge tyrysady. «Bul bir túsinbeýshilik. Kókeleriń áli-aq bosanyp keledi. Sender onyń atyna kir keltirmeı, jaqsy oqyńdar. Eshkimge soqtyqpaı, tynysh júrińder», — dep eskertip, ári ses kórsetip ketedi.

«Adamnyń basy — Allanyń doby» deýshi edi úlkender. Bul ýaqytta adamnyń basy — saıasattyń dobyna aınalǵandaı. Áıtpese, Muqannyń bir emes, eki ustalatyndaı ne jóni bar?

Túrmemen eki arada sabylǵan sarsań júris taǵy bastaldy. Kúnine bir, ne eki barady. Aparǵan tamaǵyn keıde alady, keıde almaıdy. Kórisýge ruqsat joq. Úıde otyrýǵa taǵaty jetpeıdi...

Uzaq tekseristen keıin bir ret kórisip, tamaq kirgizýge ruqsat berdi. Buǵan da shúkir. Áıteýir, alysqa áketpese bolǵany dep júrgen. Múmkin, shyǵaryp ta qalar dep oılap qoıady. Úmit dúnıesi ǵoı. Qaıdan? Kóktemniń basynda qamaǵannan jaz ortasyna deıin ustap, qaıtadan ıtjekkenge aıdap jiberdi. Qaıda áketkenderinen bastapqyda derek ala almady. Ózinen hat kelgende baryp, ony biraq bilgeni.

Segiz jyl sarǵaıyp kútken jan jarymen zorǵa tabysyp, endi uǵynysyp, el qatarly jarasty ǵumyr keshe bastaǵanda odan qaıta ajyrap qalý — buǵan ońaıǵa túspegendeı. Bar qýatyn osy segiz jylda sarqa sarp etken be, boıyn jınaı alsashy. Eseńgiretken bir kúı ıyqtan basady da turady. Julǵan gúldeı solbyraıdy da qaldy. Óli men tiriniń arasynda, qur súlderin súıretip júrgeni. Eshkimmen tildesýge zaýqy soqpaıdy. Meńireıgen qalpy sylp-sylp basyp, qybyrlaǵan bolady. Balalarynyń ne istep, ne qoıyp jatqanyna nazar da aýdarmaıdy. Olar bir nárseniń jaıyn surasa, «A-a-a» dep betterine ańyraıyp qaraıdy. Eki-úsh qaıtalaǵanda áreń uǵady.

Kúıeýi alǵashqy ustalǵanda jas, qajyr-qaıratynyń tolysqan shaǵy ǵoı. Sondyǵymen ol zobalańǵa tótep bergen eken. Osy joly mujylyp, muqalyp-aq qalypty. Eńsesin kótere alsashy. Boıynda qaýqar qalmaǵandaı. Bar qajyr-qaıraty opyrylyp, Muqanmen birge ketkendeı. Esh nársege kóńili selt etpeıdi, súlesoq, enjar, mımyrt tirshilik.

Kórshileri de alagózdenip qaraıdy. Janyna ol da batady, eshkimniń kózine kóringisi kelmeıtini de sodan. Kúnde birge oınap, birge júrgen balalaryn bunyń uldaryna qospaýǵa tyrysady. Tap bir alapesi bardaı, bulardan syrt beristi.

«Jut — jeti aǵaıyndy» deýshi edi. Sol ras shyǵar. Saryqasqa sıyrdyń óz tóli — oınaqtaǵan jas qunajyn qashary bar-dy. Sıyry qartaıǵan ba, jylda qysyr qalatyn bolyp júr. Túbi, enesine tartqan mal bolar dep, osy qunajyndy saýyp isherge ustap qalsam dep júretin. Kelesi jyly, qudaı buıyrtsa, Qaısary mektep bitiredi, sol tusta kári sıyrdy satyp, bir qajetine jaratsam, ne balalardyń ústin bútindesem dep oılaıtyn-dy. Qorada baılaýly turǵan jerinen sol joǵaldy. Bas ıesi ketti, áıel qaıdan izdesin degen shyǵar. İzdegende Marǵýa qaıda barmaq? Adamnan tirideı aırylyp otyrǵanda mal degen ne, táıiri?!! Ury alystan keldi deımisiń? Kúnde kórip júrgenderdiń bireýi bolar.

Degenmen, Marǵýa ish jıyp, seskenip qalyp edi. Balalary da jasqanshaqtap, úıden shyǵýdy qoıdy. Bul arada turýdyń ózi qıyndap bara jatqandaı kórinedi. «Halyq jaýynyń otbasy» degen tańba qaıta aınalyp tapqandaı. Balalary bir nársege arandap qalar ma eken dep qoryqty.

Marǵýa myna qutsyz úıin satýǵa oqtaldy. Bastaryna qut-bereke ákelmegen soń, qımaıtyn nesi bar? Qaınysynyń: « Aǵanyń kózi emes pe?» — degenin qulaǵyna ilmedi. «Aǵań oralyp kelse, taǵy jaı salyp berer. Tek sonyń qara basynyń amandyǵyn tileıik», — dep, betinen qaıtpady. «Alýshy tabylar ma eken? Odan da sony surastyr», — dep qadap aıtty.

Jańa úıge alýshy nege tabylmasyn? Suraýshylar kóp boldy. Ótken baǵasyna berip, ózderi taǵy qaınysyna jaqyndaý jerge kóship bardy. Balalaryn qaınysy qyzmet isteıtin mektepke aýystyrdy. Olardyń oqýlaryn, tártibin qadaǵalaıtyn kúshtiń boıynda qalmaǵanyn anyq uǵynǵan. Ne bolǵanda da erǵara ǵoı dep, qaınysynyń kóz aldynda júrgenderin jón kórgen. Qudaı kókeılerine zeıin berdi me, álde ákeleriniń qaqpaqylǵa túsken taǵdyr talaıy oı saldy ma, balalary tez eseıip, shırap, oqýǵa degen yntalaryn esh tómendetpedi. Marǵýaǵa bul da jubanysh..

Kúndiz balalarynyń kózinshe tastaı qatyp, meńireıip júrgenimen túni boıy egilip shyǵady. Sondaǵy oılaıtyny Muqannyń jazǵan basy, osy joly neden jazyqty boldy eken degen bir shyrmaýyq oı. Oılaı-oılaı árkimnen, ár nárseden bir kúdiktenedi. Osy meniń qý tilimniń zalaly tıip ketken joq pa dep topshylaıtyn da kezi bar. Kúdiktenetini — sholaq qol ýákil ǵoı.

Kóktemge salym ony bazardan kezdestirdi emes pe? Onda Muqannyń ustalmaǵan kezi. Buny kórip, ádeıge aldyn orap shyqsa da, kezdeısoq ushyrassa da, ózi biledi. Tar jerde betpe-bet kelip qaldy. Burylyp ketýge kesh edi. Ári kórip turyp burylyp, qasha jóneletindeı ne kórinipti? Sonshama bul onyń aldynda aıypty ma edi? Biraq, sasqalaqtaǵany ras, sodan shyǵar:

Esensiz be? — dedi jaıymen. Al, ol oqys ushyrasqanyna tańdanǵan tur tanytady. Soǵan qaraǵanda buny baǵanadan kórip kele jatqany anyq boldy.

Iá, kúıeýiń kelip, kózaıym bolyp jatyrsyń ba? — Daýsynda ashyq-jarqyn peıilden góri jymysqy kekesinniń ýyty seziledi.

Qudaıǵa shúkir...

Durys eken... Masaırap júr ekensiń ǵoı, masaıra-masaıra... — dep, ernin jymqyra myrs-myrs kúlgendeı. Júzine bulardyń jaı-japsaryna qanyń adamnyń aıar kúlkisi oınap shyǵa kelgendeı. «Osynyń ózi kim, sózi kim?» dep, bul qasynan ótip júre bergen. Endi oılaǵanda, ol sonda Muqannyń qaıta ustalaryn bilip, ádeıge kelemejden turǵandaı kórinip ketkeni. Qatelesip, bireýdi artyq kinálap otyrsa, qudaı ózi keshirsin...

...Muqan bir kúni keshkisin qobaljyp kelgendeı kórindi buǵan. Kúıeýiniń minezi aýyr, tuıyq jan ǵoı. Súıegine bitken sol minezin kórgen azaby men tozaǵy da ózgerte almaǵan. Qaıta odan saıyn janshyp, tuqyrtyp, aýzynan sóz shyqpaıtyndaı kúıge túsirgendeı. Asa bir kóńildi sátine tap kelmeseń, sheshilip, kósilip áńgime aıta qoıýy da qıyndaý. Bul onyń shaıyn quıa otyryp, betine aýyq-aýyq jaltaqtap qaraı bergen. Ózinen bir jyly lepes kútip otyrǵanyn sezdi me, álde ishine syımady ma:

Men álginde jumystan kele jatyp, baıaǵyda ózimdi teksergen tergeýshini jolyqtyryp qaldym. Meni kórmegensip, tez jylystap ketti, — degeni.

Qoıshy. Adamǵa adam uqsaı beredi ǵoı. Basqa bireý shyǵar, — dep bul onyń kóńilin ornyqtyrýǵa tyrysqan.

Áı, qaıdam... Sol, sonyń ózi-aq. Munda ne istep júr eken?..

Ony qaıtesiń? Bálkim, qyzmeti aýysyp kelgen shyǵar. Onyń endi sende nesi bar?

Solaıy, solaı ǵoı... — dese de ishteı degbirsizdenip otyrǵany sezilip edi.

«Muqannyń sondaǵy kórgeni sol tergeýshi ekeni anyq bolsa, onyń, sirá, tegin júrmegeni boldy ǵoı».

Osyndaı-osyndaı kepter esine túskende Marǵýa baıyz tappaı ketedi-aq... Neden kúıdi? Neden jaza basty?

Marǵýa kúıeýiniń aldynda bir aǵattyq jiberip alǵanyn artynan baǵamdap, ózi kinálideı qıpaqtady. «Iapyrym-aı, ótkende onsyz da jany kúıip turǵanda «Neden jazyqty boldyń? Aıtsańshy...» dep jazǵyryp nem bar edi. Kúıdirgi tilimmen odan saıyn kúıdirgen ekenmin ǵoı» dep qatty ókinedi. «Nesine aıtty eken?» Muqannyń sondaǵy tistengen sup-sur, álem-tapyryq júzi esinen ketpeıdi. «Qaıran, asyl ardaǵym, qaıda júr ekensiń? Álde... Qudaı óziń saqtaı gór. Jamanattyń betin aýlaq qyl...» Muqannyń kúıigine kúıik qosyp, kóńiline qaıaý salyp jibergenin artynan túsindi. Bul da ony kinálaıtyndaı kórinipti ǵoı sonda. Bunyń ishteı kemirilip júrgeni de bir jaǵynan osydan... İshten tynýda...

* * *

«E-e-e! Adamdy dereksizdik tozdyrady eken ǵoı» dep oılaıdy qazir. Sonda Muqannan tyrs etken habar bolmaı, qanshama sarǵaıdy?

Qasyndaǵy kelinshekti bir jerge emge alyp ketip edi. Palatada Marǵýa jalǵyz. Búgin dárigeri de bas suqpady. Túskenine qansha kúnniń shamasy bolǵanyn boljady. Áli qansha ustar eken?.. Jalǵyzdyq ta jalyqtyrdy...

Daǵdaryp qalǵan kóńilinde qaıtadan ótken kúnderdiń eles qylańytady.

-11-

...Marǵýa janyn qoıarǵa jer tappaı, júıkesi júndeı tútilip, kún ótken saıyn ózinen-ózi júdep bara jatty. Sondaı tıtyqtaǵan shaqtarynyń birinde Sibirden Muqannyń zaryqtyrǵan habaryn arqalap, qarlyǵash — haty talyp jetti. «O, qudaı, bergenińe shúkir! Azamatymnyń altyn basy aman júr eken ǵoı», — dep, táýba aıtty.

Kúıeýiniń haty sónýge aınalǵan qolamtadaı bunyń shala jansar óleýsiregen kúıine tamyzdyq tastaǵandaı, qaýlaǵan tirshilik oty mazdap qoıa berdi. Bunyń ashynǵanda ashýmen aıtqan bir aýyz sózine renish taby baıqalmaıdy. Qaıta buny bir emes, eki emes ottan alyp, sýǵa salǵan, sýdan alyp, otqa qaqtaǵandaı sharasyzdyǵyna kúıingendeı saryn bar. Bárine ǵafý ótingen raıdaǵy jan syry móldiregen, jyp-jyly hat. Bul kóz jasy monshaqtap, hatty súıe berdi. Oqıdy da betine basyp súıedi, oqıdy da betine basyp súıedi...

San márte oqydy. Oqyǵan saıyn kóp ýaıym qajap-qajap, qaıaý tartqan kóńili qanattanyp, júzi ashylyp, kúmán-kúdiktiń bárin silkip tastaǵandaı, demde jaınap shyǵa keldi.

Baıqasa, Muqandy burynǵy bolǵan jerinen de alysqa aparǵan-aý. «Taıga degenniń qıandaǵy bir túkpirine kelgendeımin. Sirá, budan ary el joq qoı deımin. Jerdiń sheti — osy shyǵar» depti hatynda. Zapys bolǵan jadaý janyna jylt etken úmit otyn tutatyp, qýanysh uıalatqan tusy da osy, lagerde emes, el ishindemin degeni boldy. Keńseniń qaǵaz jumysynda kórinedi. Ol jastaıynan oryssha jazý-syzýǵa kelgende máttaqam, lypyldap, qoly-qolyna juqpaýshy edi. Sol ádeti paıdaǵa asqan-aý. «Úı jaldap turamyn», — depti.

Bul — kúıeýin, balalary ákesin endi qaıtyp kóremiz be, kórmeımiz be dep kókirekteri qars aıyrylyp júrgenderinde myna haty aǵyl-tegil aqjoltaı qýanyshqa qarq qylǵany.. Aldyńǵy jolǵydaı qamaýda, lagerde emes, bir táýiri, áıteýir, beıbit eldiń ishinde, qaraýyldyń dóń aıbatynsyz júrip-turatynyn qýana jazypty. Qaıran erkindikke ne jetsin! Budan artyq Táńiriniń jarylqaýy bolar ma? Buǵan táýbe aıtpaı qaıtsin? Tek, shalǵaıda degeni bolmasa... Shalǵaıda júrgeni qaıter deısiń?! Qaıda júrse de aman júrgeni nege turady?!

Marǵýa ústinen aýyr júk túskendeı, jeńildep sala berdi. Boıy sergidi, eńsesin ezgen muń keıin serpildi.

Kúıeýiniń haty kókeıindegi kóp nársege qozǵaý saldy. Áýelgide esine kelgeni — «ol jaqta da el turady eken ǵoı» — degen boljam edi. «Úı jaldap aldym» depti. El turmasa, ol úıdi qaıdan jaldap júr? Áldenege kóńil shirkin elegize beredi. On oılanyp, júz tolǵandy. «Turmysqa ıkemi joq edi, ol qaıtip as iship, kúnin kórip júr eken. Maǵan osy nege Muqannyń qasyna baryp, asyn pisirip, kirin jýyp júrmeske?» Bastapqyda óz oıynan ózi shoshyp qaldy. Nesi bar? «Ne de bolsa, Muqannyń artynan barsam qaıtedi» degen jasqanshaq, oı ulǵaıa-ulǵaıa beımaza tilekke aınalǵandaı. Jatsa da, tursa da oıynan ketpedi. Tek kúıeýi qarsy bolyp júrmese...

Táýekel dep, otyra qalyp, Muqanǵa hat jazdy. «Barsam qaıtedi?» degen oıynyń shet-jaǵasyn juqalap jetkizdi. Hatyn jiberetin jerge óz qolymen aparyp tapsyrdy. Hat joldaýdyń barlyq tártibi ózgermegen, burynǵysyndaı eken. Aıyna bir hat jazýǵa ǵana ruqsat. Onyń da aýzyn jelimdemeı, ashyq kúıinde ótkizdirtedi.

Muqannan jaýap kelgenshe Marǵýa taǵy mazasyz kúıge tústi. Ara-arasynda tátti qıalǵa beriledi. Kúıeýimen qaýyshýǵa, jańa qonysqa, jaısań lázzatqa yntyqqan ańsary alyp ushady-aq. Alystan shuǵylaly shýaq shashyp, úmit oty qylańdaıdy. Muqanǵa qazir-aq, jeterdeı, mine jeterdeı Marǵýanyń qıaly qansha sharyqtasa da, Sibir degendi elestete almaı qor boldy. Bir jaǵy kúıeýiniń únsizdiginen tosylady.

Tóziminiń shegin úzgendeı bolyp baryp, Muqannyń kelesi haty qolyna tıdi. Kúıeýi bunyń «Barsam qaıtedi?» degenine rıza bolyp qalǵan syńaıly. Biraq, qaýip-qaterdiń kóptigin aıtyp, áıel adamǵa jalǵyz jol júrýdiń qıyndyǵyn alǵa tartypty. «Asyqpaı, oılan! Bálkim, kóktemge qaraı, ne jaz shyqqan soń kelemin deseń — bir jón» degendeı yńǵaı tanytypty. Áıteýir, «Kelme» demegen. Baramyn dep oqtalǵan soń, qysy ne, jazy ne? Báribir emes pe? Kóktemge deıin qalaı shydasyn? Nar táýekelge bel býǵan túri bar. Áýeli enesine aqyl saldy. Aldy-artyn baǵyp sóıleıtin úlken kisi ǵoı:

Men ne deıin? Seniń bizdiń bosaǵaǵa túskennen beri kúıeýińmen birge turǵanyńnan, bólek júrgeniń kóp boldy. Jalǵyzdyq seni qajytyp tastady-aý. Bilemin, sónýge aınalyp barasyń... Muqan da qaıbir jetisip júr deısiń? Qasynda bolaıyn degenińe kim qarsy turar. Tek úkimetiń qalaı qarar eken buǵan?

