InfoHub Logo

Hıkaıat

Tereze aldyna deıin baıaý syrǵyp kelgen jeńil mashına zyrq etip toqtaı qalǵanda Zaǵıpa oıaý jatqan. Jastyqtan basyn kóterip, ádettegideı syrtqa qulaǵyn tikti. Iá, osy esiktiń aldyna kelgeni anyq. Bas jaǵyndaǵy týmba ústine ornatylǵan, sáýlesi kózge urmaı, bólmeni alakóleńke, janǵa jaıly qyzǵylt nurǵa bóleıtin judyryqtaı shamnyń baýyn sıpalap, zorǵa taýyp, shyrt etkizip jaqqanda saǵat túngi eki jarymdy kórsetip tur eken. Sol eki arada mashına esigi sart jabylyp, dúrildep júrip ketkeni taǵy estildi. Beımezgil ýaqytta taksıletip keletin adam bul úıde neken-saıaq. Turǵyndardyń bári de egde tartyp, aqyl toqtatqan jandar, olarǵa artyq júris-turys, beımazalyq — jat. Tanys aıaq dybysy estildi. Túnde dybystyń qatty shyǵatyny-aı! Iá, sonyń júrisi ǵoı. Bul ýaqytqa deıin qaıda júrdi eken? Zaǵıpa ornynan turyp, aýyz úıge shyqty. Atasyn oıatyp almas úshin eptep basyp, esikke bettedi. Osy dálizdiń de uzyny-aı. Esikke jetýiń — bir kúsh. Atasynyń bólmesiniń tusynan ótip bara jatyp, sál bógelińkiregen. Uıyqtap jatqan sıaqty. Tynys alysy tereń, birqalypty. Oıaý bolsa, «O, toba-aı, deseńshi!» dep kúrsinip, bir aýnap túseri sózsiz. Zaǵıpa qońyraý shyldyrlamas buryn esik ashyp qoıýǵa tyrysty. Bul esikke kelgende aıaq dybysy ekinshi qabatqa jańa jetipti. Esiktiń ashyń turǵanyn bildiretindeı sańylaý qaldyra bos jaýyp, ózi ornyna kelip, jatyp qaldy. Kózi jumýly, kókiregi oıaý. Endigi uıqyda qandaı mán bolsyn? Úshinshi qabatqa óli kóterile almaı júrgenine qaraǵanda, sirá, biraz siltep alǵanǵa uqsaıdy ǵoı. Munyń esik aldynda turǵanyn kórse, «Neǵyp erbıip tursyń, meni ańdyǵanyńdy qashan qoıasyń?» dep bolmashydan syltaý izdep, ashý shaqyryp júre me? Bolattyń syry ózine málim, ondaıy da joq emes. Jónsiz sóz estigennen góri uıyqtap qalǵan tur tanytyp, jata bergendi durys kórdi. Biraq, barlyq nazary — kireberis jaqta. Kenet esik sart etip, serpe ashylyp, qabyrǵaǵa soǵylyp, ile áldene gúrs ete tústi. Ornynan atyp turyp, dálizge júgire shyqty. Sirá, esik jabyq tur dep oılasa kerek, bar salmaǵymen kelip súıengende ashylyp ketip, sol ekpinimen uzynnan túsipti. Keýdesi úıdiń ishinde, aıaǵy tabaldyryqtyń arǵy jaǵynda, turaıyn dese tura almaı, typyrlap jatyr. Esiktiń ashyq-jabyq turǵanyn da baıqaıtyndaı hali joq eken, batyrdyń. Qudaı abyroı bermeıin dese, óstedi ǵoı. Ol júgirip jetken boıda kúıeýiniń qoltyǵynan súıep turǵyzyp, bar kúshimen tartqylaı demep, ishke kirgizip, esikti tezirek jabýǵa umtyldy. Munyń dybysynan atasy túgil kórshiler de oıanyp ketse kerek, qarsy páterdiń kilti syldyrlap jatty. Ashyp qaraǵandaryn, ne ury-qary júr me dep muqıat bekitkenderin kim bilsin? « Uıat-aı!» degen Zaǵıpanyń eki beti dý ete tústi. «Kórshilerdiń de mazasyn aldyń-aý!» Jyldam kelip atasynyń bólmesiniń esigin japty. Uıqysy qashqan egde adam, bir oıansa, dárisiz qaıta kóz ile almaıtynyn jaqsy biledi, bárinen de sonysy qıyn. Qońyraý soqpaı kire bersin degeni de, kúıeýiniń qamynan góri atasynyń jaǵdaıyn kóbirek oılaǵany edi. Endi kórmeısiń be, qas qylǵandaı. «Qap, oıatyp jiberdik-aý». Bolattyń aıaq kıimin sheship, súıemeldep, bir qoltyǵynan ıyǵymen tireı júrip, jatar bólmege áreń engizdi.

Sen ǵoı, se-e-e-n, meni qulasyn dep esikti ádeıi ashyp qoıǵan, — dep tap-tap beredi. Ózi táltirektep áreń tur, sheshindirýge umtylǵan muny ıyǵynan bir salyp, bar kúshimen ıterip jiberdi. Qamsyz turǵan bul jalt berip úlgere almaı, ashyq turǵan shkaftyń esigine soǵylyp, ol saldyr-gúldir etip, úıdi basyna kótermesi bar ma!? Iyǵy da saldyrap aýyryp qaldy.

Qoısańshy, atamdy oıatasyń.

Bar, bar, aıt atańa, meni taǵy iship keldi de... bar, bar!

Jaqsy, seniki jón, jatshy endi...

Tósekke jatýǵa shamasy kelmedi me, álde áıeline ádeıi qyr kórsetkeni me, tórdegi tekemet ústine uzynynan sulaı qulap tústi. Zaǵıpa býyndary bylq-sylq etken mas adamdy áreń sheshindirip, basyna jastyq jastap, ústine kórpe ákelip japty Ary-beri aýnap, ár nárseni bir aıtyp jatyp, Bolat uıyqtap ketti. Ózi tereze aldyna baryp, túngi uıqy qushaǵyndaǵy qalaǵa kóz jiberip, uzaǵyraq turyp qaldy. Túngi qala jym-jyrt, aǵylǵan mashına, sabylǵan halyq sap tıylyp, tegis alańsyz uıqyǵa ketkendeı. Sónip-janyp, sónip-janyp qyzyl-jasyl boıaýymen kóz tartqan úılerdiń mańdaıshalaryndaǵy jymyń qaqqan jazýlar, baǵana basyndaǵy san qubylǵan túngi shamdar qalǵyp ketken qalaǵa bir qalypty tynystaǵandaı yrǵaq beretin sekildi kórindi.

Ol da óziniń sharshaǵanyn, alańdaǵan uıqysyzdyqtan ábden qaljyraǵanyn sezip, tósegine kep qısaıǵan. Bolat úıdi basyna kóterip, qatty qorylǵa basty. Shalqasynan jatyp qalǵan eken. Turyp, bir qyryna aýnatyp jatqyzdy. Erinderi isinip, kebersip bir-birine jabysyp qalǵan ol uıqyly-oıaý sý surady. Sý ishken soń bir-eki ret loqsyp baryp basyldy,qusa almady. Degenmen, janyna ydys ákelip qoıǵan artyq bolmas.

Ornyna kelip jatqanymen de, naǵyz tátti uıqynyń kezi bolsa da kózine bireý tireý tirep qoıǵandaı, kirpigi aıqaspady. Bul berekesiz tirshilik qashanǵa deıin jalǵasa bermek?! Bul ózi qandaı tirlik boldy, munyń aıaǵy nemen tynady?! Osy arasyn qansha oılasa da, sanasyn sanǵa, oıyn onǵa bólse de Zaǵıpanyń saralaı alatyn shamasy joq edi. Tek túbi qaıyrly jaqsylyq bolǵaı dep tilegennen bóten ne kelsin qolynan?..

...Judyryqtaı qońyraý saǵat bezildeı jónelgende oıanyp, tóbesinen basa qoıdy. Saǵat — alty jarym. Tań aldynda kózi ilinip ketse kerek, bas-aıaǵy buldyr tús kórip shyqty, basy meń-zeń. Turý kerek. Qashan kelgeni belgisiz, Bolat áıteýir tósekke jatypty. Oıanar túri joq. Qulaǵyn kórpemen qymtap alǵan. Túngi kúzetten kelgendeı, ústinen túıe ótip jatsa sezer emes.

Jeńil sýsyma halatyn jamylyp, kóılek-kónshegin qolyna ustap, jýynatyn bólmege shyǵyp ketti. Salqyn dýsh astynda jýynyp, betin maımen sylap, muzdaı sýmen shaıqaǵan soń boıy lezde sergip sala berdi. Uıqysy qanbaǵany sál isińki qabaǵynan baıqalady, biraq qara qaryndashpen ústińgi kirpiginiń túbin jip-jińishke ǵyp boıap edi, onsyz da jáýdiregen qara kózi tereńdeı túskendeı bop, kóz sharasy keńip shyǵa keldi. Túnde buıralap qoıǵan shashyn tarqatyp, tóbesinen qatty bir baılap, bos qoıa bergende tolqyndanyp ıyǵyna tógilip, jarasty ón berdi. Ózi unatatyn qonymdy gúldi kóılegin kıip, as úıge kirip ketti. Jurttan buryn turyp, taranyp, kirpigin súrmelep, ózin qalypqa keltirip baryp, úıdegi jandardyń kózine túsý onyń keıingi ýaqyttaǵy daǵdysy. Týa bitken ádet emes, bul atasynyń úıretken tárbıesi.

...Kelin bolyp túskennen keıin kóp ýaqyt qalanyń qarbalas tirshiligine úırene almaı, birin ıgerse, biriniń baıybyna bara almaı, ózinen-ózi qysylyp, tartynshaqtap áýrege tústi. Óz boıynda syrt kózge oǵashtaý kórinetin olqylyqtardyń baryn ańǵarǵan. Sóılegen sózi, istegen isi qalalyqtarsha jatyq úılespeı turǵan sıaqty kórinetin. Sonda atasy: «Balam, onyń reti bylaı emes pe?» — dep ózi jón siltep, tuıyqtan alyp shyǵatyn. Birde, áli esinde, tósekten turǵan boıda qaýsyrma halatyn kıip, beti-qolyn shaıa salyp atasynyń erteńgi shaıyn quıyp otyrǵan. Atasynyń ózine qaraǵyshtaı bergenin sezip, qysylyp qaldy. Atasynyń óńi synyq. Onyń ústine Bolat taǵy túnde beımezgil kelip, mazasyn alyp, barlyǵy kesh jatqan. Jatqannan keıin de atasynyń álsin-álsin turyp, as úıge baryp, dári iship júrgenin baıqaǵan. Sonyń da áseri bolsa kerek — qabaǵy qatý. Shaı quıyp otyryp, bul soǵan ózi kinálideı sezinip, qysyla tústi. Bar bolǵyr, shashyn da jóndep túıremegen edi. Bos aınaldyryp, túıe salǵan burymy sýsyp tarqatylyp, mazany alyp barady. Odan saıyn abdyrap, múlde berekesi qashpasy bar ma?! Bir qolymen shaı quıyp, bir qolymen shashyn ustap, al sasqalaqtasyn kelip. Atasy da shaıdy kúndegi daǵdysynan uzaǵyraq ishkendeı, ádetki de demde óte shyǵatyn jarty saǵat tap qazir bir jarty kúnge sozylǵandaı jyljyr emes. Bolat áldeqashan dastarqannan turyp, qyzmetine de ketip qalsa kerek, orny baǵanadan bos tur. Atasy shaıǵa ábden qanyp: «Boldym, rahmet!» — dep, shyny aıaǵyn qaıtarmaı ustap otyryp, buǵan qatyssyz áńgime aıtýǵa oqtalǵandaı, áıtpese, aýlada ne bolyp jatqanyn aıtqysy kelgen adamdaı dalaǵa kóz jiberip:

E-e. Kóktem de keldi, — dep bir qoıdy. Sosyn: — Balam, men senin atańnyń da, eneńnin de ornyndaǵy adammyn. Men aıtpasam bul áńgimeni eshkim saǵan aıtpaıdy. Osy úıdegi eki erkek saǵan qarap boı túzep, saǵan qarap bas-aıaǵymyzdy durystaýǵa úırenbeımiz be? Áıel adam — otbasynyń kórki. Saǵan birimiz ákeń, birimiz jaryń retinde ajaryńa, aqylyńa, minezińe, qyl aıaǵy — shash qoıysyńa deıin qarap, kózimiz qýanyp, qyzyqtap otyrsań deımiz. Bizdiń qýanyshymyz da, ýanyshymyz da ázirge ózińsiń. Seniń náziktigiń, seniń júris-turysyń, seniń kúlkiń, seniń sóziń bizge — qýat, osy úıge — jyly shýaq, — dep bir toqtady. Zaǵıpa basyn tuqshıtyp alyp, kózin jerden kótere almaı tyńdaı berdi. Beti dýyldap,qulaǵy shýlap ketti. Bir sózin estise, bir sózin estimeıdi. Ol tam-tumdap mynany uqqandaı: «Dastarqan basynda, ásirese, erteńgi shaıda jadyrap kúlip, ár nárseni bir aıtyp, kóńilimizdi aýlap, ashyq jarqyn otyrǵanyńa ne jetsin? Erte turyp, shaıymdy demdep,quıyp bergenińe rahmet. Bir sýdy ózim de qaınatyp ishýge ázirge qaýqarym bar, biraq maǵan seniń tamaǵyńnan góri búginde qabaǵyń qymbat, qaraǵym. Al, qazir ózińe qarashy, bir nársege mazań ketip, renjińkirep, ózińnen óziń abyrjyp, kúıgelektenip otyrsyń. Munyń jaramaıdy ǵoı. Saǵan qarap, men sharshap otyrmyn. Jas adam jaırań qaǵyp, aınalasyna shýaq tógip otyrmaı ma? Teginde, qaraǵym, áıel adamnyń úıde kúlip júrgeniniń ózi — úlken baqyt. Bul úıde seniń aldyńa eshkim shyqpaıdy, betińnen eshkim qaqpaıdy. Qalaı júrip-turam deseń de — erik ózińde». Aıtyp otyrǵany ras qoı.

