InfoHub Logo

Kúláıhanjan oqý bitirip kelgeli bul úıge de kelimdi-ketimdi kisi aıaǵy kóbeıgen. Sarykempir ony, sirá da sezbeı júrgen joq. Qydyrmashylar taǵy qur kelmeı, zamandastaryn qalaı qolǵa túsirýdiń jaıyn biletin syralǵylary: «Áı, semiz kempiri Kúláıhanjannyń tabysyn jarylmaı jalǵyz óziń qalaı joıa jatyrsyń?» — dep kinálaı nazdana, biri: «Óz qolymyzda óskish bala edi ǵoı, mańdaıynan ıiskeıinshi, aınalaıynnyń» — dep, kópe-kórineý qyzynyń shashbaýyn kótere, kelesisi: «Osy sen toıyńdy qashan jasaısyń?» — dep, qyryna ala kiredi.

Sol-aq eken, Maǵrıpa tórt qubylasy teńelgendeı kóńili shalqyp, qolda baryn dastarqanǵa úıip-tógip, arqa-jarqa jaıylyp sala beredi. Dereý, ózimen birge jasasqan, ózi sıaqty jataǵan búıirli sary samaýrynyna jarmasady. Onyń bulaısha aqtarylar jóni de bar.

Kúláıhany taý qoınaýynan qonys tepken, shaǵyn ǵana tirligi bar, búkil áńgimeni sonyń aınalasynan ǵana órbitip otyratyn shalǵaı aýyl adamdarynyń, búginde aldyńǵy qatarly qarataıaqtarynyń arasynda júr. El qataryna qosyldy degen — osy shyǵar. Qyzy, osy jerdiń qatyndary óńi túgil túsinde kórmegen, atyn tek klýb mańdaıshasyna japsyrylǵan, azanǵy sıyr saýynynan qara keshke deıin qaqsap turar temir tabaqtan ǵana estıtin, qashyqtaǵy qaladan ınstıtýt bitirip keldi. Bul — osy jazdaǵy dúmpýi áli basyla qoımaǵan, erekshe de eleýli oqıǵalardyń biri edi. Maǵrıpanyń mereıin ósirip, el sıaqty syqsıǵan kempirlerdiń arasynda abyroıyn kóterip-aq tastady.

Ádiletine kelsek, alys qaladan oqý tamamdap jatqan qyz darǵa bul aýyl onsha kende de emestin, biraq, bir ókinishtisi, solardyń ishinde aýylǵa qaıta oralyp keletinderi — neken-saıaq. Bul aýyldyń kempirleri teginde soǵan úırengen. Qalyptasqan osy dástúr buzylyp, Kúláıhannyń týǵan aýylyna oralyp, mektepke dyńdaı bir muǵalim bola kelýi — úlkender arasynda, ásirese kempirler jaǵynan keremetteı rızashylyq týdyryp, aýyzdan túspeıtin jańalyq bul kúnde.

Eki kempirdiń basy qosyla qalǵan jerde:

Maǵrıpanyń qyzynyń kelisti bop, taralyp-aq óskeni-aı! Shirkin, jibekshe shıratylyp tur! — desetin aýyzdarynyń sýy quryp.

Betim-aý, álgi on bes jyl dáserdeı ǵyp oqytqan Kúlándániń qyzyna uqsap, áke-shesheni jerge qaratyp, kóldeneń kók attynyń eteginen ustap, taıyp otyrsa qaıter ediń? Ózimizdiń aýylǵa kelgenin aıtpaısyń ba?!

Esi bar bala ǵoı, sender ne deseńder — o deńder, táńirim Maǵrıpaǵa rızyqty qyzdan salǵan eken.

Aıtary joq, shesheniń jaǵdaıyn oılaǵan bala dep osyny aıt! Esti bala deımin ǵoı, esti bala.

Oıbaı-aý! Sender Kúlándániń qyzyn aıtasyńdar, qyzdy qoıshy, jat jurtqa jaratylǵan paqyrlar ǵoı. Búginde uldy da uzatatyn boldyq emes pe?

Muny aıtqan Qarager kempir ıegi shoshańdap kemseńdeıtin. Qarager anadan týǵanda azan shaqyryp qoıǵan aty emes, árıne, suńǵaq boıyna, tip-tik júrisine qarap, kelinderiniń ne abysyndarynyń biri osylaı atasa kerek, sodan búkil aýyl — úlken-kishisiniń bári ony Qarager deýshi edi. Kóbisi onyń shyn atynyń Álıpa ekenin bilmeıtin de bolar.

I-baı-aý, Qarager-aý, eki ulyńnyń bireýi qalaǵa ketse, órisińniń uzaryp, qoltyǵyńnyń sógilgeni emes pe? Oǵan sen nesine jasısyń, qaıta qýanbaı?