Bul Marǵýanyń oılamaǵan jaǵy eken. Tuıyqqa tirelgendeı. «Qasynda bolǵyzbasa, qaıtip kelermin», — dep túıip qoıdy.

Qaınyńmen aqyldas. Ne aıtar eken? Kózi ashyq qoı. Birdeńeniń jónin bilse, sol biler. Aldynan ót. Sen ketseń, osy úıdiń aýyrtpalyǵy soǵan túspeı, kimge túsedi? Soǵan salmaq sal, dep, kózin bir shylap aldy.

Qaınysyna baryp:

Men aǵańa baryp keleıin dep edim, — dep, jaı-japsaryn aıta bastap edi, qaınysy bastapqyda sasyp qaldy. Sasqany sonshalyq, aýzyna jóndem sóz túspeı, tutyǵyńqyrap:

Jeńge, qaljyńdasań, baıqap qaljyńdasańshy, — deıdi.

Qaljyń emes, shynym.

Marǵýanyń qandaı iske oqtalǵanyn túsingende baryp, sary ýaıymdy soǵyp qoıa berdi:

Qalaı jetemin dep otyrsyń? Aldyń qys ekenin oıladyń ba óziń? Qalaı jol taýyp júrmeksiń? Nemene, ormannyń qıan túkpirinde taqtaıdaı jol saırap jatyr deısiń be? Álde qaladaǵydaı aǵylyp, kólik júredi deısiń be? Adasyp úsip ólseń ne ıt-qusqa jem bolsań, balalaryńa ne betimizdi aıtamyz?

Balalar kelisip otyr ǵoı. Ájeleriniń qasynda bolady.

Olar ne biledi eken? Balalardyń sózin — sóz dep. Raıyńnan qaıt, jeńge. Men seni jalǵyz jibere almaımyn. Jazǵa deıin shyda, jazda ózim aparyp keleıin.

Alladan buıryq kelmeı, adam ólmeıdi. Al, óle qalsam, aǵańnyń jolynda — janym pıda. Alla ózi jar bolsyn...

Marǵýa bireýdiń sózin uǵatyndaı halden qalyp edi. Búkil nıeti jol júrýge aýyp ketken ol barsha oı-sanasymen tym, tym alysta júrgeli qashan?

Ekeýi mámilege kele almaı, uzaq tájikelesti.

Meniń sózimdi qosh almaıtynyń bar, nesine aqyldasqan bolyp otyrsyń? — dep, renjidi qaınysy. Onyki de jón edi.

Enem men balalarǵa kóz qyryńdy salyp júr. Ózińe senip qaldyryp baramyn. Meniń endi senen basqa arqa súıer kimim bar? — dedi Marǵýa bosap.

Bunyń betinen qaıtpasyna kózi jetken soń qaınysy amalsyz jumsaryp, jol qamyn oılasty.

Marǵýa Muqan kelgende ápergen óńi túzý birkıer degen kóılek-kónshegin túgel satty. Kúıeýine bir qabat jyly kıim-keshek aldy. Qaınysy soǵymǵa dep borlap otyrǵan ortan qoldaı semiz qoıyn bazarǵa shyǵaryp, qasap qylyp satyp edi, ájeptáýir pul boldy. Túgelimen qaltasyna salyp berdi.

Poıyzǵa bıletin áperip, ózi shyǵaryp saldy. Poıyzǵa otyrǵan soń ǵana kóńili ornyqqandaı. Muqanǵa bara jatqanym shyn ba, ótirik pe dep, ózi áli senbeıtindeı. Kóńilinde — qýanysh, júzinde — nur. Kúıeýiniń saıası senimsiz paqyr bolyp, bas erkinen aırylyp, aıdalǵany qaperinde joq, ıtjekkenge óz erkimen bara jatqanyna sonsha qýanǵany. Aldynda qandaı jol kútip turǵanyn oılamasqa bekingen, oılaýǵa zaýqy soqpaıdy. Ne de bolsa, mańdaıǵa jazǵanyn kóredi. Táńirine jalbarynýmen keledi. Allasy, ózi jolyn ońǵarsyn... «Táýekel túbi — jelqaıyq, ótesiń de ketesiń» demeýshi me edi? Endeshe, táýekel! «Ámse, alla-taǵala eńsesin bıik ustap, jigermen alǵa umtylǵandardy jaqsy kóredi», — dep ájesiniń aıtyp otyratyny esine tústi. «Alla-taǵala durys jolǵa qoıǵan adamdy eshkim adastyra almaıdy», — deýshi edi taǵy. «Týra jolǵa bastaı gór», — dep jaratqannan tileýde...

Bir sengeni — Muqannyń sońǵy haty. Kelinsheginiń kókeıine alǵan isin oryndamaı tynbaıtyn ádetin bilgen soń ba, eger kele qalsań, qajeti bolar dep, qaı jerge deıin poıyzben, odan ary qaı aradan mashına tosýǵa, qaı-qaı jerler arqyly jetýge bolatynyn jazyp jiberipti. Kúıeýi qandaı jol siltese, soǵan túsip alyp, attaı shaýyp jóneletin o bastan boıǵa sińgen ádet qoı. Qazir de sol syzyp bergen jobamen «Sibir, qaıdasyń?» dep, tartyp keledi.

Terezeden tóńirekke kóz tastaıdy. Alataý baýraıynda — altyn kúz. Máýeli baqtar kózdiń jaýyn alǵandaı. Taý silemderiniń kórinisi alystan kóz arbaıdy. Kúngeı jaǵy sary altyndaı jarqyrasa, teriskeıi qaraýytyp kórinedi. Osy kórinisti buryn da baıqap, Muqannan suraǵany bar. «Kúngeıindegi tal, qaıyń, emen, terek qoı. Olardyń japyraqtary kúzde sarǵaıyp, sap-sary, qyzyl qoshqyl, sary tartpaı ma? Sodan alystan saǵymmen qubylyp, altyndaı jarqyramaı qaıtsin? Teriskeıindegi — qaraǵaı ǵoı. Qaraýytyp kórinetini — sol», — dep uǵyndyryp edi. Mine, buldyrap olar da artta qalyp barady..

Bir kún, bir tún júrip Jetisý jeriniń shetine shyqty. Ony qýqyl tartqan jer reńinen tanyp keledi. Aıǵyz, Tańsyq stansalarynan ótti. Jastaıynan qulaqtary qanyp ósken Baıan sulýdyń apalary ǵoı. Máńgilik eleske aınalǵan beıneler. Qozy Kórpesh pen Baıannyń mazarynyń tusyna kelgende jolaýshylar japa tarmaǵaı terezege úńildi. «E, armanda ketken asyldar», — dep kúbirlep, Marǵýa uzaq duǵa qaıyryp, betin sıpady. Aıagózge de jetti. Aıagóz — aıdaı sulý qyz eken. Aıagóz ózeni onyń kóz jasynan paıda bolǵan desedi, eski ańyzda. Ras bolsa, ras shyǵar. Marǵýa óziniń kóz jasyn jınasa, qansha bolar edi dep oılady... «Tú-ý, oılamaıtyn nárseni oılap maǵan ne kórindi?» — dep, ózinen-ózi qabaǵy keıis tartty.

Ara qonyp, ataqty Semeı shaharynyń shetine de ilindi. Muqannyń Semeı túrmesinde de jatqany esine tústi. Sonda alys synyp, qorǵanyp kele almaǵanyna qazir uıaldy. Endi, mine — tý-ý qıyrǵa alyssynbaı-aq ketip bara jatqany. Beý, dúnıe-aı. Talaı jaqsylardyń kózin kórgen kóne jurt qoı bul. Marǵýa syrtqa shyǵyp, aýasyn jutty.

Poıyzdary Semeıden ary taǵy bir kún júrip, eki eldiń shekarasyna aıaldady. Odan ári orys eli bastalmaq. Osyny oılaǵanda onyń júregi dir etkendeı. Bir aıdan beri kókiregi alyp ushyp, nebir tátti qıaldarǵa eliktirgen qýanyshy endi taban astynda kúdikke aınalǵandaı. Ol aıdalada japadan jalǵyz qalǵandaı sezindi ózin.

«Muqandy izdep bara jatyrmyn ǵoı. Endeshe nege bosaımyn?» — dep ózine-ózi qaırat berip, kóńilin demdeıdi. Sóıtse daǵy, neǵurlym jol ortasyna jaqyndaǵan saıyn — soǵurlym kúdik, kúmán ulǵaıa túskendeı. Bóten eldiń, basqa jerdiń sesinen júregi shaılyǵyp, atoı salyp, shoshyna ýaıymdady. Mine, orys eliniń qalalary bastaldy. Rýbsovka, Bıısk, Barnaýl degen jerlerge toqtaı-toqtaı Sibirdiń astanasy ispetti — Novosıbır qalasyna jaqyndady. Osy aradan jan-jaqqa jol taramaq. Marǵýa bul poıyzdan túsip, basqasyna aýysyp otyrýy qajet. Qaınysy solaı dep túsindirgen.

Kelip, poıyzdan túsken bette júregi dúrsildep, boıyn alǵash ret úreı bıledi. Ańyraǵan sup-sýyq jeli terisinen qaıyryp tur eken. Óńmeninen ótkendeı. Perronda aqyryp biraz turdy. Júreıin dese, júgi aýyr. Býynshaq-túıinshegimen qarǵa adym jer muń bolyp, alaqtap jan-jaǵyna qaraıdy. Daǵdarǵan bunyń qasyna qartań temirjolshy jumysker kelip, jónin surady. Suramasa da basqa jaqtyń adamy ekeni túrinen-aq kórinip turǵan joq pa? Qudaıǵa qaraǵan jan eken, vokzalǵa kirgizisip jiberdi. Sonyń jón silteýimen Krasnoıarǵa baratyn poıyzǵa bıletin tirketip aldy. Poıyzdyń kelýin uzaq kútip jatty. Vokzal ishi ý-shý, qara-qura adam kep. Bul bárinen sekemdenedi. Muqanǵa alǵan jyly kıim-keshekti salǵan sómkesin tas qylyp ustap alǵan kúıi — bir orynnan tapjylmady. Ol ózi eki kúnde bir júretin páleket pe, sarylyp kóp kútti. Sóıtse, kútip júrgen jalǵyz bul emes eken. Krasnoıarǵa baratyn poezd kele jatyr degende búkil vokzal dý kóterilip, tysqa shyqqandaı. Qudaıdyń jeleýimen, áldekimderdiń demeýimen poıyzǵa minip, kórsetilgen ornyn taýyp otyrdy. «Iá, Qudaıym, jolymdy ońdaı gór» dep tiledi ishteı.

Marǵýa endi baıqady, myna poıyzǵa mingen jurttyń keskin-keıipteri ár qıly, usqyndary jupyny, kózge qorash ala-shubar top. Kóbisi qabaqtary túksıgen, mujyq tektes. Kózderi bir orynda turmaı, timiskileı qaraıtyndaı. Qaınysynyń buny betinen qaıtarmań bolyp aıtqan kepteri eriksiz esine oraldy. «Sibir — ejelden kúdikti degenderdi tobymen toǵytyp aıdaıtyn jer emes pe? Patsha zamanynan beri solaı. Qashqyndardyń bas saýǵalap júretin jeri de sol...» — demep pe edi? Sol sátte ózin qorqytýǵa ádeıige aıtyp otyr dese de, qazir sonyń aıtqanynda shyndyq bar ma dep qaldy. Marǵýadan es ketti. Qoıannyń kójegindeı qaltyrap, jan-jaǵyna qaramaýǵa tyrysyp, búrisip otyryp qaldy. Aınalasyndaǵylar temeki tartyp, karta oınap, qarq-qarq kúlisýde. Bir ýaqytta áńgime ańshylyqqa aýysty. Kim qansha aıý atqanyn aıtysyp maqtanýda.

Marǵýa tipti buǵa tústi.

Bunyń úreıli júzine qasyndaǵy egde áıel áýestikpen ta qyrqaı qarap otyrǵan. «Bul azıat qaıdan júr?» dep oılasa kerek. Aqyry shydamady bilem:

Alystan kelesiń be? — dedi, jyly raımen sózge tartyp.

Alystan, — dedi bul. Bir pendeniń jyly ushyraǵanyna qýanyp ketip edi.

Seni alys saparǵa alyp shyqqan qandaı qudiret kúshi eken ?

Osy jaqqa aıdalǵan kúıeýimdi izdep kelemin. — Marǵýa bultara jaýap berýdi bilmeıtin, shynyn aıtyp qarap otyratyn ádetine saldy.

Ózim de solaı shyǵar dep oılap edim. Qoryqpa, qyzym. Kópshiliktiń ishinde otyrsyń ǵoı, bul arada saǵan eshkim tıispeıdi. Sheshinip, erkin otyr.

Marǵýa qoryqqanynan ózin tym oǵash ustap otyrǵanyna qolaısyzdanyp, uıalys taýyp qaldy. Ras-aý. Vagon toly adamnyń arasynda buny jaý ala ma?

Qazir shaı ishemiz.

Ol bir jerden baryp, ystyq sý alyp keldi. Ekeýi áldenelerdi tiske basyp, shaı ishken boldy.

Sibirde aıý kóp deıdi ǵoı, — dedi bul, qaınysynan estigen taǵy bir qaýpin oılap.

Kóp ekeni ras. Esińde bolsyn, qandaı jyrtqysh ań bolmasyn, ózdigimen adamǵa shappaıdy. Adamnyń ıisinen seskenedi.

Solaı ma? — dedi Marǵýa tipti qýanǵandaı bolyp.

Solaı! Men ańshynyń qyzymyn, ańnyń jaıyn bilemin. Óziń baıqamaı, ústinen túsip qalmasań, ne shabýyl jasamasań, sende nesi bar? Adamǵa qarsy shabýy — qorǵanys áreketi ǵoı. Qazir ańdardyń toq kezi, qaýip az. Taıgada ań qaýipti emes, balam, adam qaýipti. Osyny umytpa. Jolda jalǵyz júrmegen jón, adamdarǵa qara tartyp, adam qarasy mol jermen júrýge tyrys.

Seriginiń bir sózi kóńilin ornyqtyrsa, bir sózi úreıin ushyrǵandaı, oıynyń oıpyl-toıpylyn shyǵardy.

Al, qazir jatyp, tynyq. Krasnoıarǵa erteń erte kelemiz, — dedi kórshisi.

Marǵýa qısaıyp jatqan boldy. Uıqy qaıdan kelsin? Júrgeninen turǵany kóp myna poıyzdyń mımyrt júrisi júıkesin qajap, túse qalyp, myna ala-shubar toptan tura qashqysy keledi. Qashyp qaıda barmaq? «Iapyrym-aı, ne kúıeýime, ne elge jete almaı, aıdalada qalar ma ekenmin?» — degen de kúdigi joq emes. Jaqyndaǵan saıyn ár nárseni bir ýaıym etip jatyr. Joldyń qıyny áli aldynda ekenin búkil julyn-júıkesimen túısingen túri bar. Álgi áıeldiń sózinen keıin jol-jónekeı kezikken kólikke de otyrýǵa qorqyp qalǵandaı. «Qudaı, óziń saqtaı gór».

Krasnoıarǵa tań aldynda keldi. Qasyndaǵy qartań áıel ornynan turyp, buǵan túsýge járdemdesip jiberdi. Ózi ary qaraı barady eken. Jol bolsyn tilep, ishte qala berdi.

Bul jaqta qys demi tipti sezilgendeı. Qylaýlap qar ushqyndaıdy. Poıyzdan túsken jurt lezde jym-jylas tarap, bul sostıyp jalǵyz qaldy. «Qalaı qaraı júrýi kerek? Qaıda barady? Álde, qala oıanǵansha vokzalda tosa turǵany jón be?» Jan-jaqqa tartqan oıyn jınaı almaı, daǵdaryp biraz turdy. Ústindegi kúzdik paltosy men brezent báteńkesi tańǵy myna sýyqqa lypa bolatyn túri kórinbeıdi. İshki úreıden be, salqynnan ba boıy qaltyrap, saqyldap qoıa berdi. Bir orynda tura bermeı, vokzaldy aınalyp, qala jaq betke shyqpaq oıy bar. Júkterin súırelep, endi qozǵala bergende saqaly belýaryna túsken qart janyna kelip:

Kútip alýshyń kelmegen be? — dedi jyly shyraımen.

Joq, kelmedi, — dedi shoshyp qalǵan bul.

Kómegim kerek pe dep kelip turǵanym ǵoı, — dedi sóziniń mánisin túsindirip.

Marǵýa anadaıda turǵan at-arbany endi baıqap myna qarttyń arbakesh ekenin sonda baryp ańdady.

Júr, qalaǵa deıin aparyp tastaıyn.

«Táńiriniń meni jarylqaǵany-aı», — dep qýandy bul. Qart júgin kóterisip, at-arbasyna qaraı bastady.

Qaı jerge deıin barmaqsyń?

Naqty aıta almaımyn.

Qalanyń qaı jaǵyna degenim ǵoı.

Alysqa. Osy jaqta aıdaýda júrgen kúıeýimdi izdep kele jatyrmyn, — dep jónin aıtty.

Gm-m, — dep qoıdy qart. — Jer aýdarylǵan deseńshi...

Solaı...

Óziń qaıdan izdeıtinińdi anyq bilesiń be?

Muqan hatynda qalanyń kúnbatys jaǵynda bıik eski beıitter bar, sonyń qasynan úlken jol ótedi. Sol jolǵa shyǵyp. mashına tosasyń. Mashınalardyń kóbisi men turatyn aýdanǵa soǵyp ótedi degen. Qartqa sony aıtty.