Álde bir jeriń aýyryp otyr ma? Onda uıalmaı aıt, doktor shaqyrtaıyn. Álde joldasyń renjite me? Aınalaıyn, Bolattyń júgensiz, josyqsyz qylyqtary kóp, ony kezinde de eskertkenmin. Onyń osyndaı bolǵanyna meniń de kinám bar shyǵar. Endigi jerde ony túzeıtin ózińniń náziktigiń men tózimiń, qalqam. Basqa ne aıtaıyn.., — dep, shyny aıaǵyn buǵan qaraı ysyrǵan atasy, kóńilindeginiń bárin sarqa aıtyp, ár jaǵyn óz zerdeń bilsin degendeı ornynan turyp, qyzmetine ketti. Zaǵıpa qyp-qyzyl bolyp, janaryn jerden kótere almaǵan qalpy samaýyrdyń janynda otyryp qalǵan. Bul — atasynan alǵan alǵashqy tálimi edi.

Atasy úıden shyǵysymen júgirip, jatar bólmedegi úlken aına aldyna barǵan. Sondaǵy óziniń túrinen ózi uıalyp, ólerdeı qorlanǵan. Masqara-aı! Qalaı renjimesin buǵan. Bet-aýzy isingen. Janary solǵan. Esh nársege qyzyqpaıtyn, esh nársege talpynbaıtyn beı-jaı kózqaras, bireýden qatty zábir kórip, ábden jasyǵan adamnyń túri... «Atam aıtsa, aıtqandaı-aq bar ekenmin-aý. Myna usqynym — bes-alty bala taýyp, jórgekterdiń arasynda ılenip, kúni-túni pysyldap uıyqtaı beretin salbókse, saryqaryn bolǵan egde áıelden de soraqy ǵoı. Iapyr-aý, maǵan sonsha ne boldy, júnjıtindeı?» — dep, ishteı ózin-ózi qatty jazǵyrǵan: «Adam osynshalyq salaqsıdy eken-aý!». Dereý taranyp, sylanyp, taza kıinip, qolyna keńdeý sómke ustap, bazarǵa jóneldi.

Qoıdyń, jylqynyń múshesinen aralastyra jas et alyp, atasy jaqsy kóretin ashshy-tushshy kókterden, ázir salattardan, órik, meıizden tańdap júrip, lezde sýmkasyn toltyryp qaıtty. Túski asqa atasy súısinip jeıtin tańsyq dám jasaýǵa kiristi. Ár túrli kókterden qosyp, buryshtap, sarymsaqtan tartqan et pen ishmaıdy qamyr arasyna orap, peshke qoıa qoıǵan. Kóshege shyǵyp kelgeli onyń óziniń de kóńili kóterilip, boıy sergip, jelpinip qaıtty. Yńyldap án sala júrip, úı ishiniń shańyn súrtip, jýyp-tazalap, muntazdaı jarqyratty. Lezde bólmelerdi maı men býǵa qabaryp pisken nannyń, qalampyr men buryshtyń ıisi alyp, muryndy qytyqtap, tábet ashyp tur. Atasynyń da túski úziliske keletin ýaqyty taqap qaldy. Áli joq. Tańerteń renjińkirep ketken soń túski asqa úıge kelmeı qoıa ma dep te alańdaýda. Sol eki arada esik qońyraýy eki ret qaǵyldy. Bul kelgen, árıne, atasy. Túpki qonaq bólmede júrgen Zaǵıpa lypyl qaǵyp, kóıleginiń etegi dóńgelenip, esikke júgirdi. Qońyraý eki ret soǵylǵanda qýanǵannan júregi órekpip, aýzyna tyǵylyp, qatty soǵyp ketti. Kúni boıy úıde jalǵyz otyrǵandyqtan atasynyń túste úıge kelgenine kádimgideı balasha qýanyp qalatyn ádeti.

Lypyl qaqqan Zaǵıpanyń jeńil aıaq dybysyn estip, Baıbol Sársenuly ústinen úlken júk túskendeı, «ýh» dep jeńildep, kóńili jaılanǵanda, rıza bolǵanda, óz erkinen tys tamyr-tamyryn qýalaı jóneletin jaǵymdy tolqyn jaılap bara jatqanyn sezdi. Baǵana úıden shyǵysymen: «Qap, qatty aıttym-aý, bala neme uıqysy qanbaı júrgen de bolar», — dep ókingen. Onyń ústine «Bolat ta osy kelinge zábir kórsetip júrgen joq pa eken?» degen kúdigi molaıyp, kóńil túkpirinen bir mazasyzdyq bas kótergen. «Jatar orynǵa kıetin jeńil halatpen shaı quıyp berdi» dep, sonsha tyrysyp qalǵanym — osy meniń ózime de laıyq minez emes edi ǵoı», — dep, keńsege kelgenshe ózin-ózi sógýmen júıkesi juqaryp, zorǵa jetken. Jumysqa sharshap, jarty jasqa qartaıyp kelgeni — kórineý kózge kórinip tur. Munyń óńiniń synyq ekenin birden baıqaǵandar, ári kóp syr bildirmeıtin syrbaz adamnyń kúrt júdep kelgenin kergende:

Baıbol Sársenuly, túsińiz kelmeı tur ǵoı, aýyryp qalǵannan saýsyz ba? — dep aıaqtarynan tik turyp, quraq ushty. Bul bárimen iltıpatpen amandasyp, aýyrmaǵanyn aıtyp, kómekshisine túske deıin eshkim kirmesin, baıandamaǵa daıyndalatyn edim dep eskertip, kabınetke kirip, jaıshylyqta jartylaı ashyq turatyn esikti jaýyp aldy. Kópten tartpaı, tastap ketken ádeti edi, stol tartpalaryn birinen soń birin aqtaryp otyryp, qaı ýaqyttan jatqany belgisiz qymbat shylymnyń bir talyn ernine qystyrdy. Soǵystaǵy jaradan qatyp-semgen oń qoly kóp ıkemge kelmeı, sirińkeni áreń tutatyp jatyp, qashannan beri tartpaı ketkenin anyq esine túsire almady. Oılap qarasa, birtalaı jyl ótken eken-aý. Ekinshi ınfarkten keıin aýzyna alǵany osy. Asyqpaı shylym shegip bolyp, úıge telefon soǵyp qoıýǵa oqtaldy. Oǵan da syltaý tabý kerek. Jópeldemede esine esh nárse túspedi. Á, tapty, kabınettiń terezesin shalqasynan ashyp ketip edi, stol ústinde qaǵazdary shashylyp jatqan, jel kóterilip tur, aralasyp ketýi múmkin, terezeni jaba salshy dep eskertse, artyq bolmas. Zaǵıpa kitaptardyń shań-tozańyn súrtip, eden jýǵanda bolmasa, atasynyń kabınetine kóp bas suqpaıdy. Syltaý tabylǵanyna sonsha qýandy. Dereý apparatqa qol sozyp, nomerdi tere bastady. Bir qońyraý, eki qońyraý... beseý... «Jo- o-oq», — dedi Baıbol trýbkany ornyna qoıyp jatyp daýystap. «Iá, ıá, kelinine myljyńdap kún kórsetpeıtin qazymyr shal sen boldyń, Sársenych. Álde, qartaıyp qalǵanyń ba? Qarttyq at minip, túıe jetektep kelmeıdi, sózden ustaıdy» degen osy shyǵar-aý dep te oılaǵan. Qaıda ketýi múmkin? Estigen jurttan uıat-aı. Nede bolsa, túski úziliske deıin tospasqa lajy joq.

Júgirip kelip esik ashqan Zaǵıpa atasynyń qolyndaǵy qaǵazdaryn alyp, sýlyǵyn sheshýine kómektesti. Sýlyqty ilip turyp, aıaq kıimin sheship jatqan atasynyń júzine kóz qıyǵyn tastap edi, óńiniń synyq ekenin birden baıqady. Tańerteńgi áńgimeden áli qalpyna kelmegenin ishi sezdi. «Qap-aı, osy meniń bolbyraǵan minezim-aı. Maǵan urysamyn dep, ózi aýyryp qalmasa edi? Bul kisi aýyryp qalsa, qalaı kútemin...»

Kóke, tamaq ázir tur, qolyńyzdy jýyńyz.

Úıdegi tap-tuınaqtaı jınaqylyqty, jylylyqty, atasy birden baıqap, ishi jylyp, «aınalaıyn-aı, sezimtal adamsyń ǵoı» dep, rıza bolǵanyn syrtqa shyǵarmaı, tek ishinen aınalyp-tolǵandy. Áldenege óziniń kóńili bosap, ishteı úgilip te tur. Mákeńi, Márzıasy osylaı qabaǵynan tanýshy edi. Bir nárseniń jaqpaǵanyn aıtqyzbaı, qas-qabaǵynan oqyp, kókeıindegisin kóre biletin kósemdigi bolýshy edi, jaryqtyqtyń. Úıden bolmashy renjip ketse, bul kelgenshe taǵat tappaı, bir kirip, bir shyǵyp bar tátti, dámdisin qazanǵa salyp, eki kózi tórt bolyp, tosyp otyrǵany qashanda. Sóıtken Mákeńe de bir nárse dep kiná taǵyp, shamyna tıetini — endi oılasa, erkelik eken. «E, baıǵus-aı, meni qajaǵannan bir nárse tússe, saǵan túsetin shyǵar», — dep kúlip otyra berýshi edi, jer qozǵalsa, qozǵalmaıtyn qaıran Márzıasy! «Ótken kúnde belgi joq» degen osy-aý! Mákeńniń kózi tiri bolsa, kelinniń qas-qabaǵyna qarap, osynsha qıpaqtar ma edi? Bul da bolsa, mańdaıyna jazylǵan jazý shyǵar.

Zaǵıpash, bir jaqqa baryp keldiń be?

O ne, kóke! Meni izdedińiz be? Bazarǵa baryp qaıttym.

O! Bazaryńda ne jańalyq bar eken?

Oı, kóke, nesin aıtasyz, búgin kún juma emes pe, kisi kóp. Sizdiń bir joldasyńyzdy kórdim, ózińizdi surap jatyr, sálem aıtty.

Dure-es!

Kóke, siz osyndaı asty unatatyn edińiz ǵoı, molyraq salyp alyńyzshy. Sary maı bereıin be, álde qaımaq qosasyz ba?

Ózi de maıly eken, qaımaǵyń durys shyǵar. Bul bir myqty tústik boldy. Bolat qoı budan habarsyz, ashananyń ashshy sorpasyn soǵyp otyrǵan shyǵar.

Túste úıge kelseńshi dep únemi aıtamyn, alyssyna ma, kelmeıdi ǵoı áıteýir, — dep, ekiushtylaý aıtty da qoıdy. Baıbol qarıa «Qap, beker aıttym-aý!» dep taǵy ókindi. Sózi kelininiń onsyz da dúdamal kóńiline tıip ketkenin sezbeı qalǵan joq. «Áı, Bolat-aı, sen ıttiń ospadarsyz qylyǵyń úshin qashanǵy men qyzaramyn?» Kelinine kóz tastap edi, oıynda esh nárse joq, munyń asty súısine jep otyrǵanyna rıza bolǵan túri bar.

Kóke, búgin juma ǵoı, nan ashytyp qoıdym, apamnyń arýaǵyna baǵyshtap shelpek, baýyrsaq pisireıin. Keshke apamnyń syrlas dos-jarandarynyń basyn qosyp, ózińizdiń bir-eki joldasyńyzdy shaqyryp, shaı bersek qaıtedi?! Siz qalaı qaraısyz?

Oı, aınalaıyn, qonaq shaqyraıyn deseń, men nege qarsy bolaıyn? Saýdyratyp, biraz kempir-shal jınap bereıin. Óziń úlgeresiń be? Sharshap qalmaısyń ba?

Bazardan kerek jaraǵymdy jetkizip aldym ǵoı. Qazir qazanǵa as salyp qoıamyn, erterek pise bersin. Qalǵanyn jaılap, úlgergenimshe isteı bermeımin be?

Rahmet, qaraǵym, peıilińe de, tamaǵyńa da rızamyn. Mundaı dámdi astan kópten, kópten beri aýyz tıgenim osy shyǵar.

Qoıyńyzshy, kóke. Siz rıza bolǵan saıyn osylaı deısiz.

Shal adam aıtqan sózin umytyp qalyp, qaıtalap aıta beredi, qaraǵym.

Taǵy bir kesek alyńyz.

Atańa maıly, un taǵamdaryn kóp jeýge bolmaıtynyn bilesiń ǵoı.

Tábetpen jese, túk te etpeıdi.

Endeshe tyńdadyq. Muny bolashaq dáriger aıtyp otyrǵan soń, tyńdamasqa bolmas.

Al balam, men keteıin, maǵan beretin tapsyrmaq bar ma?

Joǵa, kóke. Sizdi jumsap, ne kórinipti? Ózim-aq alyp kelmeımin be keregimdi.

Munyń durys emes. Sen meni jumsamasań, Zaǵıpa, «Osy qaýsaǵan shaldyń qolynan as iship, aıaq bosatqannan basqa ne kelýshi edi dep senbeıdi-aý maǵan, sosyn esh nársege aralastyrmaıdy ǵoı, kelinim» degen oıdan kádimgideı káriligimdi moıyndap qalamyn ǵoı, al tapsyrma berip, osyny ákelmeseń úıge kirmeısiń deseń, onda: «Á, meniń qolymnan da jurtqa bir qolǵabys jasaý keledi eken. Áli de bireýlerge paıdam tıedi eken-aý. Áli de bireýlerge qajetim bar eken» degen oıdan jigerlenip ketemin.

Siz aıtasyz-aý, kóke. Endeshe, jumys ýaqyty aıaqtalǵan kezde sizdiń keńseniń janyndaǵy úlken dúkenge kilegeı túsedi, sodan bir-eki saýyt ustaı kelińiz.

E, mynaýyń, mine, naqty tapsyrma. Óziń kisi shaqyraıyn dep qapylyp jatqanda men de qolǵabys tıgizemin, onyń ústine kilegeı qatyp, shaı ishemiz. «Ári taılaǵymdy úıretip qaıtamyn, ári naǵashyma baryp kelemin» degen osy.