Iá-áý — deseńshi! Álgi Bıjamaldyń jalǵyzyn aıtsańshy odan da, betim-aý, kelinshegime aýyldyń klımáti jaqpaıdy dep, qalaǵa ketip qapty ǵoı, — dep, bireýi betin shymshylap, qaradaı kúıip-pisetin.

Ol qý sheshekke bireý aýyldyń klımáti jaqpaıtyn, qalanyń qyzyna úılen dep pe? Ol nesi-aı!

Aıtamyn ǵoı, osy kúngi jastar buzylǵan dep.

Balalar buzylǵan ba, zaman buzylǵan ba — aıyrý qıyn boldy ǵoı?!

Kúláıhannan bastalǵannan áńgime osylaısha aýyldyń bar balasyn bir-bir qaǵystyryp, túgendep shyǵatyn. Bul áńgimeniń uzyn-yrǵasy Maǵrıpa men Kúláıhannyń da qulaǵyna shalynbaı júrgen joq, estıtin. Estigen saıyn marqaıa túsetin. «Kórińder, bálem, Maǵrıpanyń ósirgen qyzyn».

Kelimdi-ketimdi kempirlerge shaı quıyp otyryp ol:

Shaı alsańdarshy túge, senderge ne bolǵan sonsha, samaýyr sol qalpynsha tur, — dep ózi penjeginiń qaltasynan kóldeı kók shaǵı oramalyn alyp, tershigen mańdaıyn súrtip, jelpinetin.

Mynaýyń bir taza buldyń qıyǵy ǵoı ózi, táýir ekeni kórinip tur-aý, — desetin ony da qalt jibermegen, ári shydap otyra almaǵan kempirler.

Iapyr-aı, á, sen osyndaıdy qaıdan alasyń, aıtsańshy bálsinbeı?

Bizge de berseńshi, bar bolsa?!

Kúláıhanym ekinshi kúrsinde júrgende ákep bergen edi, — dep, shaıdyń býyna jipsigen qyzyl shyraıly júzine qýanysh júgirip, qaıta-qaıta súrtine túsetin ózi.

Bizdiń Kúláıhan, — dep, bastar edi áńgimesin ol — bala kezinen erekshe edi ǵoı, erekshe. Aýyldyń bar shópjelke qyzdary jınalyp, sekeńdep, dop qýyp júrgende, ol kitap oqyp otyratyn. Kúni boıy kitap oqýǵa bar, al oıynǵa joq atama. Sol ádeti — áli ádet. Túnimen oqıdy da jatady. Bes jyl oqyǵanda taýsylmaǵan ol neǵylǵan kitap ekenin? Áýeli bar ǵoı, ondaǵy muǵalimderi ary qaraı taǵy oqy dep, alyp qalmaq bolypty.

A, ınstótińnen de joǵary oqý bolady eken-aý?!

Apyrm-aı, á? — Kempirler tańdanysyp, tańdaı qaǵysatyn.

Sen ekeýmiz ne bilemiz? Myna turǵan stansadan uzap ne kórdik? Kúláıhan aıtsa, bolǵany da.

Sheshem, jalǵyzilikti edi dep, jaǵdaıyn aıtyp, áreń suranyp kelgen kórinedi. Áıtpese, jibermegendeı eken, áýeli.

Solaı bolar, jaqsy bala olarǵa da kerek emes deısińder me?

Kempirler shaıǵa da, áńgimege de birshama qanyp, qaıtýǵa jınala bastady.

Osy ýaqytqa qaraı, mekteptegi sabaǵy aıaqtalyp, túski úziliske Kúláıhan da keletin. Álginde ǵana tarqasýǵa oqtalyp otyrǵan kempirler ony kórgen soń tipti de qaıtqylary kelmeı qalatyn. İlik izdep, birin-biri sózben qajap:

Oı-bý-ý, kún túske jarmasyp qalypty ǵoı, qoı oıbaı ketelik, — deıtin bireýi óp-ótirik.

Nemene, jylap jatqan balań bar ma? Álde ot ala kelip pe ediń, úıge barǵanda ne bitiresiń? — İzdegenge suraǵan degendeı ekinshi bireýi ony toqtatqansyp jatady.

Qarań qalǵyrdyń sharýasy — biri-bir bitpeıdi, — deıtin endi bireýi tura berip, qaıta otyryp:

Erteń biz ólgende de kúnderin kóredi ǵoı pysyq kelinder, dáneńe joq, asyqpa, — qompańdasyp-qompańdasyp kempirler qaıta tize búgisetin.

Kel, kúnim, kel! Qarnyń da ashqan bolar?! — Sary kempir báıek bolyp, samaýrynyn eselep, shoq salyp, shaı jabdyǵyna qaıta kirisetin.