Kóne mola budan biraz jer. Kólik bolmasa, jete almaısyń, qalanyń syrtynda. Aparyp tastaıyn, — degeni.

Bunyń izdegen kúre joly shynynda, alys eken. Qalany aınalyp, birqydyrý júrdi.

Qart jetkizip salyp:

Myna aradan mashınaǵa qol kóteresiń, — dep, aıaldamaǵa uqsas qalqaǵa júgin ákelip qoıdy. Bul alǵysyn jaýdyryn, keregi bolar dep aldyn ala daıyndap alǵan tıyn-tebenin usyna berdi.

Qoı qyzym, bunyń ne? Men Allanyń razylyǵy úshin alyp keldim. Alystan kele jatqan jolaýshy ekensiń. Aqy almaımyn, — dep, qylaýlaǵan qar qıyrshyǵy qonaqtaǵan býryl saqalyn salalap qoıdy. Bul sasqalaqtap:

Endeshe, tura turyńyz, — dep, sálem-saýqat salǵan sómkesin ashyp, Almatynyń narttaı qyzyl almasynyń bireýin alyp usyndy. Qart qushyrlana ıiskep:

Pah, ıisi qandaı tamasha! Peıishtiń asy ǵoı bul, — dedi. — Qosh. Qudaı izdegenińdi tabýǵa jazsyn, — dep, arbasyna otyryp, júrip ketti. Bozala tańdaǵy boz tuman aralas alakóbeńde taǵaly attyń tuıaǵynyń dybysy men arba dóńgeleginiń saldyry birkelki yrǵaqpen kópke deıin estilip turdy. Birtindep tumanǵa jutylyp, aýaǵa sińgendeı báseńdep turyp semdi. Marǵýaǵa álgi qart Qydyr atadan bir kem kórinbegendeı. Qoshtasardaǵy aıtqan tileýine «Áýmın» dedi ishteı.

Marǵýa qalqanyń yń jaǵyna kelip turdy. Bir tomar jatyr eken soǵan otyryp, tóńirekke kóz saldy. Álgindegideı emes, jaryq túsip, tuman suıyldy. Jer men kóktiń ara jigi ajyraı bastaǵandaı. Tuman túrile bir qarys, bir qulash, kisi basy kóterilgenin baqylap otyrdy. Aınalasy kóz kórim jerge deıin ashylǵanda joldyń bir jaǵyndaǵy jotaǵa qaraı sozylyp jatqan kóp beıitti, ekinshi jaǵyndaǵy syńsyǵan qalyń aǵashty ańǵaryp, úreıi ushty. Beıit jaqtan da, aǵash arasynan da antalap áldekimder shyǵa keletindeı, záre joq. Jol boıynda qarań-qurań elester paıda bolǵandaı. Bul qaqshıyp, qatty da qaldy. Álgi qarańdaǵandardan kóz aıyrar emes. Jaqyndap keledi, jaqyndap keledi. Adam ekeni anyq. Qandaı pıǵyldaǵy jandar? Áıel-erkegi aralas top eken. Áıel baryn kórip, júrek toqtatqandaı. Sóıtse, bul ara kólik tosatyn oryn sıaqty. Adam qarasy molaıa berdi. Biraq ótip jatqan mashına az. Túske qaraı birdi-ekili júk mashınasy ótip edi, ony toqtatyp, qorabyna birtalaı adam minip ketti. Bul jaqta kezdesken mashınanyń ústine otyryp júre berý — tańsyq emes kórinedi. Marǵýanyń qobaljyǵan kóńili sál jaılanǵandaı. Jol tosyp turǵan jalǵyz bul emes. Nesine qorqady? Jınalǵandar arasynan bunyń qaıda bara jatqanyn suraǵandar bar. Syrtqy poshymy basqa bolǵan soń suraǵan shyǵar. Aıtqan. Buǵan kerek aýdanǵa baratyndar da tabyldy. Bul sony da es kórip, qýanyp qaldy. Kelesi bir toqtaǵan mashınamen sóılesip kelgen jigit: «Al, Sýhobýzımge deıin qaısyń edińder, júrińder», — dep bárin shaqyrdy. Jurttan qalmaı, júkterin súıreleı bul da jyljydy. Ózinde, sómkelerin de lyp kóterip, bireý otyrǵyzyp jiberdi. «Qudaı tileýin berdi», — degen osy. Zymyrap keledi.

Qasyndaǵy áıelden aýdanǵa qashan jeterin suraǵan. «Tús qaıta, ne keshke jaqyn. Ony mashınanyń júrisi biledi». Bunyń, shetsiz, sheksiz qazaq dalasynan jer jetpegendeı bir qıyrdaǵy Sibirge aıdalǵan, beıbaq kúıeýin izdep, sarsań bolyp kele jatqanyn estigen mashınanyń ústindegi topty adam biri aıaı, biri músirkeı, biri tańdanyspen, biri janashyrlyqpen: «Oı, baıǵus-aı! Beınetiń beınet-aq eken» desip, bir qaýqyldasyp, basyldy. Marǵýanyń «Kúıeýimdi izdep kelemin» degen bir aýyz sózi estigen kisiniń kóńil pernesinen bir qylyn terbep, jolashar kilt bolǵanyn boljady. Neshe kúnnen beri baıqap keledi, kóńilderin ashyq ustaıtyn halyq eken. Shynyńdy aıtyp, jónin surasań, qolq ete qalatyn minezi bar sekildi.

Ekinshi kezeńde bir qyrǵa shyqqanda jalpaǵynan jaıylyp jatqan poselkeniń jobasy qaraýytyp kózge shalyndy.

Sýhobýzımińiz anaý. Sizge onyń qaı jaǵyna barý kerek? — deıdi baǵanadan jaǵy tyńbaı kele jatqan sózsheń jigit.

«Taejnyı týpık» selosy.

Oho! Ol altyn keni jaqta. Alystaý! Mashına sırek júredi. Tuıyq dese, tuıyq qoı.

Sen adamnyń esin shyǵaryp, qorqytpasańshy, — dep, ony egde bireýi tyıyp tastady.

Saǵan onda aýdanǵa kirýdiń keregi joq. Áı, balam, ana jol aıryǵyna jetkende mashınanyń kabınasyn qaqshy.

Bir jerge kelgende álgiler mashınany toqtatty.

Al, jaqsylap tyńdap al. Osy jerden túsesiń. Anaý taýǵa qaraı qıǵashtaı sozylyp jatqan joldy kórdiń be? Seniń baratyn jaǵyń sol jaqta. Ana taýdyń ar jaǵy. Qazir kishkene júrseń, burylystan keıin, men jańylmasam, beketshiniń úıi shyǵady aldyńnan. Qarańǵy túspeı sol araǵa jetip al. Búgin endi olaı qaraı mashına shyqpas. Erteń erte altyn kenishiniń jumyskerlerin tasıtyn kólik ótýi kerek, sodan qalmaýǵa tyrys, — dep, ábden uǵyndyryp, túsirip ketkenderi.

«Qazaqtyń osy jer degeni — kósh jer» deýshi edi. Sonyń keri keldi. Beketshiniń úıi jetkizer emes. Marǵýa aqyl tapty. Aıdalada bir ózinen basqa jan joǵy anyq. Áýeli bir sómkesin birtalaı jerge deıin aparyp tastaıdy. Qaıtyp kelip, ekinshisin alyp ketedi. Óstip bir alǵa, bir artqa qaraı, eki júrip keledi. Adamnan qýlyq artylǵan ba? Óziniń bul qylyǵyna kúlin qoıady. Burylysqa da jetip qalypty. Kenet...

...Kenet, artynan áldekim tesireıip qarap turǵandaı jon arqasy shymyrlaǵandaı. Bir suq qadalǵanyn sezdi. Burylyp artyna qaraýǵa dármeni jetpegendeı toqtady. Alǵa qaraı bir eki attap, taǵy toqtady. Jaılap artyna qaraı buryla berip, sileıip turdy da qaldy. Atsha týlap, aýzyna tyǵylǵan júregi úreıden jarylyp keter me eken? Anadaı jerde bir aqtós qara aıýdyń ózine qarap, adam sıaqty shoqıyp otyrǵanyn kórdi. Tapjyla almady. Qashsa, týra qýatyndaı. Esine poıyzda kezdesken áıeldiń sózi tústi. «Ózdiginen tıispeıdi degen sózi qaıda?» Aıý buǵan, bul aıýǵa qarap, arbasyp qalǵandaı. «Sen óziń ne istep júrgen jansyń? Neniń azaby — sonsha júkti súırep. Neniń beınetin keship júrsiń?» degen kisideı qarap otyr. Marǵýa ólgen jerim osy shyǵar dep, kózin tars jumyp aldy. Táńiriniń jazǵany osylaı bolsa, ne shara. «Bısmıllahır rahmanı rahım», — dep duǵa qaıyra berdi. «Qashan kelip bas salar eken?» Tym-tyrys. Kózin ashqanda onyń ornynan turyp, balpańdaı basyp, ormanǵa qaraı burylyp bara jatqanyn kórdi. Jaýyryny búlkildep buta arasyna jasyrynyp, kózden tasalana bergenin kórgende boıyn muzdaı ter jaýyp, jerge sylq otyra ketti. Júregi zyrqyrap, ókshesine bir-aq túskendeı. Jalma-jan ushyp turyp, júgin súıreleı alǵa umtyldy. Julyn-júıkesiniń tas túıin bolǵany sonshalyq — sómkeleriniń aýyrlyǵyn da sezinbedi. Jeńildenip ketkendeı-aq, dedekteı jóneldi. Beketke de jetip qalǵan eken. Aldynan orta jastaǵy mosqal áıel júgire shyǵyp, júgin kóterisip, úıine kirgizdi.

Marǵýa dirildep-qalshyldap, esin jınaı alsashy. Tili baılanyp qalǵandaı. Sóılemek túgili, jylaýǵa shamasy kelmeı, qur kemseńdeı beredi.

Kórdik. Kórdik bir ajaldan qaldyń. Qudaıyń saqtaǵan shyǵar. Endi eshteńe oılama. Bolar dúnıe boldy, ótti-ketti, — dep, shyntaǵynan demep, sákige ákelip otyrǵyzdy.

Dúleı jyrtqysh kóz aldynan ketpeı tursa, qalaı oılamasyn.

Má, mynany ish, — dep áıel staqanǵa quıyp qoıý qara shaı tústes áldeneni usyndy.

Staqandy qolyna ala berip edi, dirildegennen tógip ala jazdap, qos qoldap ustap, ernine áreń tıgizdi.

Qoryqpa, ý emes, shóptiń tunbasy. İsh, júregińdi basyp, úreıińdi qaıtarady.

Ótkir ıisi bar, tamaqty qyratyn qyshqyltym nárse eken, bólip-bólip zorǵa jutty.

Saıtannyń sapalaǵy, búıtip úıge jaqyn júrmeýshi edi, qaıdan kelgenin?

Qaıdan keldi deısiń? Taýdan! Ol jaqty kúni-túni týtalaqaı otap aǵash kesip, qoparyp ken izdep jatqan joq pa? Jan saýǵalap oıǵa túspeı qaıtsin? — dedi bulardyń ústine kirgen er adam qolyndaǵy qosaýyz myltyǵyn qabyrǵaǵa ile berip. — Ne aıtatyny bar. Taıǵanyń ejelden qojasy solar edi. Biz — kúnáhar toıymsyz pendeler ǵoı kelip alyp, onyń tynyshyn alǵan. Onyń da zaýaly bolar...

Sen nemene óziń, aıýdyń jaqtas qorǵaýshysy bolyp jaldanǵannan saýmysyń? Álde, seni úıdegi ana eki áıelge osyny aıtyp kel dep jiberdi me?

Joq, marhabattym! Jolyǵa almaı qaldym. Adastyryp ketti. Erteń iz kespesem, búgin qarańǵy túsip, ary qaraı qýa berýge qaýiptendim.

Báse, báse... Qur sózdi kóıitip otyrǵanyń sol eken ǵoı.

Áıel, osy seniń aıdalaǵa sóıleıtiniń ne?..

Marǵýa erli-zaıypty ekeýdiń aıý tap bir qurdastaryndaı-aq ilip-shalyp qaljyń sózben qaǵystyrǵandaryn oıyn kórgendeı-aq, tań-tamasha qalyp, tyńdady da otyrdy. Osynyń bárin munyń kóńilin basý úshin aıtyp jatqandaı. Qoryqpaı japandaǵy jalǵyz úıde qalaı turady eken dep, bul oılasa, judyryqtaı kelinshek ný ormanǵa adasyp qaıdan keldi dep, olar tań.

Jol boıyndaǵy jalǵyz úıge kisi — tańsyq. Bir qaranyń kele jatqanyn alystan baıqaǵan olar «Birese alǵa, birese artqa júrgen, bul ózi neǵylǵan jan, esi durys pa óziniń?» dep, jazǵyryp otyrǵanda, aǵash arasynan bir maımaq shyǵyp, oǵan ileskenin kórgende «ah, sorly» desti. Kúıeýi myltyǵyn ala salyp, júgirgen eken. Aıýdyń burylyp alyp keıin ketkeni — myltyqty adamnan seskengeni eken ǵoı.

Marǵýa «Qudaı bir qaterden saqtady» dep, ishteı táýbasyn aıtyp, myna kisilerge myń qaıtara alǵysyn jaýdyrýda. Ajalmen betpe-bet ushyrasyp, onyń sýyq demin búgin anyq sezgendeı. Jon arqasy qaıta shymyrlady. «Balalarymnyń kóz jasyna qalǵan shyǵarmyn. Allasy solardy ákelerinen tirideı, sheshelerinen ólideı aıyrmaıyn dep esirkegeni ǵoı. Áıtpese, ajaly qasynda eki-úsh qadam ǵana jerde turdy emes pe?» Kóńilindegi úreı birte-birte taraǵandaı, tilge keldi.

Endi júz jasaısyń, — desti úı ıeleri.

Bunyń túr-túsiniń ózge ólkeden ekenin ańǵarǵan soń jaılap jón suraǵan. Suramasa da ózi aıtqaly otyrǵan. Tentirep, telim-telim bolyp aıdalyp ketken kúıeýin izdep shyqqan beti ekenin estigende áıeli, ahlap-ýhlep qoıa berdi.

Ah, beınetke jaratylǵan sorly ekenbiz ǵoı, biz áıel degen, — dep kózin shylap aldy. Marǵýaǵa ish tartyp, aıaǵany bolar. — Osylar bizdiń sol qadirimizdi biler me eken deseńshi... — Muny aıtqanda kúıeýine ala kózimen ata bir qarady. Sirá, onyń áıeli aldynda mindi bolǵan jeri bar-aý. Symdaı tartylyp, siresip qalǵan julyn-júıkesi jańaǵy shóp shaıdyń áseri me, álde myna jandardyń ashyq-jarqyn peıilinen be, bosap, jumsara bastaǵandaı. Eki qolynyń qary ábden talǵanyn endi bilip otyr. Denesi del-sal.

Beketshiniń úıi — úıden góri vokzaldyń kútý zalyna kóbirek uqsaıtyndaı. Jaǵalaı taqtaı sáki shegelengen. Ortada bıik orys peshi, ottyǵynda saqyldap, sháýgim qaınap tur. Qasynda bıik stol. Endi baıqady, peshtiń ar jaǵynda temir kereýet, oǵan boıaýy ońa bastaǵan gúldi matadan perde tutylypty. Shamasy, úı ıeleriniń jatar orny. Jupynylyǵyna qaramastan kóńil jaılanarlyq jylylyǵy bar osy úıde ózi sekildi miskinderdi ajal tyrnaǵynan arashalar kıe bardaı kórindi. Ári óziniń úıin eske túsirip edi. Qorqynyshtan arylyp, jaıbaraqattanǵan bir kúı. Maýjyrap, kózine uıqy tyǵyla bastady. Sómkesin jastanyp, paltosyn jamylyp, sákiniń ústine qısaıa ketti.

Uıyqta, uıyqta, — deıdi úı ıesi áıel. — Baıǵus-aý, janynan bezgen seni qaı qudaı jetelep úıińnen alyp shyqty eken. Álde sory qaınaǵan beıbaqsyń ba?

Marǵýa ony estip jatqan joq, tap bir mamyq tósekte jatqandaı-aq, tuıaq serippeı qatyp qalypty.

Tańerteń erte bireý oıatqandaı shyrt uıqysynan oıandy. Qaıda jatqanyn esine túsire almaı, jan-jaǵyna qarap, dal bolyp biraz otyrdy. Birtindep keshegi oqıǵalar esine túsip, jumyskerler mingen kólik ótip ketpedi me eken dep, zapys bolǵan qý júrek sýyldaı jóneldi. Dalaǵa atyp shyǵyp, tóńirekke kóz tastady. Úı ıesi qora-qopsy jaǵynda júr eken. Ol, eshqandaı mashına ótken joq, júrse endi júrer degende baryp kóńili ornyna tústi. Kesheden bergi jaqsylyqtaryna alǵysyn aıtyp, jambas ańysyna artyǵymen pul qaldyryp, Muqanǵa dep alyp shyqqan eldiń dáminen, tańsyq as qoı dep, ájeptáýir aýyz tıgizip, alla jar bolsyn aıtyp, taǵy jol tosýǵa shyqty. Tańǵy tynyshtyqty dar-dar jyrtyp, gúrildegen motor daýysy alystan estildi. Úı ıesi áıel eń bir qımasyn shyǵaryp salǵandaı, júgin kóterisip, kúıeýińe aman-esen jete gór dep tileýles bolyp tur.