Bolatqa da telefon soǵyp, keshke úıde kisi bolatynyn aıta salý kerek shyǵar.

Iá, ıá, ol sabazdyń jumys aıaǵyna qaraı taǵy dostarymen gýildep ketip qalýy ǵajap emes qoı... — Kelininiń sóz arasynda eleýsiz aıta salǵanymen, eń basty ótinishi — osy ekenin sezip otyr. «Baıǵus bala kúıeýin keshke úıge tezirek keltirýdiń amalymen qonaq shaqyryp otyrǵan joq pa?» eken dep te ishteı oılap qalǵan. Biraq Zaǵıpada ondaı qaltarys oı joq ekeni ózine málim. Iapyr-aı, bir aptanyń tym bolmasa úsh kúninde ýaqytynda kelse, aınalasyń ǵoı. Kúnde neǵylǵan qydyrys?!.

Osy oqıǵadan keıin atasynyń kózinshe halatpen júrgen emes.

...Zaǵıpa as úıge kirisimen keshe keshte Bolatqa dep jasap qoıǵan stolyn jıyp aldy. Onyń asqa qaraıtyndaı murshasy bolǵan joq. Jatarda ashytqy ezip qoıyp edi, jaqsy kóterilipti, suıyqtaý etip qamyr ılep, erteńgi shaıǵa quımaq quıýdy oılap tur. Senbi, jeksenbi kúnderi atasy keshteý turyp, tańerteńgi shaıyn babymen asyqpaı ystyq toqashpen, baýyrsaqpen ishkendi unatýshy edi. Ol kisi de oıanyp, jýynyp, saqalyn qyryp jatqany estilip tur. Qońyrsyǵan maı ıisi basqa bólmelerge barmas úshin as úıdiń esigin jaýyp alǵan. Pisiretinderin pisirip, shaıyn demdep, dastarqanyn ázirlep, atasymen amandasýǵa bir-aq shyqty.

Qaıyrly tań, kóke. Qalaı uıyqtadyńyz? Shaı daıyn tur, júrińiz. — Bolatty kútpese de bolady, myna túrimen qashan oıanary belgisiz. Zaǵıpanyń erkine salsa, Bolat turǵan soń tórt kózi túgel otyryp, bastary qosylyp shaıdy birge ishkenge ne jetsin! Biraq onyń qashan turary belgisiz. Oǵan qaratyp úlken adamdy tostyryp qoıý — taǵy yńǵaısyz.

Kóke, quımaqty jylydaı, balmen jeńizshi.

Rahmet, alamyn ǵoı, búgin senbi, asyǵys joq. Kishkene shaı iship baryp jemesem, tábetim tartpaı otyrǵany.

Onda qaraqattan qaınatqan qyshqyl tosap salyp ishińiz shaıǵa.

Ana «Myrqymbaı» túnde neshede keldi? Jer-kóktiń bárin tarsyl-gúrsilge toltyryp jiberdi ǵoı.

Kóp keshikken joq, kóke. Sońǵy jańalyqtardy kórgen soń siz jattyńyz emes pe, sodan keıin-aq keldi.

Baıbol aqsaqal usynǵan keseni ala berip, kelinine qarap edi, ol yńǵaısyzdanyp, qıpaqtap kózin taıdyryp áketti. «Oı, umytyp ketippin ǵoı» dep sózge aınaldyryp, ornynan jyldam turyp, tabadaǵy sońǵy qýyrym quımaǵyn túsire bastady. «Alda, qaraǵym-aı» dedi Bákeń ishteı. Óz ishińnen shyqqan balańnyń óreskel qylyǵyn ózińnen jasyryp, búrkemeleýge tyrysqan janǵa qalaı ishiń eljiremesin? Seniń balań ondaı da mundaı dep, sonaý túp atańnan tartyp qozǵaýdyń ornyna, «joq, kóke, ol ne degenińiz, Bolat esh nárseni búldirgen joq» dep otyrǵanda, ne aıtarsyń?! Kelininiń peshtiń qasynda qyryn turǵan keskinine qarap otyryp: «Alda, qaraǵym-aı! Osy peıilińe qaraı, qudaı beretin-aq adamsyń ǵoı. Baǵyń ashylsa ıgi edi. Bir adam baqytty bolsa, sendeı nıeti appaq, adal jan baqytty bolýǵa tıis qoı» dep oılady. Arshyǵan jumyrtqadaı ashyq júzi, jazyń mańdaı, bıik qabaǵy, jup-juqa qyr muryny, súıir ıegi men ashań moıyny taldyrmash denesimen úılesip, qosyp-alary joq aqaýsyz tutastyq quraıdy. Osy kórkine saı synyń minezi, ıbaly qylyǵy — qara tasty da jibiterdeı. «Osyndaı beıkúná jandy jábirlep, Bolat-aı, sende es joq» dedi taǵy ishteı. Ystyq jalynnan ba, álde ótirigim shyǵyp qala ma dep qylpyldaǵannan ba, álde atasynyń ózine qaraǵanynan qysyldy ma, Zaǵıpanyń júzi alaýlap shyǵa keldi. Shaıyn ysytýǵa qaıta otqa qoıdy, dastarqanǵa ystyq quımaǵyn ákeldi, bar oılaǵany — atasynyń qamy, sonyń babyn tabý.

Bolattyń osy Zaǵıpaǵa úılenýine ózi sebepker bolyp edi. Ózine tańdaýy durys sıaqty kóringen, kisi tanysam Bolatqa laıyq jar, maǵan laıyqty kelin bolarlyq tárbıeli, ıman júzdi bala eken dep oılaǵan kezinde. Ózine salsa, osy bir áreketiniń durystyǵyna kóz jetkizgisi keledi-aq, biraq, áldebir jańylystyń, áldebir túsinispestik bolǵandaı — balasynyń qylyǵy, kelinine dórekiligi búkil aqyl-oıyn baılap otyr... Sodan jer ortasyna kelgen shaǵynda Baıbol aqsaqaldyń balasyna bir, kelinine bir jaltaqtaǵan jaıy bar. «O, toba-aı, deseńshi».

...Báıbishesi qaıtqan soń Baıbol Sársenuly kópten qol úzip ketken aǵaıyndaryna, el ishine jıi baryp, aýnap-qýnap jatyp, sergip qaıtýdy ádetke aınaldyrǵan. Munyń týyp-ósken aýylynan shyqqan oqyǵan azamattar, qyzmetkerler áste mol búginde. Biraq solardyń ishinde Baıbol Sársenulynyń esimin aýyldastary qadirlep, erekshe ataıdy. Qalaǵa áldebir ispen kelgender qaǵazdary týra bolmaı qalsa, izdegen qajet adamdary ornynan tabylmasa da Baıbol Sársenulynyń qyzmetine qatysty-qatyssyz bol syn, bir soqpaı ótpeıtin. Soǵan oraı aýyldastary arasynda jyly lebiz qosa taraıtyn. Garaj basynda, fermada, qyl aıaǵy — at sýara barǵan er-azamattardyń «Bákeńe bardyń», «Bákeń kómektesti», «Bákeńniń qulaǵyna jetse boldy» degen sıaqty kóterme sózderi únemi aǵynan jarylǵan aýyldastarynyń aýzynan túspeıtin. Abysyndar arasyndaǵy «Álgi Baıbol qaınaǵa ǵoı, kómektesken», «Baıbol aǵa turǵanda» degen sózderge Zaǵıpanyń da qulaǵy kishkentaıynan qanyp ósti. Óz sheshesiniń de ákesi qaıtqan soń ýaq balalarǵa járdemaqy shyǵaryp alýǵa kóp júgirgeni — áli esinde. Qaǵazdary týra bolmaı, bir sharty kelse, bir sharty kelmeı, uzaq qýynǵan. Aqyry olaı júgirip, bulaı júgirip, isi ónbegen soń «Baıbolǵa baryp, keshegi kóz kórgen ediń ǵoı dep edim, táńiri jarylqaǵyr, bireýge qaratyp qaǵaz jazyp bere qoıǵany. Álgi aıtqan adamyna barsam, qaǵazymdy oqı sala, qol-aıaǵy jerge tımeı lypyl qaǵyp, Baıbol Sársenych aıtsa, sóz bar ma, baıaǵyda ózimiz-aq bitire salatyn sharýa eken, úlken kisini mazalamaı-aq, bizge aıtsańyz da bolatyn edi ǵoı, ózimiz-aq, bylaı netip jiberer edik dep, bir-aq saǵatta bar isimdi tyndyryp jiberdi emes pe? Ózi, teginde, bizdiń Bákeń dókeı qyzmet isteıdi me dep qaldym?!» — dep rıza bolyp, kóńili marqaıyp oralǵany — kúni búginge deıin kóz aldynda.

Sol Baıbol Sársenulynyń «Balasy erke-shoralaý bolyp ósipti, orystan áıel alyp, bólek turatyn kórinedi» degendi de bir qydyrmashy kempirlerden estigen. Baıbol aqsaqal aýylǵa ár kez kelip-ketken saıyn ol jaıly ár qıly lebizder osylaı bir aıtylyp qalatyn. «Qyzmet, qyzmet» dep júrip, elden qol úzip ketippin dep, keıingi ýaqytta demalysynda kelse, aptalap jatatyn boldy. «Joldasy qaıtys bolyp, balasy ekeýi ǵana turady» eken degen sózdi de keıingi kezde Zaǵıpanyń qulaǵy shalǵan. Aýylǵa kelgen qadirli qonaqty aǵaıyndar jappaı, kezekpe-kezek úılerine shaqyrysatyn. Keıbireýlerine shaqyrtpaı-aq, ózi kirip sálem beretin.

Kútpegen jerden bulardyń úıine de kelip qonaq bolǵan. Zaǵıpa Baıbol Sársenulynyń atyn estigeni bolmasa, kórgeni sol edi. Suńǵaq boıy tip-tik, alpystan assa da óńin bermegen, artyq et jımaǵan qatpa da emes, shymyr deneli, shashy appaq qýdaı qarıaǵa balań ańǵaldyqpen, sál tańdanyspen qaraǵan. Búkil aýyl aýzynan tastamaıtyn adamdy bulaı dep elestetpegen-di.

Apasy qonaq ekeýi uzaq otyryp, shaı ishti. Zaǵıpa shaı quıyp berdi. Shaı ishilip bola bergende apasy:

Báke, ádeıilep kelip qalǵan ekensiz, asyqpaı bir maldyń basyn jep, qonyp ketińiz, — dep jibergisi kelmedi. — Álde jesir áıel dep mensinbeısiz be? Qurdasyń tiri bolsa, basqasha kútip alar edi.

Sóziniń sońynda kúrsinip, jaýlyǵynyń ushymen kózin súrtip, qamyqqan túr tanytqan.

Marjan-aı! Sen de qaıdaǵy oıda joqty aıtasyń-aý, jesirlik kúı ózimizde de bar emes pe? Qazir qarap otyrsam, meniń úıimnen seniń úıiń áldeqaıda jylyraq. Óıtkeni, úıdiń yrysy men berekesi bolyp, sen óziń otyrsyń. Er adamnyń jalǵyz soqaıyp qalǵanynan jaman nárse kórmedim ǵoı, — dep, qonaq óziniń jalǵyzdyń kúıin moıyndaǵan keıpin, ashyq sóılesetin, syrlasatyn peıilin bildirip, únsiz otyryp qalǵan.

Osy sózden keıin qoı soıylyp, tamaq asyldy. Ol tamaqqa aınaladaǵy aǵaıyndar tutas shaqyryldy. Et jelinip, etten keıingi shaı ishilgen soń aýyl adamdary tegis taraǵan. Olardan keıin de apasy men qonaq ekeýi áńgimelesip, uzaq otyrdy. Áńgimeniń bir tusynda:

Bizdiń úıdegi zamandasyńdy biletin ediń ǵoı. Jastaıynan bir naýqas jabysty da eńsesin bir kótertpedi ǵoı. Bolattan keıin bala da kótermedi, ezi de qatarǵa qosyla almady, aqyry alyp tyndy ǵoı. Artynan eshkim ermegen soń, jalǵyz bala, jalǵyz bala dep Bolatty betinen qaqpaı jiberip, kezinde qoldan shyǵaryp aldy-aý deımin. Nesin jasyraıyn, óziniń qalaýymen úılensin dep, tańdaýdy ózine tastadyq. Kógildir kóz bir boıjetkendi qolynan jetektep úıge alyp kelgende — jatsynbadyq. Buıryq osylaı shyǵar dep, baýyrymyzǵa tartyp, óz balamyzdan kem kórgemiz joq. Ol kezde zamandasyn bar bolatyn. Ekeýi ońasha tursa, tez uǵynysyp, úı bolyp keter degen nıetpen bir bólmeli páter de alyp berdik. Nege ekenin qaıdam, ekeýi jaraspady ǵoı. Bolat bir kún óz úıinde bolsa, eki kún bizdikinde, ıtis-tartys eki-úsh jyl turyp, ajyrasyp tyndy. Qazir meniń qolyma qaıtyp kelgen. Erkekqos bolyp kún keship jatqan jaı bar bizde. Bar aýyrtpalyqqa meni tastady da, zamandasyń kete bardy...

Taǵdyrdyń salǵanyna kónemiz de, adamnyń qolyndaǵy dúnıe emes, qaza degen tabıǵat isi ǵoı.

Solaı deısiń de, ózińdi óziń jubatasyń. Meni qoıshy, ystyq-sýyqty kóp kórgen kári soldatpyn ǵoı. Bolatty ustaıtyn adam kerek sıaqty. Sheshesiniń kózi jumylǵan soń biraz bas asaýlyqty tastap jýasydy. Keı-keıde: «Áke, saǵan endi kelindi elden alyp kelemin» — dep qoıady. Biraq bul sózdi meniń jaǵdaıymdy túsingisi kelgendegi nıeti, kóńil úshin aıtqany ǵana ekenin men de, ol da ishteı sezemiz. Aıtyp turyp, bul sóziniń júzege asatyndyǵyna ózi senbeıdi, men qaıdan seneıin? Kúnde qydyrys, kúnde dýman, óstip júrip, bir kúni taǵy bir nársege uryna ma dep qorqamyn.