Kúláıhan tórgi bólmege ótip, kitap-qaǵazdaryn qoıyp kelip, dastarqan shetine ol da jaıǵasatyn. Stol basyna bir qushaq gazet-jýrnal ala otyratyn. Kúndegi ádeti osy. Apasynyń shaıy demdelgenshe jańadan kelgen poshtany muqıat qarap shyǵýǵa ábden bolady. İshinen bala tárbıesine qatysty oqýǵa turady-aý degen bir nárse tapsa, jalma-jan shuqshıyp jatqany. Kóńiline unaǵanyn dereý qoıyn kitapshasyna kóshirip jazyp, nemese tutas qıyp alyp júrgeni. Pálendeı qajetti-aý degen eshnárse taba qoımasa, «osy gazetterinde de ózi keıde aýyz tushytyp, oqıtyn túk bolmaıdy» dep ysyra salyp, otyrǵan oryndyǵyna shalqaıatyn, ne stol basynan múlde turyp ketetin.

Kúláıhanjan durys aıtady, kázıt-jýrnalyńda ózi qur qyzyldy-jasyldy sýretteri degeniń bolmasa, oqıtyn qyzyq, eski áńgimeleri qalmaı bara jatyr ǵoı, — dep, qashannan beri gazet oqyp júrgendeı-aq Maǵrıpa da qostaı ketetin.

Baǵanadan shúıkelerin sozyp, ózara qysyr áńgime soǵyp, esh nársemen isi joqtaı otyrǵan kempirler muǵalim qyzdyń árbir áreketin kózderiniń astymen baǵýda edi: «Oıpyrmaı, oqyǵan degendi qoısańshy», — dep erinderin bir-bir sylp etkizip, kúbirlese qalysatyn mundaıda.

Kúláıhannyń júris-turysynda jıyrma bestegi oı toqtatqan qyzdyń ornyqty minezi bar, aıań alysynda, árbir qımylynda ózine senimdi adamnyń qylyǵy jatyr. Sóılegen sózinen de irilik tanylyp, áńgimege aralasqanda: «Ol ózi bylaı bolý kerek shyǵar... Munyń mánisi mynadaı... Baıaǵydan solaı bolý kerek qoı... Báse, men aıtqanmyn oǵan...» degendeı, kesip-piship aıtý saryny oǵan ádet bolyp alǵaly qashan. Túsi de qataldaý, adamǵa qaraǵany sýyqtaý ma, qalaı? Álde bir talym selkeý shyǵarmaı, tóbesine qoqyraıta túıgen shashy solaı kórsete me, áıteýir ol talaı jyl muǵalim bolyp daǵdylanyp alǵan jandaı óte salmaqty edi, syrt qaraǵanda. Kempirlerge qyltyń-syltyńy joq osy minezi jaǵatyn.

Apa, asyńyz daıyn ba?

Qaıda, kúnim? Tústen keıin barmaýshy ediń ǵoı?

Dırektor taǵy saǵat qosyp berdi. Senen jas, senen jigerli aramyzda eshkim joq, sen istemegende jumysty kim isteıdi deıdi ǵoı bári.

Aıtpadyń ba, ol dırektoryńa... Oqý-oqý dep kóz maıyńdy taýysyp kelgende, bir jylsha ústemelemeı qoıa tursyn. — Sary kempir qompańdap biraz ursyp alar edi. Daýsyńda renishten góri toqtyq, kóńili tolǵandyqtyń nyshany, maqtanysh lebi kóbirek seziletin. — Bizdiń Kúláıhanjan kelmese, osy aýyldyń bar balasy túgel oqýsyz qalatyndaı eken ǵoı.

Aldaryndaǵy qaımaq qatqan qula shaıdy únsiz soraptap otyrǵan syqsıma kempirler bir sózdi qalt jibermeı ishke túıip:

Kúláıhanjan qusap isteý kerek qoı, jumys istegen soń, — dep qoıyp, bylaı shyǵa bere basqa áńgimeni de gýleter edi. Qydyrmashy kempirlerdiń arqasynda aýyldastary arasynda Kúláıhannyń bedeli kúnnen-kúnge ósýde. Ol týraly ázirge bir aq pikir bar — bar aýyldyń kórikti deseń kórikti, oqyǵan deseń oqyǵan, aqyldy deseń aqyldy jalǵyz betke ustar boıjetkeni. «Qyz bolsa, Kúláıhandaı bolsyn!»

Buǵan jigitterdiń de qulaǵy eleńdeıdi ǵoı. Bul aýyl jigitterge de baı edi. Álgi kempirlerdiń birazy da úıge barysymen-aq osy kúnge deıin úılenbeı, sur boıdaq atalyp bara jatqan uldarynyń onsyz da juqarǵan júıkelerin odan saıyp juqarta túsetin:

I-ı, qyzǵa ebi joq, ebedeısiz. Endi qashanǵy óstip júrmeksiń? Sóılespeısiń be, ana Maǵrıpanyń qyzyna. Álde men baryp sóıleseıin be?

Joqty aıtpasańshy, apa! Alarym kelgen kezde — jetektep bir-aq alyp kelemin. Ázirge aıtpa maǵan ondaıyńdy, — dep, shyǵa jónelgen ulynyń sońynan jerdi sabap ursyp qala beretin.