Jol tosqan áıeldi kórgen mashına dál qasyna kelip toqtady. Toqtar-toqtamastan júrgizýshi:

Altyn kenge me? — dep surady. Bul baratyn jerin aıtqanda sózge kelmeı:

Otyr, — dedi. «Tú-ý, qudaıdyń ıgeni-aı! Mundaı joly bolar ma?!»

Mashınanyń ústi erkek-áıeli aralas tolǵan adam edi. Bir jastaý áıel yǵysyp, qasynan oryn berdi. Bunyń artynǵan tartynǵan júgin kórip, tańyrqaǵan túrleri bar. «Aıdalada adasyp júrgen qandaı jansyń? Beketke qaıdan keldiń?» dep, jan-jaqtan keý-keýlep suraqtyń astyna alsyn. Bárin áýestik jeńdi bilem. Bunyń sonshama alystan jaıaý-jalpy kún keship kele jatqanyn estigende «Oı-oı-oı!» desip, bastaryn shaıqaıdy.

Mashına taý shatqalyn boılaı órge qaraı yshqyna, yńyrana áreń kele jatqandaı. Eki jaq qaptaly — qaraǵaı. Mundaı qalyń aǵashty Marǵýanyń kórgeni osy. It tumsyǵy ótpeıdi dese, degendeı. Mashına shatqaldan shyǵyp, eńiske tartty. Aǵashy sırek, alańqaı-alańqaı bolyp ashylǵan jerler kóbeıdi. Biraz júrgen soń tegis jazyqqa ulasqandaı. Osy jazyqta joldy óndirip alaıyn degendeı mashına da zýlady. Zýlap kele jatyp, bir araǵa kelgende kilt toqtady.

Osy jerde túsip qal. Men «Taejnyı týpıkke» kirmeımin, — demesi bar ma júrgizýshiniń.

Sasyp qalǵan Marǵýa:

Baǵana baramyn dep edińiz ǵoı, — deıdi jasqanshaqtap.

Men jol aıryǵyna deıin ala ketemin degenmin. Ary qaraı óziń jetesiń.

Ar jaǵy qansha jer?

Jıyrma shaqyrym, — dedi, qarq-qarq kúlip.

Marǵýa sharasyzdan jylap jiberdi. Úıinen shyqqaly kózine jas alǵany osy shyǵar. Keshe ormannyń taǵysymen betpe-bet turyp ta jylamaǵan basy eńirep qoıa bersin. Alystan jıhan kezip, eline aryp-ashyp oralyp kele jatyp, týra týǵan qalasynyń tóbesi kóringende kemeleri sýǵa batyp, jaǵalaýǵa jete almaı teńizge ketken paqyr erler sekildi, bunyń da áldeneshe syn sátterden ótip, dál irgesine kelip turyp, kúıeýine jete almaıtyny batyp edi.

Sen ózi, ımannan jurdaı qandaı jan ediń? Obal, saýap degendi bilesiń be?

Bul sory qaınaǵan myńdaǵan shaqyrym jer basyp jetkende — ne, bir — jıyrma shaqyrym, sóz be eken? Jetkizip tastaý saǵan ne turady?

Ne qıyndyǵy bolyp tur?

Mashınańnyń maıyn aıaısyń ba?

Otyrǵandar jan-jaqtan shýlap ketti.

Aqysyn tóleımin, — deıdi Marǵýa myna topty kisiniń óziniń sózin sóılegenine arqalanyp.

Aqsha ma aıtyp turǵanyń? Ol qaǵaz emes pe? Sibirde ol maǵan neme kerek? Odan da tamaq jibitetin birdeńe bolsa, onyń jóni bólek... Álde, kúıeýińe ákele jatqan ondaıyń joq pa?

Aıdalada Marǵýa ony qaıdan tapsyn.

Janymda joq. Biraq kúıeýim de erkek qoı, ishetin bir nársesi bar shyǵar, — dedi batylsyzdaý.

Seniń kókeıińdi bir jarty tesip tursa, mende bar. Áýeli myna adamdy aparyp tastaımyz, sosyn kenishtiń basyna jetken soń qoıamyn. Kelistik qoı, — dedi bir azamat kesimdi sózin aıtyp.

Mashına joldan buryla shyǵyp, qıǵashtaı tartyp, kóne soqpaqqa tústi. Kópten kólik júrmegen be, shóp ósip ketken súrleý jolmen shoqyraqtaı jóneldi.

«Iá, sát, qudaı, óziń jar bola gór!» — dep Marǵýa otyr. Júrgizýshige sózderin ótkizgenge myna jurt ta máz, kóńilderi kóterilip qalǵandaı daýryǵysyp keledi. Az jer emes eken, birqydyrý júrdi. Shashyraı qonǵan az úıli aýylǵa kelip kirdi. Jaqyndaǵanda budan «Qaıda baramyz?» dep surasty.

Keńsede isteımin degen...

Surap júrip, keńsesin taýyp, aldyna kelip loq etip, toqtaı qaldy. Álgi azamat:

Baryp bil. Kúıeýiń anyq osynda ma eken ózi? Jer aýdarylǵandardy bir orynda uzaq turǵyzbaı, jıi aýystyryp jiberedi, — degeni. Marǵýanyń júregi qaıtadan zý ete tústi. Odan óziniń de habary bar, Muqan alǵashynda «Abahshıno» degen jerde edi. Keıingi hatyn osy jerden jiberipti. Bul arada bolmaı qalsa, qaıtpek?.. Iapyr-aı, Muqandy tappaı qalar ma ekenmin degen úreı boıyn bılep, mashınadan túsip, keńsege kire alsashy.

Qol-aıaǵy dirildep, júre alatyn emes.

Bar, bar. Bilip kel, biz tosyp turamyz, — dep shýlasty jumyskerler. Muqan bul arada bolmasa, osylarmen qaıta ketpekshi.

Qorqa-qorqa keńsege endi. İshte qartań tartqan jalǵyz er kisi otyr eken. Buǵan moıyn buryp, tańyrqaı qarap qalypty. Dereý qalbalaqtap ornynan turyp, buǵan qarsy júrdi.

Siz... Siz Kapchagaevtyń áıeli emessiz be?

Bul daýysyn shyǵaryp sóıleýge shamasy kelmeı, tek basyn ızeı berdi.

Ah, qandaı qýanysh! Qandaı baqyt! Ol túski úziliske ketken, qazir kelip qalar, — degenin estigende Marǵýa teńselip baryp, qasyndaǵy temir peshke arqasyn súıep, shaqqa qulamaı qaldy. Álgi kisi júgirip kelip, súıemeldep ustap:

Sabyr, kógershinim, sabyr, — dep, qoltyǵynan demep, dalaǵa alyp shyqty.

Mashına ústindegiler «Bar ma eken? Bar ma ózi?» — dep, japyrlaı surap jatyr.

Áne, áne, ózi de kele jatyr, — dedi qart qolymen kósheni nusqap.

Qarasa, alysta kele jatqan bireý kórindi. Kózine ottaı basyldy. Muqan! Dál ózi. Eki qolyn kúpáıkisiniń qaltasyna salyp alǵan, aıaǵyn jaıymen basyp, asyǵatyn túri joq. Keńse aldyna toqtaǵan mashına oǵan tańsyq deısiń be? Oǵan nesine alańdasyn? Sonymen birge ólip-talyp, ıtyryqtap, tıtyqtap, bunyń kelgenin qaıdan bilsin? Daýys jeter jerge kelgende shydamaı qarsy júgirip:

Muqan-aý! — dep bar daýsymen shaqyrdy ǵoı. — Bassańshy aıaǵyńdy.

Tanys daýys qaıdan shyqty dese kerek, jan-jaǵyna bir qarap alyp, eńkeńdep júgirsin. Mine, jetti-aý aqyry!

Bul kúıeýin qushaqtap, daýys salyp kórisip, armansyz jylady. Kórgen azabyn, saǵynyshyn jaspen jýyp, shaǵynǵandaı.

Mashına ústindegiler tegis túsip, bulardy qorshap alǵan. Olar da qatty qýanysyp, biri kelip qushaqtap, biri Muqannyń qolyn alyp, biri bunyń betinen súıip:

Qandaı baqytty ediń?!

Baq juldyzynyń astynda týǵan ekensińder!

Baqyt dep, mine — osyny aıt! — desip, máre-sáre. Jalǵyz bular emes, qarapaıym jandardyń ózderimen birge qýanǵany — kórgen jandy tolqytty. Muqan bularǵa qalaı alǵys aıtýdy bilse kerek. Júgirip baryp bir jerden aǵy bar, qyzyly bar birneshe shólmek alyp kelip, qorjyndaryna salyp berdi...

Qandaı baqyttysyń, jaryńdy áıteýir izdep taptyń! — deıdi baǵanaǵy qasynan oryn bergen kelinshek kóziniń jasy mólteńdep, qoshtasarda.

Óziń de baqytty bol!..

«...Qandaı baqytty ediń!?» Marǵýa ózi ony sezine alyp tur ma eken deseıshi, osy ýaqytta?

Kúıeýiniń bir emes, eki emes, elinen-jerinen alastalyp, «ıtjekkenge» aıdalǵany, janyn shúberekke túıip, ony izdep, «táýekeldiń jelqaıyǵyna» minip, neshe kún, neshe tún jol beınetin arqalap, nár syzbastan bir túıir tátti-dámdi bolsa da sonyń aýzyna tosaıynshy dep, erni kezerip, tańdaıy keýip, júıkelep-dińkelep sapar shekkeni baqyt bolyp pa? Ań-qusqa jem bolmaı, qashqan-pysqandardyń qolyna túsip, zorlyq-zombylyq kórmeı jetkeni — shynynda da baǵy bolsa, baǵy shyǵar, kim bilgen! Biraq, shynaıy baqyt emes sıaqty. Marǵýanyń shamalaýynsha, shynaıy baqyttyń túri — basqa bolsa kerek. Eger de Marǵýanyń shyn baqytty ekeni ras bolsa, tozaqtan beter bul azapty kórmeýge tıis edi ǵoı. Ondaı baqtyń, endeshe, joly bolsyn!

...Marǵýa shynynda, baqytty ma eken? Bul oǵan anyq jaýap taba almaǵan edi...

* * *

«Baqyt, baqyt, sen qaıdasyń?» dep oılaǵan bul:

Dıdaryńdy anyqtap bir kórsem etti... Baqyt sen qandaı ediń? Qaıdasyń? Kóz jumǵansha kórsem dep em... Bir kórinshi kózime, — deıdi kúbirleı.

Apa, bir nárse dedińiz be?

Jaı, qaraǵym, ózimshe sóılep jatqanym ǵoı. Aljyǵan kempir ne demeıdi? — Kórshisiniń aty da Baqyt ekeni esine túsip, qolaısyzdanyp qaldy. Osy bir sóılep ketetin ádeti-aı!

Qaıdaǵyny aıtpańyzshy. Aljyǵany nesi? Siz ádemi qar taıǵan bekzat, baqytty adamsyz ǵoı. Bizge sizdiń jolyńyzdy bersin!

Tileýińe jet! — dedi. İshteı: «Qarttyqtyń nesi ádemi bolypty?» — dep oılady.

Men búgin shyǵamyn. Emiń bitti deıdi ǵoı.

Jaqsy bolypty. Osy alǵan em-domyńnyń alla shıpasyn salsyn.

Rahmet, apa, ózińiz de tyńaıyp ketińiz...

«Men qashan shyǵar ekenmin?» Marǵýa qasyndaǵy kisi saýyǵyp ketip bara jatqanǵa qońyltaqsyp qalǵandaı. Janyna endi kim túser eken?

Kóńiliniń qaltarysynan symp etip shyǵa kelgen álgi saýal onyń oıynan ketpedi. «Siz baqyttysyz ǵoı!» degendi osynda túskeli de qansha márte esitti. Mine, myna kelinshek te aıtyp tur. Biraq Marǵýa ózi buǵan áli jaýap tapqan joq-ty. Bul álde, uzaq ǵumyrynda onyń tushshysynan góri ashysynyń dámin kóbirek tatqandyqtan ba, Marǵýa: «Men baqytty janmyn!» dep aıta alar ma eken?..

Baıaǵyda, Sibirde aıdalyp júrgenderinde, «Elge jetsek baqytqa kenelemiz» dep oılaýshy edi. Solaı bolatyndaı kórinetin...

-12-

Muqannyń qasyna jetip, Marǵýanyń kóńili birlendi. Ol eki balasy maıdanda qaza tapqan keıýananyń úıinde turady eken. Buny sol úıge túsirdi. Keıýana da qýanyshty. Úıinen jas áıeldiń kirip-shyǵyp júrgenine onyń da eńsesi kóterilgendeı. Muqan komendatýraǵa baryp, Marǵýaǵa jıyrma kúnge ruqsat alyp keldi. Mine, naǵyz qýanysh! Marǵýa jıyrma kún boıy Muqanmen birge emin-erkin júrip-tura alady eken. Zańǵa esh qaıshy kelmeıdi. Biraq, qaıda qydyrmaq? Muqan jumysta.

Marǵýa barǵan boıda keıýananyń úıiniń ishin áktep, tósek-ornyn qaǵyp-silkip, jýyp-tazalap, muntazdaı qyldy. Muqannyń kıim-keshegin jóndestirdi. Úı ıesiniń baqshasyn jınasty. Tuzdaıtyndaryn — tuzdasty. Qysqa saqtaıtyndaryn — qambasyna quıysty, áıteýir, bir tynym tapqan joq. Keıýana qaıtip qýanbasyn?

Jıyrma kúnniń qalaı ótkenin sezbeı de qaldy. Bir kúndeı bolmaı óte shyqqan sekildi.

Bul kelgende el kartobyn jańa qazyp jatyr edi. Sol eki arada qalyń qar jaýyp, tapjylmastan basyp qaldy. Endi Krasnoıarǵa jetý — mashaqat. Ótkendegi júregine tıgeni bar, Marǵýa qaıtý jaǵyn oılap, mazasy ketti. Endi mashınamen jetý esh múmkin emesteı. Al, Muqannyń sasatyn túri kórinbeıdi. Sóıtse, onyń bir oılaǵany bar eken.

Endi muz qursaýlamaı turǵanda sý boıymen ketkeniń jón, — deıdi.

Qalaı? — depti ǵoı bul julyp alǵandaı. Zárezep bolǵan basy bárinen sekemdenedi.

Kememen qaıtaramyn. Kóresiń áli, ol poıyzdan da jaıly, — degendi estigende kóńili jaı taýyp qaldy. Muqan ne dese — kóne ketetin ádeti ǵoı.

Krasnoıarǵa biraq túsesiń, — degende tipti qýanyp qaldy.

Qaıtarynan bir kún buryn Muqan otyryp, tyńnan sóz qozǵady.

Bizdi osy jaqtan qaıtarmaıtyn syńaılary bar sekildi. Sibirdi ıgerý kerek dep jatyr. Jer aýdarǵandar — tegin jumys kúshi ǵoı. Odan, sirá, aırylsyn ba? Máketaı, men qalǵan ǵumyrymdy osynda ótkizemin be dep qorqamyn. Sodan qaýip qylamyn, — dedi tunjyrap.

Marǵýa tóbesinen bireý qos qoldap urǵandaı-aq, sileıip otyryp qaldy.

Múmkin bolsa, jazda osylaı kelip-ketip turarsyń. Kele almasań, ókpem joq. Men saǵan eki dúnıede de razymyn, — dep, bir toqtady.

Bul kúıeýiniń ne aıtpaǵyn anyq uǵa almaı, kóńili aıran-asyr.

Keıbireýler, eger túpkilikti qaldyrsa, otbasyn aldyrtyp, birge turýǵa ruqsat beredi eken dep te soǵyp júr. Zaıyry — solaı bolatyn shyǵar. Kim bilipti? — dep qoıdy.

Marǵýada ún joq. İshinen tynyp, estigen kepterin kóńiline syıdyra almaı otyr.

Ondaı kún týyp jatsa, balalar mektebin bitirgen soń osynda kelip turýyńa bolady ǵoı, — dedi jaılap, bunyń tamyryn basyp.

Bul Muqannyń ózine salmaqtap, birtalaı sóz aıtyp otyrǵandaǵy basty qolqasy — osy ekenin uqqanda baryp:

Muqan-aý, kele alsań, kel degeniń qaı sóziń? Janym-aý, eger seniń qasyńa kelip turýǵa pármen berse, erteń-aq qazan oshaǵymdy arqalap, kóship kelmeımin be? Sen munda tentirep júrgende, men beıbaq ol jaqta qalaı jaılanyp otyrmaqpyn? Maǵan qalaı as batady dep oılaısyń? — dep jylap jiberdi.

Tura tur, tura tur, — deıdi kúlip. — Áýeli elge aman-esen jetip alshy. Kóship kelýiń qashpas... — Muqan kóńildenip sala berdi. Sirá, buǵan kesilgen merziminiń uzarǵanyn qalaı aıtsam eken dep, kópten oılap júrse kerek. Boıynyń jeńildep qalǵan túri bar.

Bul qaıtatyn kúni Muqan tańerteń erte keńseniń at-shanasyn kóshirimen birge surap alyp, muny aılaqqa jetkizip, kemege ezi otyrǵyzdy. Qımaı-qımaı qoshtasty. Marǵýanyń kóńilinde bir qýanysh alystan qylańytqandaı. Áldebir túısigimen taıaý arada osynda qaıta aınalyp keletindeı kórindi de turdy.