Qazir qalaly jer túgil, aýyldy jerde bala ósirý, onyń ústine er balalardy ustaý qıyn. Meniń de bir-eki tentegim ósip keledi. Qudaı biledi, qandaı bolaryn?

Úlkeniń — baǵanaǵy júrgen Zaǵıpa ǵoı. Kóz tartarlyq kórkem, órimtaldaı symbatty, tárbıeli bolyp ósipti. Aýmaǵan ákesi.

Iá, onjyldyqty bitirip, oqýǵa túse almaı, aýylda bos júr. Bul jaqta qyz balaǵa laıyq jumys ta joq. Úıde otyrǵannan basylyp, jasyq bolyp barady. Ákesi tiri bolsa, oqytar edi. Ózi únemi «Zaǵıpaǵa dárigerdiń oqýyn oqytam» deýshi edi, ol tilegine jete almady ǵoı. Zaǵıpa jetinshide júrgende qaıtty ǵoı. Adam doktorynyń oqýyna túsý de ońaı emes eken, eki jyl bosqa baryp keldi. Áli esimde, soǵystan keıingi ýaqytty bilesiz ǵoı, el eńsesin kóterip kete qoımaǵan kez. Osy Zaǵıpa nandy kartochkamen berý joıylǵan jyly týǵan edi. Bul týǵanda ákesiniń qýanǵany-aı. Jalǵyz sıyryn soıyp, toı jasap edi, jaryqtyq. Kindik sheshesine eki qap bıdaı bergizgen. Aq kóńil jan edi ǵoı. « — Bizdiń úıdiń kisisi-aý, jalǵyz sıyrdy soıǵanyń ne?» — degenimde, marqum: « — Sen áıel, ne bilesiń, balańdy taýyp berdiń, tynysh otyr, keshegi soǵysta qaıtpaı qalsam qaıter ediń? Baǵyń bar eken, mendeı jigitke tıip, bala súıip otyrǵan», — dep, al kep keıisin. «Qoıdyq, myrza, qoıdyq», — dep áreń qutylǵanmyn. «Meniń qyzym nurly bolady, qyzym týǵanda aspannan nur sebelep jaýyp turǵan» — dep qýanyp edi, jaryqtyń. Mine, sol qyzy — aq Zaǵıpashy ǵoı, Bákesi, — dep sheshesi sheshile aqtarylǵan.

Aýyz úıde ydys-aıaq jýyp júrip, Zaǵıpa apasynyń sózin estigen. Estigen de — «Bir kelgen qonaqqa bárin aıtqany nesi?» — dep apasyna keıip, burtıyp ókpelegen.

Ertesine qonaq attanyp ketken soń aýzyn tompaıtyp:

Apa, sonsha egilgeniń ne, qonaq aǵaıǵa. Meni oqýǵa túse almaı júr dep qaıta-qaıta aıtasyń. Men týǵanda kókemniń jalǵyz sıyryn soıǵanyn aıtyp, ábden taýsyldyń ǵoı. Nemene, qartaıyp qaldyń ba, jylaýyń bolyp barasyń? — degen-di.

Áı, aqymaǵym-aı! Aıtqanda turǵan ne bar? Kezinde kókeńniń kezin kórgen, soldatqa birge alynǵan. Oń qolynan jaralanyp, elge erte oralyp, qyzmetke de erte aralasqan adam ǵoı, bul Baıbol. Soǵystan keıin de kókeń ekeýi aýdanda birge qyzmet istegen. Jastaıymyzdan birge ósken, kózkórgen bolǵan soń syrlaspaımyz ba? Onyń ústine, ózi de aǵynan jarylyp otyr ǵoı, sodan ǵoı — menen de sóz shyqqany. Áıtpese kimge baryp, kimge muńymdy shaǵyp edim. Baǵyń jansa, áli de oqyrsyń... — Anasy osyny aıtyp, oılanyp otyryp qalǵan.

...Erteńgi shaıdan keıin Baıbol aqsaqal gazet alyp, boı jazyp qydyryp kelýge kóshege ketti. Ondaǵy oıy — jastardy ońasha qaldyrý edi. Túnniń bir ýaǵynda kelgen kúıeýine bir nárse deıin dese, atasyn syılaǵan Zaǵıpa ishten tyna ma eken dep te oılady. «Anda-sanda túndegideı qylyǵynan keıin jaqsylap ursyp alsa da artyq bolmas edi», — dep, ádeıi ketip bara jatqan jaıy bar. Shyǵyp bara jatyp:

Zaǵıpa, jabyq sómkelerińniń birin bere sal, nan, sút ala qaıtaıyn, — degen, oıynda esh nárse joq. Munyń janyna jaqyn kelgen Zaǵıpa jymıyp:

Joq, kóke, nan men sútke siz barmaısyz. Oıanǵan soń Bolatty jiberemin ne qazir ózim-aq baryp kelemin. Aýladaǵy kempirler endi qartaıǵan shaǵynda Baıbol qarıa kelinine jaǵý úshin jaraly qolymen nan, sút tasyp júr demeı me? Ondaı sózge meni qaldyra kórmeńiz, kóke, — dep qolyndaǵy súlgini shıyrshyqtap oınap turyp, «Sony da bilmeısiz be?» degendeı, atasyna burtıa qaraǵan.

Ol tipti esine de kelmepti ǵoı. «Iapyrym-aı, sol jaǵy bar eken-aý!» dep, endi ǵana mán bere zerdeledi kelininiń sózin. Keıingi kezde Baıbol aqsaqal kelininiń jaıyn oılaǵanda bir nársege alańdaǵanyn, ishteı bir mazasyzdyqtyń bastalǵanyn sezip júr. Onyń syry ne ekenin, kóńil shirkin neni boljap, nege mazasyzdanǵanyn bul tap basa almaı, oılanýda. Qazir de ishinde birnársege alańdaǵandyq bar. Keı-keıde jalǵyzsyraǵanda, qatty tolqyǵanda kóshede ońasha uzaq júrý — óziniń ádeti edi. Uzaǵyraq júrgen saıyn eńsesin basqan zil-batpan áldene ydyrap, kóńili jaılanyp, sabasyna túsetin. Al, dál qazir ózin neniń alańdatyp, nege mazasyzdanatynyn túsinbedi ǵoı. Ol «az jasadym, kárilik kelip qaldy-aý» dep ókinbeıdi. Keshegi qandy maıdannan aman-esen oralǵannan keıingi tirshiliginiń bári bul úshin úlken olja kórinetin. Basqa kórmegen qyzyǵyn bylaı qoıǵanda, áli murt shyǵyp úlgermeı, oqqa ushyp jatqan jap-jas jigitter budan sorlylyǵynan ólmegen bolar-aý. Soǵystan keıingi kóńiline myqty túıgeni — osy edi. Azdy-kópti sý isherligi bar eken. Tirshilikke ne jetsin! Elge kelgen soń qyzmetke aralasty. Aýdanda, oblysta úlken-úlken qyzmettiń tutqasyn ustady. Qolynan kelgenshe adamdarǵa qamqorlyq jasady. «Qap, áttegen-aı!» deıtin kóńilinde esh ókinishi, ne áldekimge kezinde jasaǵan qıanaty joq sıaqty edi. Kesheli beri kóńilin biteý jaradaı ishteı syzdatqan ne ekenin dóp basyp, dál taba almady. Endeshe, alańdaǵanyna jol bolsyn? Ótkende bir qyzmetkeri baıqaýsyzda: «Baıbol Sársenuly demalysqa ketse, ornyna kim keler eken?» — dep qalǵan-dy. Zeınetkerlikke dál búgin shyǵasyń dese de, kóńilinde eshqandaı ýaıym joq. Qaǵazdaryn ótkizip berip, ornynan turyp júre berýge qashannan ishteı ázir. Budan jasyraq kezinde, jasyratyny joq, qyzmet dese, ishken asyn jerge qoıatyn. Budan da jaýapty jerde qyzmet isteý qolynan keletindeı kórinetin. Al búginderi sonyń bári beker pendeshilik ekenine kózi jetkendeı. Adamnyń tabıǵaty qyzyq qoı dep oılaıdy, keı-keıde. Jasyraq kezde ár nársege qyzyǵyp, umtylasyń: jaqsy qyzmet te istegiń keledi, jaıly demalǵyń da, jańa jerge barǵyń da keledi, kepti kórip, jaqsylardyń ortasynda júrgiń de keledi. Jas kezińde kózdegen maqsatyńnyń alqyna-alqyna birine bolmasa birine qolyń jetken shaǵyńda, artyna qaraılap oılanasyń, sonda adamǵa pálendeı kóp nárse kerek emes ekenin sezesiń. Sol jolyńda óziń elemeı ketken, tipti mán de bermegen beıbit tirshilik, otbasynyń berekesi, jumyr basty, qarapaıym pendeniń tirligi, oshaqtyń jylýy bárinen qymbat pa dep qalasyń keıde. Dál qazir Baıbol Sársenulynda bári de bar edi: laýazymdy qyzmet te, keń saraıdaı úı de, jora-joldas ta, bala da... Bir pendege qajettiń birazy bir basynan tabylatyn. Endeshe, kóńili nege alańdaıdy?.. Adam degen de bir anturǵan-aý dep qoıady. Ózińdi jaqsy, tipti baqytty seziný úshin keıde tym asqaq, úlken dúnıeniń keregi joq eken. Bolmashy ǵana jyly sózge, shynaıy iltıpatqa kóńil, shirkin, ósip júre beredi emes pe? Baıbol aqsaqal úshin kelini Zaǵıpanyń ózine qaratyp aıtqan bir aýyz sózi — búginde kádimgideı qýat. «Táte, qalaısyz, óńińiz qýqyl tartyp tur ǵoı, bir jerińiz aýyryp otyr ma?» — dep, erkinde bolsa, atasynyń janyn jep, ony qajytqan dertti qolymen julyp alyp tastardaı janashyrlyq pishinmen qaraǵanda, ishi eljirep qoıa beredi.

Kóńilin alańdatqan nársesin endi tapty. Iá, osy kelinniń jaıy eken ǵoı. Zaǵıpaǵa nege sonsha yqylasy aýǵanyn ózi túsinbeıdi. Múmkin, kúni kesheleri ákesiniń kózin kórgennen shyǵar, múmkin, ǵumyr boıy qyzmet-qyzmet dep júrip boıynda irkilip kelgen ákelik meıirim búginde syrtqa lyqsyp shyǵyp jatqan bolar. Bálkim, báıbishesiniń kózi tiri tursa, boıjetken qyzy bolsa, tompańdaǵan nemereleri aldy-artynda oratylyp júrse, bul yqylas bárine bóliner me edi? Qazir Bolat ekeýi erteńgi shaıda as úıde toqaılasqany bolmasa, kóp shúıkerlesip, úıirilip otyrmaıdy. «Papasha, amansyń ba? Al, men kettim. Al, men keldim. Al jaqsy. Úıdesiń be?» degen sıaqty bir-eki aýyz, kelte-qysqa suraq-jaýap almasyp, árqaısysy óz jumysyna jóneledi. Iapyrym-aı, bul Bolat qashannan beri osyndaı edi dep te oılaıdy keıde. Kishirek kezinde «papalap», bul kelgenshe uıyqtamaı, elegizip, esikke jaltaqtap otyratyn uly — búginde sostıyp, qasyna jolamaıdy. Bireýdiń qarshadaı qyzy «kókelep» turǵanda bul nemeniń «papasha» degeni de qulaqqa jaǵymsyz, salqyn estiledi eken qazir.

Iá-aý! Mákeńi, Márzıasy eken ǵoı esh nárseniń jigin bildirtpeı, tigisin jatqyzyp, báıek bolyp «Ákesi-aý, Bolatjan óıtip jatyr, Bolatjan búıtip jatyr. Bolatjan bylaı deıdi» — dep, ákeli-balaly ekeýiniń arasyna tilmash, dáneker bolyp, oryn-ornyna keltiretin. Mákesiniń kózi ketkeli Bolatty bul túsinýden qalǵan. Keı-keıde «Qazirgi jastardyń bári osyndaı ma eken, álde bizdiń ul elden alabóten betimen ketken be?» — dep, ishteı qapalanady. Balasynyń bul týraly ne oılaıtynyn kim bilsin?! Áıteýir, óziniń kóńili tolmaıdy onyń isine. Qazir ekeýiniń arasyn Zaǵıpa barynsha biriktirýge, úıde erkeleı kúlip, ekeýin de ortaq áńgimege tartýǵa tyrysyp baǵady. Munyń jaıyn Bolatqa, Bolattyń jaıyn buǵan aıtyp: «Táte, Bolattardyń laboratorıasy bastaǵan jumystaryn aıaqtapty. Táte, Bolattarǵa shetelden kisi kelipti», — dep júrgeni.

Bolat qanshalyqty keshigip, tipten túnniń bir ýaǵynda kelsin, esik qońyraýyn eki qaqqyzbaı, júgirip shyǵady. Onyń qyzýlyqpen qalaı bolsa, solaı, ári-beri sóılep jatqanyna qaramaı, sheshindirip, týflıiniń baýyna deıin óz qolymen aǵytyp, ıyǵymen qoltyǵynyń astynan demep, alpamsadaı jigitti myqshyńdap, jatar bólmege súırelep alyp bara jatqanyn únemi kórip jatady. «Ańyryn, papamdy oıatasyń» degenin estip, óz balasy úshin ózi uıalady. Osy bir aýyz sózde árqashan buǵan degen yqylas, úlken qurmet jatatyn. Daýysynda tıtteı de Bolatty jazǵyrý, keıý dyǵy tipti sezilmeıtin. «Iapyrym-aı, ǵajap adamsyń ǵoı» dep, kelinine rıza bolatyn...

...Marjannyń úıinde sol joly qonaq bolyp ketkennen keıin-aq ol Bolatqa: « Alǵashqy joly óz qalaýyńmen úılendiń, endi bizdi de tyńda, bizdiń de jaǵdaıymyzdy oıla!» — dep qulaǵyna quıa bergen. Sheshesi qaıtqannan keıin ákesiniń jalǵyzilikti hali ózin de oılantty bilem, «...Nege aıta beresiń, áke, álde kóńilińe alǵan bireýiń bar ma? Onda mynaǵan úılen dep ashyp aıtshy, adamdy qajap sóıleı bergenshe», — degen-di birde. Buǵan keregi de osy sóz edi.