Endi bireýleri áńgimeni bulaı tike bastamaı:

Maǵrıpanyń qyzyna kimniń mańdaıy jarqyrap tur eken? Kimniń bolsa da, baǵy bar enege týǵan bala, sypaıylyǵy qandaı, kisi syılaǵany qandaı? — dep alystan oraǵytyp, kúnde bir áńgimelep qoıatyn.

Osyndaı sózderdiń áserinen be, oqyǵan qyzǵa kóz tigýshiler de kóp. Maǵrıpanyń úıiniń bıyl sharýa jaıynyń qamqorshylary erekshe mol. Jylda qar bir jaýǵansha dalada jatatyn atyny men shóbi qara kúzden-aq qoradan oryn tepti. «Bári Kúláıhanjannyń arqasy».

Kúláıhannyń ár nárse týraly túbegeıli óz kózqarasy bar, áste ony kóp ózgertpeıdi. Óz kózqarasyń bolǵanǵa ne jetsin! Máselen, jigit týraly... Kúıeýge shyǵýǵa qarsy, kezdeskenniń eteginen ustap júre berýge bola ma?! Buǵan kúni erteń sheshege qaraılasatyn adam kerek. Tórkinińe tasyǵandy ekiniń biri unata bermeıdi. Oǵan da kónetin adam ǵana kónedi. Ol osy jaǵyn kóbirek oılaıdy. Jigitterdiń ishinde de nebir ǵajaptary bar ǵoı, shirkin. Aılyǵyn ákep berip, artynan «anaý qaıda, mynaý qaıda?» dep esepshotqa salyp tarsyldatyp otyratyn tyrsıǵandardan qudaıym saqtasyn. Óziniń tapqanyn eseptegeni bylaı tursyn, seniń qansha alatynyńdy kúni ilgeri-aq ishteı bilip otyrady ǵoı ondaılar, al sonda shesheńe kómektesip kór. Osy ma, Kúláıhanǵa keregi? Kúláıhanǵa keregi — aýzyń qaısy dese, murnyn kórsetip, yrjıyp turatyn jup-jýas, ári oqyǵan, eń bastysy, erteń ósetindeı degendeı «perspektıvasy» bar jigit qoı. Ózińe ne keregin aldyn-ala bilgen qandaı jaqsy?! Qyz tańdaýy — osylaı.

Aýyldaǵy kóp jigittiń osyndaı «qatal talapqa» bir qyry kelse de biri kelmeı áýre. Keıbireýlerin qyz jaqtyrmady, keıbirine qyz jaqpady. Ondaıdy kim kórgen?! Oqyǵan qyzyńnan da bezetinder bolady eken-aý! O, toba-aı, kejegesi keıin tartqan shirkin shirik neme, basyńda torǵaıdyń mıyndaı mı bolsa, sen keshke deıin sıyrdyń tórt emsheginen basqa esh nárse kórmegen saýynshy qyzdarǵa shapqylaǵansha, muǵalim qyzǵa—aq sóıleser ediń ǵoı!» — dep, ulyn syrtynan jer-jebirine jetip otyratyn boldy kempirlerdiń kóbi. Al Kúláıhannyń mártebesi odan saıyn bıikteı túsetin.

Birte-birte Kúláıhan týraly da áńgimeniń ystyq-sýyǵy basylaıyn dedi. Óıtkeni, onyń eger dúnıede eki jaqsy bolsa, sonyń biri ekenine, jalǵyz bolsa, sonyń ózi ekenine kem pirlerdiń kózi jetip boldy ǵoı. Ondaı kelinniń ózderim» buıyrmaıtyny da kóbisine aıan. Júrekke qyjyl salyp, endi nesine aıta bersin!

Jigitterdiń de birazy basynda qyz kózine túsýge, retin taýyp, qalaıda sharýasyna bolysqansyp, tilge kelýge jandaryn salyp, yntaly-aq bolyp turýshy edi. Kele-kele bul qyzdyń ózderine qol emestigin sezgendeı. Sezgen-daǵy aqyryndap, taısaqtap, shyǵa bergendeı. Tek Manarbek qana, áli kúnge oqyǵan qyzdan kúder úzbeı júrgen.

Manarbek — ańqyldaǵan, aýzyn ashsa — júregi kórinetin aqkóńil jigit. Aýyldyń mehanıgi. Bar aıyby: aýyl arasyna áli taraı qoımaǵan ádet — «jyndy sýǵa» úıir. Kempirler onyń onysyn da keshiretin. «E, salt basty, ishpegende ne istesin?! Erteń áıel alǵan soń qoıady da», — deıtin. Kempirlerdiń bulaı keshirimmen qaraýynyń taǵy bir sebebi, bala estıar bolǵan kezde sheshesi basqa kisige turmysqa shyǵyp ketken-di. Ol bir jaǵy soǵan da kektenetin raı tanytady. Kempekeńder «bir aýylǵa — bir tentek» dep oǵan onsha mán bermeıdi. Al óziniń qolynan kelmeıtini joq. Osy jigitke Kúláıhan da pálendeı ket ári emes.