Kaıýtasyna ornalasyp, kóńili jaılandy. Qaıta aınalyp keler bolsam, myna keme degeni — ońdy kólik eken ǵoı dep, túıip aldy. Otyrǵan jeriniń atyn jadyna to0yp qoıdy. «Aıýly» aılaq dedi me? Umyta qoımas, ózgeni umytsa da aıýdy umytpaıtyndaı boldy ǵoı. Toqtaı-toqtaı uzaq júrip, Krasnoıarǵa da jetken edi. Kórgen qalasy emes pe? Onyń ústine — júgi joq. Zýlap otyryp vokzalǵa baryp, elge bılet aldy. Úırengen jol. Qaıtarynda qorqynysh degen qaperine kirip te shyqtady. Poıyz da jyldam júrgen sekildi.

Bul Áýlıeataǵa kelip túskende arada bir aı shamasy ýaqyt ótse de áli qurǵaq qońyr kúz eken. Túksıip, túnergen Sibirge qaraǵanda tamyljyǵan jaıdary, jaımashýaq kún. Bıylǵy kúz uzaq eken, qys, ınshalla, jyly bolatyn shyǵar dep oılap qoıdy.

Balalary men enesi, qaınysy bunyń esen-saý oralǵanyn kórip, qýanysyp, máre-sáre. Bul tap bir Mekke-Mádınege baryp kelgendeı-aq, qýanyshtary qoınyna syımaı júr. Bul áserin aıtyp taýysa alar emes.

Kelgenine biraz kún ótip, qaýyshý qýanyshynyń abyr-sabyry basylǵan shaqta, bastary bir qosyla qalǵanda:

Apa, Kádirjan, men Sibirge kóshýge bekinip keldim, — degende, qaınysy iship otyrǵan shaıyna shashalyp qala jazdady.

Jeńge-aı, osy sen-aq meniń júregimdi shoshytyp, oınamaly etip boldyń-aý. Bul — taǵy qaı óneriń, qaı áziliń?

Ázil emes. Men nemene, jas basymdy kári etip, aq júzimdi sary etip, kúıeýim tiri júrgende jesir ótemin be?

Qasyna baryp turýǵa ruqsat bar ma eken? — dedi Kádir, kúdiktene qarap.

Aǵańdy bul joly uzaq merzimge jibergen sekildi, — dedi de, qoıdy. Ǵumyrlyqqa qaldyrady eken degendi aýzy baryp aıta almady. — Bir táýiri — otbasyn aldyryp turýǵa ruqsat beretin túri bar. Kelesi jylǵa deıin sheshiledi deıdi ǵoı.

Marǵýanyń myna sózinen keıin enesi de, qaınysy da eńselerin kótere almaı qaldy.

Qaıda júrse de qudaı janyn aman qylsyn, — dep, enesi kóz jasyn súrtti.

Qaınysy basyn tómen salyp, janarymen jer shuqyp, ıyǵy qýsyrylyp, demde shógip ketkendeı kórindi.

Kádirdiń osynshama jasıtyndaı ne kinási bar? Muqanmen birge ketpedi demese, sol azapty bul da ishteı birge shegip júrgeni — ras qoı. Marǵýanyń qolqa-júregi ezilip, qaınysyna jany ashyǵanda, qalaı jubataryn bilmedi.

Alladan rahym kútelik. Bálkim, jyldaryn shegerer... Kelesi jylǵa deıin kim bar, kim joq, — dep úmittendirip qoıdy. Biraq daýysy senimsiz shyqty...

...Sibirden oralǵannan keıin-aq Marǵýada bir serpilis, tirshilikke degen qulshynys qaıtadan oıanǵandaı, jigerlenip, qanattanyp ketip edi. Aldynda turǵan mindeti bar. Qaısary bıyl, alla jazsa, mektep bitiredi. Baıaǵy teri zaýytyndaǵy jumysyna qaıta shyqty. Bunyń istegen jeri — qansha teri óńdegenine qaraı eńbek jazylatyn seh edi. Tabysy jaqsy dep, soǵan surandy. Jumysqa alańsyz kiristi kelip. Aı saıyn tapqanynan únemdep, Muqanǵa, ózine kelistirip, sol arada bir-bir qara ton tiktirdi. Qoıdyń kúzem júninen qoldan pıma bastyrdy. Bul — dám jazyp, bara qalsam dep, Sibirdiń qysyna daıyndyǵy ǵoı ózinshe jasap júrgen. Ózine — túbitten sháli, Muqanǵa — asyl eshkiniń júninen moıyn oraǵysh, jeńsiz keýdeshe — jeletke, parlap shulyq, baıpaq toqytty, ózi toqydy. Áıteýir, eki qolda tynym joq.

Osyndaı qarbalaspen qystyń qalaı óte shyqqanyn bilmeı de qalypty. Kúlimdep kóktem keldi. Muqannyń «Otbasyn aldyrtýǵa ruqsat berdi» degen qýanyshty habary kóktemmen birge jetti.

Qaısary onjyldyqty oıdaǵydaı támamdap, Almatyǵa medısına ınstıtýtyna baryp, baǵyn synamaq. Bar sengeni — balasynyń mektepti jaqsy bitirgeni. Talabyn alla qoldasyn dep tileýde.

Enesi, sen ketseń, men sıyr ustaı alamyn ba, joq pa degen soń jáne joǵalyp ketpeı turǵanda sary qasqa sıyrdy satýdy jón kórgen. Tirideı sataıyn dese, kári sıyr dep eshkim almaı qoıa ma dep kúdiktendi. Sodan balalary jem tasyp, sıyrlaryn ábden torlaǵan. «Sende — jazyq joq, bizde — azyq joq» dep, qoldan soıyp, etin bazarǵa shyǵarǵan. Adal mal ǵoı, ájeptáýir pul boldy.

«Buıyrǵan malǵa — tisiń tısin» dep jatýshy edi úlkender. Sol aıtqandaı, balalarynyń kúndelikti iship-jemine de qaldy. Túsken qarajattyń qomaqty bóligin Qaısardyń jolyna beretin boldy. Qalǵanyn úıde qalatyn balalarynyń erteń kúzde mektepke kıetin kıim-keshegine dep, enesiniń qolyna ustatty.

Muqannyń haty kelisimen Marǵýa jol qamyna kiristi. Byltyrǵy aýyr júkten kórgen azaby — esinen ketpes. Muqannyń aıtýymen, qystaıǵy ázirlegen kıim-keshegin, bir qabat tósek-ornyn, qajet degen taǵy birtalaı zattaryn, buzylmaıtyn azyq-túlikti qosa, bárin Krasnoıar vokzalynan biraq alatyn bolyp, júk bólimine ótkizip, aldyn-ala bólek jóneltti.

El-jurtpen qoshtasyp, Jigeri men Medetin, áýeli qudaıǵa, sonsoń enesi men qaınysyna amanattap, jeńil qol sómkesimen ǵana poıyzǵa otyryp kete berdi. Jol boıy, eki botasynyń kózderi jáýdirep, jaltaqtap qalǵanyn oılasa, ishi-baýyry ezilerdeı eljireıdi. Bóten bireýdiń qolynda qalyp bara jatqan joq qoı, as-sýlaryn pisirip beretin ájeleri — qastarynda, arqa súıer — aǵalary bar dep, ózin-ózi jubatpaq bolady.

Óz topshylaýyna salsa, osy sheshimi oń sıaqty. Balalaryna kereginde sóz bar ma? Olardyń janynda bolǵanǵa ne jetsin?! Áıtkenmen, olar el ishinde ǵoı. Elden-jerden jyraq, jalǵyzdyqtan jabyǵyp, jazyqsyz japa shegip, bir qıyrda júrgen azamatyna da jany ashıdy. Bul, áýeli soǵan kerekteı sezinedi ózin. Qasynda bolyp, sol ne kórse de birge kórip, sol tońsa, tońyp, sol jylasa, qosa jylap, sol tartqan azapty kóterisip, júregin qamyqtyrmaı, ózimniń jaqqan otymmen jylytaıyn degen oıy — jigerin shırata túskendeı. Balalaryn eske alyp, egile bermeýge, kóp oılamaýǵa tyrysady. Biraq, qalaı oılamasyn?..

Krasnoıarǵa jetisimen sý jolynyń vokzalyna baryp, «Aıýly» aılaqqa deıin bılet alyp, kele jatqanyn aıtyp, Muqannyń keńsesine habar saldy. Keme júretin ýaqytqa qaraı, at-arba jaldap vokzaldaǵy júkterin jetkizip, kemege tıetti. Júkshileri de bar eken. Marǵýanyń ózine bul joly kóp salmaq túse qoımady. Endi qorqynyshy joq. Habary qolyna tıse, Muqannyń kútip alary naq.

Kúzdi kúni qarly boranda anyq baıqaı almapty jazǵan basy. Sóıtse, sý jolynyń óz aldanyshy bar eken. Ózenniń eki qaptaly — etekten bastap, betkeıdi órleı ósken syńsyǵan qaraǵaı, kógildir orman, kógildir taýlar. Qaraǵan kóz qýanǵandaı — sulý kórinis. Esilip, kósilip aqqan mol sýly Enıseı — darıamen syzyp júzgen kemeniń júrisi biliner emes. Tóńiregine tamsanǵan bul «Aıýly» aılaqqa jetkenshe nebir shuraıly múıisterden ótip, nebir kórkem kórinisterdi kórip, tamyljyǵan kórkin qyzyqtady da otyrdy.

Kúzde shyǵaryp salǵan jerinde Muqan at-arbamen kútip tur eken. «Adam aıdasa, barmassyń, dám aıdasa, qalmassyń» degen osy shyǵar. Dóńgelenip Marǵýa Sibirden bir-aq shyqty.

Áı, qaıtpas, qaısar, taımasym-aı! Buzyp-jaryp, jetken ekensiń ǵoı. Bilip edim-aý kelerińdi, — deıdi kúıeýi qýanyshyn jasyra almaı, jymyń qaǵyp. Qýanǵanda kúle beretin ádeti. — Balalar renjimeı jiberdi me? — dep jaılap surap qoıady.

Muqa, jurt áıelin sulýym, aıym, kúnim, jaryǵym, juldyzym dep jatýshy edi. Sen meni qaıtpas, taımas dep kileń ıttiń atymen atadyń-aý, endi qaıteıin! Sonsha jerden kelgende estıin degenim osy ma edi? — dep, erkeleı, jorta ókpelegen bolady.

Tas qaınatsyń ǵoı, tas qaınatsyń, endi ne deıin! — dep qarap tur.

Saǵan daýa joq eken, — dep, Marǵýa syńǵyrlaı kúlip jiberdi. Jas ýaǵyndaǵy tógilgen kúmis kúlkisi. Kópten kókiregi ashylyp, bulaı aqtaryla kúlmegen edi.

«Iá, sát, jaratqan, osy kúlkimizden aıyra kórme» dep tilegendeı ishteı, ekeýi de...

-13-

Muqannyń sondaǵy sózi esine túsip, Marǵýa qazir de kúlip jatyr. Bunyń áldeqandaı isine óte rıza bolyp ketkende «Tas qaınatsyń-aý óziń!» deýshi edi sabazy. Bálkim, bul neni bolsyn tasqaıaqtaı qaǵystyryp, shapshań istep tastaıtyn tastaı minezine rızashylyǵy ma eken? Buǵan táńiri ózi sol tusta sarqylmastaı qýat bergendeı. Azamatynyń basyndaǵy aýyrtpalyqty talmaı kóterisýge laıyń qajyr-qaıratty boıyna darytqandaı.

Palatanyń esigi jaıymen ashylyp, syqyrlaǵan dybys estildi. Bir áıeldi qol arbaǵa otyrǵyzyp, ótkendegi ózi sekildi zyryldatyp ákeledi eken. Jańa kórshisi boldy ǵoı. Jalǵyz kisi elegize beredi, janyna bireýdiń túskeni qandaı jaqsy.

Qosh keldiń...

Bir ýaq sóılesse, Marǵýanyń oıy bóliner edi. Biraq bul kórshisi onsha sózsheń adamǵa uqsamady. Kelgeli «lám» dep til qatysqan joq.

Marǵýa óz oıyn saýmaldap, jaqsy kúnderdiń elesin izdegendeı. Muqannyń sol sózin qazir saǵynǵandaı... Beý, dúnıe-aı! Sondaǵy kúlimdegen dıdaryn bir márte ǵana qaıtyp kórse etti. Marǵýa bar qalǵan jaryq sáýlesin aıyrbastar edi. Ondaı kún qaıda?! Júregi syzdap qoıa berdi.

Sibirde Muqan shıraq, sergek júretin, arasynda qaljyńdap qoıatyn. Ol jaqta ótkizgen jyldary da — bir alýan ómir edi.

Marǵýa kóship kelgen soń-aq, Muqan ózi sekildi el aýyp, jer aýyp júrgen jurttyń kómegimen úı salýǵa talap qyldy. Olardyń arasynda aǵashtan túıin túıgen nebir sheberler bar eken. Kolhozdyń jumysynan qoldary qalt etkende kelip, járdemdesip ketedi. Keıde asarlatyp jiberedi. Aǵashy mol jer ǵoı, neni qaıdan alamyn deıtin emes, bári ózderinde bar kórinedi. Bir jazda qaraǵaıdan qıyp, shaǵyn úı men qorajaı salyp aldy. Úıdiń ornyn Muqan ózi tapty. Bir kishkene ózenniń Enıseıge quıatyn saǵasyndaǵy qoltyqty tańdady. Selonyń shetinde, tamyljyǵan tabıǵattyń aıasyndaǵy oqshaý tus. Aınalasynyń kórki erekshe kez tartady. Esiktiń aldy — sarqyraǵan ózen. Bir jaǵynda shymyrlaı aqqany bilinbes, aǵyny tereń ań darıa — Enıseı jatyr.

Úı bitkenshe Marǵýa kómektesýshilerge arnap, ortań qazan asady. Kelgen boıda, shaılyq súti úshin eshki satyp aldy. Keshkisin Marǵýanyń sút qatqan qoıý shaıyn ishýge dos-jarandary jınalady. Elden ákelgen azyn-aýlaq azyq-túliginiń qory bar, qoldan ázirleıtin tátti-dámdisi bar, dastarqanyn túrlendirip ustaıdy. Taba nan jabady, baýyrsaq pisiredi, qatyrma qatyrady. Áıteýir, qazany ottan túspeıdi. Oshaqtyń jylýyn, qoldyń dámin ańsaǵan jandar shyn peıilmen, kúlip quıǵan bir shyny shaıyna da rıza bolyp tarqasady.

Úıi men qora-jaıyn bitken soń Marǵýa eldegi ádetinshe sıyr ustady. Dastarqannyń berekesi artyp, endi qaımaq-maıy úzilmedi. Bir ýaqyt qoldyń aıranyn iship, Muqannyń saraıy ashylǵandaı.

Sibirde tistiń erekshe jegi derti bolady, onyń birden-bir emi — tek sarymsaq degendi estip, sol jyly kúzde-aq úıdiń qasyna ony moldap otyrǵyzdy. Kelesi kóktemde jergilikti jurtqa qarap, solardan kórip, ósedi-aý degen birtalaı zat ekti. Sol jerdiń tirshiligine ábden beıimdeldi. Qazdyń maıy qysta úsigen, dombyqqan kezde jaqqanǵa kerek dep, ár úı úıir-úıir qaz ustaıdy eken. Solardan qalsyn ba, Marǵýa da qaz asyrady. Oty, sýy mol, ne ustasa da — jer keń. Sibir tirshiligine úırengeni sondaı — azyn-aýlaq sharýashylyǵyn dóńgeletip, shyrq úıiredi.

Áıteýir, turmys qyjalatyn tartyp, iship-jemnen taryqpaý úshin Marǵýa ne istemedi? Jerden ónetinin de, maldan ónetinin de, qustan ónetinin de ósirip, baqty. Ony is qylýǵa kelgende — besaspap. Muny kórgen kúıeýi «Tas qaınatsyń-aý óziń!» demeı, kim desin?! Marǵýanyń el asyp, myńdaǵan shaqyrym jer basyp kelgendegi bar mindeti — onyń jabyqqanda janyna súıeý, toryqqanda kóńiline demeý bolyp, odan qaldy, aýyrtpaı-syrqatpaı, sýyqqa tońdyrmaı, ystyqqa uryndyrmaı, kútimin jasap, qabaǵyna qaraý emes pe edi? Sol úshim janyn salyp júrgen joq pa?

«Kıim astarynan tozady» degendi úlkenderden kóp estýshi edi. Sonda túsinbegen eken. Sanasyna tam-tumdap endi sáýle túskendeı. Kıile-kıile kıimniń astary tez tozatynyn keıin ańǵardy. Syrt kıimniń tini qansha berik bolǵanymen, astarynyń toz-tozy shyǵyp júrse, onda qandaı qaýqar, qandaı qasıet qalady. Demek, astary tysynan da myqty bolǵany abzal. Kúıeýi kıimniń tini bolǵanda, bul astary emes pe? Marǵýanyń myqty, berik, shydamdy bolmasqa sharasy bar ma?

Muqannyń keıde qaljyńdap:

Osy sen, ejelden Sibirde týyp-ósken adamdaısyń, — deıtini bar. Áıelin maqtaýǵa sarań adamnyń bul kóńilin ósirgen sózi — kez-kelgen maqtaýdan da artyq estiletin.

Óziń jatyrqap, jatsynbasań, seni eshkim jat sanamaıtynyn oıyna bekem túıgen Marǵýa qaıda barmasyn, tez uǵysyp kete beretin. Onyń ústine, arqa súıer azamaty qasynda turǵanda nesine abyrjyp, kimnen taıynyp, taısaqtasyn?..