Sodan ekeýi elge, aǵaıyndaryna qydyra baryp jatqan. Marjan men Zaǵıpany sol úıge aldyrtyp, qonaqta birge bolǵan. Sondaǵy beıkúná otyrys, sondaǵy ıba — Zaǵıpa esh ózgermegen sıaqty. Olar ketken soń Baıbol balasyna: «Al, balam, meniń tilegimdi qabyl alsań, osy qyzdy durys kórip otyrmyn», — dep toqeterin bir-aq aıtqan. Zaǵıpa ózine de unasa kerek, jymyńdap quptaǵany belgisiz, tańǵalǵany belgisiz: «Vot — vybor!» degen, taǵy:

Áli bala sekildi ǵoı, — dep kúmiljigen.

Ertesinde Marjannyń úıine aǵaıyndaryn ertip, qudalyq jolyn jasap baryp túsken. Bulardyń kelý mánisin uqqan Marjan qatty sasty. «Báke-aı, óz basyńyzǵa sózim joq, sizdeı adamǵa bermegende qyzymdy kimge berem, biraq balalar ózderi sheshkeni jón bolar edi. Erteń ekeýi kelise almaı jatsa, siz ben biz jerge qaraımyz ǵoı! Bir sheshimin balalar ózderi aıtsyn!», — dep tolqýly júzben Bolatqa senimsizdeý kóz tastaǵan. Marjannyń bulaı syrǵaqtaýyn Baıbol birden-aq uǵynǵan. «Óz basyńa qurmetim bólek, biraq balańdy qaıdam? Sholjań ósken, erke bozym qyr qyzynyń qadirin biler me? Ári áıel shyǵarǵan aty bar» degen oıda otyrǵany anyq.

Baıbol tamaǵyn kenep, jeńil jótkirinip alyp:

Marjan-aı, meniń kózim tiri tursa, Zaǵıpash eshkimnen kem bola qoımas. Bolat ta jas emes, aryny basylar. At aınalyp, qazyǵyn tabar. Bizdiń úıdiń altyn qazyǵy bolyp, basqa emes, Zaǵıpa otyrsa deımin. Jaqsydan qalǵan kez ǵoı. Endi maǵan qyz bolsa eken degen tilegimdi qaıtarma... Kókesiniń ornyn joqtatpaýǵa tyrysamyn... Qalǵan ǵumyrymda bar tilegim osy ekeýiniń ústinde bol ar...

Kózin bir syǵymdap alǵan Marjan áńgime bastalǵanda-aq syrtqa jylystap shyǵyp ketken Zaǵıpany shaqyrdy. Bir jaýabyn ózi aıtsyn dep, sóz salmaǵyn qyzyna tastaǵandaı. Sony sezgendeı ishteı oılanyp-tolǵanyp kelgendeı, Zaǵıpa:

Kezinde kókemniń kózin kórgen, dámdes bolǵan adam ekensiz, sizdiń bosaǵaǵa barsam eshkimnen kem bola qoımaspyn, — degen-di, kútpegen jerden batyrlyq tanytyp. Osy sózi esine tússe, áli kúnge ishi eljireıdi. Osy bir aýyz sózde ne de bolsa táýekelge turǵan — áke atymen kelse, neni bolsa da qarsy alar adamnyń qalpy bar-dy... Baıbol Sársenulynyń qatty tańǵalǵany osy edi... Ákesimen birge ósip, birge qyzmet istep, qatar júrse de, kezinde ony jete bilmepti. Bilmegen emes, mán bermepti. Onyń tirshiliginde nege qoly jetip, nege jetpegenin, shynyn aıtsa, bul biletin. Biraq onyń ózinen ótkir, qabiletti ekenin ol kezde Baıbolda moıyndaıtyn kúsh bolmady. Pendeshilikke jeńdirdi me, kim bilsin? Ony búgin balasyn kórip otyryp, eriksiz moıyndaǵandaı. «Iapyrym-aı, — dep oılady ol, — seniń bar qadyr-qasıetiń balańnan kórinedi eken-aý!» Osy jasqa kelgenge deıin bir oılady ma eken osyny. Endi Zaǵıpaǵa qarap oılaıtyn bolyp júr. Jaqsydan qalǵan kóz degen — osy shyǵar.

...Tún ortasyna deıin anany-mynany ermek etip kúıeýin tosyp, kelgende erkeleı sheshindirip, qolyndaǵy qaǵazdaryn alyp, oǵan anany-mynany sybyrlaı aıtyp jatqanyn estip, onyń Bolatty sonshalyqty syılaıtynyna qaıran qalǵandaı. Baıbol qart búginde Zaǵıpaǵa qarap otyryp, Márzıasyn esine alady. Mákeńin kórip otyrǵandaı bolady. Ol da dál osylaı, bul karta oınap, túndeletip keshigip kelgende, alańdap tosyp otyratyn. Munyń ákesi birge turǵan joq, sondyqtan Zaǵıpa sıaqty atam oıanyp ketedi dep únsiz qarsy almaıtyn. «Osy ýaqytqa deıin qaıda júrsiń?» — deıtin únemi. Bul sóz onyń júıkesine ınedeı qadalatyn. Demde qıtyǵa qalyp: «Qydyryp júrmin» — deıtin. «Batyr-aý, jón sózińdi aıtsań, qaıter edi?» — dep, únsiz as úıge betteýshi edi. Endi baqsa, osy bir aýyz sózde buǵan degen naz, qamqorlyq jatady eken. Kúni boıy úıde jalǵyz otyratyn áıeliniń bar muńyn shaǵatyny da, sherin tarqatatyny da ózi bolǵan soń, buǵan sóıleıtinin ol kezde bilip pe?! Ony búgin, kelininiń Bolatqa alańdaǵanyna qarap bilip júr. Qyryq jyl otasqan Mákeńniń jan-dúnıesin kelinine qarap endi uqqandaı, endi tanyǵandaı. Márzıasy ashýlanǵanyn, keıigenin syrtqa shyǵara bermeı, neni bolsa da ishke búgip qalatyn, aqyryn tosatyn, ustamdy adam edi ǵoı. Endi oılasa, oǵan kezinde jyly sózdi de az aıtqan sıaqty, jyly iltıpatty da az kórsetken sıaqty, tipti esinde joq. Kesh kelip, jumysqa erte ketetini esinde. Áıeli keı-keıde sharýa qamyn, tirshilik jaıyn aıta bastasa, ókimettiń jumysynan juqaryp júrgen júıkemdi endi sen qajaıyn dediń be, dep kesip tastaıtyn. Sharshaǵandyqtan da emes, «... jumys istep jatqan joqsyń, bir úıdiń sharýasyn ıgere almaǵanyń ba, jurttyń kelinshekteri jumysyn da isteıdi, balasyn da ósiredi, kúıeýin de kútedi, al sen bolsań»... degen oımen áıelin áıteýir bir ilip qalǵysy keletin. Únemi aýyra bergennen soń ba, oǵan ishteı narazy, «Osy-aq tyrysyp otyrady eken» degen pıǵylda qaraǵany esine túsip, ózinen-ózi qysylǵandaı. Jylyna bir ret naýqasyna baılanysty emdelýge de ózin jiberetin. «Sen ish qurylysyn emdeıtin jerge, men júrekke qajet emi bar jaqqa barǵanymyz jón», — dep shyǵaryp salatyn. Sóıtip júrip, ýaqyttyń qalaı ótkenin ańǵarmapty. Mákeńniń dám-tuzynyń taýsylaryn oılamapty. «Keliniń men balańa jaltaqtap qarap otyryp, meni izde, tany!» — dep, ádeıi artqa tastap ketkendeı. Qaıran, Mákeń...

Kóńilin alańdatqan túınek sheshilip, ydyraı bastaǵandaı. Kishkene baýdyń ishin kezip, árli-berli júre-júre aıaǵy talǵan shaqta úıge qaıtýdy oılaǵan. Iapyr-aı, Mákeńniń búgin esime túse bergeni nesi. Kóp boldy — basyna barmaǵaly, sodan ba eken?.. Mákeń tabıǵatynan qajyrly, kónbis edi ǵoı, al Zaǵıpa dál osylaı Bolattyń erkeligin kótere bere me? Kúnnen-kúnge ysylyp, ashylyp, qala tirshiligine úırenip, oń-solyn ańǵaryp, ıgerip alǵan soń: «Tórt qabyrǵada qamalyp qashanǵy otyramyn, ulyńyzdyń menimen turǵysy joq», — dep taıyp ketse, jurtqa ne betimen qaramaq? Baıbol qarıanyń sanasyn san bólip, oıyn alańdatqan qorqynyshy osy ǵoı. «Joq, bul uldy qalaıda tyıý kerek» degen toqtammen úıge bettedi.

Úıge qaıtyp kele jatyp Zaǵıpanyń balkonǵa shyǵaryp, munyń kórpe-jastyǵyn kúnge jaıyp qoıǵanyn kórip: «Baıǵus bala, kir jýýǵa kirisken be?» — dep qoıdy ishteı. Kúnshýaqta otyrǵan bir top kempir muny kóre salyp, aıtyp otyrǵan áńgimelerin úzip tastap, japa-tarmaǵaı amandasyp jatyr.

Baıbol Sársenych, esensiz be? Sizdiń kelin jaqsy bala ǵoı... — Kezdesken saıyn aıtatyndary osy.

Bek jaqsy...

Apa, — dep syzylǵan izeti qandaı...

Kúni boıy tynym tappaı, bir nárse istep júrgeni...

Ótip bara jatqanda, otyryp dem alsańshy desek, «Qazir atam keledi jumystan, shaıyn ázirleýim kerek» — dep, asyǵyp júrgeni. Sizdi qandaı syılaıdy...

Baıbol aqsaqal úıge kirip ketkenshe kempirler munyń kelinin sońynan maqtaýmen bolǵan. Kelinin sonsha maqtaǵanymen bir de bireýi Bolat týraly bir aýyz jyly sóz aıtpady-aý. «Iapyr-aı, sonyń erteńdi-kesh urttap keletinin bilip, qý kempirler «lám» demeıdi me eken?»

Kelse, aıtqandaı-aq, Zaǵıpa kóbigin aspandatyp, kir jýyp jatyr. Ystyq býdan murny tership, júzi alaýlap, balapan shashtary buıralanyp, mańdaıyna jabysa qalypty.

Kóke, nege erte keldińiz? Men úı tazalap jatqanda artyq adamdy jaqtyrmaımyn. — Ózi erkeleı kúlip tur.

Men saǵan kedergi bolmaýǵa tyrysamyn. Qazir kabınetke kirip ketemin ǵoı. Álgi myrzany qaıdan jumsap jibergensiń.

Monshaǵa jiberdim.

Durys jasaǵan ekensiń. Zaǵıpash-aý, qashanǵy aıtamyn, kirdi jýdyrýǵa ótkiz dep. Taǵy óziń jýyp jatyrsyń ǵoı.

Eki-úsh adamnyń tósek-ornyn kisige jýdyrý — uıat sekildi.

Uıatty qoı. Ol jeke kisi emes, ókimettiń ashyp qoıǵan mekemesi ǵoı. Qolyńnan qol qalmaıdy ǵoı, balam-aý. Ýaqytyń artylyp bara jatsa, kitap oqy, kınoǵa bar, qydyr.

Bolat báribir meni eshqaıda ertip aparmaıdy ǵoı. — Zaǵıpa sóz arasynda jaı aıta salǵan. Ózi yńyldap, án salyp júr. Kóńildi sıaqty. Biraq álgi sózden Baıbol qarıanyń boıy oqystan selk etkendeı, demde ishi muzdap qoıa berdi. Aıtyp turǵany ras. Osy qaladaǵy aǵaıyn-týystarǵa qydyra barǵanda bolmasa, Bolat Zaǵıpany eshqaıda ertip barmaǵany shyndyq edi. «Iapyr-aı, bul balany qaıtsem eken? ».

Túske taıaý býy burqyrap, monshadan Bolat ta keldi. Azdap syra da tartyp alsa kerek, óńi alabóten kúreńitip ketipti. Kópten bastarynyń qosylǵany osy — túski asqa tórt kózderi túgel jınalǵan. Zaǵıpanyń qaı jerde júrip jasap úlgergeni belgisiz, qaımaqqa buqtyrǵan qýyrdaǵy daıyn tur. Ózi erekshe jarqyn. Atasy ekeýi shaı ishkende de kóńildi, barynsha-aq jarqyldap otyrýǵa tyrysqanymen bir búıirinde Bolattyń orny oısyrap turatyn edi. Al qazir, áıteýir, máz. Bolattyń monshadan keıin qarbytyp tamaq jegenine kúlip, qaıta-qaıta ústeme salyp otyr. «Teń - teńimen» degen osy-aý! Ulynyń bar qylyǵyn keshirgen, onyń úıde otyrǵanyna sonsha qýanǵan kelinine qarap, bir jaǵy, ishi eljireı rıza bolsa, bir jaǵy, ózin de bir ýaqyttarda Mákeńniń de dál osylaı kútip, dál osy laı qýanatyny esine túsip, saǵynyshtan, ókinishten kókiregi bolmashy syrqyraǵandaı boldy. «Jumys, jumys» dep kúni-túni shapqylap júrýshi edi, bul issapardan oralǵanda úı-ishinen merekedegideı bir ózgeshe qýanyshty, sán-saltanatty sezetin. Ol kezde oǵan kim mán beripti? Qazir sony oılaǵanda óziniń qysqa ǵumyrynda sol sátterdiń eń qadirli, eń aıaýly shaqtary ekenin uǵyndy. Biraq, ony sol kezde qaıdan bilipti?! Sonyń bárin Mákeń ózimen birge ala ketkendeı. Anda-sanda esine alyp, qaıtyp kelmes sol kúnderdiń, sol shaqtardyń kóńilde saqtalyp qalǵan kómeski jylýyna jylynyp otyramyn dep, bul áste oılady ma eken? Osydan ǵoı, Bolatqa renjıtini. Basynda baq-dáýren árqashan osylaı turady dep oılaı ma eken, aqymaq neme!? Áıeldiń qadirin bul qasqa qaıdan bilsin? Kezinde ózi de bildi me?