Maǵrıpa teginde osy eldiń qyzy bolatyn. Sondyqtan aýyldaǵy balalar jaǵy ony tutas «ápke» deıtin.

Ápke, búlingen bir nárseńiz joq pa, jóndep tastaıyn, dep saldyrap, ol buryn da kelip-ketip turatyn. Kúláıhan oqý bitirip kelgeli tipti kelgishtep júr. Anda-sanda túski shaıǵa tuspaldap keletini bar:

Apamnyń shaıyn saǵynyp qaldym, — dep, Kúláıhan mektepten kelgende áńgime soǵyp, shaı iship otyratyn keıde. Qyz kelgen soń kádimgideı qysylyp, eki qolyn qaıda syıǵyzaryn bilmeı, ómiri taraq degendi bilmeıtin qaıratty qalyń shashyn sıpaǵyshtaı beretin. Kúláıhan túsin bermeı, stol shetine kelip, qaǵazdaryn qaraı bastasa, odan saıyn sasatyn. Ondaı kezde Maǵrıpa qyzyna kádimgideı keıip:

Tastasańshy, bir ýaq, — dep, kúńk ete qalatyn.

Jıen qyzdan, men qorqamyn osy, ápke, — deıtin Manarbek keıde shyn kóńilimen. Qansha salmaqty bolǵanymen soqtaldaı jigittiń ózinen shyn qaımyǵyp otyrǵanyn kórgen qyz:

Túriń qursyn, — dep kúletin. Kúláıhan kúlgen soń úıdiń ishi kóńildenip sala beretin. Oǵan Manarbek sambyrlap, anany-mynany aıtyp, úıdi basyna kóteretin. Túski úzilis tez-aq óte shyǵatyn.

Ápke, syrtqy qaqpalaryńyzdyń tospasy bosap tur eken, erteń quraldarymdy ala kelip, jóndep bereıin, — dep jigit ketetin. Qaqpanyń pálendeı qırap turǵan esh nársesi joq, erteń kelýdiń syltaýy ekeni bárine túsinikti edi. Jigit ketken soń, ekeýi shoshaıyp, qońyltaqsyp qalatyn...

Aýylǵa «zavklýb kelipti» degen sóz tyz etip, tez tarady. Ol ózi támpıgen ǵana bir japyraq qara qyz eken. Mádenıetterin kóterem, aýyl ajaryn kórkeıtem dep kelgen qyzǵa qys ishinde úı taýyp bere almaı, basshylar sasty. Oılap-oılap, Kúláıhannyń janynda júre tursyn dep Maǵrıpanyń úıine kirgizdi. Olar buǵan qýanbasa, basqa oılary bolǵan joq. Qýanyshtyń ashýlanýy da, qaıtymy da jyldam, kúlýi odan da op-ońaı, jap-jaıdary, bala minez qyz eken. Óziniń jasy pálendeı jas bop turǵan joq, Kúláıhanmen shamalas, biraq elgezek, ushyp-qonǵan jan. Onjyldyqty jańa bitirgen sıaqty minezi alyp-ushpa, isi ardyń-gúrdiń. Maǵrıpa men Kúláıhannyń arasynda osy úıdiń kenje balasy sıaqty aýzyn qompańdatyp, anany-mynany bir aıtyp, ezý jıǵyzbaıdy.

Saıabyrlap qalǵan qydyrmashylar taǵy kóbeıdi. Jańa kelgen qyz týraly derekter jınap, synap alý kerek emes pe? Olarǵa shaı quıyp otyryp Maǵrıpa:

Munyń bitirgeni ýchılıshe degen eń tómengi oqý kórinedi ǵoı, — deıtin. — Bizdiń Kúláıhannyń oqýyna qaıdan jetsin... Óziniń áke-sheshesi joq kórinedi. Aǵa-jeńgesi ǵana bar eken. Jeńgege qaraǵan kún belgili ǵoı. Týǵan sheshesi bolsa, turmys qurmaǵan qyzyn búıtip betimen jibere me? — deıtin taǵy.

I, alda, baıǵus-aı! — desetin kempirler shyn aıaýshylyq bildirip.

Jigitter jaǵy bul úıdi taǵy jaǵalaı bastady. Aýylǵa kelgen jańa qyz — bárine tańsyq.

Birde Maǵrıpa eki-úsh kúnge Aıyrtaý jaǵyndaǵy baýyrynyń úıine qydyra ketti. Oǵan da kómektesip júrgen Manarbek. Sol jaqqa qaraı baratyn mashınanyń retin taýyp, otyrǵyzyp jibergen. Sol kúni bastańǵy jasamaq boldy qyzdar. Bárin bastaǵan taǵy Qýanysh. «Qoıshy, ekeýden-ekeý otyramyz ba? Manarbekti shaqyraıyq. Apamnyń toqymyn qaǵaıyń» — degen: Kúláıhanǵa da bul usynys unaǵan. Basqany emes, Manarbekti shaqyrsa, nesi bar? Kelmeı júrgen adam emes.