Tóńiregi — qaraǵaı-shyrshaly órkesh-órkesh taý silemderi, onyń eteginde — aıdyny shalqar jaıyla aqqan mol sýly aq darıa, bir qaptaly syńsyǵan orman, sol eki aralyqtaǵy oımaqtaı alańqaıdan oryn tepken orys selosy — qutty qonys, uzaq jylǵa qaıyrly meken bolǵandaı. Jalǵyz aıyby — bulardyń saıası senimsiz jan ekendiginde, bas ıesiniń bas erkindigi ózinde joqtyǵy ǵoı. Áıtpese, jazynyń qysqa, ári qońyr salqyndyǵyna, qysynyń qattylyǵyna qaramastan, elinen-jerinen aınalǵandaı ǵoı Marǵýa. Sibirdiń taǵdyr buıyrtqan dám-tuzyn tatyp jatyr. Jeri — jerdeı, eli — eldeı — Enıseıge záredeı ókpesi joq...

Áıtkenmen de, syrttaı kúlip júrgenimen Marǵýanyń ishtegi ýaıymy — bir basyna jeterlik. Áýlıeatadan beri shyqqaly úsh botasy kúndiz esinen, túnde túsinen bir ketken emes. Qyl aıaǵy — táýirleý tamaq jasasa da «Osyny balalarym isher me edi? Qulyndarymmen bir dastarqannyń basynda as ishetin kún qashan týar eken?» — dep, ońashada kóziniń jasyn tógip-tógip alady. Biraq, Muqanǵa kórsetpeýge tyrysady. Balalardy kóp ýaıymdaıtynyn bilse, elge qaıtaryp jibere me dep qorqady.

Bunyń qapaly kúıin sezbeıdi deısiń be? Óziniń de kókiregindegi jan jarasy da — balalary emes pe? Ekeýiniń de bir-birine bildirmegenimen syrty bútin, ishi tútin, ótkeni — suraýsyz, keleshegi — kúńgirt kúnderdi bastan ótkerip júrgeni daýsyz.

Ár jazdy saryla uzaq tosady. Jazǵy demalystarynda saǵyndyrǵan balalary arsalańdap jetedi. Qaısary — Almatyda oqıdy. Bul kóship kelgen soń eki jyldan keıin, bularǵa jaqyndap, Jigeri — Novosibirge oqýǵa túsken. Almatydan shyqqan aǵasyn Jiger tosyp alyp, ekeýi birge kelgen. Óse kele ekeýiniń boılary teńelip, jas aıyrmashylyqtary baıqalmaıdy. Muqan burynǵysynsha, kishkentaı kezderindegideı ekeýin eki jaǵyna otyrǵyzyp alyp, «Qaısarym, qaıratym, jigerim, kúshim, qýatym, quıryq-jalym», — dep, kezek qushyp, maýqyn basýda. Marǵýada es qalmaǵandaı, eki etegi deleńdep, bar saqtaǵan tátti-dámdisin aldaryna qoıyp, aýyzdaryna tosyp báıek.

Ekeýiniń jup jazbaı júrgenderin kórgen kórshileri:

Qaptaǵaevtyń egiz balasy bar eken. Solar kelipti, — dep dýyldasty. «Qudaıym-aı, til-kózden saqtaı gór», — dep tileýde bul. Balalary kelip, bir jasap qalyp edi. Sibirdiń óte shyǵar qysqa jazyndaı, olardyń da oqýlaryna qaıtar merzimi taıaǵanda Marǵýany taǵy ýaıym basty...

Muqannyń basyna túsken zobalańnyń qasireti otbasyndaǵylardyń bárine de qatty batqanymen balalarynyń ishinde Medettiń júregin aıryqsha jaralady-aý dep, Marǵýa únemi oılaýmen bolady. Ákesin alǵash ustaǵanda bul jylap-eńirep júrip, alty aılyq balaǵa qaıǵy jutqyzdym ba dep ókindi. Sútke de jarytpady. Tósi aýyryp, súti qaıtyp ketip, emshekten erte shyqty. Áljýaz, dene bitimi názik, dimkes bolyp ósti. Ózi de oǵan kútim jasap, baǵyp-qaǵyp otyra almady. Janbaǵystyń qamymen balalaryn enesine qaldyryp, qyzylshaǵa jumysqa ketip edi ǵoı... Sibirden oralǵan ákesimen az ýaqyt qana qaýyshqanda baýyr basyp úlgermedi, tús kórgendeı boldy da qaldy. Biraz tosyrqap júrdi, endi úırenise bastaǵanda, ony qaıtadan alyp ketti. Bala bolyp, áke meıirimine qana almady. Erkelep te kórmepti...

Qarshadaı balany taǵy enesiniń qolyna tapsyryp, aıdalǵan kúıeýiniń sońynan bul jetti, oqý izdep, aǵalary ketti. Marǵýa Medetin oılaǵanda, as batpaýǵa aınaldy. Jatbaýyr bolyp keter me eken dep qorqady. Qasynda Qaısar men Jiger júrgen joq, áldekimderge ilesip, buzaqylyq jolǵa túsip ketpes pe eken dep te ýaıymdady. Áıteýir, ýaıymy endi, kishi balasy boldy.

Oılaı-oılaı Marǵýa elge baryp, Medetin alyp keldi. Ne kórse de bir jerde bolmaq. Ákesiniń qasynda júrsinshi degen de oıy bar. Osy jaqta oqytpaqqa oqtaldy. Medetke Sibir qatty unady. Bala emes pe, tez úırendi.

Bir balasy qastaryna kelip, demde ortalary tolyp, tolyqqandy otbasyna uqsap, jetisti de qaldy. Balaǵa bala úıirilip, úıinen olardyń kúlkisi estilip, dabyr-dubyr kóbeıdi. Buryn qulaqqa urǵan tanadaı tym-tyrys otyrýshy edi. Qudaıdyń munysyna da táýba aıtqandaı. Marǵýanyń kóńili ornyna túsip, qabaǵy jadyrady.

Sol ýaqytta jer aýdarylǵandardy Sibirden múlde qaıtarmaı, osynda túpkilikti qaldyratyny anyq eken degen sóz jańa qarqynmen údeı soqqan daýyldaı dúrliktirdi. Keıingi kezde kóp aıtylmaı, basylyp qalǵandaı edi. Qaıtadan kóterilgenin kórmeısiń be? Bular ǵoı — oǵan ishteı baıaǵyda-aq daıyn, belderin bekem býǵan. Tek, balany alyp kelgenimiz durys bolmady-aý dep, ókinisti.

Marǵýa «Men ýaıymnan kóz ashpadym-aý», — dep jylaıdy. Balanyń elde jalǵyz júrgeni de qıyndaý sekildi, al bul arada — qastarynda qaldyrý odan da qaterli kórindi.

Ózderi bas erikterinen aırylǵany azdaı, balaǵa qamytty qalaı kıgizbek? Medet sol jyly kóktemde on altyǵa tolyp, pasport almaqshy. Osy jaqtan pasport alsa, osy jerdiń adamy bolyp shyǵa keletindeı kórindi. Olaı etken kúnde Sibirde bul da máńgi qalyp qalýy múmkin-aý. Tarydaı shashyraý degen op-ońaı eken-aý. Jer betinen joǵalyp ketý osydan kelip shyǵatyn shyǵar...

Muqan myń oılanyp, júz tolǵanyp, bala ne de bolsa, elde bolsyn dep, Medetti qaıtarýǵa uıǵardy. Marǵýanyń ózi aparyp tastaýǵa ary-beri jol qarajatyn kótere almaıtyn bolǵan soń «Táýekel» dep bir ózin jibermekshi. Jol pulyn qaltasyna salyp berip, altyn kenishinen Krasnoıarǵa bara jatqan kólikke Muqan aparyp, otyrǵyzyp jiberdi. Sol aradan poıyzǵa ózi minetinine senimdi edi. Sóıtse de «Elge aman-esen jetti me, jetpedi me?» dep ýaıymdap júrdi.

Ýaıymdaıtyndaı jóni bar, Krasnoıarda elge qaraı júretin poıyzǵa bılet ala almaı, balasy kóp qınalypty. Kezekte turǵanymen poıyz kelerde kasany ashqanda japyrylǵan jurt, judyryqtaı balany qaıtsin, ysyryp tastaıdy eken. Kasaǵa onyń boıy da jetpeıtin kórinedi. Sóıtip abdyrap, vokzalda birneshe kún jatyp qalady ǵoı. Áıteýir, qudaıǵa qaraǵan bireý bıletin alyp berip, poıyzǵa otyrýǵa qol ushyn beripti.

Balasynan hat kelgende baryp, ony ońyp, bilip Marǵýa qatty kúızelip ketti. Tasbaýyr taǵdyr bizge qashanǵy ógeılik tanytady dep nalyp, uzaq jylady. Sóıtken Medeti kelesi jyly kóktemde segizinshini bitirip, bularǵa aıtpastan Astrahan qalasyndaǵy áskerı-teńizshiler ýchılshsesine oqýǵa ketedi ǵoı.

Bir áýlettiń jandary tarydaı shashyraǵan degen osy eken-aý. Ózderi — munda. Úsh balanyń bireýi ǵana — elde, ekeýi — Reseıdiń eki jaǵynda. Marǵýanyń Sibirdiń uzaq túninde de kóz ilmeı, uıqysyz ótkizgen túnderi az bolmady. Ásirese, Medetin oılaǵanda et-júregi eziledi. Áskerı tártipke kóndige ala ma, joq pa? Marǵýada ýaıym kóp. Kúıeýiniń janynda bolǵany ǵana — kóńilge jubanysh. Ol bir jaqta, bul bir jaqta júrse qaıter edi? Áıteýir, ekeýi bir jerde tútin tútetip otyr... Shirkin-aı, bir shańyraqtyń astyna jınalatyn kún týar ma eken degende kókiregi qars aırylǵandaı. Jankeshtilikpen kúnderin kórip, úreımen, ýaıymmen taǵy bir qysty artqa tastady.

«Kún kósem» kóz jumypty degen sýyq sóz dúr etip, Sibirge de jetti. Jurt ebil-debil jylap júr. Jurtpen birge bular da jylaýda. Marǵýa — áıel, ol jylasa bir jón. Muqan nege jylaıdy? Bul eshteńeni túsinbeıdi. Jer aýǵandar da, jergilikti el de zar eńireýde. Kósemmen birge kún sóngendeı, aı batqandaı. Bári qarań qalatyndaı. Endigi dúnıe ne bolmaq? Zamanaqyr degen osy bolar.

Bir kún ótti, eki... úsh kún ótti. Kún óz ornynda. Burynǵysynsha — shyǵystan shyǵyp, batystan batady. Aı da ornynda. Qarań qalǵan dúnıe joq. Zamanaqyrdyń keletin túri kórinbeıdi. Ýaqyt jyljyp ótip jatyr... Eshteńe ózgergeni baıqalmaıdy... Nesine jylaǵan, onsyz da eseleri ketken pa qyrlar...

Birde jylap, birde kúlip elý tórttiń kóktemine de jetken. Ár qystan kóterem toqtydaı áreń shyǵyp, kóktemge jettik pe, jetpedik pe dep otyrǵandary. Bul kóktem ne ákeler eken? Ol ózimen birge kóńil qýantar jyly lebin ala kelgendeı. Bularǵa qyryn kelgen zamannyń tońy jibigendeı syńaı bar. Jaqsylyqtan kúder úzip, sóngen úmitter qaıta tutanǵandaı. Jer aýdarǵandardy eline qaıtaratyn kórinedi degen alyp qashpa sóz tarady. Ony estigender sener-senbesin bilmeı, bir birinen «Ótirik pe, shyn ba?» — dep surasady. Kúpti bolǵan kóńil, qaıta taǵy aldanǵysy kelmeıdi.

Qytymyr taǵdyrdyń bularǵa bet burǵany — ras eken. Lagerdegiler bosatylyp, shetinen ketip jatty. Bular, ondaı kún bizge qashan týar eken dep, eki kózderi tórt bolyp, ár kúndi úmittene kútýde.

Muqan syrttan kirse, bir jaqsylyq aıtpas pa eken degendeı betine jaltaqtaı qaraı beredi. Ol jerge qaraıdy. Muqandy birden bosatpaǵany — kolhozdaǵy qazirgi jumysynyń jaıyna qatysty bolyp turǵanyn bilgende eńsesi kóterilgeni. Kolhozdyń esep-qısabyn jyl ortasynda tastap ketýge bolmaıdy eken. Táıiri, sol da sóz be? Kóbine shydaǵanda, azyna shydamaı, ne kórinipti? Muqannyń bárinen zárezap bolǵan basy, artynan byqsyǵan shala shyqpaý úshin, bıylǵy jyldyń esep-qısabyn tolyq jasap, muqıattap ótkizip berýge bekindi. Barlyq isin tyndyryp baryp, jolǵa shyqty...

...Bul elý besinshi jyldyń basy edi. Betterin birden Almatyǵa qaraı túzedi. Bir kórýdi ańsap júrgeli qansha jyl? «El ishi — altyn besik qoı», el shetine jetsek, arman joq dep oılaýshy edi. Sol ańsaǵan eline, jerine jetti-aý aqyry...

* * *

Tap qasynan bireý:

Kópten jatyrsyz ba? — degende óz oıymen tym alysty sharlap ketken Marǵýa selk ete tústi.

A-a-a?

Jatqanyńyzǵa kóp boldy ma, deımin? — Kórshisi eken bunyń jaıyn surap otyrǵan.

Onshaqty kún bolyp qaldy-aý...

Qaı jerińiz aýyryp tústińiz?

Iapyr-aı, qaraǵym-aı, menen qaı jerińiz aýyrmaıdy dep surashy, odan da... Aýyrmaıtyn jerim joq...Óziń she? Nemen tústiń?

Qan qysymy degen bir oınamaly aýrý jamaldy. Qatty kóterilgende, eki qulaǵym tas bitip, basym zeńgip, esim aýyp qalady. Baǵana osynda qalaı ákelgenderin bilmeımin. Tómende biraz dári quıyp edi, sonyń áseri me, esimdi endi jınadym ǵoı.

«Báse, báse, baǵanadan sulyq jatýy jaman edi» dep oılady Marǵýa.

Eki áıeldiń basy qosylsa, aıtatyn áńgime tabylady ǵoı, shúıirkelese ketti...

Ókshesi tyqyldap, medbıke qyz kirdi:

Apalar, keshki «júz gramdaryńyzdy» ákeldim. Qane, daıyndalyńyzdar, áýeli ıne salamyn, — dep, isine kirisip ketti.

Mynany qazir, mynany tańerteń ishesiz, — deıdi, kishkene shyny qutyǵa salǵan dárisin stolǵa qoıyp jatyp.

Tańerteń erte kelip, qan alamyn.

Kel, kel. Sen alatyn qan tabylsa, ala ber. Men osyndamyn ǵoı, qashyp keter deımisiń?

Jaıly jatyp, jaqsy turyńyzdar!

Ókshesi tyqyldap, bıleı basyp, qalaı shuǵyl kirse, solaı tez shyǵa jóneldi. Kishkene tize búgip, áńgime aıtyp otyrsa, qaıter edi? Álginde sóılep jatqan kórshisi de sol eki arada qor ete tústi. «Shamasy, uıqynyń dárisin berdi-aý» dep túıdi Marǵýa. Bul qanshama uıyqtaı almasa da uıyqtatatyn dári ishken emes. Uıyqtamasa, uıyqtamasyn, onda turǵan ne bar? Qaıta, ótken-ketkendi esine túsirip jata bermeı me?

Ýaqyt qansha boldy eken? E-e-e! Ýaqyt demekshi, bir kezderi ýaqyt pen keńistik jóninde bulardyń óz ólshemderi, óz uǵymdary bolyp edi-aý.

Áldebir jaıdyń, ne oqıǵanyń ótken shamasyn aıta qalsa, balalary kókemiz Sibirden alǵashqy oralǵan tusta, nemese, keıingi ketken jylynyń artynda, ne aldynda, bolmasa, sen Sibirge birinshi ret baratynda, sen Sibirge kóshkennen keıin, ne oǵan deıin, sen Sibirde júrgende, biz barǵanda degen tuspalmen jyl qaıyrýshy edi. Sonda áńgimeniń qaı kez týraly ekendigi bárine túsinikti bola ketetin. Marǵýanyń keńistik dúnıe týraly túsinigi de Áýlıeata men Sibirdiń eki arasyna syıyp ketetin, odan aspaıtyn. Odan basqa el-jer bar eken dep bilgen emes. Onyń Marǵýaǵa pálendeı keregi de joq edi. Búkil túsinik — túısigi jer sharynyń eki núktesine baılanyp qalǵandaı. Sibirde — ózderi. Áýlıeatada — jan-júregi — balalary. Enıseı — darıadan ary el bar-aý dep oılamaıtyn, álemniń bir shegi osy aq darıamen shekteletindeı kórinetin...

Mezgildiń taǵy bir ólshemi — bulardyń Sibirden Almatyǵa oralǵan tusynan sanalatyn. Marǵýanyń kóp áńgimeleri «Biz uzaq jylǵy sarsańnan keıin, arqa etimiz arsha, borbaı etimiz borsha bolyp, Almatyǵa jetkenimizde..., ne biz kelgen jyly...» — dep, bastalýshy edi... E-e-e, ne aıtary bar, ótti-ketti dúnıe...

-14-

Jerdiń túbinde júrgende júrekterinde neshe jyl qasterlep, úkilep aıalaǵan armandary — Almatyǵa kelip tústi. Bastary azat, elge esen-saý jetti! Budan asqan baq bar ma? Qýanyshtarynda shek joqtaı!

Kelgen bette Muqannyń osynda turatyn, naǵashyly-jıendi bolyp keletin jamaǵaıyn týysy — Sheken men Jamaldyń úıine at basyn tiredi. Peıilderi keń, baýyrmal jandar edi. Qushaq jaıa qarsy alyp, ańqyldan bir bólmesin bosatyp berdi. «Al, óz úılerińdeı kórip, tura berińder...» Marǵýanyń boıynda osy keńpeıil, abzal jandardyń sondaǵy júrek jylýynyń taby búginge shekti sýymaı saqtalǵandaı. Áli de jylytyp turǵandaı.