Munyń tunjyrap qalǵanyn Zaǵıpa birden baıqap, óziniń Bolatqa tym nazar aýdaryp otyrǵanyn endi sezip, qyzaryp ketti.

Kóke, tamaq alyńyzshy. Biraz qydyryp keldińiz ǵoı. Ýaqyt ta kóp boldy, bir tamaq ishetin mezgil qalaıda jetken shyǵar, túski as qoı, jaqsy sińedi, tabaqshańyzdy berińizshi...

Zaǵıpash, mynadaı dámdi qýyrdaqty qaı jerde júrip jasap úlgergensiń? Jańa ǵana kir jýyp jatqan sıaqty ediń ǵoı. — Muny uly aıtýy kerek edi. Onyń qaperine esh nárse kirip-shyǵar emes, tek tamaqty soryp jatyr. Túnde biraz ishińkirep jiberse kerek, myna ashshylaý qýyrdaq dál der shaǵynda berilip otyr oǵan.

Ol túnimen qydyrýǵa tıis sıaqty. Jas kelinshegi ol kelgende aıaǵyna bas uryp kebisin sheship, dámdep asyn berip, «lám» demeı otyrýy kerek sıaqty. Ne úshin? Onyń basqadan qandaı ózgesheligi bar? Janyndaǵy jaqynyńa ystyq yqylasyńdy, syıyńdy kórsete almasań, keıin, keıin dep júrip, ómirdiń ótkenin de bilmeı qalady ekensiń. Bul enjar qylyǵynyń qaı ýaqytta aldyńnan qalaı shyǵaryn kim bilgen?! Qoldan kelse, tirshiliginde syıla, jaqsylyǵyńdy kezinde kórset.

Túnde jartylaı ázirlep qoıǵanmyn. — Bolatty tosyp túnniń bir ýaǵyna deıin kúıbeńdep júrip, birtalaı sharýasyn bitirip qoıady eken-aý. Túski astan keıin Baıbol balasymen ońasha qydyryp kelýdi uıǵardy:

Al, balam, seniń ne bilgen oıyń bar, ana shesheńniń basyna barmaǵaly kóp boldy, qazir mashına shaqyryp, baryp qaıtamyz ba? — degen. Bolat taǵy birde bararmyz dep qarsylyq bildirer me eken dep qaýipten gendikten, kópten barmaǵanyn basa aıtqan. Ol úndemedi. Úndemegeni, sirá, keliskeni shyǵar.

Kóke, men de baraıynshy. — Muny aıtqan Zaǵıpa. Basqadaı ýaqytta alyp barsa da bolar edi, búgin Baıbol qarıa kelinin ertkisi kelmedi. Onyń óz mánisi bar, balasymen ońasha sóılesip, kópten kókeıindegi toptanǵan nárselerdi syrtqa shyǵaryp aıtpaq.

Zaǵıpash, barǵanyńa men qarsy emespin. Biraq áıel adamnyń beıit basyna kóp bara bergenin ózim qalamaımyn. Biraq, keıin men ólgende senen basqa maǵan eshkim barmas, sirá. Balam sol kúnge ózińdi saqta. Baratyn kúniń alda áli.

Qoıyńyzshy, kóke, bizdi qorqytpaı.

Jaman aıtpaı — jaqsy joq.

Onda men Ajar apaıǵa baryp qaıtamyn.

Sóıte ǵoı, menen sálem aıt.

Zaǵıpanyń qalaǵa kelgen kúnderi kúıeýi men atasynan keıingi eń alǵash jaqyn bilgen adamy — Ajar apaıy. Kelin bolyp túskennen soń, arada kóp ýaqyt ótpeı-aq, atasy ony Ajar apaıǵa ertip ákelgen.—

Ajar hanym, shaqyrýsyz kelgenimizge keshirim suraımyz. Qýmassyz dep oılaımyz.

Ol ne degenińiz? Oqa emes. Bek qýanyshtymyn. Aı-aı-aı, Baıbol Sársenych, sizdiń de bizdi izdeıtin kúnińiz bolady eken-aý. Bizdiń úıdi umytpaǵan ekensiz ǵoı, — dep atasyna quraq ushqan mol deneli qazaqsha, tatarsha aralastyryp sóıleıtin báıbishe biraz naz bildirdi. Zaǵıpanyń ózine de osy adamnyń apasymen bir uqsastyǵy bardaı, kózine jyly ushyraǵan.

Ajar hanym, úıdegi eski telefon kitapshalaryn aqtaryp otyryp, ózińizdiń mekenjaıdy áreń taýyp kelip otyrǵanymyz bul. Bir-eki ret Mákeńdi ákep tastaǵan edim kezinde, umytyńqyrap qalyppyn. Myna bala — meniń kelinim, aty — Zaǵıpa.

Óte jaqsy. Mákeńniń ózi kóre almaı ketti ǵoı. Oı, nesin aıtasyz, Mákeń altyn adam edi ǵoı. Áli kúnge deıin túsime enedi.

Kózi tiri bolsa, Mákeń ózi ákep tanystyrar edi. Oǵan taǵdyr jazbapty. Endi ózim ertip ákep otyrmyn. Osy balaǵa qalanyń tirshiligin ıgerip áketkenshe ózińizdeı adamnyń kómegi qajet bolyp tur.

Qandaı kórkem, ádepti bala! Qaraǵany, keıbir qımyldary Márzıaǵa uqsaı ma, qalaı ózi? Jasyraq kezinde Márzıa da osyndaı aqquba, taldyrmash edi ǵoı. Keıingi jyldary naýqas qajytyp ketti emes pe, kórineý kózge. Kelinińiz, Baıbol Sársenych, tfa, tfa, óte ásem, názik bala eken! Qaıyn enesine uqsaǵan kelin jaqsy bolady deýshi edi, úlkender. Bizden qandaı kómek kerek? Kóılek-kónshek tikkizý degen de sóz bolyp pa, Mákeńe qalaı qarasam, bul balaǵa da solaı qarap, qýyrshaqsha kıindirip qoıaıyn. Erteń óz kelinińizdi ózińiz tanymaı qap júrmeńiz?

Tek qana ol emes, Mákeń aýzynyń sýy quryp, sizdeı asqa qylap, bapty áıel kórmedim dep, kezinde kóp aıtýshy edi. Sol ónerińizdi de balama úıretersiz.

Á, uqtym Baıbol Sársenych, uqtym... — Ajar apaı istiń baıybyna endi barǵandaı, basyn shulǵyp otyryp qalǵan. — Óziniń úıreneıin degen nıeti bolsa, «birinshi klass hozáıka» etip shyǵaraıyn. Jumys istemeıdi ǵoı?

Ázir úıde, bos, — Zaǵıpaǵa baǵdarlaı qarap aldy. — Meniń dáýletimdi bylaı qoıǵanda, Bolattyń óz tabysy da bir kelindi baǵýǵa jetedi. Qalaǵa ábden úırengen soń jumysqa turar, ne oqýǵa túser, ony kezinde kóre jatarmyz.

Durys bolǵan. Á, bul bala elden kelgen eken ǵoı.

Iá, ózimniń týyp-ósken jerimdegi bir kózkórgen joldastyń qyzy. Endi maǵan qyz bolamyn deıdi. Men qaıtaıyn, Zaǵıpa qalsyn, ońasha sóılesseńizder, tez túsinisersizder. — Qoshtasyp jatyp Baıbol Sársenuly qalyńdaý konvertti Ajar hanymnyń qolyna ustatty. — Jetpeı jatsa, taǵy aıtarsyz...

Sodan beri Ajar apasyna Zaǵıpa únemi baryp turady. Úlken adamnyń kelini bolýdyń qyr-syryn Ajar hanym úıretýde...

Mashınaǵa mingen soń Baıbol men Bolat beıit basyna tike barmas buryn gúl bazaryna soqty. Kózdiń jaýyn alatyn appaq, alqyzyl, kúlgin gúlder jaıǵasqan uzyn stoldy aralap júrip, shoq-shoǵymen ár túrinen tańdap aldy. «Endi taýǵa barýǵa bolar».

Bular mingen mashınanyń shoferi erekshe kóńildi kóringen.

Oho! Osynshama bir qushaq tamasha gúldi qaıda aparasyzdar? Qalyńdyqqa emes pe? — dep, kózi kúlimdep, ázilge shaqyra sózge tartqan.

Anamyzǵa, beıitke baramyz, — degendi estigen soń, ákeli-balaly ekeýiniń tomsyraıǵan túrlerine baǵdarlaı qarap, sypaıylyq saqtap, biraz únsiz otyrǵan. Biraq lepirip, kóńil kúıi syrtqa lypyp, shyǵa beredi.

Kóp boldy ma?

Eki jyldan aýyp barady...

Biraz ýaqyt ótken eken ǵoı. Erteń bárimiz de ólemiz, sondyqtan bir kúngi tirlikte shalqyp júrgenge ne jetsin, — dep, gazdy basa tústi. Mashına taýǵa qaraı júıtkip keledi.

Otaǵasy, pálendeı jasyńyz jetip otyrǵan joq kórinedi, áli de bylaı, birer áıel qartaıtatyn túrińiz bar sıaqty.

Qaraǵym, men qaljyńǵa joq edim. — Baıbol Sársenulynyń keı-keıde eshkimmen sóıleskisi kelmeıtin kezi bolatyn. Baǵana úıden shyqqanda sergek sıaqty edi. Qazir tunjyrap, kóńilin zil batqan áldene basyp otyr. Beıit basyna jetken soń mashınany tosqyzbaı, qaıtaryn jibergen. Bolat: «Tosa tursyn da, osymen úıge jetip almaımyz ba?» degisi kelip edi, ákesiniń túrinen qaımyqty. «Bul kisige ne boldy eken?» — dep oılady da qoıdy. Búgin tústen keıin joldastaryna kelemin degen ýádesi bar edi, bara almaıtynyn ishi sezdi.

Beıit basy júdeý, kóńilsiz edi. Qorshaýdyń ishine enip, eskertkish tasynyń aınalasyn tazalady. Ótken joly ákelgen gúlderi ábden qýrap, qur sabaǵy qalypty, ol da jelmen qaltyraı diril qaǵa muńdy bir kúıden habar bergendeı — sýyq.

Máke, mine, biz de keldik, uıyqtap jatyrsyń ba? Uıyqta, uıyqta. Uıqyń jaıly bolsyn!

Qorshaý ishi keń edi. Qasyndaǵy oryn erte me, keshpe óziniki ekenin oılaǵanda Baıbol aqsaqal pálendeı qorqynyshty esh nárse sezinbedi. «E, bul júrek bulaı aýyrýyn qoımasa, qashanǵy shydatar deısiń?! Máke, jalǵyzsyrap jatyrsyń ba? Jalǵyzsyrama, meniń de keletin ýaqytym alys emes shyǵar. Júregim álsirep júr. Jumystan qur súldemdi súıretip, úıge áreń jetemin. Kele tósekke qulaımyn. Áı, osy joly ketip qalatyn-aq shyǵarmyn dep oılaımyn. Joq, tańerteń basymdy kóterip, adam qatarynda turamyn. Qaıdam, bir kúni tańerteń oıanbaı qalamyn ba dep qorqamyn, Máke... Meni, bir jaǵy, jalǵyz ul da qajytyp barady. Tentek sýǵa ábden úıir bop aldy. Kelinniń sózine men otyrǵanda toqtamaıdy, úıge barmaıdy. Erteń kóz jumsam, tirlikteri ne bolar eken dep ýaıymdaımyn. Áı, Máke-aı, osylaı bolaryn bilip, meni ádeıi artqa tastap kettiń bilem. «Jasyńda áıel dep, bala dep kóńil bólmep ediń, qartaıǵanda qınal» degeniń be?» degendi estiler-estilmes kúbirlep tur. Osy aýyr oılardan tym tunjyrap, beli búgilip ketse kerek, Bolat qoltyǵynan demep:

Áke, qoısańyzshy, ne bolǵan sizge, óz densaýlyǵyńyz da jetisip turǵan joq qoı, — dedi, syrtqa alyp shyǵýǵa tyrysyp.

Qosh, Máke! — Bolat «lám» demedi, tek qana jańa tutatqan temekisin qushyrlana sora beredi. Qorshaýdan ákesin qoltyqtap shyqqan Bolat sol boıda munyń qolyn bosatpaı, demep taýdan qıalaı yldılap túse bastaǵan. Bul aradan qala alaqandaǵydaı kórinedi. Qala ústi — kók munar, shańytqan tuman. Taý da, kún de ashyq, shuǵylasy mol, qarsy betten salqyn dymqyl samal esip tur. Kópten báıbishesiniń qasyna kele almaı júrgen Baıbol qarıanyń ústinen bir júk túskendeı jeńildep keń tynystaǵan:

Ózim-aq túsemin ǵoı, — dep tartynshaqtaǵan, biraq Bolat myǵym ustaǵan ýysyn jazbady. Ákesi álsirep, bir jerde qulap qalar dep qoryqty ma, álde ózi ishteı shıryǵyp kele me, tas-túıin. Baıbol endi baıqap keledi, ulynyń qoly qarýly, myǵym deneli, atpal azamat bolyp ósken. Boıy ózinen áldeqaıda bıik. «Ulyń ózińdi demep, súıep júrse, jaman emes eken-aý» dep alǵash ret oılaǵan. Bolattyń ózine súıenish, tirek ekenin qazir qoltyǵynan demep kele jatqanda naqty sezingen túri bar. Sezingeni — óziniń boıynan baıaǵydaǵydaı mol kúsh-qýattyń qaıta bastaǵanyn moıyndaǵandaı bir kúı. «Men osy balany tym kóp jazǵyryp júrgen joqpyn ba?» — degen de bir oı bas kótergen. «Bir kezdegi ózim jibergen orny tolmas olqylyqtar men sansyz kóp kemshilikterdi budan kórip renjımin-aý! Bul da sony qaıtalamasa eken degen tilekten týǵan qaýip bolar, meniki. İshinen osylaı deýin dese de, uzaq túnge kelininiń kirpik ilmeı sarylyp tosyp otyratyny esine túskende, jańa jazyla bastaǵan qabaǵy qaıta salqyn tartty.