Manarbek jalǵyz kelmedi. Janynda bir adam emes, eki birdeı Toqan bar. Bir qyzyǵy, osy aýylda kim kóp, Toqan kóp edi. Jigitterdiń kóbisiniń aty — Toqan. Bir-birinen aıyrý úshin jurttyń árqaısysyna qoıǵan qosymsha aty jáne bar, Kúláıhan kire beristegi dálizde aıaqtaryn súrtip jatyp, sóılegen sózderinen-aq uzyn Toqan men sary Toqan ekenin tanyǵan.Bul ekeýi joldas-tyn. Únemi birge júretin. Bulardy qurdas Toqan dep birge, qosyp ta aıtatyn.

Apamnyń toqymyn qaǵaıyn dep keldik, — dedi jarysa ekeýi.

Tórletińder, tórletińder. — Qýanysh júgirip, stolǵa taǵy qosymsha tabaqsha, qasyń qoıyp, zyryldap júr.

Kúláıhan, jigitter, bylaı... baraıyq degen soń, bylaı... — dep, Manarbek jigitterdi ertip kelgenine aqtalǵandaı bop jatyr.

Kelgen ekensińder, ne turys, stolǵa otyryńdar, — dese de, Kúláıhan salqyn qabaq tanytqany kórinip tur. Stolǵa otyrǵanymen sostıyp-sostıyp, erkin sóıleı almaı, jabyrqap qaldy jigitter. Bári de Kúláıhannyń tomsyraıǵan túrinen batpaı otyrǵan sıaqty.

Qolaısyz tynyshtyq ornady.

Oı, aýyldaryńyz sondaı kóńilsiz eken, — dep, tynyshtyqty Qýanysh buzdy.

Nege, qaryndas? — dep jigitter áńgime tabylǵanyna qýanysyp, sózge aralasyp ketti.

Nege, nege? Ózderińiz bilesizder de, jigitterdiń bári jasyq. Klýbqa bir nárse uıymdastyraıyn deseń, eshqaısysy kelmeıdi.

Oıbaı-aý, myna bizderdi shaqyrmaısyz ba? — Eki Toqan keýdelerin soǵyp shyǵa keldi.

Habarlandyrý jazyp qoıdyq, kelmeısizder me?

Joq, bul ekeýin ádeıilep shaqyrmasańyz, barmaıdy, dep, sózge Manarbek te qosyldy. Aıtaryn aıtsa da, Kúláıhanǵa baǵdarlaı qarap qoıdy. Qyzdyń júzinde tipti kúlkiniń nyshany joq, tomsyraıǵan qalpy.

Kileń bir ónersiz, jasyń jigitter jınalǵan aýyl eken. — Qyzdyń sózi jigitterge batyp ketti.

Siz olaı dep qorlamańyz, ónerimiz jetedi, — dep, Manarbek qyzbalanyp shyǵa keldi.

Qalaısha, ótkende kórkemónerpazdar úıirmesin quraıyq dep jınap kórip edik, bes-alty qyzdan basqa eshkim shyqpady.

Endi qaı kúni jınalasyzdar. Aıtyńyzshy, biz baraıyqshy ózi, — dep eki Toqan bir-birine qompańdasyp qarasty. Barsa, ekeýi bárin ornyna keltiretindeı-aq belsendi.

«Sen ekeýiń qashannan beri ánshi edińder?» — dep oılady da, myrs ete tústi Kúláıhan. Qyzdyń kúlgenin qostaǵany dep uqqan jigitter bir jeńildep, tipti Manarbek «úh» dep, ıyǵynan júk túskendeı, kúrsinip saldy.

Kórermiz, kórermiz áli ónerlerińizdi, — dep, Qýanysh qýyrdaqty balasha asap jep, aýzyn qompańdatyp otyr. Ózine osy ádeti úılesimdi. Ádeıi istep otyrǵan joq. Ádeti osy.

Bizdiń jigitterdiń jańa qyrlary ashylýy úshin. — Muny aıtqan Manarbek.

Taǵy qandaı úıirmelerińiz bar? — dep, sary Toqan beti qyzaryp, ózeýreı túsedi.

Bı úıirmemiz bar, hor úıirmemiz bar... — Qýanysh shubyrtyp jatyr. Jigitter aýzyn ashyp, qarap qalǵan.

Oı, men bárine de qatysam, — dep, uzyn Toqan shyǵa keldi.

Men de...

Birinshi mamyrǵa deıin ansamblimizdi quryp, alǵashqy konsert bereıik dep jatyrmyz.