Sheken de aýzynan jazyqty bolyp, qýǵyndalyp, biraz jyl otyryp qaıtqan. Sodan densaýlyǵy buzylsa kerek, aýyr jumysqa jaramaıdy eken. Úıinde bos otyr. Onyń esesine, Jamal — qajyrly, qaıratty, ótkir áıel edi. Jýrnalıs bolyp isteıdi. Jamaldyń tabysymen kún kóretindeı. Biraq, syr bildirmeıdi, qabaqtary ashyq, minezderi jarqyn, dastarqandary ortaq...

Sol eki arada ýaqyt shirkin zyrlap, eki-úsh aıdyń júzi bolyp qalypty. Saǵynyshtary tarqap, asyp-tasqan qýanyshtary sabasyna túskendeı. Kelgennen beri Muqan qyzmet izdep, talaı esikti qaǵyp shyqty. Sibirden alǵash oralǵan tustaǵy, Áýlıeatadaǵy kep taǵy qaıtalanǵandaı. Qaıda barsa da estıtini bir jaýap — jumys joq. Esh jer alǵysy kelmeıdi. Muqannyń alystan da, jaqynnan da meseliniń qaıtqan tusy — osy shyǵar. Qýanyshtary sý sepkendeı basyldy. Qabaqtaryn kirbiń, júrekterin muń torlady. Kúıeýiniń eki qolyn qaıda qoıaryn bilmeı, bos júrgeni Marǵýaǵa qatty batty. Bunyń astarynda qandaı syr bar? Onyń jumysqa turýyna kim bóget, ne tosqaýyl bolyp tur. Keshegi ózi qyzmet istegen uıymy, dos-jarany bar emes pe edi? Olar nege syrt beredi? Marǵýanyń soǵan mıy jetpeıdi ǵoı. Sodan kúıip-pissin. Muqan tis jaryp, esh nárse demeıdi. Tańerteń ketedi, keshke esh nátıjesiz, unjyrǵasy túsip oralady...

Sol shamada Muqan sekildi uzaq jylǵy aıdalǵan ádebıetshiler men jazýshylardyń birazy Almatyǵa oralyp, bastary qosylyp qalsa kerek. Bári de shetinen jumyssyz kórinedi. Anda-sanda qaısybireýleriniń:

Marǵýanyń shaıyn ańsadyq qoı dep keletinderi bar.

Marǵýada shaı beretindeı qandaı kúı bolsyn? Joqtan bardy qurastyryp, dastarqan jaıǵansıdy. Onyń júdeýligine ózi qysylyp bitedi. Shaılaryn quıyp, kirip-shyǵyp júrip bir ańdyǵany — kóńilderinde lagerden qalǵan jaranyń aıyqpas derti jatqandaı, báriniń de óńderi synyq, júdegen keıipteri bar. Birnárse aıtardyń aldynda jan-jaǵyna jaltaqtap qarap alady.

«E-e-e, ol jaqta da, bul jaqta da teperish kórip júrgen jalǵyz biz emes ekenbiz ǵoı», — degen toqtamǵa kelgendeı. Biraq bul — jubanysh pa? Qaıta, kóńilin odan saıyn basa túskendeı. Áýeli, jurt bulardy syrtynan «Qajyǵa baryp kelgender», «Bir emes, qajyǵa eki márte barǵan», — dep mysqyldaıtyn kórinedi. «Tilde — súıek joq» degen osy shyǵar. Bastaryna is túspegen adam aıta beredi eken-aý. Bular shekken, jannan bezdirer azapty óz bastaryna túspegen soń, qaıdan uqsyn?..

Dap-dardaı aǵa jazýshy topty adam jınalǵan jerde jastarǵa:

Almatyǵa aıdaýdan Qaptaǵaev degen bireý kelipti. Saq bolyńdar! Ol otyrǵan jerde artyq-aýys sóz aıtpańdar, — dep aqyl beretin kórinedi. Ol — úlken adamnyń qaı pıǵylmen aıtqan sózi eken? Muny estigende de sabaz Muqan «lám» demedi ǵoı. Tipti, senbegen sekildi. «Qoı, olaı deýi múmkin emes», — dedi de qoıdy. Ústine bireý muzdaı sý quıyp jibergendeı Marǵýanyń denesi túrshikti. Otyz jetiniń syzy bilinip, yzǵary qaıta qaryǵandaı.

«...Átteń, elge jetsek qoı», — degende eńirep, etegi jasqa tolýshy edi. «Aryp-ashyp kelgendegi estigen sózimiz-aı», — dep, qapalandy, kúıindi, jylady, toryqty. Basqa qaırany bar ma?

Bular eldi saǵynǵanymen, bulardy pálendeı eshkim saǵynbaǵandaı. Bular qýanǵanymen, bulardyń kelýi eshkimdi qýantpaǵandaı. Túsiniksiz, buldyr dúnıe. Marǵýa otyz segizdiń qara kúzinde Almatyny jylap-eńirep, ózegi órtenip, qandaı kúıinish-ókinishpen tastap bara jatsa, tap sondaǵy kóńil aýany qaıta aınalyp tapqandaı. O, toba-aı! Sonshama ýaqytta eshteme ózgermegen be? Naǵyz qajyrly, qaıratty jastyq shaqtaryn jalmap jutqany azdaı, zardabyn áli tartpaq pa? Qashanǵa deıin...

Keıde, tipti kúıingen kezde: «Nesine kelgenbiz? Sibirimiz jaqsy eken ǵoı. Saıası tutqyn atalǵanmen, tap mundaı eshkim namysqa tımeýshi edi. İship-jemim — mol, dastarqanym — toń bolatyn...» — dep burqyrap sóılep ketetini bar. Muqan áli de aıaqty ańdap basyp, baıqap-baıqap sóıleýdiń artyq emestigin uǵyndyrady-aý. Oǵan ashý shirkin shydata ma? Óz elinde ógeılik kórgeni janyna batyp barady. Joqshylyq ta sońdarynan bir qalar emes. Qyryq pen elýdiń bel ortasyna kelgende ne baspana, ne jumys joq, kiriptar kúıge túsip júrgenderi qınaıdy...

Marǵýa burqyrap sóılep alyp, basylǵan kezde Muqan sabyrǵa shaqyrady:

Sabyr, báıbishe, sabyr. Budan beter nebir qıyn-qystaýdy bastan ótkergende syr bermeýshi ediń. Qajıyn dediń be, endi nege taryldyń? Sál shydasań etti. Tabıǵatta da únemi jaz, únemi qys bolyp turmaıdy ǵoı. Qandaı uzaq qys bolǵanmen de onyń artynan jadyrap jazy kelmeıtin be edi? Jamandyq ta, jaqsylyq ta bir adamnyń basynda máńgi turmas. Bul kún de — óter. Bulttan jańa shyqqandaı jarqyrap bizdiń de kúnimiz týar, kóp qapalanba. Árkimniń sózine shamdana berseń, neń qalady? Aıtsa, aıtsyn. «Aqqa — qudaı jaq» degen. Bireýdiń aıtqanynan jamandyq japsyrylyp qalmas... Ýaqyt degen tóreshi — bárin óz ornyna qoıar...

Buǵan osylaı basý aıtqanymen Muqannyń ózi de qatty shıryǵýda edi. Ol bar keseldiń túp-tórkinin izdeýde. Otyz segizde kesilgen merzimin artyǵymen, eki ese ótkerip qaıtqanymen, qaǵaz júzinde oǵan taǵylǵan «qylmysty» — «Otanyn satqan jaý» degen aıypty áli eshkim alyp tastamaǵan. Barlyq gáp osynda turǵandaı. Áýeli, myna aıyptaýlardan arylý kerek. Áıtpese, joly ashylmaıtynyn túsindi. Óziniń aqtyǵyn dáleldep, jan-jaqqa shaǵynyp, qýynýǵa bekindi. Osyndaǵy úlken ulyqtarǵa jazdy, olar únsiz jatqan soń, ortalyqqa shaǵymyn jónelte berdi...

Bular áli Shekenniń úıinde. Marǵýa sondaǵy Jamaldyń kisiligine, kórgendiligine tánti ǵoı. Bulardyń kiriptarlyǵyn esh sezdirmeýge tyrysady ǵoı. Qaıta qolpashtap, kótermeleýden bir tanǵan emes. Qatty daǵdarǵan sátterinde osy Jamal aqyl tapty. Qalaı alatynyn kim bilsin, ol jan-jaqtan óz atyna aýdarma jasaýǵa jumys taýyp, ony Muqanǵa ákelip beredi. Muqan kún demeı, tún demeı tapjylmastan otyryp, aýdaryp tastaıdy. Daıyn jumysty aparyp ótkizip, basqasyn ákeledi. Shamaly ýaqyttan keıin qalamaqysyn qolyna tabys etedi.

Qudaı bulardy óltirsin be? Esten tanyp, jan shyǵar shaqtarynda tańdaılaryna bal tatytyp, nápaqa osylaı kele bastady. Bular ózi ol kezde shaǵyn artel sekildi edi. Árkimniń óz mindeti bar. Syrtpen, ár túrli baspa, redaksıalarmen Jamal baılanys jasaıdy. Oıdan-qyrdan taýyp, úıip-tógip aýdarýǵa, ústinen redaksıalap, túzetýge kitap alyp keledi. Muqan qýana-qýana aýdaryp shyǵady. Jóndeıdi, túzetedi. Aparyp ótkizip, ańysyn ákep, alaqanyna salady. Qoldaryna qarǵa sańǵyǵan soń Marǵýa Sheken ekeýi dúkenge tartady. Tiske basyp, qaýjańdaıtyn birdeńeler ákeledi. Bazarǵa kóbine sharýanyń yǵyn biletin Sheken barady. Marǵýa qazan-aıaq ustaıdy. Osy úıdiń bıbisi. Dastarqandaryna bereke kirip qaldy. Demalys kúnderi jataqhanada turatyn stýdent balasy Qaısar kelip, ystyq as iship ketedi. Jamal úı tirliginiń bar bıligin buǵan berip qoıdy...

Taǵdyr bulardy qashanǵy qyryna alsyn, Muqannyń jan-jaqqa jazǵan shaǵymdarynan jaýap kele bastady. Pálendeı qýanarlyǵy bolmasa da «İsińiz qaıta qaralyp jatyr. Tekserilýde. Taıaýda sheshiledi» degen sıaqty kóńilge jylylyq uıalatatyn sózderi — kóp demeý. Áıteýir, «joq», «bolmaıdy» demeıdi. Buǵan da shúkir, aqtalar degen úmitteri bar.

Qudaı jarylqaǵanda, Muqannyń ózine M. Sholohovtyń «Tynyq Don» romanynyń úshinshi tomyn aýdarý tıipti. Úlken qýanysh. Kólemdi eńbektiń qalamaqysy da júrek jalǵaýǵa mol jeterlik. Sonymen birtalaı kúneltýge bolady.

Mákesh, — dedi birde Muqan. Buǵan kóp aqyl salmaýshy edi, ne aıtaıyn dep otyr eken? Bul eleńdeı qaldy. — Mákesh, maǵan osy bir oı túsip júr. Aqyry qyzmet beretin túrleri kórinbeıdi. Men ǵylymmen aınalyssam, qaıter edi? Baıaǵyda bastaǵan jumysym bar emes pe? Sol saqtaldy ma eken?

Muqannyń kitaptaryn ǵulama jazýshynyń aralasýymen satqan kúni qoljazbalaryn býyp-túıip, alyp ketip edi ǵoı. Sińlisiniń úıine aparyp, tyqqyzyp qoıǵany esine tústi. Tur ma eken, deseıshi...

Suraıyn, suraıyn, — dedi ekiushtylaý.

Tabylmasa, oqasy joq. Báribir qaıta bastaýǵa týra keler...

Marǵýa onyń dál qazir burynǵy jumysynyń qoljazbasyn suraýdan góri ǵylymǵa den qoıyp, endi uzaq ýaqyt basqaǵa moıyn burmasyn aıtyp otyrǵanyn birden túsindi. «Qudaı qoldasyn» degennen basqa, bul ne der?.. Sary ýaıymǵa salynyp bos júrgennen góri, osy — pátýaly, qaıyry bar ıgilikti isteı kórindi. Alla, jar bolǵaı!

Muqan sóıtip, «Qyzmet istemesem istemeıin, súıikti isimmen aınalysýǵa shek joq shyǵar», — dep, otyz jetinshi jyly bastaǵan ǵylymı izdenisin qaıta jalǵastyrdy. Eski qoljazbalary da tabyldy. Aınalaıyndarǵa — myń da bir rahmet! Mundaı abyroı bolar ma?

Bir jaǵy aýdarmasy, bir jaǵy óziniń bastaǵan jumysy — bir basyna jetip artylarlyq. Kúıeýi kúni-túni shuqshıyp, qaǵaz qaraıdy. Óndirip jumys istep jatyr. Qudaı bergen zeıini, alǵyrlyǵy, jınaǵan bilimi, oryssha saýaty jetkilikti. Neden kibirtiktesin, bel sheship kiristi.

Jazyp jatqan jumysyna qajet dúnıelerdi tý-ý sonaý Lenıngrad, Máskeýden suraý salyp izdetýshi edi. Zertteýiniń bir ushy solarǵa baılanysty bolsa kerek, kóp maǵlumatty sol jaqtan hatpen aldyratyn. Ózi baryp-kelip júrdi. Keıingi barǵan joly jibergen shaǵymdarynyń jaıyn bileıin dep, naǵyz «qyzyl kóz» dáý keńseniń ózine kirip, tekserýshilerine jolyqqan ǵoı. Sóıtse, «...M. Qaptaǵaevtyń isinde eshqandaı qylmystyq áreket joq. Negizsiz jala jabylǵan» degen sheshim alyp, elińe tıisti orynǵa jetkizgenbiz», — dep qarap otyrǵan kórinedi. Bul jaqta Muqan odan habarsyz. Aqtalǵany jónindegi bar qaǵazben tanysady. Sol arada sheshimdi qolyna alyp, oqyp turyp, barsha aıyptaýdyń, taǵylǵan kinániń, jaǵylǵan jalǵan jalanyń ózinen sypyrylyp túsip, taza aqtalǵanyn bilgende jıyrma jylǵy qýǵyn-súrginde senimsizdiktiń, tuqyrtýdyń, kemsitýdiń, shettetýdiń, bopsalaýdyń nebir qıturqy, zymıan túrlerin basynan ótkizip júrgende tastaı qatyp, kózine bir tamshy jas almaǵan arysynyń sonda búkil julyn-júıkesi bosap, kózinen jas shyǵyp ketipti. Ol — qýanysh jasy ǵoı. Sol joly Muqan teńdessiz oljaly bolyp, aqtalǵany jónindegi qaǵazyn ózi alyp qaıtyp edi. Tabandy edi ǵoı, tabandy...

Osydan keıin-aq jabylyp qalǵan sýdyń bógeti aǵytylǵandaı, joldary dańǵyrap, ashylyp júre bergeni. Taǵdyrlarynyń tas emshegi jibigendeı, ıidi-aı kep.

Kóp uzamaı eki bólmeli páter alyp, baspanaly boldy. Mine bytyraǵan bir áýlet kóp jyl ótken soń bir shańyraq astyna qaıta jınaldy. Jan-jaqtaǵy oqýdaǵy balalary oralyp, bastary quraldy. Táńiri jarylqaıyn dese, osy eken ǵoı. Arqa-jarqa. Budan asqan mereıli mártebe bolar ma? Muqannyń aınalasyndaǵy kúdik, kúmánnan basy ashylyp, júzi jaınap ashyldy.

Qaısary úılenip, bastaryna bas qosylyp, Roza atty tuńǵysh kelini tabaldyryq attady. Kelininiń aıaǵy jaǵyp, isteri de, turmystary da ońalyp júre bergendeı.

Muqan jatpaı-turmaı ǵylymı jumysyn tıanaqtaýǵa kúsh saldy. Ol elý segizinshi jyly qorǵap, ǵylym kandıdaty degen ataq alyp shyqty. Bul jyldyń Marǵýanyń esinde myqtap qalyp qoıǵany — yryzdyq nesibeleriniń kóbi osy jyly oralyp edi. Qorǵardyń aldynda qyzmetke turyp, bir qýandy. Otyz jetinshi jyly bastaǵan jumysy araǵa týra attaı jıyrma jyl túsken soń baryp jemisin bergendeı. Bul da — Muqannyń zaryǵa uzaq kútken qýanyshynyń biri.

Jumysy ońynan kelip, kóńili birlengen kúıeýine Marǵýa: «Toı jasaıyq», — dep qolqa salyp edi. Bunyń tilegin qaıtarmady sabazy. Eki bólmeli páterinde — ulan-asyr toı, aǵyl-tegil qýanysh. Muqan ekeýi ondaı toıdy oǵan deıin de, odan keıin de bastan ótkizbepti.

Bul toı — shyndyǵynda arylýdyń, «halyq jaýy» degen qarǵys atqan tańbadan aǵarýdyń, aınalyp óz úıirine qosylýdyń, Muqannyń jaqsy atynyń oralýynyń toıy boldy. Muhtar aǵa, Sábıt aǵa bastaǵan alyptar bar, Zeıin, Qajym, Taıyr, Hamza, Ótebaı syndy taǵy birtalaı taǵdyrlas zamandastary bar, dýyldatyp ótkizdi toıdy. Sondaǵy Muhtar aǵanyń ózine qarata aıtqan bir aýyz jyly sózi esinen ketpes.