Balam, osy seniń ne oılaǵan oıyń bar? — Áńgimeniń ne týraly ekeniń boljaı almaǵan Bolat ańtaryla betine qaraǵan.

Qaraǵym-aý, sen endi jas emessiń ǵoı. Aqyl toqtatatyn keziń jetti emes pe? Ornyǵyp, aldy-artyńdy baǵdarlaıtyn jasqa keldiń ǵoı. Eseıetin keziń jetken joq pa? Qashanǵy bala bolasyn? Bastaǵan ǵylymı jumysyń aıaqsyz — ol jatyr. Bir emes, eki ret úılendiń. Endigi qydyrysyńda ne mán, ne maǵyna bar? Artyq júristi qoıatyn ýaǵyń jetken joq pa? Bireýdiń jap-jas balasyn alyp kelip — áne, tórt qabyrǵaǵa qamap, qorlaǵandaı boldyq emes pe? Odan ajyrassań, el betine qalaı qaraımyz. — Osyny oılasańshy. Qartaıǵanda meni qaıta-qaıta jerge qaratpasańshy.

Papa-aý, taýsylatyndaı ne boldy sonsha? Keliniń álde saǵan muńyn shaǵyp júr me? Menińshe, ol óziniń osy kúnine qýansyn. Sizdeı adamǵa — kelin, mendeı jigitke — áıel bolyp otyr. Endi taǵy ne kerek oǵan? Kúni keshege deıin aýylda ne istegen isi joq, ne oqyǵan oqýy joq, bos júrgen qyz edi ǵoı. Áline qaramaı ma?

Áı, aqymaq ne aıtyp kelesiń? — Ashý alqymyna tirelgen Baıbol ulynyń qolyn qaǵyp tastap, anadaı baryp turdy. Ulynyń betin qaıtaryp tastaıtyndaı jópeldemede aýzyna jón sóz de túspedi. Biraz júrgennen keıin ózine-ózi kelip sabasyna qaıta túskendeı bolǵan ol, sosyn baryp tilge kelgen.

Myna aıtyp turǵanyń ne? Oǵan úılengenińdi mindetsinip, tipti oǵan úlken jaqsylyq jasaǵandaı sezinesiń ǵoı. Túptiń túbinde, seniń osy qyzǵa úılengeniń abyroı bolǵanyn sen aqymaq áli túsinbegensiń be ? Ol senen emes, sen odan jaqsylyq kórip otyrsyń. Seniń esh nárseńdi shashaý shyǵarmaı, syrtqa bildirmeı otyr emes pe? Aldyńǵy kelinshegiń az ýaqytta búkil qalaǵa seni «ishedi» dep, «narkoman» dep, ataqqa shyǵardy emes pe? Sen meniń tórdegi basymdy esikke súıreıtin ul boldyń ǵoı.

Sonsha ne boldy, áke, túńiletindeı...

Saǵan mundaı kókirek qashan paıda bolǵan? Sen ózińniń keremettigińnen osyndaı dárejege jettiń be, aıtshy? Alda-jalda men qyzmetten bosap qalsam, ne erterek kóz jumyp ketsem, seniń kúniń qandaı bolaryn men dál qazir bilmeımin, kózim anyq jetpeıdi. Zaǵıpa sıaqty óziniń jastyǵyna qaramaı bir úıli janǵa shýaq bolyp, jylý berip, aınalada adamdardy úıiriltip otyrý — tap myna seniń qolyńnan kelmes edi. Bul anyq qoı.

Nege, papa? Ázir siz barsyz ǵoı, jaǵdaıymyz jaqsy, siz turǵanda bári meni syılaıdy.

Mine, mine, seni qurtyp júrgen osy kókirek qoı. Baıqaımyn, keıingi kezde jıi ishińkirep júrsiń. Qanshama erke, qanshama keleńsiz bolǵanda da er azamattyń óziniń ornyn, baǵyt-baǵdaryn aıqyndaıtyn shaǵyna jettiń. «Áıteýir, qalaıda qorǵa» — dep aldyńa kózsiz maqsat qoımaımyn, biraq jumysyń jaqsy, taqyrybyńnyń keleshegi mol, nege bel sheship kirispeske. Óz ornyńdy aıqyndaýyń kerek qoı, qalaıda.

Men qorǵasam, báribir — barlyǵy bastyqtyń balasy qorǵamaǵanda, kim qorǵaıdy dep qaraıdy, soǵan bola ádeıi sozyp júrmin. Mynany aıtshy, adamnyń bilimi qorǵap, qorǵamaǵanymen ólshenbeıdi ǵoı, áke.

Bunyń, endi — «qyzyl sóz».

Nege?

Ózińdi aqtaý úshin aıtasyń. Dilmársime. Seniń qateń basqada bolyp tur ǵoı. Menińshe, óziń maqtaý súıesiń, ózińdi qolpashtaǵandy jaqsy kóresiń. Joldastaryńnyń, kórineý kózge, arzan maqtaǵanyna ońaı túsip qalasyń. Olardyń «shaldyń balasy» dep qolpashtaýyna óziń jol beresiń. «Senbe jurtqa tursa da qansha maqtap, áýre etedi ishine qýlyq saqtap, ózińdi alyp shyǵar, eńbegiń men aqylyń eki jaqtap» degen Abaıdyń sózin qashanǵy aıtamyn?! Qarapaıym bol, óndire jumys iste! Sonda ishýge bos ýaqytyń da az bolady, ári — eshkim seni ońaı jolmen qorǵady, ǵylymnyń adamy emes dep aıtpaıdy. Keıingi kezdegi joldastaryńdy da men tanymaımyn, dyrdýy mol, toıy kóp qaýym eken, áıteýir, seni ishińkiretip júrgen sıaqty. Maqtaǵanǵa qarnyń qampaıyp, saldyrlap júrip ýaqytty bosqa ótkizesiń be dep qorqamyn senen. Ótkende bir-eki kún jumysqa da barmaı qaldyń. Zaǵıpa keıinnen baryp aıtty. Kúnderdiń kúninde shyǵaryp jiberse qaıtesiń?

Siz turǵanda meni shyǵara almaıdy.

Mine, mine, seni dandaısytyp júrgen meniń ataǵym ǵoı. Erteń meniń kózim ketken soń, seniń erkeligińdi kim kóterer? Sonda qınalasyń, balam. Ólmes jaǵyńdy oıla. Maǵan endi arqa súıeme, óz qamyńdy óziń kúıttep, óz taǵdyryńdy óziń sheshetin, óz kúnińdi óziń kóretin jasqa keldiń. Endi maǵan da maza ber. Az ba, kóp pe, qalǵan ǵumyrymda kelin jumsap, nemere súıip, óz áýletimniń óskenin kórip, alańsyz attanaıyn.

Nemene, áke, kempirińniń janyna barýǵa asyǵyp kelesiń be? — Bolat ákesiniń munshama sheshilip, uzaq sóılegenin buryn estimegen edi, búgingi kenetten beıitke jınalýynan sekem alyp edi, myna sózinen shoshıyn degen. Sonda da ózin-ózi ustap, áńgimeniń aıaǵyn qaljyńǵa aınaldyrǵysy kep-aq tur.

Men saǵan kúnde aqyl aıtyp, qulaǵyńdy sarsytqan kúnim joq edi ǵoı, tyńda. Meniń negizgi aıtaıyn degenim bul da emes. Zaǵıpaǵa ekinshi qaıtyp qol kótergenińdi estimeıin, bir jeri kógerip júrgenin kórmeıin. Áıeliń seniń judyryǵyńnan qorqyp emes, qabaǵyńnan tanyp, quraq ushsyn. Erkektiń myqtylyǵy, mine — sonda. Al, qol jumsaý — dármensiz, doıyr adamnyń isi. Zaǵıpa seni syılamaıdy dep aıta almaımyn. Bir áıel bolsa, Zaǵıpadaı-aq bolsyn. Eger iship kelip, ekinshi qaıta shý shyǵaryp, kelinge soqtyǵatyn bolsań, óz qolymmen mılısıa shaqyryp ustatyp jiberemin.., aıtpady deme!.. — Ákesiniń bir nárseni eki ret eskertpeıtini ózine aıan.

...Sol oqıǵa nyq túbinde, áıteýir bir sóz bolaryn, ákesiniń qalaıda oralyp soǵaryn Bolat ishteı tosyp júrýshi edi. «Papam neǵyp úndemedi?» dep oılap qoıatyn. Kele-kele ózi de umytyp ketip edi, búgin qarashy aldynan shyqqanyn. Báse, neǵyp umytsyn?

Bolat birde qatty qyzyq qyrap kelgen. Ne úshin sonsha ishkenderi óziniń de esinde joq. Túnniń bir ýaǵy bolǵan kez. Janynda bir-eki joldasy taǵy bar. Mezgilsiz kelgenderine qaramaı, Zaǵıpa dastarqan jasap, as-sýyn qamdap, ádettegishe báıek bolyp júr.

Bóke, óziń maladessiń ǵoı, mynadaı aqqýdy qaıdan ilip túskensiń?..

Bekeńniń talǵamy myqty.

Ózińnen neshe jas kishi, úlbirep otyr ǵoı?

Segiz jas...

Pah-pah, bizdiń Bókeńder degen naǵyz osy zamannyń serisi emes pe?

Aýyldyń qyzy jalyqtyrdy, shyǵaryp, budan da jasyn alamyn... — Qyzýlyqpen aıtsa da, Bolat óziniń artyq ketkenin sezgen-di.

Zaǵıpa estise de, estimegen túr kórsetip, syr bermedi. Tońazytqyshta turǵan bar sharap taýsylǵan kezde:

Baryp qonaq úıdegi turǵan shaldyń fondysynan bir-eki shólmek alyp kel, — degen Bolat.

Kókem oıanyp ketedi, — dep Zaǵıpa ornynan tapjylmady. Baıbol Sársenulynyń aty atalǵan jerde «A, ol kisi úıde me edi, biz joq shyǵar desek», — dep, ótirik bilmegensip, joldastary jylystap shyǵa bergen. Bolat qansha ótingenimen olar aıaldamady. Zaǵıpa ol shólmektiń bul eki jigitti syılaýdan góri Bolattyń ózine keregirek bolyp turǵanyn ishi sezdi. Ábden toıyp almasa, jatýshy ma edi, bul. Biraq, qaıtyp ol da, bul da til qatqan joq. Bolat as úıde jalǵyz ózi qalyp, temeki tartyp, tońazytqyshtyń esigin qaıta-qaıta ashyp-jaýyp, biraz sendelip júrip, jatar bólmege barǵan. Sabasyna túsken shyǵar dep oılaǵan Zaǵıpa tósekke jata bergende kóńiline esh nárse almaǵan adamdaı kúıeýine erkeleı kúlip:

Bizdiń «aýyldyń qyzy» degen atymyz qashan qalar eken, — dedi sybyrlap. Sózinde, daýysynda ózine ǵana jarasatyn, jańa ashylyp kele jatqan jas kelinshektiń erke, bıazy qylyǵy baıqalady. Baǵana bir-eki shólmek ákelip bere qoımaǵanyna Bolattyń ashýy áli de tarqamaı turǵan-dy. Sol-aq eken, syltaý tabylyp, ózinen-ózi burq ete túspesi bar ma?!

Á, nemene, seniń tiliń shyǵaıyn degen be? Aýyldyń jaman qyzy ekeniń ótirik pe? Maǵan tımegende, osy kezde qaıda júrer ediń? Bilesiń be? Almatynyń tórinen biraq shyǵyp, eshe sóıleıdi ózi...

Alǵanyńyzǵa ókinip júrseńiz qaıta aparyp tastańyz. Áıtpese, bulaı deýińizdi qoıyńyz, Bolat Baıbolovıch. Aýyldyń qyzy dep, sonda almaı ketpegennen keıin, qaıta-qaıta aıtýyńyzdy uqpadyq qoı.

Uqpasań — uqtyramyn. — Jaǵynan shapalaqpen tartyp-tartyp jibergende Zaǵıpa eseńgiregendeı basyn qorǵalaı berdi.

Shesheńniń úıinen arqalap ákelgen araǵyń bar ma edi? Ákel degende, nege ákele qoımaısyń? Jigitterdiń aldynda meniń bedelimdi túsirdiń. — Odan ári ne degenin Zaǵıpa estimedi, estise de uǵatyn dármeni joq, kóńili jermen-jeksen bolyp basylyp, qorlanyp, namystan órtenip jatar bólmeden shyǵyp ketken. Jýynatyn úıge kelip, aınaǵa qarap edi: kóziniń asty isip, kógerip ketipti. Betin jýyp, kózine salqyn sý basyp, egilip biraz turdy da, qonaq bólmedegi dıvanǵa baryp qısaıǵan. «Bulaı ózimdi qorlatqansha osy bastan basymdy arashalap alaıyn. Bir kún de turmaımyn. Erteń ketemin». Tańǵa jýyq kózi ilinip ketken eken, atasynyń turyp shaı qoıyp júrgen tyqyrynan oıandy. Atasynyń kózine kórinýge uıalyp, ne jata berýdiń retin tappaı, biraz qıpaqtap, ańyry atasy shaıǵa otyrdy-aý degen kezde turyp, kıinip, ol-puldaryn jınaı bastady. Munyń jınalǵanyna tańdanǵan pishinmen qaraǵan Bolat: «Bar, bara ber!» — dep kekesindeý aıtqan, aıtsa da onyń shyn ketkeli jatqanyn kórip, júgirip as úıde otyrǵan ákesine jetken:

Áke, keliniń ketip barady. — Túngi dabyr-dubyrdan, Zaǵıpanyń turmaı jatqanynan sekem alǵan ol ornynan jeńil kóterilip, júgire shyqqan. Zaǵıpamen dálizde toqaılasyp qaldy. Betine týra qaraýǵa júzi shydamaı, kózin taıdyryp áketti. Aldynda turǵan atasynyń jolyn kesip, esikke óte shyǵýǵa Zaǵıpanyń dármeni jetpeı, júgirip kelip, keýdesine basyn qoıyp, eńirep jylap jibergen.