Oıbaı-aý, ol alys qoı. Konsertti myna qyzdar merekesine — 8 naýryzǵa qoımaımyz ba? — Toqandar bilekterin sybanyp, moıyndaryn sozyp, stolǵa jaqyndaı túsedi.

Qýanysh ornynan turyp, mýzyka qoıyp keldi. Úı ishin sazdy áýen bıledi. Kúláıhannyń tipti otyrǵan-otyrmaǵany umyt boldy. Úsheýi aldaǵy konsertte qandaı án-bı kerektigi týraly qyzý aıtysýda. Aýzyn tompaıtyp, qabaǵyn túıip, Qýanysh qarsy bolǵan túr kórsetedi. Olar odan saıyn qyzýlana dáleldeı túsedi.

Manarbek ózine Kúláıhannyń qadalyp qarap otyrǵanyn baıqap, yńǵaısyzdanyp qaldy. Ony birden sezgen Qýanysh ornynan lyp etip turyp, kúıtabaqty aýystyryp keldi. Jeńil, oınaqy, bı áýeni bastaldy. Qýanysh eki birdeı Toqandy ertip, ortaǵa shyǵyp, taý halyqtarynyń biriniń bıin bılep ketti. Eki Toqan da qarajaıaý emes eken, úsheýi kádimgideı bir kisideı-aq bılep júr.

Manarbek Kúláıhanǵa jaqyndaı otyryp, qolyn oryndyqtardyń arqalyǵyna salǵan bolyp, qyzdy ıyǵynan qushaqtap, ózine tartty, qyz jylyshyraı tanytpaı, qabaǵy tyrysqan kúıi otyryp qaldy. Manarbek te qolyn alyp, túzelip otyrdy. Bı de aıaqtaldy. Qýanysh áli álgi mýzykanyń yrǵaǵymen ádemi maıysa bıleı júrip, kúıtabaqty ózgertti.

Endi osy kúngi jeldirme bı bastaldy. Eki Toqan tipti mýzyka tosyp, oryndaryna da otyrǵan joq. Qaıta bılep ketti, «Ah, shirkin, bir ónerdiń jetpeı turǵany-aı! — dep Manarbek jalyn atyp Kúláıhanǵa qarap, bıge shaqyrǵandaı boldy. Qyz onyń yńǵaıyn túsinbegendeı otyra berdi. Manarbek ornynan turyp, bılep júrgenderge qosyldy. Jigit — úsheý, qyz — bireý. Túr deıtin túri, boı deıtin boıy, ne keskin-ajary joq shiltıgen ǵana qara qyzdyń boıynan osynsha minez, qylyq shyǵyp jatqany ma? Qaı jerinen shyǵady? Minezi jeńil deıin deseń, oǵan kelmeıdi. Sózi jyldam, qylyǵy shapsham, bolǵanymen, oılary baısaldy. Ótkende bir jınalysta sóılep edi, basshylar da kádimgideı sózine kóńil bóle ılanyp, aıtqanymen sanasýǵa tyrysady sodan beri. «Kishkentaıynan syrtta oqyp, orys arasynda óskendikten bolar» dep túıdi Kúláıhan. Osylaı dep oılaǵan saıyn, ol óziniń kóńilinde áldeqandaı bir mazasyzdyqtyń, qobaljýdyń oıanǵanyn sezdi. Onyń anyq ne ekenin ózi de túsine almaı tur. Bir mýzyka bitip, ekinshisi bastaldy. Shoshaıyp, oqshaý otyra bireýdi retsiz kórip, Kúláıhan da ornynan turyp, ydystardy jınastyrýǵa kiristi. Úı ıesi dastarhan jınaýǵa aınalǵanyn baıqap, jigitter de bıin toqtatqan. Birazdan beri mundaı dyrdý kórmeı, qyzyp alǵan eki Toqan áli de jalǵastyrǵylary kelip:

Davaı, qazir kıno bitedi, klýbqa baryp bıleıik, — dep usynys jasady.

Bul da jón eken, — desti qalǵandary.

Erteńgi sabaqqa jospar jazýym kerek edi, — dep, Kúláıhan taǵy tyrysa qaldy. Nege júıkesi juqaryp, shyrtyldap turǵanyn ózi de bilmedi. Áıteýir, osylardyń qaı-qaısyn da jaqtyrmaı turǵany anyq. Ketse, ketsinshi bári. Biraq Manarbek barmaı qaldy. Álgilerdi shyǵaryp salyp, temeki tartyp, dalada turyp qalǵan. Ydys-aıaq jınastyrǵan bolyp, biraz kúıbeńdep júrgen qyz, ol kire qoımaǵan soń kıinip, tysqa shyqty. Aǵash sharbaqqa súıenip turǵan jigittiń qasyna kelgen bul da. Klýb jaqtan oınaqy mýzyka keldi qulaqqa. Bı bastalǵan eken. Eki qyzdyń shyrqata salǵan áni jetti bir ýaqytta. Kúláıhan qansha tyryssa «da jastardyń osyndaı oıyn-saýyǵyna aralasa almaı-aq keledi. Áldeneshe ret baryp ta kórdi, qoqaıyp shettep turady da qoıady. Qyzdarmen shúıirkelesip kete de almaıdy. Kóbisi ózinen kishi. Joqtan ózgege olar yrjalaqtap kúlse, bul kúle de almaıdy. Jurtqa kúlkili kóringenmen buǵan esh kúletin nárse emes bop kórinedi. İshteı óziniń ósip ketkenin sezip, qaıtyp ketýshi edi.