Marǵýa, — degen edi ol kisi, ádetinshe «ý» qaripin sozyp, bólip-bólip ádemi áýezben keltirip. — Marǵýa, sen qazaqtyń ójet, erekshe taǵdyrly qyzysyń. Ári sen Muqanǵa adalynan berilgen qosaq boldyń. Jáne qandaı qosaqsyń! Sibirge taısalmaı birge baryp, aýyrtpaı-syrqatpaı esen-saý alyp kelip, úıirine qostyń. Muqannyń ǵylymdaǵy bolashaǵy zor. Bul áli is tyndyrady. Bereri mol. Sen ádebıettiń úlken tulǵasyn saqtaýǵa qyzmet ettiń. Sol arqyly elge qyzmet ettiń. Rahmet, aınalaıyn, órkeniń óssin! Men áli sen týraly kitap jazamyn, — dep edi abzal jan. Amal ne taǵdyr oǵan jazbady, ǵumyry qysqa boldy. Jazar-jazbasy óz aldyna, biraq sol arada kóńilin ósirip, tóbesin kókke jetkizdi emes pe? Marǵýa osy sózge keremetteı arqalanyp ketip edi. Qanattanyp, dúr silkinip, túlep sala bergendeı. Júzi ashylyp, topqa jasqanbaı enetin boldy...

Buny batyr aǵa Baýkeń de qaryndasyndaı qadirleıtin:

Bul qazaqta Marǵýadaı áıel — kem de kem, — dep qoıatyn, ushyrasyp qalǵan jerde. Qajym qandaı syılaýshy edi. Tárbıeli, bıazy jan buny kórgende mindetti túrde bas kıimin alyp amandasatyn...

Muhańdaı aýzy dýaly jannyń bir aýyz jyly, jaǵymdy lepesiniń sharapaty shyǵar, Marǵýa týraly ańyzǵa para-par ápsana Almatyǵa qaý etip tez taraǵandaı. Buǵan aqyndar uzaq poema arnady. Zıaly qaýymnyń iltıpaty artyp, jaqsy aty kóptiń aýzynda júrdi. Bárine de — táýba. Taǵdyrlas zamandastary men syralǵy abysyndarynyń arasynda aıtsa, sózin ótkizip, kúlse, ortasynyń kórkine aınalyp, erkeleı júrýshi edi-aý...

Bári — táńiriniń jazýy, allanyń buıyrtqan azdy-kópti abyroıy bolar. Áıtpese, Marǵýa ataq qýyp pa edi?..

* * *

Aýrýhanaǵa kelip túsken kúnderi kelip qaraǵan profesor dárigerdiń sózi esine túsip, ezý tartty. «Kezinde bul apamyzdyń aldynda Almatynyń bar erkegi qalpaǵyn alyp, bas ıetin», — demedi me? Aıtsa, aıtqandaı, sondaı bir shaqtardyń bolǵany ras edi-aý. Kórgen tústeı óte shyqqan dúnıe! Aıtty ne, aıtpady ne? Qazir kim bilip jatyr?..

Marǵýa qamyǵyp, ózinen-ózi kóńili buzylsyn. Kóziniń aldy dymdanyp, tamaǵyna ashshy óksik tyǵylǵandaı.

Beý, shirkin, qaıran marǵasqalar, qaıdasyńdar? — deıdi kúbirleı.

Dúnıeden kóshken soń, qaıda bolýshy edi, — deıdi ekinshi bir oıy qosa ajarlanyp.

Iá, ıá, solaı eken ǵoı...

Marǵýanyń kóńili solardy izdeıtindeı, saǵynady, aqsaıdy... Ol oısha qataryn, aınalasyn túgendeıdi... Kózkórgender azaıdy... Qadirlester qalmaı barady... «Erte adastyryp kettiń», — dep otaǵasyn sógip a lady.

«Áıel — erdiń tusynda», — degen ras-aý dep, oılap jatyr. Asqaqtap, asyp-tasyǵany — Muqannyń arqasy eken ǵoı. Ol ketip edi, shógip, shúıkedeı kempir bolyp shyǵa kelgendeı...

...Marǵýanyń oıy aınalyp kelip, jan qosaǵyna tireledi. Onymen birge ótkizgen jaqsy kúnderiniń shýaǵyna jylynǵysy kelgendeı, kóńil túkpirine úńiledi...

-15-

Abzal aǵanyń úmitin aqtap, Muqan ádebıet aıdynyna bilek sybana qulashtaı júzip, boılaı berdi. Erkin aralasty, tynymsyz eńbektendi. Jıyrma jylǵa sozylǵan sergeldeńmen júrip, ótkizip alǵan altyn ýaqytynyń esesin toltyraıyn degendeı, kókireginde zerdelenip, qordalanyp, qattalyp qalǵan kitaptaryn jazyp, shetinen shyǵaryp jatty. Araǵa biraz jyl salyp, doktorlyǵyn qorǵady. Qarymdy qalamynyń arqasynda óz salasynda jetýge tıis dárejeniń bárine jetti. Osy jasyna laıyq alýǵa tıis ıgilik, yryzdyqtyń buıyrǵanyn aldy. Akademık, halyq jazýshysy, laýreat atandy. Jaýapty qyzmetter de atqardy. Kósiltip, mashınanyń aǵyn da, kógin de mindi. Sabazy sonda bir ózgermedi ǵoı. Oıpyrm-aı, qýanǵanyn da, renjigenin de bildirmeıtin syrbaz edi-aý, syrbaz.

Balalar tegis aıaqtanǵan. Aldy-aldyna bir-bir úı. Qudaıdyń bergenine — táýba. Marǵýa, ótken óksikti kúnderindegi kem-ketiktiń, joq-jitiktiń, barsha joǵaltqandarynyń orny tolǵandaı, sherli kóńildiń nalasy, qusa-muńy qurdymǵa ketip, birjolata ońalǵandaı kúı keship júr edi...

Akademıkterge arnalǵan keń saraıdaı, ózgeshe úıge kirdi. Amal ne, ol kezde Muqannyń densaýlyǵy syr bere bastaǵan.

Osy ǵumyrlarynda zamannyń talaı oıpyl-toıpyl qubylǵanyn kóripti. Sonyń alaǵaı da tolaǵaı taýqymetin bir kisideı tartypty. Muqannyń odan da ótken ǵazız basyna jastary ekinshige aýǵan shaqta taǵy shyrǵalań ilindi. Zamana beti jalt burylyp, opaı-topaı taǵy ózgerdi. Bul jolǵysy — jaqsarýǵa bet túzegeni desti bári. Bári birden qalaı jaqsy bolsyn. Aıdyń da óliara shaǵy qarańǵy bolmaýshy ma edi? Dáýir men dáýir almasqan tusta onyń «óli» arasy qaıdan ońaı óter deısiń? Sol kezeńge tap kelgen Muqannyń jazǵan basyna taǵy bult úıirilgendeı. Bir aınaldyrǵanda — shyr aınaldyrdy. Artynan qaıta qańqý erdi, shyraq alyp túsýshiler tabyla ketti. Áldebir jas adamdar onyń otyz jetinshi jylǵy sol bir maqalasyn, sóz bostandyǵy degendi jeleýletip, jerden jeti qoıan tapqandaı qaıta kóshirip basyp, dýyldatyp alyp ketpesi bar ma? Betinen alyp, kóńiline qaıaý salyp, ońdyrmaı synady. Arandatqysh aıtaqshyl adamnyń aramza, jymysqy áreketi bolsa da, álde jas adamnyń baıbalamshyl, aıǵaıshyl, dańǵoı, arzan ataqqa qumar isi bolsa da, bir qudaı biledi. Dúrliktirip, daýryqtyryp baryp, basyldy.

Muqanǵa ońaı tımedi. Jaısyz jaǵdaıdy bastan keship júrdi. Tunjyrap, qabaǵy ashylmady. Onyń renishin sezgen Marǵýanyń da degbiri ketti.

Renishke kúıinish jamalǵandaı. Onymen de toqtamaı, sirá, otyz jeti-otyz segizdiń, ásire jaý izdeý naýqanynda jazýshylar uıymynyń basshysynyń orynbasary, keıin mindetin atqarýshy bolǵandyǵyn syltaýratyp, sondaǵy ustalǵan, aıdalǵan, atylǵan jandardyń suraýyn, sory qaınaǵanda, bir Muqannyń basyna úıip-tóge salsa kerek. Shirkin-aý, joǵarydan túsken qaharly jarlyqqa kim qarsy tura alǵandaı eken onda. Ol bir náýbet emes pe, kelgen? Odan ózi aman qalsa etti. Ózi de jıyrma jylyn «ıtjekkende» ótkizip, búkil jigerli jastyǵyn qurbandyqqa jiberdi ǵoı.

Muqannyń onsyz da syr bergen densaýlyǵy myna soqqydan keıin kúrt túsip ketkendeı. Únemi qajyp, sharshap, dińkelep júretindi shyǵardy. Turyp júrgeninen jatýy kóp. Bara-bara úıden shyǵýdan qaldy. Marǵýa: «Muqannyń ýaıymy ishine túsip keter me eken?» — dep qoryqty. Adyry solaı boldy.

Apyraı, keıingi jastar sen týraly ne oılamaıdy? Sol ýaqyttaǵy jaıdy ashyq aıtpaısyń ba? Qarǵys atqan qara daýyl kimdi aıap qaldy, — dep qaıraǵan bolady. Bul tipti taqymdap qoımaǵan soń bir kúni:

Áı, Máke-aı! Osyǵan deıin túsinbegensiń be? Muqannyń ne quqaı kórmegen basy? — deıdi sharasyzdyq tanytyp. — Meniń taǵdyrym — meniń ustazym. Ol meni tózimdilikke úıretti. Tyz etken ashýdan saqtandyrdy. Kektenbeýge, toń-torys ókpelep, jónsiz tortańdamaýǵa, «á» dese, «má» dep oqtalmaýǵa ábden shıratty ǵoı. Ýaqyt ózi aıyrar, aq-qarasyn. Kimniń kim ekenin kerek kezde ózderi arshyp alar. Endi qartaıǵanda sonsha nesine aqtalmaqpyn? Óz pikirim — ózimde, — dep qarap otyr. Bul týrasynda odan ári sóz etýdiń máni joq degeni bolsa kerek, ornynan turyp ketip edi. Odan keıin qajaı berýdi Marǵýa da qoıdy.

Ol az degendeı, keıbireýler onyń jazǵanynan min izdep, ilip-shalyp, kitaptaryna tıise bastady. «...Keńestiń uranshyl, qyzyl jalaýly jazýshysysyń, jazǵandaryń endi kádege aspaıdy, kúniń ótti» degenge saıatyn kórinedi. Muny estigende otaǵasy túgil Marǵýa aýyryp qalyp edi. Júreginiń basyna toptanǵan túıin alǵash sonda paıda bolǵan. Kóńiline kúdik oralǵan. Ol ózderiniń soqpaqtarynyń aqtyǵyna, túzýligine qapysyz senimdi edi. Endeshe myna sóz neniń josyǵy? Jel bolmasa, shóptiń basy qımyldaýshy ma edi? Otaǵasynyń bar eńbegi — mańdaı teri zaıaǵa shyqsa, bul da sol ǵumyrdyń astary emes pe edi, sonda bunyń da jıǵan barsha qazynasy, kórgen qyzyǵy jalǵan, beker bolǵany ma? O, toba, qaıran azamatym-aı! Marǵýa Muqandy qatty aıady. Kúnnen kúnge Muqannyń júregi nasharlap bara jatty.

Ol topty jıynǵa barmaı, ońashalyqty qalaıtyn ádet tapty. Úıde de jumys bólmesinen kóp shyqpaıdy. Marǵýa kirip, dárisin bergen ýaǵynda áldene jazyp otyrǵanyn baıqaıdy.

Janym-aý, qoımaısyń ba, osy jazýdy, — deıtin bul kúńkildep.

Qaıtkenmen de ermeksiz qalaı otyrsyn? Keıingi ýaqytta kúndelik júrgizgen kórinedi. İshine syımaǵan syrlaryn qaǵazǵa túsirgen eken. Bul ony qaıdan bilsin?

Keıin, kóp keıin, balalary qaǵazdaryn rettegende taýyp alypty ǵoı. Kúndeligin buǵan oqytpady.

Qaıtesiń, júregińdi aýyrtyp. Bul — jeke bastyń qupıasy. Óziń týraly jazylǵan tustaryn ǵana tyńda, — dep, oqyp berip edi.

«...Aýyryp, tósek tartyp jatyrmyn. Árkim-árkim kelip kóńil suraıdy. Sony da kótere almaımyn. Tań aldynda jótel qysty. Mákeń turyp, ystyq sút qaınatyp bermegende, halim múshkil edi...»

«...Mákeń meniń solqyldap aýyrǵan aıaǵymnyń bir tyrnaǵyn jóndep, dárilep berip edi, aýrýy sap basyldy. Bizdiń Mákeń oqymaǵannyń bilgiri ǵoı. Oqysa, qaıter edi...»

Muny estigende Marǵýa kúlip aldy. Qap, mundaı oıyn buryn bilmegeni-aı! Ómiri maqtamaýshy edi, sóıtse, qaǵazǵa jazyp ketken eken ǵoı. Ózi bolsa, «Saǵan tıemin dep, oqymaı qaldym emes pe? Áıtpese, Ahmetsaqı aǵataıym elge kelgen soń oqytamyn dep júrýshi edi», — dep daýlasa ketpes pe?

«...Jalǵyz járdemshim, demeýim — Marǵýa. Ol da aýyra beredi. Ábden qajydy bilem. Eger bir qudirettiń bary ras bolsa, ol — on tórtinde, men — on alty jasymda qosylyp, shaı despeı, jetpis jyl otasqan jan-qosaǵymnyń aldynda ala gór dep tileımin. Taǵdyryma jalbarynýdamyn...»

Osy taqylettes sózder eki-úsh márte ushyrasady. «...Men Marǵýaǵa kezdestirgen taǵdyryma rızamyn, endigi tilegim — meni qudaı sonyń aldynda alǵaı!..»

Kúndelikke túsken — jan jaryna arnaǵan ishki úni, jan syry edi. Marǵýa muny tyńdap otyryp, únsiz egilip jylap aldy. Táńiri bul tilegin qabyl alǵandaı, jazdyń bir jaıdary kúni attanyp júre berdi ǵoı arysy...

Marǵýa ońynan da, solynan da uıytqı soqqan tolaıym zamannyń ókpek jeline qaramastan nebir qıyn-qystaý qystalań shaqta da taǵdyrdyń Muqanǵa qosqanyna esh ókingen emes. Táńiriniń bergen yryzdyǵynyń bárine sheksiz razy. Muqanmen on tórtinde bas qosqany ras. Tıisti qalyń malyn ótedi, biraq ol eshqashan men seni malǵa satyp aldym degen pıǵyl bildirgen joq. Lagerge deıin de, odan keıin de aýzynan bir dóreki, oǵash sóz estip kórmepti. Sibirden alǵash oralǵan joly «Tóbeme kóterip ótermin» degen sózi — sóz-aq edi. Aıtqanynda turyp, betine jel bolyp tımedi ǵoı arysy...

* * *

O, myna ǵajapty qara! Júreginiń basyna túıilgen kúmándi túıinniń syry Marǵýaǵa túsinikti bola ketkeni. Ótkende úıde qatty aýyrǵan túni ıesi túsine kirgende: — Kókiregińdegi kúmánnan arylǵyn kelse, oıan! — demep pe edi? Jańa sol esine túskeni. Marǵýanyń jańǵyra jarqyraǵan sanasy toptalyp, ókinishke, ýaıymǵa uqsas qamyqtyrǵan túıinniń sebebin endi tap basyp tapqandaı. Otaǵasynyń ómir boıy tepeńdep jınap-tergen, jazyp-syzǵan eńbegi esh, tuzy sor bolyp, bekerge ketken zaıa ǵumyr ma degen óz kúdigi eken-aý — sherge aınalyp, túıin bop baılanǵan. Joq, olaı emes eken! Qudaıǵa — táýba, Muqan qaıtqannan keıin de onyń kitaptary dúrkin-dúrkin shyǵyp jatyr. Zaıa ǵumyr súrmepti. Ǵumyr-darıa ózeni arnasynan asa, keń jaıylyp aǵyp kele jatyr...

Osyny túsinýge, ótken kúnderdi saralap, aqyl tarazysyna salyp bezbendeýge aýrýhanaǵa túsip, ońasha oı keshý kerek bolǵany ǵoı... Ońasha oı keshý...

Kókiregindegi kúmánnan taza arylyp, boıy jeńildegendeı...

Muqannyń buǵan degen kóńilinde qylaý joq, qaltqysyz aq, adal edi. Onyń janynyń tazalyǵyn bilgennen keıin ǵoı, ómir boıy artynan erip kele jatqany. Muqan jol syzyp beredi, jarqyraǵan jaryq juldyzdaı sony betke alyp, tartyp ketetin. Áıeldi ósiretin eriniń rızashylyǵy, sonyń alǵaýy ǵoı.

Marǵýa taǵy bir jańalyq tapty... Jaryq jaqsy bolsa, saǵan degen nıeti aq, adal bolsa — baqyt degen osy-aý. Endeshe, ol baqyty óiniń basynda áýelden-aq bar eken. Bunyń oıǵa shaýyp, qyrǵa shaýyp, taý asyp, tas basyp, sarsań bolyp júrgeni — sol baqytyn aıalap qorǵaýdyń, ajyramaýdyń, joǵaltyp almaýdyń, jattyń qıanatynan saqtaýdyń amaly ǵana ekenin endi uǵynǵandaı...

Osyny túsingende ol meıirlene jymıyp, júzine nurly sáýle júgirip, albyrap, boıyn jazyp, kerile sozylyp, keń tynystap jeńil uıyqtap ketti...

...Sodan oıanbady.

---