Ata-aı, meniń ne jazyǵym bar edi? Álde ulyńyzǵa taıaqtatýǵa ákelip pe edińiz?

Zaǵıpany qushaqtap, betinen, shashynan súıip:

Keshir, qaraǵym. Men úshin keshir, ol ıttiń balasyn. Meni syılasań, myna túrińmen syrtqa shyǵa kórmeshi, aınalaıyn. Kórgen jurttan uıat-aı! Aınalaıyn-aı, men tiri tursam, taıaq jegenińniń basy-aıaǵy da osy bolar. — Osyny aıtqanda ákesiniń sonshama úlken basyn kishireıte, taýsyla sóılegenin, Zaǵıpanyń ıeginen kóterip, kózine qaraǵanyn, kóziniń jasyn óz qolymen súrtkenin oılasa, Bolattyń áli kúnge deıin ishi birtúrli muzdap ketedi. Zaǵıpany jubatyp, syrtqy kıimin sheshindirip, óz qolymen ilgen soń buǵan tesile qarap — «saǵan aıtty ne, aıtpady ne?» degendeı, únsiz jumysqa shyǵyp ketkeni batyp edi. Ábden amaly taýsylǵanda ákesiniń «lám» dep sóılemeı qoıatyn, ne úıden shyǵyp ketetin ádetin bilýshi edi. Sen úshin qarshadaı qyzdyń aldynda úlken basymdy ıdim, túsinetin sanań bolsa, osy da jeter degendeı yzǵarmen sýyq qaraǵany qınaǵan. Ákesi úıden shyǵyp ketken soń as úıde tereze aldynda teris qarap turǵan Zaǵıpany syrt jaǵynan kelip qushaqtap, qulaǵyna «Keshir...» dep sybyrlaǵan. Iyǵynan qushaqtaǵan munyń qolyna jaǵyn súıep, Zaǵıpa tereń tynystap, kózin jumyp turyp qalǵan. Kirpiginen jalǵyz tamshy jastyń úzilip túskenin kórip, óziniń de jany ashyp ketti. Ózine qaratyp, baýyryna tartyp, kózinen uzaq súıip, jatar bólmege alyp ketken...

Keshke jumystan kelgende atasy Zaǵıpanyń kúlip júrgenin kórip, ol oqıǵa týraly qaıtyp áńgime qozǵamaǵan. Túndegi saldyr-gúldirdi estidi me eken, álde Zaǵıpa aıtyp úlgerdi me eken, áńgimeniń búgin shyǵýyna ne sebepshi bolǵanyn oılap keledi Bolat.

Áke, endi ondaı-mundaı bolmaı turmaıdy ǵoı. Jaıshylyqta eshnárse demeımin ǵoı, ózińiz kórip júrsiz, qyzýlyqpen baıqamaı qol kóterip qoıǵanym ras.

Onyń bar oılaǵany — sen araqty azyraq ishsin degeni shyǵar. Áıtpese «qashan kelip jatyrsyń, qashan ketip jatyrsyń, kimmen qydyryp júrsiń?» dep jatqan joq. Aıtshy, saǵan osydan artyq qandaı áıel kerek?

Men muny shyǵaraıyn dep otyrǵanym joq qoı.

Árıne, sen Zaǵıpany shyǵarmaısyń. Saǵan óte qolaıly, biraq senen ol ketedi. Osyny umytpa. Seniń myna túngi júristerińe kim bolsa da shydamaıdy. Qaraǵym, áıel adamnyń nazasy jaman bolady deýshi edi, jylata berme. Óziń baıqaısyń ba, keıingi kezde Zaǵıpa tipti ajarlanyp, ashylyp kele jatyr. Janynan ótkende kim de bolsa moıyn buryp, suqtanyp qaramaı qalmaıdy.

Iá, ony baıqap júrmin.

Baıqasań — sol, endeshe. Qóńilin qaldyra berseń, sýyp ketýi op-ońaı. «Áıelder qulaǵymen estý arqyly jaqsy kóredi» degen orys maqaly bar. Áıel adamǵa keıde aıaly alaqan, jyly sózden basqa esh nárse kerek emes. Kóńili qapalanyp, jabyrqap, jalǵyzsyrap júrgen kezde bir aýyz jyly sózge aldanyp, bireýlerdiń yrqyna túsip ketýi ǵajap emes. Sen osy jaıyn oıladyń ba?

Muny estigende Bolattyń ishi solq etip, Zaǵıpany úlbiretip, áldekimder qolynan jetektep erkeletip, ertip bara jatqandaı, kınotaspadaǵy baıaýlatylǵan kórinisteı kózine elestep ketti. Aıtarynyń bárin sarqa aıtqan Baıboldyń boıy jeńildep, shıryǵa adymdap kele jatty. Sodan úıge jetkenshe ekeýi de úndemedi.

Esikti Zaǵıpa júgirip kelip, jaırańdaı kúlip ashty.

Tú-ý, osynsha kóp júrdińizder ǵoı. Men tipti, qorqaıyn dedim. — Ózi ústine buryn bular baıqamaǵan jańa kóılek kıip alypty. Ajary ashylyp, qulpyryp ketken. Bulardyń ózine qaraǵanyn sezip, kóılegin kórsetip jatyr.

Sizderge kórsetip, baıǵazy suraıyn dep, baǵana Ajar apaıdan ákelisimen kıip alyp edim. Áli tosyp otyrmyn, áli tosyp otyrmyn. Yńǵaısyz eken, bir jaqqa baratyndaı, syqıyp kıinip alǵan.

Kóılegiń tozǵaq, ǵumyryń uzaq bolsyn! — atasy qaltasyna qolyn salyp, ilingenin kelininiń qaltasyna qystyryp, betinen súıdi.

Al, Siz she, Bolat Baıbolovıch joldas! Ne beresiz? — Ózi kúlip tur. — Atasynyń atyn ataǵan sendeı kelindi kim kórgen? — Bolat ta qaltasynan bir-eki qaǵaz alyp, kelinshegine ustatyp, murnynan qysyp oıdy.

O-h-o! Búgin menen baı adam joq. Muny qaıtsem eken? Ajar apaıdan keshirek kelip qalyp, tamaq istegen joq edim. Biraq tústegi qýyrdaqtyń qalǵany bar. Oı, qoıyńyzdarshy, odan da osy baıǵazyma men sizderdi restoranǵa aparaıyn.

Áke, myna kelinińiz ne aıtyp tur? Aıtamyn ǵoı, siz ábden erkeletip jiberdińiz dep.

Nesi bar, barsaq baraıyq. Barýǵa nemene, Zaǵıpa ekeýmiz turmaımyz ba? Álde restoran bitkenniń bárin sen jalǵyz jaılaýyń kerek pe? Bar, kıim aýystyr. Zaǵıpash, sen osy kóılegińmen júrgeniń jón shyǵar.

Mýzykadan alystaý, shetkerirek stolǵa kep otyrǵan bularǵa basynda eshkim de nazar aýdarmaǵan sıaqty edi. Birte-birte kelip amandasýshylar kóbeıgen. Bárine de Baıbol Sársenuly aldymen Zaǵıpany kelinim dep erekshe maqtanyshpen tanystyryp otyrdy. Olardyń bári de aınalyp kelip, Zaǵıpanyń qolynan súıip, qurmet kórsetip jatyr. Baıbol aqsaqal kóziniń astymen ulyna qarap qoıady. Ol da Zaǵıpany syılap-kútip, as salyp berip, yjdaǵatty-aq bolyp otyr.

Papa-aý, meni de, bylaı.., bolashaq ǵylym kandıdaty dep tanystyrsańshy.

Seniń meniń ulym ekenińdi jarty qala biledi emes pe? Zaǵıpashty tanystyrý kerek.

Aldaryndaǵy asty jep bolǵan soń Baıbol ata tosyn áńgime bastaǵan:

Zaǵıpash, qaraǵym, qalaǵa úırendiń, úıdi ustaýdy — bizderdi — eki erkekti kútýdi meńgerdiń. Endi qashanǵy úıde otyrasyń, ishiń de pysatyn shyǵar. Jumysqa tur. Qalaǵan jeriń, kóńiline alǵan oqýyń bolsa, ony aıt. Kúzde múmkin oqýǵa qujat tapsyrarsyń.

Oılanaıyn, ata. — Zaǵıpa osyndaı áńgimeniń túbinde bir bolaryn ishi sezetin. Sezip qana qoımaıtyn, ishteı atasyna senetin. Meni tórt qabyrǵaǵa qamap qoıýǵa ákelgen joq qoı dep oılaıtyn. Ózimiz oqytamyz degen — apasyna bergen ýádesi taǵy bar. Ony umytpasa kerek edi. — Ata, meniń dáriger bolǵym keledi. Kókemniń armany sol edi ǵoı. Sony oryndasam deımin, biraq... — Zaǵıpa ar jaǵyn aıtpaı, múdirip qaldy.

E-e! Atań ekeýiń tym alysqa shyrqap kettińder ǵoı.

Nesi bar?! Daıyndal. Negizgi pánderden qosymsha sabaq beretin eki-úsh muǵalimmen úıge kelip turýǵa ózim keliseıin. Tek jalqaýlanbaı oqıtyn bol.

Biz qaıtemiz?

Qaıtýshi ediń? Medısına ınstıtýty degen osy qalada da bar emes pe? Biz jumysqa ketkende, bul da sabaǵyna barady. Bar aıyrmashylyǵy — sol ǵoı. Emtıhan ýaqytynda úı tirligine úlgermeı jatsa, kezinde kórermiz. Ajar apaıdy kómekke shaqyrarmyz.

Bular restorannan shyqqanda túnniń bir shamasy bolǵan edi. Úsheýi aqyryn aıańdap keledi. Ekeýi shette, Zaǵıpa ortada, «Atashy», «Bolatshy» dep anany bir, mynany bir aıtyp, máz. Baıbol qarıa birin estip, birin estimeıdi. Adamdy qýantýdan ıgi is, sol qýanyshty kórýden artyq rahat joq shyǵar dep oılady qazir ol. Álginde Zaǵıpanyń «oqısyń» degende júzine oınap shyǵa kelgen qýanyshty kúlki burynǵy kúlkilerden múlde basqa, múlde ózgeshe edi. Áke amanatyn oryndaıtyn shań jaqyndap qalǵanyn sezip, qýanyshtan júregi attaı týlaǵanyn aıtpaı-aq bilip keledi qazir. Anasy ǵoı — qyzy dáriger bolyp shyqsa, búkil aýdanǵa toı jasaıtyny daýsyz. Baıbol Sársenulynyń da abyroıy aspanǵa bir kóteriler edi. Bálkim, Zaǵıpanyń ákesiniń arýaǵy aldyndaǵy qaryzy da osylaı óteler. Shirkin, sondaı kún týar kez bolsashy!..

Soǵystan keıingi jyldary Zaǵıpanyń ákesimen aýdanda qyzmetti birge bastaǵan-dy. Ol aýdandyq oqý bóliminde, al bul atqarý komıtetinde basshy qyzmette bolǵan, tize qosyp talaı jyl birge júrdi. Ótkir adam edi, betiń bar, júziń bar demeı týra aıtyp tastap, qarap otyratyn. Sol minezi keıbireýlerge jaǵyp, keıbireýlerge jaqpaı, shalǵaı aýylǵa mektep dırektory etip jyljytyp jibergende, bul eki udaı kúıge túsken. Sodan qaıtyp kóterile almady ǵoı. Araǵa biraz jyl túsken soń Baıbol Sársenulynyń ony ol aradan sýyryp alyp, basqa joǵaryraq jerlerge ornalastyrý — qolynan keletin. Talaı ret táýir degen oryndarǵa adam izdegende, kókeıinde turdy da. Biraq múmkin sharýany túsiniksiz sebeptermen iske asyra almap edi. Kele-kele «kózden ketse, kóńilden de ketedi» degendeı, tipti esinen de shyǵyp ketipti. Álde, jasyraq kezde adam menmenshil, aldy-artyn oılamaıtyn birbetkeı bola ma? Kezinde osy adamǵa nege kómektespegenine ózi áli túsinbeıdi. Múmkin, bireýlerden qaımyqqan shyǵar, múmkin, jasyraq kezde ózimniń shyqqan taýym bıik bolsyn degen pendeshilikten bul da quralaqan emes-ti, sol ózimshildigi jeńgen shyǵar... Solaı, solaı... Onyń iskerligin, alaýlaǵan jalynyn, qabiletin biletin bul, kezinde qıanat bolǵanyn ishteı sezetin... Ózi qandaı taza bolsa, artynda ózinen de móldir, adal, ıman júzdi balalary qalypty. Tirshiliktiń qatal zańy da. Kezinde ákesin moıyndamasań, balasyn kórip, eriksiz moıyndaýǵa týra keler... Árıne, ol qıanat kórdim degen joq, bir nárseden aǵat bastym, ne óz ornym osy shyǵar degen senimmen ózine júktelgen jumysty jan-tánimen atqaryp júre bergen. Ol ózine, óz isiniń aqtyǵyna ishteı senetin.

Shyndyq, ádildik úshin janyn úzip berýge bar-dy. Sol senim balalaryna da aýysypty. Zaǵıpanyń álgindegi sózinen osyny uqty.

Úıge kelgen soń taǵy bir shaı iship, árqaısysy óz bólmesine taraǵan. Baıbol aqsaqaldyń bas jaǵyndaǵy kishkene shamyn jaǵyp, gazet ońyp baryp uıyqtaý — ádeti. Jatqannan keıin kópke deıin Zaǵıpanyń syńǵyr-syńǵyr kúlkisi, oǵan ara-tura Bolattyń kúńgir-kúńgir daýysy qosyla estilip turdy. Sóıtip jatyp, kózi ilinip ketipti — tús kórip jatyr eken. Túsinde altyn kezdik ustap júr. Oıanyp ketip aınalasyn sıpalap edi, qolyna álginde oqyp jatqan gazeti ilindi. Túsi ekenin sonda bildi. «Iapyrym-aı, á, kezdik — erkek bala deýshi edi, nege kirdi eken túsime?» — dedi aýnap túsip, shamyn sóndirip jatyp...

---