Al búgin she? Búgin bári basqasha sıaqty. Ósip ketpegendeı, qaıta uly dúrmekten, toptan bólinip qalǵandaı bir kúı. Ol osy aýylda menen asatyn qyz joq dep keldi emes pe? Tap qazir oǵan, ándetip jatqan ana saýynshy qyzdar ózinen áldeqaıda baqytty, solardyń isi baıandy sıaqty kórindi. Ol osy aýyldaǵy eń esti de ajarly, oqyǵan deseń oqyǵan jalǵyz boıjetken ekenine áli de ózin sendirgisi keledi. Biraq ishtegi mazasyz kúdik basyn kótere beredi. Álgi oıdan ba, qara sýyń jelden be — óne boıy qaltyraı jóneldi.

Temekisin tuqylyna deıin qoımaǵaılana sora túsken jigit qolyn kúıdirip aldy bilem, anadaı jerge atyp jiberdi. Qyz onyń álgi qımylyna jymıyp kúlgen. Qarańǵyda jigit ony kórmedi. Temeki shoǵy birazǵa deıin qyzaryp jatyp aldy. Ekeýiniń kózi sonda. Shoq sóngen kezde jigit qyzdyń ıyǵyna qolyn salyp:

Kúláıhan, bir nárse suraıyn, kóńilińe aýyr alma, — dep ıyǵynan qaǵyp qoıdy. Bul qushaqtaýy jigit pen qyzdyń yntyq qushaqtasýy emes, aǵanyń, baýyrdyń janashyrlyǵy sıaqty nárse edi.

Aıtshy, osy seniń mineziń nege sonshalyqty aýyr? Álde oqyǵan qyzdardyń bári osyndaı ma? Olaı deıin deseń, jurttyń qyzdary jutynyp-aq tur ǵoı... Sen de jas emessiń be? — Qyz júregi zyrq ete tústi. Onyń ar jaǵynda sen de jassyń ǵoı, al óziń jasyńnan áldeqaıda kekse, kópti kórgen, ornyqqan egde áıelderdeı kórinesiń degen sóz turǵany aıtpasa da túsinimi edi. Bul sózdiń tórkini de qyzdyń qazirgi ishki kúıimen úndesip jatqan.

Qaıdam, úırengen ádetim bolar. — Qyz muny shyn kóńilimen aıtqan.

Úni muńdy, jabyrqaý shyqty.

Jas adam degen bylaı... — ary qaraı ne aıtaryn bilmeı, jigit múdirip qaldy. Bálkim, qyzdy odan ári jasytqysy kelmegen shyǵar. Al, qyzdyń ishi onsyz da alaı-dúleı. Buǵan deıin osy aýyldyń myqtylarynyń bel ortasynda júrmin dep oılaýy beker eken. Ózi pálendeı mán bermeı, «sonyń bitirgen oqý da oqý bolyp pa?» — dep kelgen Qýanysh ózinen kósh ilgeri, ári nyq turǵanyna, istep júrgen isiniń áldeqaıda paıdalyraq ekenine kózi jetkendeı.

Júr, biraz qydyraıyq. — Mundaı ári-sári kúıde adamdy tastap ketýge bolmaıtynyn jigit uǵynǵan. Ekeýi qatar keledi. Beti qabyrshyqtanyp qatqanymen dymqyl qar basqan saıyn oıylyp, aıaqqa aýyr, júrgizbeıdi.

Birtindep klýbtan jurt taraı bastaǵan. Aldarynan qarsy kele jatqan qyz ben jigittiń nobaıy shalyndy. Anadaıda taǵy bir-eki jup ketip barady. Qarsy kele jatqandar bulardy tanydy bilem, qıǵashtap óte shyqty. Ótip bara jatyp taǵy:

Oı, Kúláıhan táteı kórip qoıdy-aý, — dep, qyzdyń jigit qoltyǵyna tyǵyla sybyrlaǵany ap-anyq estildi.

Mynadaı qarańǵyda qaıdan tanysyn?

«Á, bul oqýshy qyzdary boldy ǵoı». Olar munyń oıynda dál qazir birneshe Kúláıhannyń taıtalasyp kele jatqanyn, sonyń bireýiniń «myna qyzdyń ornynda nege men emespin, osynyń jasynda men de osylaı qydyryp júrsem, qazir bári basqasha bolar ma edi?» dep oılaǵanyn qaıdan bilsin!..

---